Stapstenen naar kleinschalig genormaliseerd wonen Eindrapport

Kapucijnenvoer 35 3000 Leuven +32(0)16 33 69 10 fax: +32(0)16 33 69 22 www.kuleuven.be/lucas

?

Stapstenen naar kleinschalig genormaliseerd wonen Eindrapport

Prof. Dr. Anja Declercq Prof. Dr. Chantal Van Audenhove Johanna Mello Melanie Demaerschalk Rit Elst Betty Herbots Marc Holvoet Luc Kuylen José Lecoutere Carla Molenberghs Bernadette Van den Heuvel

Leuven Maart 2007

Colofon

Opdrachtgever - subsidiënt Vlaams ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Zorgvernieuwingsprojecten RVT Huis Perrekes vzw, Zammelseweg 1a te 2440 Geel Goddelijke Voorzienigheid VZW - WZC Floordam vzw, Vanheylenstraat 63-79 te 1820 Melsbroek RVT De Bijster vzw, Nollekensstraat 15 te 2910 Essen RVT ’t Gulle Heem (OCMW Wevelgem), Gulleheemlaan 20 te 8560 Wevelgem Wetenschappelijk medewerkers Melanie Demaerschalk, licentiaat in de sociale wetenschappen Johanna Mello, licentiaat in de toegepaste economische wetenschappen Administratieve medewerkers Lut Van Hoof Sabine Vanden Bossche Onderzoeksleiding Prof. Dr. Chantal Van Audenhove, coördinator Prof. Dr. Anja Declercq, projectleider

Inhoud

Opzet van het rapport .............................................................................................................13 Beschrijving van de vier deelnemers aan het project...........................................................13 Hoofdstuk 1 Het inventariseren van de specifieke zorgaspecten van kleinschalig genormaliseerd wonen ........................................................................................................................................15 1. De visie achter kleinschalig genormaliseerd wonen..............................................................15 1.1 De visie ............................................................................................................................17 1.2 Normalisatie als integratie en participatie .......................................................................18 1.3 Zorg op maat ....................................................................................................................21 1.4 Kwaliteit van leven ..........................................................................................................21 1.5 De kwaliteit van de relaties..............................................................................................23 1.6 Tussen autonomie en geborgenheid.................................................................................24 1.7 Kleinschaligheid ..............................................................................................................24 2. Het geheel, meer dan de som van de delen............................................................................26 3. De uitwerking van de visie in de praktijk..............................................................................26 Hoofdstuk 2 Het inventariseren van de specifieke zorgkosten..................................................................39 1. Eerder gerealiseerd onderzoek...............................................................................................39 1.1 In De Bijster en Huis Perrekes.........................................................................................39 1.2 In het Gulle Heem............................................................................................................42 2. Een kosten-baten analyse ......................................................................................................43 Hoofdstuk 3 De personeelsomkadering in KGW: reëel versus ideaal......................................................47 1. Inleiding.................................................................................................................................47 2. De personeelsomkadering van het kleinschalig genormaliseerd wonen ...............................47 3. De ideale personeelsomkadering ...........................................................................................51 4. Vorming en bijscholing .........................................................................................................53 5. Ziekteverzuim........................................................................................................................54 6. Besluit....................................................................................................................................55

Hoofdstuk 4 De tijdsmeting.......................................................................................................................... 57 1. Inleiding ................................................................................................................................ 57 2. Controlegroep........................................................................................................................ 58 3. Methode van gegevensverzameling ...................................................................................... 58 4. Inventarisering....................................................................................................................... 60 5. Analyse van de zorgtaken ..................................................................................................... 61 5.1 Communicative taken...................................................................................................... 62 5.2 Zorg ................................................................................................................................. 66 5.2.1 ADL zorg............................................................................................................... 70 5.2.2 Verpleegkundige zorg ........................................................................................... 72 5.3 Het ondersteunen van huishoudelijke taken .................................................................... 74 5.4 Overleg ............................................................................................................................ 76 5.5 De schriftelijke rapportering en het gebruik ervan.......................................................... 81 5.6 Opruimen ......................................................................................................................... 83 5.7 Eten klaarmaken .............................................................................................................. 84 5.8 Therapie, animatie en andere activiteiten ........................................................................ 85 5.8.1 Kinesitherapie, logopedie en ergotherapie ............................................................ 85 5.8.2 Muziektherapie...................................................................................................... 86 5.8.3 Animatie ................................................................................................................ 86 5.8.4 Andere activiteiten ................................................................................................ 87 6. Besluit.................................................................................................................................... 88 Hoofdstuk 5 De visie van de familie............................................................................................................. 89 1. Inleiding ................................................................................................................................ 89 2. Wat gebeurde vooraf ............................................................................................................. 90 3. De stap naar kleinschalig genormaliseerd wonen ................................................................. 90 3.1 De stap naar residentiële zorg.......................................................................................... 90 3.2 De keuze voor kleinschalig genormaliseerd wonen ........................................................ 92 3.2.1 Kennis vooraf ........................................................................................................ 92 3.2.2 De motivatie voor de keuze.................................................................................. 93 3.2.3 Wie nam de beslissing? ......................................................................................... 93 4. De evaluatie van kleinschalig genormaliseerd wonen .......................................................... 94 4.1 De tevredenheid met de keuze......................................................................................... 94 4.2 De voor- en nadelen van kleinschalig genormaliseerd wonen ....................................... 95 4.3 Beoordeling van de bewonerszorg en het welbevinden van de bewoner ........................ 96

4

4.4 De evaluatie van de medewerkers van KGW ..................................................................97 5. De socio-economische status van de bewoner en zijn of haar familie ..................................97 5.1 De socio-economische status van de bewoner ................................................................................. 98 5.2 De socio-economische status van de familieleden ......................................................................... 99 6. Willingness to pay ...............................................................................................................100 7. Besluit..................................................................................................................................102 Hoofdstuk 6 De arbeidsomstandigheden van de medewerkers in kleinschalig genormaliseerd wonen ......................................................................................................................................103 1. Psychisch onwelbevinden....................................................................................................104 2. Burn-out...............................................................................................................................104 3. Maatzorgperceptie ...............................................................................................................107 4 Maatzorgcultuur ...................................................................................................................108 5. Autonomie en regelmogelijkheden......................................................................................111 6. Werkdruk .............................................................................................................................112 7. Moeilijke zorgsituaties, moeilijke werksituatie en ondersteuning ......................................113 8. De beschikbaarheid van informatie .....................................................................................116 9. Besluit..................................................................................................................................116 Hoofdstuk 7 Het Resident Assesment Instrument....................................................................................117 1. Inleiding...............................................................................................................................117 2. Informatie uit het RAI .........................................................................................................117 3. De CAP’s.............................................................................................................................118 4. Beschrijvende statistieken ...................................................................................................121 4.1 De Index voor ADL ................................................................................................................ 121 4.2 De Index voor Cognitie .......................................................................................................... 122 4.3 De index voor Communicatie................................................................................................ 122 4.4 De CAP voor Ontspanning (CAP 1) .................................................................................... 123 4.5 De CAP voor ADL (CAP 2) .................................................................................................. 124 4.6 De CAP voor Gedrag (CAP 3) .............................................................................................. 125 4.7 De CAP voor Blaascontrole (CAP 4) ................................................................................... 125 4.8 De CAP voor Darmcontrole (CAP 5)................................................................................... 126 4.9 De CAP voor Communicatie (CAP 7) ................................................................................. 127

5

4.10 De CAP voor Uitdroging (CAP8) ....................................................................................... 127 4.11 De CAP voor Delier (CAP 9) .............................................................................................. 128 4.12 De CAP voor Depressie (CAP 10) ..................................................................................... 129 4.13 De CAP voor Valpartijen (CAP13) .................................................................................... 129 4.14 De CAP voor Voedingsproblemen (CAP15) .................................................................... 130 4.15 De CAP voor Mondproblemen (CAP16)........................................................................... 130 4.16 De CAP voor Doorligwond (CAP18) ................................................................................ 131 4.17 De CAP voor Bedwang (CAP20) ....................................................................................... 132 4.18 De CAP voor Huidproblemen (CAP 21) ........................................................................... 132 4.19 De CAP voor Relaties (CAP 23) ........................................................................................ 133 4.20 De CAP voor Zicht (CAP 24) ............................................................................................. 133 5. Medicatieverbruik ............................................................................................................... 134 6. De samenhang tussen de Katz-schaal en het RAI instrument............................................ 136 6.1 De ADL-index en de KATZ-schaal ...................................................................................... 136 6.2 De schaal voor Communicatie en de KATZ-schaal ........................................................... 138 6.3 De schaal voor Depressie en de Katz-schaal ....................................................................... 139 6.4 De index voor Cognitie en de Katz-schaal .......................................................................... 140 6.5 De CAP voor Gedrag en de Katz-schaal .............................................................................. 141 6.6 Het aantal geactiveerde CAP’s en de Katz-schaal .............................................................. 142 7. Besluit.................................................................................................................................. 143 Hoofdstuk 8 De Katz-schaal ....................................................................................................................... 145 1. ADL-zorg ............................................................................................................................ 145 2. Verpleegkundige zorg ......................................................................................................... 146 3. Zorg in het algemeen........................................................................................................... 147 4. Overleg ................................................................................................................................ 147 5. Communicatieve taken........................................................................................................ 148 6. De ondersteuning van huishoudelijke taken........................................................................ 149 7. Animatie .............................................................................................................................. 150 8. Besluit.................................................................................................................................. 151 Hoofdstuk 9 RAI als alternatief voor de Katz-schaal? ............................................................................ 153 1. Inleiding .............................................................................................................................. 153

6

2. Analyse van de tijdsmeting gekoppeld aan het RAI instrument .........................................153 2.1 ADL-zorg ................................................................................................................................. 154 2.2 Verpleegkundige zorg ............................................................................................................ 158 2.3 Zorg in het algemeen .............................................................................................................. 161 2.4 Overleg ..................................................................................................................................... 163 2.5 Communicatieve taken ........................................................................................................... 165 2.6 Animatie ................................................................................................................................... 167 3. Besluit..................................................................................................................................169 Hoofdstuk 10 Een nieuw zorgforfait............................................................................................................171 1. Een globaal zorgforfait voor elke persoon met dementie in de residentiële zorg ...............171 2. Financiering zoals in de zorg voor personen met een handicap ..........................................175 2.1 De verblijfskosten ................................................................................................................... 176 2.2 De personeelskosten ............................................................................................................... 178 2.3 De kosten voor het betrekken van de gebouwen ................................................................ 179 2.4 Kosten van afschrijving op meubilair en materieel ............................................................ 179 2.5 Ter vergelijking ....................................................................................................................... 179 3. Financiering op basis van de RUG’s van het RAI ..............................................................180 Hoofdstuk 11 Is kleinschalig genormaliseerd wonen goed voor iedereen? ..............................................183 1. Is KGW goed voor elke persoon met dementie?.................................................................183 2. Is KGW een goede werkplaats voor iedereen?....................................................................183 3. Moet elk rusten verzorgingstehuis omschakelen naar kleinschalig genormaliseerd wonen?.................................................................................................................................185 4. Transformatie: kern van veranderingsprocessen in de praktijk...........................................191 4.1 Het proces van transformatie ................................................................................................. 191 4.2 Het verspreiden van zorginnovaties ..................................................................................... 195 Hoofdstuk 12 Goede praktijken die in elk rusthuis en rusten verzorgingstehuis dienstig kunnen zijn ..........................................................................................................................................203 1. De wijze waarop het individuele begeleidingsplan wordt ontwikkeld................................203 2. De selectie en de recrutering van geschikt personeel ..........................................................204 3. Tips om te bewaken dat de visie niet verwatert en om te zorgen dat de visie ook wordt uitgevoerd in de praktijk..........................................................................................................213

7

4. Het ontwikkelen van een goede interne communicatie....................................................... 217 5. Het opnameproces ............................................................................................................... 221 Hoofdstuk 13 Vorming geven....................................................................................................................... 225 Hoofdstuk 14 Vorming krijgen ................................................................................................................... 229 Hoofdstuk 15 Intervisie................................................................................................................................. 233 1. Inleiding .............................................................................................................................. 233 2. Een basismodel van intervisie ............................................................................................. 234 2.1 Wat is intervisie wel? ............................................................................................................. 234 2.2 Wat is intervisie niet? ............................................................................................................. 235 2.4 De rollen binnen een intervisie.............................................................................................. 236 2.5 Voorbereiding op intervisie ................................................................................................... 237 2.6 Intervisie concreet: het basismodel voor een intervisiemodel .......................................... 237 2.7 Intervisie concreet: samenvatting basismodel voor een intervisiegesprek ..................... 239 2.8 Tien Intervisieregels ............................................................................................................... 240 2.9 Een grondhouding voor intervisie ......................................................................................... 240 3. De profielbeschrijving......................................................................................................... 241 3.1 Voorbeeld ................................................................................................................................ 241 3.2 Werkwijze ................................................................................................................................ 244 4. De incidentmethode............................................................................................................. 244 4.1 Voorbeeld ................................................................................................................................. 245 4.2 Werkwijze ................................................................................................................................ 246 5. De krachtenveldanalyse....................................................................................................... 248 5.1 Voorbeeld ................................................................................................................................. 249 5.2 Werkwijze ................................................................................................................................ 251 6. De Balint methode............................................................................................................... 251 6.1 Voorbeeld ................................................................................................................................. 252 6.2 Werkwijze ................................................................................................................................ 254 6.3 Variaties.................................................................................................................................... 255 7. De methode Raguse............................................................................................................. 256 7.1 Voorbeeld ................................................................................................................................. 256

8

7.2 Werkwijze ................................................................................................................................ 258 8. Collegiale consultatie ..........................................................................................................259 Algemeen besluit ....................................................................................................................261 Bibliografie .............................................................................................................................265 Bijlage Samenwerking met SIT’s en andere initiatieven van de kleinschalige genormaliseerde woonvormen om de thuiszorg te ondersteunen .......................................................................273 Lijst van figuren Figuur 1: Figuur 2: Figuur 3: Figuur 4: Figuur 5: Figuur 6:

Structuur................................................................................................................................................... 16 Onderliggende principes van het kleinschalig genormaliseerd wonen .................................................. 18 Visuele weergave van de zorgvisie van huis Perrekes ........................................................................... 27 Ideaal model en compromismodel (Gulle Heem)................................................................................... 43 Boxplot van aantal geneesmiddelen per bewoner in KGW (N = 38)................................................... 135 Boxplot van aantal geneesmiddelen per bewoner in Belgische rusten verzorgingstehuizen (N=2510) ............................................................................................................................................... 136 Figuur 7: Boxplot - ADL-index en Katz-scores in de vier kleinschalige woningen samen ............................... 138 Figuur 8: Boxplot - Communicatie-index en Katz-scores in de kleinschalige woningen .................................. 139 Figuur 9: Boxplot - Depressie-index en Katz-scores in de kleinschalige woningen .......................................... 140 Figuur 10: Boxplot - Cognitie-index en Katz-scores in de kleinschalige woningen ............................................ 141 Figuur 11: Boxplot - CAP voor gedrag (CAP3) en Katz-scores in de kleinschalige woningen .......................... 142 Figuur 12: Boxplot - Aantal geactiveerde CAP’s en Katz-scores in de kleinschalige woningen ........................ 143 Figuur 13: Steeds beter / incrementeel verbeteren tov iets anders doen/ radicaal verbeteren ............................... 196 Figuur 14: Tipping point ......................................................................................................................................... 197 Figuur 15: Checklist: Is kandidaat bewoner geschikt voor leefgroep? .................................................................. 222

Lijst van tabellen Tabel 1: Tabel 2: Tabel 3: Tabel 4: Tabel 5: Tabel 6: Tabel 7: Tabel 8: Tabel 9: Tabel 10: Tabel 11: Tabel 12: Tabel 13:

Essentiële kenmerken en randvoorwaarden voor genormaliseerd wonen (Gulle Heem)...................... 31 Geschatte uitgaven voor een model van kleinschalig genormaliseerd wonen met 16 bewoners en 10 FTE ................................................................................................................................................ 40 Geschatte inkomsten voor een model van kleinschalig genormaliseerd wonen met 16 bewoners en 10 FTE ................................................................................................................................................ 41 Verschillende vormen van een gezondheideconomische evaluatie ....................................................... 44 Het aantal FTE in de verschillende kleinschalige genormaliseerde woningen, per functie ................. 49 Aantal FTE per bewoner in de verschillende kleinschalig genormaliseerde woningen ........................ 50 Aantal FTE per bewoner voor de verschillende personeelsfuncties ...................................................... 51 Het ideaal aantal FTE in de verschillende kleinschalige genormaliseerde woningen ........................... 52 Het ideaal aantal FTE per bewoner in de verschillende kleinschalige genormaliseerde woningen...... 53 Vorming en bijscholing in de verschillende kleinschalig genormaliseerde woningen in 2006, in % op het totaal aantal gepresteerde uren .................................................................................................... 54 Percentage van ziekteverzuim in de verschillende kleinschalige genormaliseerde woningen in 2006.......................................................................................................................................................... 55 Verdeling van bewoners naargelang hun Katz-profielen in de verschillende kleinschalige genormaliseerde woningen en controlegroep ......................................................................................... 58 Tijdsbesteding aan communicatieve taken in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (direct) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirect) in de verschillende settings .............................. 65

9

Tabel 14: Opsplitsing van zorg volgens categorie en taak ..................................................................................... 66 Tabel 15: Gemiddelde tijdsbesteding aan zorg in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (directe zorg) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirecte zorg) in de verschillende settings.................... 69 Tabel 16: Gemiddelde tijdsbesteding aan ADL-zorg in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (directe zorg) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirecte zorg) in de verschillende settings ..................................................................................................................................................... 71 Tabel 17: Minimale en maximale tijdsbesteding aan directe ADL-zorg in seconden in de verschillende voorzieningen .......................................................................................................................................... 72 Tabel 18: Gemiddelde tijdbestedi4ng aan verpleegkundige zorg in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (directe zorg) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirecte zorg) in de verschillende settings .............................................................................................................................. 73 Tabel 19: Totale tijdsbesteding aan verpleegkundige zorg in seconden in de verschillende voorzieningen ........ 73 Tabel 20: Minimale en maximale tijdsbesteding aan directe verpleegkundige zorg in seconden in de verschillende voorzieningen ................................................................................................................... 74 Tabel 21: Gemiddelde tijdsbesteding aan de begeleiding van huishoudelijke taken in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (directe zorg) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirecte zorg) in de verschillende settings ......................................................................................................................... 76 Tabel 22: Structuur van de teamvergadering in elke voorziening.......................................................................... 78 Tabel 23: Tijd besteed aan overleg tussen personeelsleden in de verschillende settings in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (direct) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirect)............. 79 Tabel 24: Totaal aantal personeelsleden betrokken in overleg tijdens de periode van tijdsmeting en totale tijdsbesteding aan overleg in seconden per dag...................................................................................... 80 Tabel 25: Totaal aantal personeelsleden en stagiairs betrokken in overleg tijdens de periode van tijdsmeting en totale tijdsbesteding aan overleg in seconden per dag (inclusief overleg met stagiairs) .................. 80 Tabel 26: Totaal aantal personeelsleden betrokken in het overleg tijdens de periode van tijdsmeting en totale tijdsbesteding aan overleg in seconden per dag (inclusief overleg met artsen tijdens raadplegingen) ......................................................................................................................................... 81 Tabel 27: Gemiddelde tijdsbesteding aan het lezen en rapporteren in seconden in de verschillende kleinschalige woningen en controlegroepen........................................................................................... 83 Tabel 28: Tijd besteed aan het opruimen door zorgverleners in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (direct) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirect) in de verschillende settings .......... 83 Tabel 29: Tijd besteed aan het klaarmaken van eten in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (direct) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirect) in de verschillende kleinschalige woningen..... 84 Tabel 30: Gemiddelde tijdsbesteding aan muziektherapie in gemiddeld aantal seconden per bewoner en per dag............................................................................................................................................................ 86 Tabel 31: Tijd besteed aan animatie in gemiddeld aantal seconden per bewoner en per dag (direct) en in aantal seconden per dag per bewoner (indirect) in de verschillende huizen en in de controlegroepen ....................................................................................................................................... 87 Tabel 32: Tijd besteed aan andere activiteiten in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (direct) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirect)................................................................................. 88 Tabel 33: Aantal uitgenodigde families en de responsgraad volgens huis............................................................. 89 Tabel 34: Reden(en) voor het verhuizen naar KGW .............................................................................................. 90 Tabel 35: Inspraak en akkoord van de bewoner bij de keuze voor KGW.............................................................. 94 Tabel 36: Tevredenheid over de zorg en begeleiding van de bewoners................................................................. 96 Tabel 37: Evaluatie van de medewerkers van KGW door familieleden van bewoners......................................... 97 Tabel 38: Scholingsgraad van de bewoners van KGW (vraag beantwoord door de familie)................................ 98 Tabel 39: Vroeger beroep van de bewoners van KGW (vraag beantwoord door de familie) ............................... 98 Tabel 40: Het netto-inkomen van de bewoners (vraag beantwoord door een familielid)...................................... 99 Tabel 41: Scholingsgraad van de respondenten...................................................................................................... 99 Tabel 42: Beroep van de respondent-familieleden. .............................................................................................. 100 Tabel 43: Het netto-inkomen van de respondent-familieleden (N=42, 1 missing).............................................. 100 Tabel 44: Willingness to pay van familieleden, niet face-to-face ........................................................................ 101 Tabel 45: Het aantal ingevulde vragenlijsten per organisatie............................................................................... 103 Tabel 46: De scores op de General Health Questionnaire 12 ............................................................................... 104 Tabel 47: Burn-out in de drie dimensies van de VMBI per item, in KGW en in de steekproef van De Prins ... 105

10

Tabel 48: Maatzorgperceptie per item in KGW en in de steekproef van De Prins .............................................. 107 Tabel 49: Maatzorgcultuur per item in KGW en in de steekproef van De Prins ................................................. 110 Tabel 50: Autonomie en regelmogelijkheden per item en per functie, in KGW en in de steekproef van De Prins ....................................................................................................................................................... 111 Tabel 51: Werkdruk per item in KGW en in de steekproef van De Prins ............................................................ 112 Tabel 52: Moeilijke zorgsituaties per item in KGW en in de steekproef van De Prins ....................................... 113 Tabel 53: Moeilijke werksituaties per item in KGW en in de steekproef van de Prins (%) ................................ 114 Tabel 54: Ondersteuning per item in KGW en in de steekproef van De Prins (%) ............................................. 115 Tabel 55: De beschikbaarheid van informatie per item in KGW en in de steekproef van De Prins (%) ............ 116 Tabel 56: Lijst van CAP’s voor de RAI LTCF ..................................................................................................... 119 Tabel 57: Verdeling van de bewoners volgens de ADL index ............................................................................. 121 Tabel 58: Verdeling van de bewoners volgens de index voor Cognitie ............................................................... 122 Tabel 59: Verdeling van de bewoners volgens de index voor Communicatie ..................................................... 123 Tabel 60: Verdeling van de bewoners volgens de CAP1 - ontspanningsactiviteiten........................................... 124 Tabel 61: Verdeling van de bewoners volgens de CAP2 – ADL ......................................................................... 124 Tabel 62: Verdeling van de bewoners volgens de CAP3 – Gedrag...................................................................... 125 Tabel 63: Verdeling van de bewoners volgens de CAP4 – Blaascontrole ........................................................... 126 Tabel 64: Verdeling van de bewoners volgens de CAP5 – Darmcontrole........................................................... 126 Tabel 65: Verdeling van de bewoners volgens de CAP7 – Communicatie.......................................................... 127 Tabel 66: Verdeling van de bewoners volgens de CAP8 – Uitdroging................................................................ 128 Tabel 67: Verdeling van de bewoners volgens de CAP9 – Delier ....................................................................... 128 Tabel 68: Verdeling van de bewoners volgens de CAP10 – Depressie ............................................................... 129 Tabel 69: Verdeling van de bewoners volgens de CAP13 – Valpartijen ............................................................. 130 Tabel 70: Verdeling van de bewoners volgens de CAP15 – Voeding ................................................................. 130 Tabel 71: Verdeling van de bewoners volgens de CAP16 – Mondproblemen .................................................... 131 Tabel 72: Verdeling van de bewoners volgens de CAP18 – Doorligwond.......................................................... 131 Tabel 73: Verdeling van de bewoners volgens de CAP20 – Bedwang ................................................................ 132 Tabel 74: Verdeling van de bewoners volgens de CAP21 – Huidproblemen ...................................................... 132 Tabel 75: Verdeling van de bewoners volgens de CAP23 – Relaties .................................................................. 133 Tabel 76: Verdeling van de bewoners volgens de CAP 24 - Zicht....................................................................... 134 Tabel 77: Het verband tussen de tijdsbesteding aan ADL-zorg en de Katz-scores in de verschillende settings 146 Tabel 78: Het verband tussen de tijdsbesteding aan verpleegkundige zorg en de Katz-scores in de verschillende settings ................................................................................................................... 146 Tabel 79: Het verband tussen de tijdsbesteding aan zorg en de Katz-scores in de verschillende settings .......... 147 Tabel 80: Het verband tussen de tijdsbesteding aan overleg en de Katz-scores in de verschillende settings ..... 148 Tabel 81: Het verband tussen de tijdsbesteding aan communicatieve taken en de Katz-scores in de verschillende settings ................................................................................................................... 149 Tabel 82: Het verband tussen de tijdsbesteding aan begeleiding van huishoudelijke taken en de Katz-scores in de verschillende settings ................................................................................................................... 150 Tabel 83: Het verband tussen de tijdsbesteding aan animatie en de Katz-scores in de verschillende settings ... 150 Tabel 84: KGW Rollins - Regressiemodel ADL-zorg en de variabelen uit het RAI-instrument ........................ 155 Tabel 85: KGW Coltrane - Regressiemodel ADL-zorg en de variabelen uit het RAI-instrument...................... 155 Tabel 86: KGW Davis - Regressiemodel ADL-zorg en de variabelen uit het RAI-instrument .......................... 156 Tabel 87: KGW Blakey - Regressiemodel ADL-zorg en de variabelen uit het RAI-instrument ........................ 157 Tabel 88: Leefgroep Baker– Regressiemodel ADL-zorg en de variabelen uit het RAI-instrument.................... 157 Tabel 89: KGW Rollins - Regressiemodel verpleegkundige zorg en de variabelen uit het RAI-instrument...... 158 Tabel 90: KGW Coltrane - Regressiemodel verpleegkundige zorg en de variabelen uit het RAI-instrument ... 159 Tabel 91: KGW Davis - Regressiemodel verpleegkundige zorg en de variabelen uit het RAI-instrument ........ 160 Tabel 92: KGW Blakey - Regressiemodel verpleegkundige zorg en de variabelen uit het RAI-instrument ...... 160 Tabel 93: KGW Baker - Regressiemodel verpleegkundige-zorg en de variabelen uit het RAI-instrument........ 161 Tabel 94: KGW Rollins - Regressiemodel Zorg en de variabelen uit het RAI-instrument ................................ 161 Tabel 94: KGW Coltrane - Regressiemodel Zorg en de variabelen uit het RAI-instrument.............................. 162 Tabel 95: KGW Davis - Regressiemodel Zorg en de variabelen uit het RAI-instrument .................................. 162 Tabel 96: KGW Blakey - Regressiemodel Zorg en de variabelen uit het RAI-instrument ................................ 162 Tabel 97: Klassiek rusthuis - Regressiemodel Zorg en de variabelen uit het RAI-instrument........................... 163 Tabel 98: KGW Rollins - Regressiemodel Overleg en de variabelen uit het RAI-instrument ........................... 163 Tabel 99: KGW Coltrane - Regressiemodel Overleg en de variabelen uit het RAI-instrument......................... 164 Tabel 100: KGW Davis - Regressiemodel Overleg en de variabelen uit het RAI-instrument ............................. 164

11

Tabel 101: KGW Blakey - Regressiemodel Overleg en de variabelen uit het RAI-instrument........................... 165 Tabel 102: KGW Baker - Regressiemodel Overleg en de variabelen uit het RAI-instrument............................. 165 Tabel 103: KGW Rollins - Regressiemodel Communicatieve taken en de variabelen uit het RAI-instrument .. 166 Tabel 104: KGW Coltrane - Regressiemodel Communicatieve taken en de variabelen uit het RAI-instrument 166 Tabel 105: KGW Davis - Regressiemodel Communicatieve taken en de variabelen uit het RAI-instrument .... 167 Tabel 106: KGW Baker - Regressiemodel Communicatieve taken en de variabelen uit het RAI-instrument .... 167 Tabel 107: KGW Coltrane - Regressiemodel Animatie en de variabelen uit het RAI-instrument ...................... 168 Tabel 108: KGW Davis - Regressiemodel Animatie en de variabelen uit het RAI-instrument........................... 168 Tabel 109: Regressiemodel Animatie en de variabelen uit het RAI-instrument .................................................. 169 Tabel 110: Vergelijking kostprijs residentiële zorg en financieringsstructuur in Vlaanderen met een aantal andere landen, uitgedrukt als prijs per jaar in % van het BBP per capita ................................. 174 Tabel 111: Verblijfskosten in de residentiële voorzieningen voor niet-werkende personen met een handicap ... 177 Tabel 112: Oude en nieuwe organisatiemodel volgens Hogewoning (2002) ........................................................ 193 Tabel 113: Verspreiden en adopteren van ideeën................................................................................................... 201 Tabel 114: Competenties voor leidinggevenden (Floordam)................................................................................. 210 Tabel 115: Vormingsprogramma’s voor verschillende doelgroepen (Floordam) ................................................. 230

12

Opzet van het rapport Het innovatieproject ‘Stapstenen naar kleinschalig genormaliseerd wonen’ heeft vier grote doelstellingen. De vier doelstellingen zijn: 1. Het inventariseren van de specifieke zorgaspecten en zorgkosten van het genormaliseerd kleinschalig wonen voor personen met een dementie, in het kader van de geneeskundige verstrekkingen die worden gefinancierd in het raam van de verplichte verzekering voor geneeskundige verzorging en uitkeringen (hoofdstuk 1 tot en met hoofdstuk 8) 2. Het uitwerken van een voorstel voor een nieuw kostendekkend RIZIV-forfait voor de zorg voor personen met dementie binnen een genormaliseerd woon- en zorgconcept (hoofdstukken 9 en 10). 3. Het opmaken van een draaiboek om de specifieke zorgaspecten van het genormaliseerd kleinschalig wonen te integreren in de zorginfrastructuur en -werking van een klassiek rusthuis. Dit draaiboek omvat eveneens voorstellen van specifieke vormingsprogramma’s die de personeelsleden kunnen ondersteunen bij de succesvolle integratie van deze zorgaspecten op de concrete werkvloer (hoofdstuk 11 tot en met hoofdstuk 14). 4. Het uitwerken van een intervisiemodel inzake het “genormaliseerd woon- en zorgconcept voor personen met dementie” (hoofdstuk 15).

Beschrijving van de vier deelnemers aan het project Huis Perrekes: Huis Perrekes vzw overkoepelt drie huizen voor telkens zestien personen met dementie. Elk huis heeft een naam: Zonne-Huis, Holle-Huis en Blomme-Huis. Huis Perrekes kent geen formele functionele of financiële band met de geïntegreerde diensten voor thuisverzorging, met een rusthuis of met een verzorgingstehuis. Het is voor Huis Perrekes wel een doelstelling om de specifieke zorgen begeleidingsaspecten van het kleinschalig genormaliseerd wonen ook transmuraal onder de aandacht te brengen en aan te bieden. Zo leent de visie en het zorgmodel van het residentieel kleinschalig genormaliseerd wonen zich er toe om geïmplementeerd te worden in de thuiszorg bij mensen met dementie en hun familie. Het gaat immers om een residentiële woonvorm die zo dicht mogelijk de (normale) thuissituatie benadert. Om die reden is de samenwerking met de diensten voor thuiszorg in de loop der jaren een groeiend aandachtspunt geworden. De Bijster: Het kleinschalig woonproject – dat zich bevindt in twee appartementen te Essen onder de naam Iduna en Hestia – heeft een functionele en financiële band met het rusten verzorgingstehuis De Bijster, Nollekensstraat, 15 te 2910 Essen. De v.z.w. De Bijster, is erkend onder het erkenningsnummer PE986 (rusthuis) en erkenningsnummer 7/50059/42 (rusten verzorgingstehuis), en wordt vertegenwoordigd door Jules Van der Flaas, dagelijks verantwoordelijke. Het RVT De Bijster wordt uitgebaat door de groep

Gasthuiszusters van Antwerpen dat diverse gezondheids- en welzijnsvoorzieningen groepeert in de provincie Antwerpen. Iduna en Hestia tellen samen 16 erkende woongelegenheden rusthuis. Het RVT De Bijster telt 113 woongelegenheden rusthuis (inclusief kleinschalig wonen), waarvan 82 erkend als rusten verzorgingstehuisbedden. Daarnaast heeft de vzw De Bijster een erkenning voor 4 woongelegenheden kortverblijf. Het Gulle Heem:: Het woon- en zorgcentrum 't Gulle Heem wordt beheerd door het OCMW van Wevelgem. Het woon- en zorgcentrum omvat meerdere voorzieningen : het rusthuis/RVT met 68 woongelegenheden, een centrum voor kortverblijf met 4 verblijfseenheden, 15 aanleunwoningen, een serviceflatgebouw met 20 flats, een grootkeuken die ook in staat voor dagelijks ongeveer 120 thuisbezorgde maaltijden. De projectmatige ontwikkeling van het concept genormaliseerd wonen gebeurt in concreto op één afdeling binnen het rusthuis/RVT. Deze afdeling wordt er als ‘leefgroep’ omschreven, en telt 17 bewoners, die op moment dat ze daar komen wonen licht dementerend zijn. De werking in de leefgroep wordt sinds een drietal jaar gestuurd in de richting van het genormaliseerd kleinschalig wonen. Zonder de band met de rest van het RVT volledig te doorbreken, worden er steeds meer stappen gezet om er een zo normaal mogelijke woonomgeving aan te reiken waarbij het huishouden de kern van het dagelijks leven van de bewoners vormt, en waarbij de leefgroep-equipe (een zestal medewerkers met een eigen leefgroepverantwoordelijke)de implementatie van het concept genormaliseerd wonen steeds meer realiseert. In de loop van 2007 start het Gulle Heem met bouwwerken voor een geheel rusthuis (en dienstencentrum) waarbij o.a. voorzien wordt in twee "genormaliseerde" woningen voor elk 10 bewoners. Floordam: Sinds 1985 wordt de zorgvoorziening beheerd door de VZW ‘Goddelijke Voorzienigheid’. Op basis van een visie op wonen, zorgen en de mens is een architectuur ontworpen. Op een woonerf verblijven honderd en tien zorgbehoevende ouderen, die gehuisvest zijn in acht woningen. Vier zijn voorbehouden voor ouderen met dementie en vier zijn voor ouderen die lichamelijke zorg nodig hebben. In elk huis wonen veertien residenten. In het kader van thuisstimulerende zorgverlening zijn er vier woongelegenheden voorzien voor multifunctioneel gebruik en vijftien plaatsen voor dagverzorging. De bouw van de negen kangoeroewoningen wordt gerealiseerd in de lente van 2009. De gelijkvloerse appartementen zijn voor ouderen met zorg. Zij kunnen er levensbestendig blijven wonen.

14

Hoofdstuk 1 Het inventariseren van de specifieke zorgaspecten van kleinschalig genormaliseerd wonen

In dit hoofdstuk schetsen we eerst een algemeen overzicht van de specifieke zorgaspecten van kleinschalig genormaliseerd wonen (zie ook Van Audenhove et al., 2003). Vervolgens gaan we in op elk van de deelnemende organisaties.

1

De visie achter kleinschalig genormaliseerd wonen

Het fundament voor een goed werkend initiatief voor kleinschalig wonen voor personen met dementie bestaat in een krachtige visie op genormaliseerd wonen. Deze visie omvat enkele kernprincipes en uitgangspunten van het wonen, zorgen en werken met personen met dementie. In de praktijk komt het erop aan die visie te vertalen in een passende cultuur, organisatiestructuur en goed werkende procedures. Dit geheel, de werking, is de olie die de motor van de voorziening goed doet draaien en maakt dat de drie partners in de zorg goed op elkaar inspelen, samenleven en samenwerken. Er dient met name aandacht geschonken te worden aan zowel bewoners, personeel als familie. Niet enkel de screening van bewoners en personeel vooraf is van belang, ook welk woon- en zorgaanbod er voor de personen met dementie wordt uitgebouwd, welke ruimte en kansen er geboden worden voor het personeel, hoe de bewoners en de familie worden aangesproken, betrokken worden en inspraak krijgen in de voorziening, enz. Dit alles bepaalt het klimaat van de voorziening.

Hoofdstuk 1 – Het inventariseren van de specifieke zorgaspecten van kleinschalig genormaliseerd wonen

MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT VISIE OMGEVING EN ARCHITECTUUR

FINANCIËLE MOGELIJKHEDEN

KLIMAAT PERSONEEL

STRUCTUUR EN PROCEDURES

BEWONERS

FAMILIE

Figuur 1: Structuur Een tweetal randvoorwaarden bepalen eveneens het welslagen van een kleinschalige woonvoorziening voor personen met dementie. Ten eerste dienen er financiële middelen ter beschikking te staan en moet de kosten-baten balans in evenwicht zijn. Ten tweede, en niet in het minst, bepalen ook de omgeving en architectuur in hoeverre huiselijkheid en kleinschaligheid gerealiseerd en/of ondersteund kunnen worden. De ruime maatschappelijke context, zoals bijvoorbeeld het beeld dat de maatschappij heeft van oudere personen, de prioriteiten in het sociaal beleid en in het ouderenbeleid, bepaalt in hoeverre er kansen geboden worden tot de uitbouw van kleinschalige en genormaliseerde woonvoorzieningen. Deze maatschappelijke context beïnvloedt zowel de visie als het concrete klimaat van de voorziening.

16


1.1

De visie 'Een visie of zienswijze laat ons toe verder te zien dan ons blikveld reikt en stelt ons in staat om te reflecteren over hetgeen we op het eerste zicht niet zien' (Binocle, dec. 1999).

Kleinschalig genormaliseerd wonen voor personen met dementie is een vertaling van een streven naar 'meer kwaliteit van leven' voor ouderen met dementie. Het gaat er niet in de eerste plaats om 'minder bakstenen te gebruiken en minder bewoners bij elkaar te laten wonen'. Dit zijn randvoorwaarden om de visie die achter het woonconcept schuilt tot uiting te laten komen. Het is de bedoeling om binnen kleinschalige genormaliseerde woonprojecten het zorgaanbod zo naadloos mogelijk te laten aansluiten op de visie en op de mogelijkheden, de noden en verlangens van oudere personen met dementie. De visie op een aangepaste woonomgeving voor personen met dementie is een verlengstuk van de visie op zorg en begeleiding voor personen met dementie. We definiëren KGW als volgt: “Kleinschalig genormaliseerd wonen voor personen met dementie is een woon- en zorgvorm waar minimaal 6 en maximaal 16 dementerende personen, met professionele ondersteuning, begeleiding en verzorging (waar mogelijk aangevuld met de hulp van mantelzorgers en/of vrijwilligers), samen een huishouden vormen in een voor de bewoner herkenbare woon- en zorgomgeving die zo nauw mogelijk aansluit bij zijn of haar thuissituatie. Het kleinschalig en genormaliseerd wonen staat niet los van de onmiddellijke woon- en leefomgeving. Het is bouwkundig en/of sociaal aantoonbaar geïntegreerd in de omringende wijk of gemeente.” (Van Audenhove et al., 2003) Kleinschalige genormaliseerde woonvormen hebben als uitgangspunt ook een eigen visie op wonen. Het doel is een woonomgeving te realiseren die inhaakt op datgene waarmee de oudere persoon met dementie vertrouwd is: een zo normaal, zo gewoon mogelijke en herkenbare huiselijke en vertrouwde leefomgeving (1), zowel binnen als buiten de woning. Andere kenmerken van kleinschalige genormaliseerde woonvormen zijn dat ze tot doel hebben zorg op maat te bieden (2) en gericht zijn op het bevorderen van de kwaliteit van leven van de bewoners (3). Men hecht er veel belang aan de kwaliteit van de relaties (4). De zorgverstrekkers binnen een genormaliseerde woonsetting, zullen de autonomie van de bewoners stimuleren waar mogelijk en hen geborgenheid en veiligheid verzekeren waar nodig (5). Om de vernoemde principes te kunnen verwezenlijken opteert men voor een kleinschalige opzet (6).

17


Alvorens deze zes uitgangspunten nader toe te lichten, staan we stil bij de onderlinge verhouding ervan. De geschetste principes leveren geregeld discussies op bij de betrokkenen over de verhouding tussen normalisatie, kleinschaligheid en de andere werkingsaspecten.

Uitgangspunt = NORMALISATIE Kleinschaligheid = noodzakelijke, maar geen voldoende voorwaarde

Werkingsprincipes = bijkomende voorwaarden 1. Integratie en participatie 2. Zorg op maat 3. Kwaliteit van leven 4. Kwaliteit van de relaties 5. Tussen autonomie en

geborgenheid Figuur 2: Onderliggende principes van het kleinschalig genormaliseerd wonen Het centrale uitgangspunt is het normalisatiegedachtegoed. Er zijn verschillende genormaliseerde woonvormen denkbaar. Het principe van de kleinschaligheid wordt echter bij de betrokkenen van dit project beschouwd als een noodzakelijke, maar geen voldoende voorwaarde voor een genormaliseerde leefomgeving. Daarnaast zijn er vijf bijkomende werkingsprincipes die normalisatie in de hand werken: normalisatie als integratie en participatie, zorg op maat, kwaliteit van leven, kwaliteit van de relaties en tussen autonomie en geborgenheid. Deze bijkomende werkingsprincipes zijn niet exclusief voor kleinschalige woonvormen en zouden idealiter nagestreefd moeten worden in de gehele ouderenzorg. Precies de combinatie echter van kleinschaligheid enerzijds en de vijf werkingsprincipes anderzijds werkt onderling versterkend. Het realiseren van normalisatie onder de vorm van de vijf werkingsprincipes wordt gefaciliteerd door de kleinschaligheid. De combinatie van deze zes uitgangspunten bepaalt dus de meerwaarde van kleinschalig genormaliseerd wonen. Vanuit deze redenering werd ervoor gekozen consequent te spreken van 'kleinschalig genormaliseerd wonen'. Hieronder worden de zes uitgangspunten verder toegelicht. 1.2

Normalisatie als integratie en participatie

Het concept normalisatie dateert uit de Mental Retardation Act van 1959 in Denemarken. Hier werd het doel van diensten omschreven als het creëren van een bestaan voor de ‘mentaal achtergestelden’ dat zo dicht mogelijk gelegen is bij wat beschouwd wordt als de

18


normale levensomstandigheden. Deze definitie werd later uitgebreid tot het normaal maken van de huisvesting, opvoeding, werk en vrijheid van mensen met een verstandelijke beperking. Hiermee bedoelde men dat zij dezelfde rechten hadden als andere burgers. Doorheen de jaren ‘60 had de notie van normalisatie een behoorlijke invloed op de ontwikkeling van diensten (Brown & Smith, 1992: 1; Wolfensberger, 1980: 7; Culham & Nind, 2003: 65). De schijnbare eenvoud van het concept maakte een snelle verspreiding mogelijk (Alaszewski & Roughton, 1990: 22). De eerste expliciete en systematische definitie van normalisatie werd gegeven door Brengt Nirje in 1969, na een lange zoektocht naar een universeel geldende definitie voor het verbeteren van diensten voor personen met een verstandelijke beperking. Hij noemde het ‘the principle of normalisation’ (Nirje, 1992: 1; Wolfensberger, 1980:7; Billimoria, 1993:10). Dit principe werd door Nirje beschreven als neutraal, niet cultuurgebonden en bijgevolg universeel. Wolf Wolfensberger was verdienstelijk in het uitbreiden van het principe naar alle personen die als afwijkend beschouwd werden zoals armen en ouderen. Hij concentreerde zich, in tegenstelling tot zijn voorgangers, dus niet enkel op mensen met een verstandelijke beperking (Flynn & Nitsch, 1980: 4). Wolfensberger gaf normalisatie ook een meer theoretische grondslag (Alaszewski & Roughton, 1990: 22). Dat normalisatie - een gedachtegoed dat toch al enkele decennia oud is - nog niet vergeten en versleten is wordt duidelijk uit de herbundeling van Brengt Nirje’s ‘the normalization papers’ in 1992, waarin hij de definitie van normalisatie zelf herziet. Twee jaar later werd in Ottawa teruggeblikt op 25 jaar normalisatie tijdens een vier dagen durende conferentie waarop zowel Brengt Nirje als Wolf Wolfensberger, de grondleggers van het principe, aanwezig waren (Williams, 1994). Wolfensberger schreef in 2000 nog een artikel ter overzicht van Social Role Valorisation (SRV) – Wolfensbergers nieuwe term voor normalisatie - gevolgd door een artikel in 2002 ter verdediging van SRV tegen het nieuwere concept ‘empowerment’. Talrijke andere artikels van de laatste decennia - waarin men zich voor of tegen het principe kant - getuigen eveneens van de nog steeds blijkende relevantie van normalisatie (Chappell, 1992; Moser, 2000; Culham & Nind, 2003; Cocks, 2001; Brown & Smith, 1989; Walmsley, 2001; Osburn, 1998; Williams & Nind, 1999; Brown, 1994; Rapley & Baldwin, 1995). Het belang van normalisatie kan niet beter verwoord worden dan door Cocks: “Normalisation and SRV have contributed much to human service development, particularly for people with learning disabilities where the ideas first emerged. Although more than three decades old and following unprecedented reform and changes in services, the ideas remain challenging and provocative (Cocks, 2001: 16).”

19


In KGW houdt het begrip normalisatie in dat de zorg geënt wordt op het normale leven van de persoon met dementie. Zo normaal mogelijk leven betekent bijvoorbeeld: wonen in een gewoon huis in de rij, met een voor- en achterdeur en een brievenbus voor de post; beschikken over een ruimte die de persoon zelf naar eigen smaak kan inrichten; eigen dagritme bepalen; eigen menu samenstellen; ingebed zijn in de wijk of het dorp en gebruik maken van de diensten die men er heeft (bv. buurtwinkel, kapper, kerk); deelnemen aan activiteiten uit de wijk of het dorp samen eten bereiden … Volgens het normalisatieprincipe dient de zorg voor personen met dementie in de mate van het mogelijke de 'normale' of bestaande bindingen met de maatschappelijke, sociale of familiale context te laten bestaan en te ondersteunen. 'Normalisatie' kan verwarrend klinken. Er wordt niet mee bedoeld dat de zorg erop gericht is om het gedrag van de persoon zo volledig mogelijk aan te passen aan de maatschappelijke normen. Integendeel. Men gaat uit van de mogelijkheden en beperkingen van de persoon en vindt dat de maatschappij of de omgeving de persoon zoveel mogelijk in staat dient te stellen om met zijn of haar beperkingen zo optimaal mogelijk te participeren in het maatschappelijke leven. Het gaat om respect voor de eigenheid, en de specifieke noden en behoeften van de persoon met beperkingen. Dit betekent niet dat iemand met beperkingen a priori meer mogelijkheden moet worden geboden dan anderen. Een waardevol principe is: normaal waar mogelijk, bijzonder waar nodig. Anders is het gevaar reëel dat de persoon met beperkingen in een nieuwe uitzonderingspositie belandt. Het streven naar vermaatschappelijking, en het bevorderen van de integratie is net een onderdeel van het normalisatiegedachtegoed. Voor tal van groepen, ook voor personen met dementie, worden een geheel van speciaal voor hen bedoelde voorzieningen opgericht. Voor een deel is dat terecht, voor een deel ook niet. In de traditioneel en institutioneel georganiseerde zorg voor personen met dementie vindt het leven plaats volgens een strak schema: alle bewoners krijgen rond 8 uur het ontbijt opgediend, de bewoners douchen volgens een vast rooster, de warme maaltijd wordt 's middags geserveerd vanuit de centrale keuken, de artificiële dagactiviteiten worden door anderen bepaald en met allen tegelijkertijd uitgevoerd. De socioloog Goffman (1961) sprak van 'total institutions', waarmee hij voorzieningen bedoelde waar de bewoners voor langere tijd verblijven, die van de buitenwereld zijn afgesloten en die formeel bestuurd worden. Goffman stelt dat het institutionele leven in 'total institutions' de persoon zijn privacy en waardigheid ontneemt. In de traditionele

20


structuur van vele voorzieningen voor oudere personen met dementie is de dienstverlening gericht op efficiëntie, en niet of slechts beperkt afgestemd op de wensen en de vaardigheden van de persoon. Hierdoor krijgt het 'normale leven' weinig ruimte en kansen. Vooral het realiseren van meer keuzevrijheid om de bewoners het leven te laten leiden dat ze gewoon waren of dat ze wensen te leiden, betekent vanuit het normalisatieprincipe een uitdaging. De kleinschalige genormaliseerde woonvormen hebben de bedoeling een aangepaste sociale context te bieden. Huiselijkheid kan daar eventueel toe bijdragen, maar het is niet de bedoeling 'thuis' helemaal te kopiëren. De persoon met dementie heeft immers net de thuissituatie verlaten omdat deze omgeving niet (meer) aangepast was aan zijn noden en behoeften. Men zal dus moeten balanceren tussen het bieden van 'gewone, herkenbare huiselijkheid' enerzijds en het bieden van de nodige omkadering anderzijds. Van de begeleiding vraagt dit een ondersteunende aanwezigheid op een niet-verstorende en nietdirectieve wijze. Het begeleidend personeelslid is er te gast bij de bewoner thuis. Normalisatie betekent uiteindelijk dat de 'taboes', de 'uitzonderingsregels', de 'muren' rond de oudere personen met dementie afgebroken worden en dat de bewoners en hun familieleden uitgenodigd worden om meer of terug deel te nemen aan het maatschappelijke leven (bv. in de buurt gaan winkelen), en dat het leven van buiten meer binnengebracht wordt in het leven van de bewoners (bv. de postbode die aan huis komt, of een dochter die op de koffie komt). 1.3

Zorg op maat

Een tweede pijler van de genormaliseerde woonprojecten kan aangeduid worden als het bieden van zorg op maat. De zorg wordt niet opgelegd van buitenaf, maar wordt flexibel, en in relatie tot de persoon bepaald. Het gaat om een persoonsgerichte benadering, met aandacht voor het levensverhaal van de bewoner en zijn leefgewoonten. Via de materiële context en de relationele band tussen de zorgverlener en de bewoner probeert men het levensverhaal van de bewoner zoveel mogelijk te respecteren en te continueren. De zorg die aangeboden wordt, is afgestemd op de individuele noden, gewoonten en behoeften van de persoon met dementie, en gaat uit van een brede kijk op 'begeleiden' die ruimer is dan het bieden van medische zorgen. 1.4

Kwaliteit van leven

In het genormaliseerde woonconcept verschuiven de strikt medisch-therapeutische doelen ('cure') naar de achtergrond. Men streeft er naar het verstrekken van zorg ('care') die de kwaliteit van wonen en leven bevordert. Goede verpleegtechnische zorgen worden er

21


vooral beschouwd als een randvoorwaarde voor het realiseren van een goede kwaliteit van leven. Vanaf het midden van de jaren '70 werd de waarde van het concept kwaliteit van leven ('quality of life') ontdekt in de somatische geneeskunde. De toename van het aantal chronische zieken deed toen beseffen dat een behandeling ruimer is dan het genezen van een ziekte. In de jaren '80 deed het begrip ook zijn intrede in de welzijnssector. Goode (1994) onderstreept dat het concept 'quality of life' voor gehandicapte personen essentieel dezelfde componenten en relaties omvat als voor personen die niet gehandicapt zijn. Het begrip kwaliteit van leven roept vragen op wanneer het de zorg van bijvoorbeeld oudere personen met dementie betreft. De meeste meetinstrumenten voor kwaliteit van leven zijn gebaseerd op interview- of vragenlijstgegevens van de betrokkene zelf. Omwille van het afnemende vermogen tot zelfreflectie wordt het voor oudere personen met dementie steeds moeilijker hun eigen belevingen weer te geven. De kwaliteit van leven wordt dan beoordeeld door familieleden of personeelsleden, maar hoe weet men of deze beoordeling overeenstemt met de beleefde kwaliteit van leven van de persoon met dementie? Onderzoek wijst ook uit dat de visie van de betrokkenen partijen (hulpverleners, familieleden) op de kwaliteit van leven ook onderling verschilt (Declercq et al., 1997). Mede door de groeiende politieke druk op zorgvoorzieningen om de doelmatigheid en doeltreffendheid van hun aanbod te staven, zijn de verschillende mogelijke zorgen woonvormen voor oudere personen met dementie steeds vaker onderwerp van onderzoek. De traditionele uitkomstindicatoren zoals de zichtbare functionele- en gedragsstoornissen en de verblijfsduur, worden meer en meer aangevuld met de kwaliteit van leven als uitkomstindicator. Kwaliteit van leven wordt steeds meer gezien als een belangrijke uitkomstmaat van zorg, waarbij de nadruk ligt op het perspectief van de bewoner (Donabedian, 1992; Aharony & Strasser, 1993; van Beek et al., 2005). Deze blijkt meer recht te doen aan de verscheidenheid van problemen en veranderingen waarmee oudere personen met dementie te kampen krijgen. In de literatuur is geen algemeen erkende definitie van kwaliteit van leven te vinden (Wolfensberger, 1994). Het is wel mogelijk om op basis van de literatuur de voornaamste kenmerken van het concept te beschrijven. 'Kwaliteit van leven': heeft betrekking op de totaliteit van het bestaan van een persoon (holistisch perspectief); schenkt ook aandacht aan de gezonde kanten van de persoon en aan zijn welbevinden; dekt een brede waaier van aspecten van de menselijke beleving, gaande van het vervuld zijn van de noodzakelijke levensvoorwaarden tot het bereiken van persoonlijk geluk; draait om de mate van bevredigend zijn van de wisselwerking tussen persoon en omgeving;

22


1.5

heeft te maken met aspecten op verschillende levensterreinen (woonsituatie, omgang met familie, sociale relaties, dagbesteding, financiële situatie, veiligheid, gezondheid) die volgens maatschappelijke normen belangrijk zijn; betreft het subjectief gevoel van welzijn, tevredenheid en geluk, waargenomen door personen in het hier en nu (met oog voor het verleden en het toekomstperspectief). De kwaliteit van de relaties

Het is een uitgangspunt van het kleinschalig genormaliseerd wonen dat de relationele omgeving een belangrijke voorwaarde en een essentieel instrument is voor de ontplooiing van de persoon. Kenmerkend aan kleinschalig genormaliseerd wonen is dat men de dagelijkse activiteiten en de dagelijkse omgang tussen het personeel en de bewoners en de bewoners onderling, als uitgangspunt neemt van de zorg en diensten die geboden worden. Dit is anders dan in de traditioneel georganiseerde residentiële zorgvoorzieningen waar men een activiteitenaanbod van buiten uit aanreikt in plaats van te vertrekken bij een activiteitenaanbod van binnenuit, en waar de omgang tussen het begeleidend personeel en de bewoners toch in hoofdzaak rond de lichamelijke zorgen gecentreerd is. De wederkerigheid en wisselwerking in het hier en nu tussen de zorgverleners (inclusief de vrijwilligers) en de zorgontvangers (inclusief hun familie) worden benadrukt. Dit vertaalt zich ook in een andere organisatiestructuur: in de vernieuwende, kleinschalige genormaliseerde woonvormen is er de omschakeling van een hiërarchische naar een meer democratische structuur. De meer horizontale organisatiestructuur vereist een aparte attitude en specifieke kerncompetenties van het personeel. Opvallend is vooral dat er naast de verzorgende taken meer nadruk gelegd wordt op 'het kunnen omgaan met emoties', op een 'Fingerspitzengefühl' voor interacties tussen de bewoners en op oog hebben voor hun mogelijkheden. De ruimere variatie aan taken en de grotere betrokkenheid op de bewoners blijkt een sterk motiverende factor te zijn, maar kan ook de valkuil zijn tot overbetrokkenheid en te grote werkdruk. Voldoende ondersteuning voor het personeel is dan ook van belang. Er kan hierbij zowel gedacht worden aan informatieve ondersteuning (vorming) als aan affectief-emotionele ondersteuning (teammomenten, momenten van collegiale uitwisseling) of aan voorbeeldondersteuning (nieuwe personeelsleden samen laten functioneren met zorgverstrekkers die al vele jaren werkzaam zijn). Ook het contact tussen de bewoners en de familie wordt ondersteund. Vaak hebben familieleden eerst jarenlang toegewijd thuis de persoon met dementie opgevangen en verzorgd. Hun rol als mantelzorgers eindigt echter niet wanneer de persoon met dementie wordt opgenomen in een initiatief voor genormaliseerd wonen. Familieleden kunnen op bezoek komen in het huis, ze worden geïnformeerd en kunnen ook een deel van de zorg en begeleiding opnemen indien mogelijk en gewenst.

23


Sluitstuk van KGW is de integratie van het initiatief in de buurt, de wijk, het dorp of de gemeente. KGW wordt letterlijk gedragen door de omringende leefgemeenschap. Het maakt er deel van uit. De mensen die wonen in het KGW nemen deel aan de sociale, culturele en sportactiviteiten én mensen uit de buurt, de wijk, het dorp of de gemeente komen spontaan op bezoek. Dit uitgangspunt veronderstelt dat er met de onmiddellijke omgeving een goede dialoog tot stand komt, dat deze begrip toont voor de mogelijkheden en beperkingen van de bewoners en deze ook aanvaard. Het veronderstelt evenzeer dat de bewoners, de familie en de begeleiders actief deelnemen aan het sociaal leven buiten het KGW. Zij isoleren zich niet binnen de woning. Hun contacten beperken zich niet tot deze met de medebewoners en de begeleiders. De aantoonbare integratie van het KWG in de omringende samenleving is een essentieel kenmerk van het KGW. 1.6

Tussen autonomie en geborgenheid

Er worden kansen geboden aan de bewoner om zelf actief te blijven (autonomie) en controle over (bepaalde aspecten van) het leven te behouden. Het personeel denkt vanuit het competentiemodel, waardoor ze ook aandacht schenken aan de (overgebleven) mogelijkheden van de persoon met dementie. Het komt er op aan om in de mate van het mogelijke de voorwaarden te creëren om deze restcapaciteiten te ondersteunen en de persoon met dementie te machtigen ('empowerment') op die vlakken waar het mogelijk is. Belangrijk daarbij is dat men tegelijkertijd ook oog heeft voor de (intensieve) zorgen begeleidingsbehoefte van de persoon met dementie. Het vraagt een voortdurend balanceren tussen beide polen van het continuüm. 1.7

Kleinschaligheid

Dit laatste kernpunt van het genormaliseerd wonen komt doelbewust achteraan in de bespreking. Kleinschaligheid is geen doel op zich, maar is veeleer te beschouwen als een voorwaarde tot normalisatie, tot interactie met de personen met wie men samenleeft, en tot zorg op maat (Ettema, 2001). Het betreft de kleinschaligheid op het niveau van de leefgroep. Er zijn diverse organisatievormen mogelijk, gaande van 1 huis in de rij met een beperkte bewonersgroep tot een clustering van diverse kleinschalige leefgroepen tot een grotere voorziening. De literatuur is onduidelijk over de optimale aantallen voor kleinschalige woonprojecten (Declercq et al., 1995). Vanuit het standpunt van de groepsdynamica en gericht op een optimale interactie wordt meestal gedacht aan 6 tot 9 personen. Maar als men de organisatorische en financiële component betrekt in het afwegen van voor- en nadelen, zou het wel eens kunnen dat iets grotere leefgroepen van 12 of 15 personen de voorkeur verdienen. De ideale groepsgrootte zou ook afhankelijk zijn van de graad van zorgbehoevendheid, de ernst van de dementie of de mate waarin de persoon

24


gedragsproblemen vertoont. Een discussiepunt dat hierbij aansluit is de vraag naar homogeniteit of heterogeniteit van de groep. Beperkt het kleinschalig genormaliseerd wonen zich tot beginnend of matig dementerende ouderen (homogeen) of kunnen personen met dementie er levenslang blijven wonen (heterogeen)? Heterogene groepen zouden meer gebaat zijn met grotere groepsaantallen. De achterliggende gedachte is dat de meer valide personen ook voldoende mogelijkheden moeten hebben om in contact te treden met personen van ongeveer hetzelfde mentale functioneringsniveau. (Verhaest, 1994). Van Der Voordt (1996) sluit zich hier mogelijk impliciet bij aan wanneer hij vermeldt dat storend gedrag in een kleine groep moeilijk blijkt te kunnen worden opgevangen. Zo zouden heterogene groepen bij voorkeur groter zijn, opdat de ouderen die zich in een minder ver gevorderd stadium van het dementieproces bevinden ook voldoende interactiemogelijkheden zouden hebben op hun niveau. Deze verschillen in visie op de ideale groepsgrootte hebben mogelijks ook te maken met de veranderende cultuur. Waar vroeger samenleven in een groot gezin met 12 personen gewoon was, leven we nu in kerngezinnen die eerder uitzonderlijk 6 of meer personen tellen. Ook de architecturale en organisatorische indeling speelt een rol. Zo kunnen relatief grote groepen oudere personen met dementie bijvoorbeeld ingedeeld worden in leefgroepen, die apart functioneren in de ruimte. Alhoewel dit een goede optie lijkt, wijzen mensen uit de praktijk erop dat zo'n organisatorische compromissen een belangrijke valkuil betekenen voor de inhoudelijke begeleiding. De kracht van een expliciete en gedeelde visie in het kleinschalig genormaliseerd wonen is - dat ze fungeert als toetssteen en als kompas bij de uitbouw en bijsturing van de zorg, begeleiding en het wonen. Alle andere aspecten en keuzes liggen hierin verankerd.

25


2

Het geheel, meer dan de som van de delen

De visie is essentieel om van kleinschalig genormaliseerd wonen te kunnen spreken. Het is uiteraard mogelijk om aspecten uit de visie te halen, zoals bijvoorbeeld de kleinschaligheid of het verbeteren van de relaties. Men zal op die manier waarschijnlijk ook de kwaliteit van zorg in een rusthuis kunnen verbeteren. Het zal echter pas een project van kleinschalig genormaliseerd wonen kunnen worden indien alle aspecten van de visie meegenomen en gerealiseerd worden. Om kleinschalig genormaliseerd wonen te realiseren, moet men een visie hebben en men moet die visie bovendien kunnen vertalen in gedrag en concrete activiteiten. Daar moet men het personeel in begeleiden. Dit is niet iets wat zichzelf realiseert, men moet er oog voor blijven hebben. Op geregelde tijdstippen is het nodig terug te keren naar de visie om na te gaan of men ze nog wel volledig realiseert en/of deze nog geldig is of bijsturing behoeft. In de volgende paragraaf geven wij enkele voorbeelden van hoe de vier partners in dit project dit trachten te realiseren.

3

De uitwerking van de visie in de praktijk

Een visie vertaalt zich vooreerst in doelstellingen die men wil bereiken. In Huis Perrekes en beschermd wonen Hestia en Iduna bracht men deze doelstellingen schematisch in kaart.

26


Figuur 3: Visuele weergave van de zorgvisie van huis Perrekes Medewerkersgericht werken 1. respect 2. communicatie en aangepaste communicatiestructuur 3. integraal engagement en samenwerking 4. inspirerend en ondersteunend Familiegericht werken 1. binnen normalisatie 2. binnen sociotherapie 3. binnen belevingsgerichte begeleiding

Familiegericht

Bewonersgericht werken

Medewerkersgericht

Maatschappijgericht

Maatschappijgericht werken 1. sensibilisering 2. samenwerking 3. positionering Bewonersgericht werken 1. binnen normalisatie 2. binnen sociotherapie 3. binnen belevingsgerichte begeleiding

27


Daarna werden deze doelstellingen verfijnd naar meer concrete doelstellingen op het niveau van de bewoners, op het niveau van de teamwerking en op het niveau van de familiewerking. De doelstelling ‘normalisatie’ werd bijvoorbeeld als volgt verfijnd naar bewoners en familie toe: (1) Naar de bewoners toe: - recht op privacy, eigen territorium, eigen plekje in huis - behoud van contacten met de buitenwereld (familie, dorp, uitstapjes,…), bewoners maken gebruik van diensten in omgeving van het huis - respect hebben voor de bewoner, naast de bewoner staan, persoon respecteren voor wie hij is, wat hij kan en niet meer kan, zijn vragen, behoeften, verlangens en dromen - geduld hebben, tijd maken voor de bewoner, hem op eigen tempo zijn ding laten doen, eigen tempo en ritme respecteren - individuele begeleiding, rekening houdend met levensgeschiedenis, respect voor eigen kijk op de dingen en levensstijl. Belang van levensverhaal erkennen en ermee rekening houden. - behoud van eigenwaarde en eigenheid (2) Naar de familie toe: - zelfbepaling, zelf beslissen in hoeverre men mee wil, mee kan, draagkracht wordt gerespecteerd - mogelijkheid om eens alleen te kunnen zijn met familielid - mogelijkheid om familielid eens mee te kunnen nemen voor uitstap, naar huis,… - respect voor elk individu, voor de persoon die hij is - op warme en huiselijke manier benaderd worden - belang van kennismaking met de natuurlijke omgeving van de bewoner - respecteren van eigen tempo, respectvol omgaan met de bewoner - beroepsgeheim respecteren naar familie en andere familieleden toe - de bewoners mogen zichzelf zijn - privacy van bewoner en familie bewaken - vaste dagen nachtstructuur - vaste dagen nachtdienst voor goede opvolging van de bewoner - nachtdienst draagt ook nachtkledij, alles zo gewoon mogelijk - zo laag mogelijke drempel om contact te nemen, op bezoek te komen,… - vrije bezoekuren - altijd bereikbaar zijn - duidelijkheid over visie, over ziekte, facturen, administratieve zaken - mogelijkheid tot informatie vinden over ziektes, verenigingen,… - iedereen kent iedereen, goede contacten met anderen - herkenbare omgeving, huiselijkheid

28


-

gezinssfeer gezelschap van dieren voelen en zijn zoals thuis

De doelstelling ‘respect’ werd voor de medewerkers als volgt geconcretiseerd: - erkenning van ieders eigenheid - klimaat van wederzijds respect op alle niveau’s en in de hele werkomgeving - vriendelijke behandeling van elkaar - gevoelens, vragen, bedenkingen kunnen delen met elkaar - geduld hebben met elkaar, ruimte tot groei, mogelijkheid creëren tot groei - empathie, mekaar proberen aan te voelen, ondersteuning van elkaar - mogelijkheid creëren tot ontwikkeling van vertrouwen, veiligheid, goed gevoel binnen team - mogelijkheid creëren om te kunnen luchten, zorgen voor uitlaatkleppen Alle personeelsleden worden opgeleid om bij te dragen aan de realisatie van deze doelstellingen. Daarom worden in elk huis (naast de dagelijkse briefings) met een vaste regelmaat tal van overlegmomenten gepland. - teamvergadering (wekelijks) - familieoverleg (indien nodig) - overleg op niveau van de voorziening (wekelijks) - functioneringsgesprekken (twee maal per jaar) - visiebespreking (één maal per jaar) - intervisie (drie maal per jaar) Zonder dergelijk overleg is het onmogelijk om een visie werkelijk te realiseren. In De Bijster werden de specifieke zorgaspecten van kleinschalig genormaliseerd wonen opgelijst volgens de behoeften van personen met dementie. Deze behoeften situeren zich op verschillende levensdomeinen: lichaam en geest, sociale relaties, materiële situatie, zinvolle dagbesteding en waarden en inspiratie. Het levensdomein ‘zinvolle dagbesteding’ omvat bijvoorbeeld de volgende elementen: - van betekenis zijn voor anderen - ergens eigenwaarde aan ontlenen en hierop aangesproken worden/voelen - iets te doen hebben, mee helpen in het huishouden - mantelzorg doen, zorg dragen voor elkaar In het genormaliseerd kleinschalig wonen: - ligt de nadruk op het begeleiden en ondersteunen van bewoners, dit vergt sociaalagogische en communicatieve vaardigheden; - is de medewerker te ‘gast’ bij de bewoner, dit vraagt een thuiszorgattitude

29


-

-

-

hebben medewerkers meer verantwoordelijkheden en werken integraal aan een pakket van vooral sociaal gerichte taken en activiteiten: huishouden voeren, koken, activiteiten organiseren en begeleiden en zorgen; is het werk minder overzichtelijk en vergt het meer creativiteit en flexibiliteit; werkt men voornamelijk alleen, moet men verantwoordelijkheid kunnen nemen. Moet om kunnen gaan met gecompliceerde situaties en hierbij een beroep kunnen doen op de expertise van anderen. komt in de beroepshouding meer nadruk te liggen op reflecteren en kunnen geven en ontvangen van feedback, zelfdiscipline (‘handen op de rug’); vraagt men aandacht voor de drie aspecten die van belang zijn voor het welzijn van de bewoner: wonen in eigen huis en kamer, samen een huishouden runnen (boodschappen doen, schoonmaken, eten koken) en ontspanning.

In het Gulle Heem werd in 2004 een opsomming gemaakt van de essentiële kenmerken en randvoorwaarden voor genormaliseerd wonen. Om het beeld van het genormaliseerd wonen sterker te maken, werd het stilaan verouderd beeld van het klassieke rusthuis er tegenover geplaatst. Aan de hand hiervan laat men er stelselmatig de leefgroepwerking binnen de eigen voorziening groeien in de richting van een volwaardig genormaliseerd wonen. Kleinschalig genormaliseerd wonen is echter pas ten volle gerealiseerd wanneer al deze aspecten aanwezig zijn. Deze lijst ziet er als volgt uit:

30


Tabel 1: Essentiële kenmerken en randvoorwaarden voor genormaliseerd wonen (Gulle Heem) Genormaliseerd wonen Woon- en zorgcentrum Essentieel RandEssentieel Randkenmerk voorwaarde kenmerk voorwaarde Visie Een duidelijk uitgewerkte visie X X over wat ‘genormaliseerd wonen’ is. Een duidelijk uitgewerkte visie X X Bewonersgecentreerd werken (de X X bewoner komt altijd op de eerste plaats, het personeel is er op ‘visite’) Zorg op maat X X Veel belang hechten aan de X X kwaliteit van relaties Autonomie van bewoners wordt X X gestimuleerd waar mogelijk en hun geborgenheid en veiligheid wordt verzekerd waar nodig. Minimale interventie van X X begeleidend personeel Agogisch model in plaats van X X medisch model Respectvolle benadering van X X bewoners Grootte Aantal bewoners per gezin: X X hoeveel maximaal? Aantal gezinnen/clusters: hoeveel X X maximaal? Onafhankelijkheid en ligging Onafhankelijkheid ten aanzien van X X andere woningen (huis in de rij) Integratie in de buurt van X X woningen Ligging in het centrum van een X X dorp

31


Leven, vrijheid en autonomie Het leven moet zoveel mogelijk aansluiten bij het leven voor de verhuis Werkprocessen worden bepaald door het dagritme van de bewoners Bezoek kan ontvangen worden, zoals ‘thuis’ De mogelijkheid om de eigen ruimte zelf in te richten De mogelijkheid om zaken buiten het bereik van anderen op te bergen Keuzemogelijkheden rond contact met medebewoners (bewoners kunnen kiezen bij wie ze aan tafel eten/ kunnen kiezen bij wie ze slapen) Er zijn speciale veiligheidsmaatregelen De bewoners beslissen zelf wanneer ze opstaan en gaan slapen De bewoners staan zelf in voor de huishoudelijke taken De bewoners staan zelf in voor het doen van boodschappen De bewoners staan zelf in voor de was en de strijk Er is een open discussie mogelijk over waar men wil sterven Architectuur en inrichting Eender welke woning Toegankelijke woning Een woning voor levenslang wonen

Genormaliseerd wonen Essentieel Randkenmerk voorwaarde

Woon- en zorgcentrum Essentieel Randkenmerk voorwaarde

X

X

X

X

X

X

X

X X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X X X

32

X X X


Een speciaal geconcipieerde woning Beschikken over een eigen éénpersoonskamer Minstens één gemeenschappelijke leefruimte Minstens één ruimte om te koken Bewoners moeten ook de keuken kunnen gebruiken (dit conflicteert met de wens voor veiligheid van familie en personeel) Over een tuin beschikken Domotica aanwezig De bewoners hebben allemaal een eigen sleutel Familie en vrienden kunnen op bezoek komen zonder de gemeenschappelijke ruimtes te moeten kruisen De inrichting en het meubilair zijn bepaald door de bewoners zelf Bewegingsvrijheid hebben, zonder fysieke obstakels Familie kan ook overnachten (in het buitenland speelt dit een grotere rol dan in Vlaanderen) Het personeel heeft een plaats om zich af te zonderen. Opname, ontslag en doelgroep Vastgelegde criteria om in aanmerking te komen voor het wonen Vastgelegde contra-indicaties doelgroep (vb. geen storend gedrag)

Genormaliseerd wonen Essentieel Randkenmerk voorwaarde X

Woon- en zorgcentrum Essentieel Randkenmerk voorwaarde X

X

X

X

X

X X

X

X X X

X X X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

33

X


Heterogene of homogene bewonersgroepen Bewoners kunnen onder geen enkele voorwaarde gedwongen worden te verhuizen Personeel en organisatie Personeel met een aparte opleiding Actieve deelname in het leven door familie en vrienden Actieve deelname in het leven door vrijwilligers Functie-integratie in plaats van specialisatie (huismoeder-type) Zelfsturende teams Financiën Bewoners beschikken individueel over geld Er is per leefgroep een ‘huishoudpot’ voor gemeenschappelijke aankopen

Genormaliseerd wonen Essentieel Randkenmerk voorwaarde X X

Woon- en zorgcentrum Essentieel Randkenmerk voorwaarde X X

X X

X X

X

X

X

X X

X

X

X

X

X

In Floordam werd een vertaling gemaakt van de algemene visie naar het specifieke werkveld van de verplegenden en verzorgenden. Dit werd opgesplitst in drie thema’s: wonen, zorg en mensen. Wonen Eén van de kenmerken van kleinschalig genormaliseerd wonen is het zoeken naar een evenwicht tussen autonomie en geborgenheid. De bewoners moeten zich ‘zo thuis mogelijk’ voelen. Men streeft naar wonen zoals thuis, maar de zorgbehoefte van de bewoner heeft er ook net voor gezorgd dat hij of zij niet langer thuis kon blijven. Het blijft dus een ‘streven naar wonen zoals thuis’. In Floordam heeft men een lijst gemaakt van aspecten die wonen zoals thuis moeilijk maken en mogelijkheden om dat wonen zoals thuis toch zo goed mogelijk te realiseren in de praktijk.

34


Aspecten die het wonen zoals thuis moeilijk maken: • Ieder heeft zijn eigen leefstijl. • In een woonsituatie leven we samen met bloedverwanten, of tenminste met mensen waar we voor kiezen. • Ondanks het kleinschalige, blijven we een organisatie en is het niet altijd mogelijk het organisatorische volledig los te laten of dit af te stemmen op de bewoner. • Zorgbehoevendheid is ook geen normaal gegeven als we denken aan wonen. Beperking van de bewegingsvrijheid door fysische of mentale problemen stellen wonen in een ander daglicht. • Confrontatie met mensen die wegvallen uit je omgeving, benadrukken dat het je laatste woonplaats is. Hoe kan het wonen dan toch benaderd worden: • Rekening houden met persoonlijke wensen van levenssfeer van bewoners. Het respecteren van hun eigenheid, zijn ze gesteld op rust of hebben ze nood aan veel sociaal contact, wensen ze bezoek privé te ontvangen of in groep… • Hun eigen dagritme toelaten, uur van opstaan, slapen gaan. • Hen gezelligheid bieden in een aangename omgeving. Deze “gezelligheid” mee door hen laten bepalen, hoe kleden we de woning aan, wat maakt het gezellig. Hierover een vlotte communicatie in groep hebben is belangrijk, omdat we moeilijk aan ieders persoonlijke wens kunnen beantwoorden. • De bewoner individueel in het daglicht stellen op belangrijke momenten, verjaardag….als hij/zij dit op prijs stelt. • Open staan voor de omgeving van de bewoner. Iedereen is welkom en mag deel uitmaken van de gezelligheid. • De hele daginvulling zal erg bepalend zijn voor een goed woonklimaat. We gaan hier maar een deel van de dag kunnen aan beantwoorden, aangezien heel wat tijd wordt besteed aan individuele zorg. Belangrijk is dan ook om deze momenten goed in te vullen. Uiteraard zal dit ook worden bepaald door de interesse van de aanwezige bewoners. • Durven als mens onder de mensen zijn, is een attitude die hier aan beantwoord. Pas vanaf dat moment kunnen we wonen en gezelligheid bieden. Dit lukt veel moeilijker als we aanwezig zijn vanuit een relatie verpleging/verzorging tegenover bewoner. • Conflicten binnen de groep bespreekbaar houden, bewoners leren leven in groep, zal mee een opdracht worden. • Soepeler omgaan met uur en tijd maakt dat de sfeer meer ontspannen wordt en de omgeving rustig wordt.

35


•

• • •

Dit is dan voor het beleid mee een opdracht, dat er ruimte gelaten wordt om opdrachten uit te voeren, geen te strikte regels waardoor alles weer in een tijdschema komt dat overeenkomt met een woonklimaat van een druk gezin met ieder zijn eigen drukke agenda. Graag hadden we dit gezin in vakantiestemming gezien. Soepelheid in eigen werkschema’s is even noodzakelijk. Als we aan deze leefwijze kunnen beantwoorden, is het ook al eenvoudiger voor de bewoner om met zijn beperktheden te kunnen omgaan. Een open klimaat rond sterven – afscheid nemen – rouwproces is erg belangrijk. Gezien de impact die er is naar gans het woon- en leefklimaat is het belangrijk de medebewoners te betrekken in de evolutie van slechte momenten of van definitieve achteruitgang. Een moment van stilte op de dag van de begrafenis, omgaan met het individueel verlies en in groep, maken deel uit van onze opdracht naar woon- en leefklimaat.

Zorg • Het eerste streven is om de bewoner minstens in de conditie te houden waarin hij of zij verkeerde bij aankomst. In de mate van het mogelijke wordt er gezorgd dat er nog vooruitgang wordt gemaakt. Hier is het in de eerste plaats de opdracht van de begeleiders om de bewoner te stimuleren en te motiveren. Belangrijk hierin is, dat zij de bewoners zien als volwaardige mensen, zonder de zorgbehoevendheid te laten overheersen. Dit impliceert dat er zowel oog is voor zelfredzaamheid (autonomie) als voor het bieden van goede antwoorden aan hulpbehoevendheid (geborgenheid), zowel op fysiek als op mentaal vlak. Ook wenst men verpleegtechnische zorg te verlenen op een kwalitatief niveau, dit in een vlot en wederzijds overleg met de arts, de bewoner, de familie en met andere disciplines. • Wanneer de zorg op een moment toch overheersend wordt, wil men beantwoorden aan de nood van de mens op dat ogenblik. Dit vraagt een grote flexibiliteit en het durven loslaten van patronen. Vandaag primeert de zelfstandigheid, morgen wil hij/zij gekoesterd worden, een beetje verwend worden. Hier heeft de mens voorrang op de therapie. • Op deze wijze wil men tevens begeleiden naar een menswaardig levenseinde, waar comfort en pijnvrij zijn primeren. • Denken vanuit de noden, gevoelens van deze bewoner en hiernaar handelen. • Waar vroeger de fysische zorgverlening het hoofddoel was van verplegen/verzorgen, wordt dit een deelaspect van de totaliteit van zorg en wordt de bewoner het vertrekpunt voor het bepalen van de nodige zorg in zijn totaliteit.

36


Mens Dit is het moeilijkste aspect om te realiseren, te meer omdat we allemaal mens zijn en omdat we allemaal verschillend zijn. • Op dit vlak in harmonie met mekaar leven vraagt een grote deskundigheid in de omgang met mensen. • Het is belangrijk om bewoners te zien als evenwaardige mensen, met dezelfde rechten en plichten, los van hun soms afhankelijke positie Dit maakt onze positie niet meerderwaardig of die van de bewoner niet minderwaardig. • Communicatie is hier de rode draad. Een goede communicatie is maar mogelijk als we een goed inlevingsvermogen hebben naar de situatie van de bewoner. Van een medewerker wordt op dit vlak een grote professionaliteit verwacht, die steeds hoog in het vaandel wordt gehouden. • Ook hier weer is het belangrijk het organisatorisch denken weg te kunnen laten in de omgang met mensen. Open staan voor alle vragen, ruimer denken naar mogelijke oplossingen zijn de aandachtspunten. Onze zorg dient vraaggericht te gebeuren, waar ruimte moet zijn voor onze beperktheden. Hierover een goede communicatie hebben met bewoners is noodzakelijk zodat beiden een goed gevoel hebben. • Aandacht voor de juiste overlegkanalen is hier nodig. • Voldoende ruimte durven maken voor individuele gesprekken, maar ook gesprekken in groep. • Een goede communicatie binnen het team, waar ruimte is voor vragen, bedenkingen, verhoogt de professionaliteit in de omgang met mensen. Dit is zeker een grote opdracht voor de woningverantwoordelijke. Dit alles wordt door de woningverantwoordelijken, samen met de medewerkers, uitgewerkt in concreet gedrag. Zo is het voor elk team een groot hulpmiddel voor het opmaken van een beleidsplan tot het concreet realiseren van de visie.

37

38

Hoofdstuk 2 Het inventariseren van de specifieke zorgkosten

In dit hoofdstuk beschrijven we eerst welk onderzoek over de kosten verbonden aan kleinschalig genormaliseerd wonen in het verleden reeds werd uitgevoerd. Vervolgens geven we een overzicht van het onderzoek dat we zelf hebben uitgevoerd.

1

Eerder gerealiseerd onderzoek

Wij starten hiervoor van een onderzoek dat in 2002-2003 werd uitgevoerd (Van Audenhove et al., 2003; Declercq et al, 2003). Het onderzoek had betrekking op Huis Perrekes en De Bijster. Zorgkost was slechts één aspect dat werd bestudeerd, maar de conclusies geven ons wel een vertrekpunt voor volgende stappen. Ook in het Gulle Heem werd reeds een studie met betrekking tot kosten uitgevoerd (Lecoutere & OCMW Wevelgem, 2004). 1.1

In De Bijster en Huis Perrekes

In het onderzoek werd een schatting gemaakt van de inkomsten en uitgaven bij een normale werking in het lopende jaar. Bij deze schattingen is men uitgegaan van een model voor kleinschalig genormaliseerd wonen (KGW) met 16 bewoners en een personeelsbezetting van 10 full-time equivalenten (FTE). Op basis van deze ramingen werden vervolgens verschillende scenario’s ter financiering berekend. Met betrekking tot de loonkosten bleek dat verschillende kosten voor ondersteunende personeelsleden (b.v. huishoudploeg, keukenploeg, receptionist, onthaalfunctie) die aanwezig zijn in een klassiek rusthuis of R.V.T. niet in kleinschalige genormaliseerde woonvormen aangetroffen worden. In kleinschalige genormaliseerde woonprojecten neemt de loonkost voor verzorgenden dus een grotere proportie van de personeelskosten in beslag. De samenstelling van de personeelsgroep in de kleinschalige genormaliseerde woonvoorziening impliceert geen hogere looncategorieën in vergelijking met de lonen in een klassiek rusthuis. De relatief hogere bezettingsgraad per bewoner die mede bepaald wordt door de grotere fractie van de werktijd die besteed wordt aan overleg, betekent wel een meerkost. Bij het bestuderen van de exploitatiekosten bleek enerzijds dat kleinschalige genormaliseerde woonvormen niet kunnen genieten van schaalvoordelen, wat de exploitatiekosten verhoogt. Anderzijds laat de kleinschaligheid toe een 'zuinig huismoederbeleid' te voeren.

39

Hoofdstuk 2 – Het inventariseren van de specifieke zorgkosten

Tabel 2: Geschatte uitgaven voor een model van kleinschalig genormaliseerd wonen met 16 bewoners en 10 FTE Domeinen Uitgaven per jaar per 16 bewoners Gemiddelde loonkost personeel

(35.944,56 Euro/jaar x 10 FTE per 16 bewoners =) 359.445,61 Euro/jaar per 16 bewoners

Gemiddelde werkings- of exploitatiekosten, inclusief afschrijvingen Totaal

138.820,37 Euro/jaar per 16 bewoners

498.265,98 Euro/jaar per 16 bewoners

Bron: Van Audenhove et al., 2003 (cijfers voor 2002) Aan de kant van de inkomsten werden de dagprijs en de RIZIV-forfaits bekeken. Bewoners met verschillende zorgprofielen kunnen gebaat zijn met de opname in een kleinschalig genormaliseerd woon- en zorgcentrum. De inkomsten voor de voorziening zijn echter sterk afhankelijk van de zorgprofielen van de bewoners. In de berekeningen werd uitgegaan van verschillende scenario's (zie onderstaande tabel).

40


Tabel 3: Geschatte inkomsten voor een model van kleinschalig genormaliseerd wonen met 16 bewoners en 10 FTE Domeinen Geschatte inkomsten Gemiddelde dagprijs

49,45 Euro/ dag (=all-in-prijs) x 16 bewoners x 365 dagen (bij 100 % bezettingsgraad) 288795,96 Euro/jaar

Inkomsten RI.ZIV.-forfaits Afhankelijk van het zorgprofiel Scenario 1 2 x O ROB* 3 x A ROB 5 X B ROB 6 x C ROB

Scenario1 137.539,28 Euro/jaar = 23,55 Euro/dag

Scenario 2 2 x O ROB 3 x A ROB 5 X B RVT** 6 x C RVT


Scenario 3 6 x O ROB 5 x A ROB 3 X B ROB 2 x C ROB


Scenario 4 Scenario4 6 x O ROB 107.941,44 Euro/jaar = 18,49 Euro/dag 5 x A ROB 3 X B RVT 2 x C RVT Bron: Van Audenhove et al., 2003 (cijfers voor 2002) * ROB verwijst naar de erkenning als rusthuis ** RVT verwijst naar de erkenning als rusten verzorgingstehuis (rusthuizen met een rvterkenning kunnen rekenen op - hogere forfaits)

41


Resultaat Scenario 1 Scenario 2 Scenario 3 Scenario 4

= tekort van 71.930,74 Euro per jaar per 16 bewoners = tekort van 12,32 Euro per dag per bewoner = opbrengst van 1.372,24 Euro per jaar per 16 bewoners = opbrengst van 0,22 Euro per dag per bewoner = tekort van 134.572,05 Euro per jaar per 16 bewoners = tekort van 23,03 Euro per dag per bewoner = tekort van 101.528,59 Euro per jaar per 16 bewoners = tekort van 17,38 Euro per dag per bewoner

Dit overzicht van scenario’s leidde tot de vaststelling dat kleinschalig genormaliseerd wonen op het moment van de studie enkel financieel haalbaar was wanneer de organisatie koos voor een doelpopulatie met zwaar zorgbehoevende personen met een matig tot ernstige dementiegraad (RVT-B en RVT-C). Het kan echter niet de bedoeling zijn dat kleinschalige genormaliseerde woonvormen hun doelgroep selecteren in functie van de financiële leefbaarheid van de voorziening. Daarenboven is het kleinschalig genormaliseerd wonen ook een optie voor de licht dementerende personen (met O en A forfait) en voor dementerende personen die tot op heden een ROB-forfait ontvingen. 1.2

In het Gulle Heem

In het Gulle Heem was in 2004 wel een voorafgaande studie uitgevoerd naar de financiële consequenties en de haalbaarheid van het ideaaltypische concept kleinschalig genormaliseerd wonen (Lecoutere & OCMW Wevelgem, 2004). Deze studie leverde meerdere resultaten op. De belangrijkste conclusie was dat de RIZIV-financiering financieel ontoereikend was om de kosten, verbonden aan de implementatie van een volwaardig concept genormaliseerd kleinschalig wonen, te organiseren. De maximale invulling en verwezenlijking van dit concept is, gegeven de budgettaire tekorten die hieruit zouden ontstaan, onhaalbaar. Hierdoor werd men in het Gulle Heem verplicht om te zoeken naar compromissen. Dit wordt visueel voorgesteld in onderstaande figuur.

42


Ideaal <-> compromismodel Betaalbaar

TE DOEN

3 Tegenstrijdig Genormaliseerd wonen

3 Zeer belangrijk Genormaliseerd wonen

Tegenstrijdig klassieke rusthuiswerking

Zeer belangrijk klassieke rusthuiswerking

1

4

2

4 TE DOEN

Voorbeeld 1: eigen nachtdienst per huis Voorbeeld 2: zelf klaar maken maaltijden Voorbeeld 3: afwassen ter plaatse Voorbeeld 4: klein personeelsteam Onbetaalbaar

TE DUUR 1

2

Figuur 4: Ideaal model en compromismodel (Gulle Heem)

2

Een kosten-baten analyse

Een economische evaluatie van een dienst, een behandeling of een medicijn wordt in de gezondheidseconomie uitgevoerd door kosten en opbrengsten te identificeren, te waarderen en eventueel te schatten. Een dergelijke economische evaluatie kan verschillende vormen aannemen. We geven die in tabel 4 weer.

43


Tabel 4: Verschillende vormen van een gezondheideconomische evaluatie Worden zowel de kosten (input) als de baten (output) van de alternatieven bestudeerd? Is er een Neen Neen Ja vergelijking Kijkt alleen Kijkt alleen tussen twee of naar baten naar kosten meer Partiële evaluatie Partiële evaluatie alternatieven? Beschrijving Beschrijving Beschrijving van kosten van de baten van de kosten en baten Partiële evaluatie Ja Cost-minimalization analyse Evaluatie van Analyse van Cost-effectiveness doeltreffendheid kosten analyse of effectivitieit Cost-utility analyse Cost-benefit analyse (Bron: Drummond et al., 1997: 10, eigen vertaling) Bij een ‘cost-minimalization’ analyse hebben de te vergelijken alternatieven dezelfde opbrengsten, maar ze verschillen in kosten. Het ligt voor de hand dat men dan naar het goedkoopste alternatief gaat zoeken (Drummond et al., 1997: 11-12; van der Roer et al., 2001). Als bijvoorbeeld zou blijken dat KGW en het ‘klassieke’ rusthuis dezelfde baten hebben (kwaliteit van zorg, evaluatie door familie, arbeidstevredenheid van het personeel,....) maar verschillen in kosten, dan ligt het voor de hand dat het goedkoopste alternatief wordt gekozen. Bij een ‘cost-effectiveness’ analyse wordt gekeken naar één effectmaat, die niet in geld wordt uitgedrukt (Drummond et al., 1997: 11-12; van der Roer et al., 2001). Zo zou men kunnen kijken welke residentiële zorgvorm tot het minste medicatiegebruik leidt. Of men onderzoekt waar de tevredenheid van de familieleden het hoogst is. Een ‘cost-utility’ analyse is hetzelfde als de ‘cost-effectiveness’-analyse, maar men gaat de effecten uitdrukken in voor kwaliteit gecorrigeerde levensjaren of QALY’s. Zo gaat men bijvoorbeeld kijken of het wonen in KGW meer ‘quality-adjusted life years’ (QALY’s) oplevert dan het wonen in een ‘klassiek’ rusthuis. QALY’s zijn dan levensjaren, gecorrigeerd voor de kwaliteit van het leven. Een jaar dat men in foetushouding in bed doorbrengt (hoge morbiditeit), telt met andere woorden minder zwaar door dan een jaar in relatief goede gezondheid (lage morbiditeit). Men kiest voor die zorgvorm waar men het meest QALY’s vaststelt (Drummond et al., 1997: 11-12; van der Roer et al., 2001). Bij een ‘cost-benefit’ of kosten-baten analyse tenslotte houden we rekening met het feit dat het vaak niet één of een paar effecten zijn die ons interesseren. Het kan zelfs om effecten gaan die de twee zorgvormen niet gemeenschappelijk hebben ( het effect van de deelname

44


aan huishoudelijke taken op de ADL-scores van de bewoners kan bijvoorbeeld in KGW gemeten worden, maar niet in het ‘klassieke’ rusthuis). Om dit alles vergelijkbaar te houden, worden in een kosten-baten analyse alle baten in geldwaarde uitgedrukt. Zo kunnen kosten en baten goed tegenover elkaar afgewogen worden. Om de kosten van kleinschalig genormaliseerd wonen in kaart te brengen, verzamelden wij op verschillende manieren gegevens. In eerste instantie werd bestudeerd over hoeveel personeelsleden de vier initiatiefnemers beschikken en wat de ideale situatie zou zijn (hoofdstuk 3). Vervolgens voerden wij een tijdsmeting uit in de vier huizen, in een project van KGW voor personen met enkel fysieke problemen en in twee ‘gewone’ rusthuizen, als controlegroep (hoofdstuk 4). Wij vroegen tenslotte ook aan familieleden welke kosten (behalve de dagprijs) voor hen verbonden waren aan het verblijf van hun familielid (hoofdstuk 5). Om de baten te bestuderen bevroegen we het personeel (hoofdstuk 6) en de familieleden (hoofdstuk 5). Zo vroegen we de familieleden onder meer naar hun ‘willingness to pay’. Tenslotte werd het Resident Assessment Instrument afgenomen voor elk van de bewoners. De resultaten ervan werden vergeleken met de Katz-profielen van deze bewoners. Wij hoopten zo het zorgprofiel van de bewoners in kaart te brengen (hoofdstuk 7).

45

46

Hoofdstuk 3 De personeelsomkadering in KGW: reëel versus ideaal

1

Inleiding

In dit hoofdstuk geven wij een overzicht van enkele belangrijke gegevens over de personeelsbezetting van de vier kleinschalige woningen zoals het aantal full-time equivalenten (FTE), het percentage ziekteverzuim en de vorming en bijscholing. De kosten voor personeel vormen de belangrijkste bron van uitgaven in de zorgsector. De bezoldiging van het personeel neemt ongeveer 69% van de totale werkingskosten in beslag (VIPA-VVSG-studie, 2001). De personeelskosten worden in de ouderenzorg bepaald door de volgende factoren (Lecoutere, 2004): - de kwantitatieve personeelsomkadering in verhouding tot het aantal bewoners - de personeelsomkadering qua functies van het personeel. - de anciënniteit en de loonbarema’s van het personeel. - het aantal uren dat het personeel effectief inzetbaar is voor basiswerk (rekening houdend met statuut, absenteïsme, afwezigheid wegens bijscholing, arbeidsduurverkorting, enzovoort.). - de aanwezigheid en de omvang van de nachtpermanentie De rusthuizen en rusten verzorgingstehuizen zijn sterk afhankelijk van de RIZIVfinanciering. Deze legt personeelsnormen (zowel aantallen als kwalificaties) vast op basis van de bewonersscores op de Katz-schaal. Er wordt echter al langer beweerd (zie onder meer Van Audenhove & Lammertyn, 1995) dat de Katz-schaal de zorgbehoefte van ouderen met dementie slecht meet. Het is niet de bedoeling dat de huizen en de personen die daar verblijven, geïdentificeerd kunnen worden. In het vervolg van dit hoofdstuk gebruiken we bijgevolg fictieve namen voor de huizen. De huizen ‘Davis’, ‘Rollins’, ‘Coltrane’ en ‘Blakey’ zijn kleinschalig genormaliseerd. ‘Baker’ en ‘Monk’ zijn ‘klassieke’ leefgroepen en ‘Roach’ is kleinschalig genormaliseerd wonen voor ouderen met fysieke problemen.

2

De personeelsomkadering van het kleinschalig genormaliseerd wonen

Maatzorg voor personen met dementie - zoals aangereikt in kleinschalig genormaliseerd wonen - vraagt een aangepaste en flexibele personeelsomkadering. Immers, om de bewoners activiteiten aan te kunnen bieden (zoals werken in de tuin, naar de supermarkt gaan, enz.), moet er in de woningen extra personeel beschikbaar zijn. Om de bewoners ’s

Hoofdstuk 3 – De personeelsomkadering in KGW: reëel versus ideaal

morgens een beetje te kunnen laten uitslapen, meerdere baden of douches te laten nemen per week, de bewoners ’s avonds later te laten opblijven etc. is er ook een grotere en meer flexibele personeelsomkadering nodig. Ook de kenmerken en de persoonlijkheid van het personeelslid zijn belangrijk in KGW. Personeelsleden moeten zelfstandig kunnen werken. Ze kunnen niet altijd rekenen op hulp van collega’s of op andere afdelingen van het rusthuis. De polyvalente begeleider, die een verpleegkundige, een verzorgende, een opvoeder of een paramedicus kan zijn, heeft een veel breder takenpakket dan een personeelslid met dezelfde kwalificatie in een klassieke setting. De taken kunnen gaan van koken, schoonmaken, begeleiden, huishoudelijke taken, naar de supermarkt gaan met een bewoner tot mictietraining, een bad geven, helpen bij het eten of andere ADL-ondersteuningsactiviteiten. De huizen besteden dan ook extra aandacht aan in-service training. Dit komt verder in dit hoofdstuk aan bod onder het punt ‘bijscholing-vorming’. In de tabellen hieronder wordt ze echter niet meegerekend, al vergt het opleiden van nieuwe werkkrachten een extra inspanning van personeelsleden. In de volgende twee tabellen wordt een overzicht gemaakt van de personeelsomkadering in de vier kleinschalige woningen. Deze gegevens werden berekend op basis van de personeelsbezetting (via de uurroosters) in de kleinschalige woningen, zonder rekening te houden met uren van bijscholing of vorming, ziekteverzuim en dergelijke meer. Wel wordt er rekening gehouden met de teamvergadering. Doordat de gegevens werden berekend aan de hand van de uurroosters, wordt de echte werking getoond en niet een gemiddelde voor de hele organisatie. Uit elk van de vier huizen werd één leefgroep of één huis gekozen en het bijbehorende uurrooster werd gebruikt om de FTE te berekenen. De overkoepelende diensten zoals administratie en directie, logistiek, schoonmaak, enz. werden via verdeelsleutels toegewezen aan de leefgroep of het huis.

48


Tabel 5: Het aantal FTE in de verschillende kleinschalige genormaliseerde woningen, per functie Aantal FTE KGW

functies

Davis Rollins Blakey Coltrane Aantal bewoners in KGW Administratie/directie/leidinggevend KGW Verzorgende Verpleegkundige Opvoeder/opvoedster Kinesitherapeut Ergotherapeut Muziektherapeut Animator Schoonmaakpersoneel Woningassistent Sociale dienst / maatschappelijke werker Technische dienst Logistiek Keuken

17 0,64 3,44 3,31

8 0,61 4,48 0,34

14 0,64 3,82 1,62

0,26 0,65

0,25

0,471

0,23 1,28 0,18

0,11

0,28 0,82 0,72 0,11 0,11

16 0,92 2,58 1,74 0,61 0,61 1,16 0,62 1,69

0,59 2

1,20

Het personeel van de kleinschalige woning Coltrane blijkt de grootste variatie in kwalificaties en functies te hebben. De personeelsgroep is er multidisciplinair. In Coltrane helpen ergotherapeuten, opvoeders en kinesitherapeuten mee in de dagelijkse zorg en begeleiding van de bewoners. Dit wordt als een grote meerwaarde ervaren. Dit pluspunt is echter een minpunt wanneer het op financiering aankomt. De personeelsnormen omvatten namelijk in mindere mate paramedici (ergotherapeuten, kinesitherapeuten, enz.) dan verzorgenden of verpleegkundigen, wat het moeilijker maakt om een multidisciplinair team samen te stellen.

Betreft ook de logopedie. Davis heeft wel keukenpersoneel omdat de kleinschalig genormaliseerde woning deel uitmaakt van een groter klassiek rusthuis. De infrastructuur laat momenteel nog niet toe om het eten op de afdeling te bereiden. Men werkt er aan een nieuwbouw waar dit wel zal kunnen.

1 2

49


Tabel 6: Aantal FTE per bewoner in de verschillende kleinschalig genormaliseerde woningen Aantal FTE KGW

Personeelsfuncties

Zorgpersoneel (verpleegkundigen, opvoeders, verzorgenden) Paramedici Muziektherapeut Administratie / directie / leidinggevende Animatie Schoonmaak Woningassistent Sociale dienst Logistiek en technische dienst Keuken

Davis

Rollins

Blakey

Coltrane

6,75

4,82

5,44

4,93

0,90

0,25

0,47

0,64 0,23 1,28

0,61

0,64 0,28 0,82 0,72 0,11 0,11

1,78 0,62 0,92

0,59

0,11

0,18

1,69

1,20

Totaal aantal FTE Aantal bewoners in KGW

11,19 17

5,79 8

8,59 14

10,53 16

Aantal FTE per bewoner

0,66

0,72

0,61

0,66

De hogere FTE per bewoner in huis Rollins is vooral toe te schrijven aan het feit dat in dit huis continue permanentie verzekerd is voor een redelijk kleine leefgroep. In dit huis is namelijk minstens één personeelslid aanwezig voor een leefgroep van 8 bewoners, terwijl in de andere huizen minstens één personeelslid aanwezig is per leefgroep van 14 tot 16 bewoners. Een andere verschilpunt is de nachtdienst. Voor Coltrane en Rollins is er ‘s nachts één persoon voor een totaal van 16 bewoners - één persoon per woning in Coltrane en één persoon voor twee appartementen in Rollins. In Davis en Blakey wordt het nachttoezicht verdeeld tussen de huizen (twee personeelsleden voor alle bewoners in Davis en Blakey, respectievelijk 71 en 129 bewoners). De volgende tabel toont het aantal FTE per bewoner, met een aparte lijn voor de nachtdienst.

50


Tabel 7: Aantal FTE per bewoner voor de verschillende personeelsfuncties Aantal FTE per bewoner KGW

Personeelsfuncties

Davis Rollins Blakey Coltrane Verpleegkundigen, opvoeders, verzorgenden 0,40 0,60 0,39 0,31 Paramedici 0,05 0,03 0,03 0,11 Woningassistent 0,05 Muziektherapie 0,04 Totaal zorgpersoneel 0,45 0,63 0,47 0,46 Administratie 0,04 0,08 0,05 0,06 Animatie 0,01 0,02 Schoonmaak 0,08 0,01 0,06 0,11 Sociale dienst 0,01 0,01 Logistiek en technische dienst 0,01 0,04 Keuken 0,07 Waaronder nachtdienst

3

0,07

0,15

0,04

0,16

De ideale personeelsomkadering

Aan de verantwoordelijken van elk van de huizen werd gevraagd om een ideale - maar toch realistische - personeelsomkadering te beschrijven. Drie van de huizen hebben een ideaal model voor de FTE opgesteld. Huis Coltrane deed dit niet – men acht de huidige personeelsbezetting ideaal voor de huidige bewoners – met dien verstande dat een deel van het personeel via andere bronnen dan de RIZIV-financiering wordt betaald. Men klopt daarvoor jaarlijks aan bij bijvoorbeeld de provincie. Dit impliceert ook dat men elk jaar onzeker is of dit opnieuw zal kunnen. In Coltrane opteert men ervoor voortdurend de personeelsomkadering aan te passen aan de zorg en begeleidingsnoden van de bewonersgroep. Indien de gemiddelde zorgzwaarte bijvoorbeeld hoger wordt, moet ook de personeelsbezetting aangepast worden. De personeelsomkadering van Coltrane varieert dan ook volgens huis (Coltrane bestaat uit drie huizen), volgens dag van de week (bv. meer mankracht voor de dagen waarin bad gegeven wordt) en volgens de uren van de dag (voor de ochtend zorg, het toedienen van eten, enz.). Zoals eerder vermeld worden de verschillende paramedici ook betroken in de dagelijkse ADL-ondersteuning, de begeleiding van huishoudelijke taken en de ontspanningsactiviteiten.

51


In de volgende twee tabellen worden de ideale modellen voor het personeelsomkadering weergegeven. Hier wordt geen rekening gehouden met bijscholing of vorming, ziekteverzuim, en dergelijke meer. Er wordt enkel gekeken naar de dagelijkse werking van het personeel in de kleinschalige woning of leefgroep en de deelname aan teamvergaderingen. Tabel 8: Het ideaal aantal FTE in de verschillende kleinschalige genormaliseerde woningen Ideaal aantal FTE Functies KGW Davis Rollins Blakey Coltrane Aantal bewoners in KGW 17 8 14 16 Administratie/directie 0,64 0,61 0,64 0,92 Verzorgende 3,09 2,64 4,39 2,58 Verpleegkundige 2,97 2,34 3,25 1,74 Opvoeder 2,00 1,04 0,61 Kinesitherapeut 0,26 0,65 0,47 0,61 Ergotherapeut 0,65 1,16 Muziektherapeut 0,62 Animatie 0,23 0,28 Schoonmaak 1,28 0,11 0,82 1,69 Woningassistent 1,08 Sociale dienst / maatschappelijke werker 0,18 0,11 Technische dienst 0,11 Logistiek 0,59 Keuken 1,20 Huis Davis duidt er echter op dat deze denkoefening gemaakt werd voor de huidige - te grote - groep van 17 bewoners. In de toekomst zal met groepen van 10 bewoners worden gewerkt, met als gevolg dat de gemiddelde bestaffing per bewoner hoger zal liggen (vb. de laagste ‘permanentie’ is dan 1 personeelslid per 10 bewoners, ipv 1 personeelslid per 17 bewoners). Enerzijds is dit meer personeel per bewoner, anderzijds leeft de overtuiging dat het concept kleinschalig genormaliseerd wonen hiermee beter bereikt wordt.

52


Tabel 9: Het ideaal aantal FTE per bewoner in de verschillende kleinschalige genormaliseerde woningen Ideaal aantal FTE KGW

Functies

Davis Rollins Blakey Coltrane Verpleegkundigen, opvoedsters, verzorgenden Paramedici Woningassistent Muziektherapeut Totaal zorgpersoneel Administratie Animatie Schoonmaak Sociale dienst Logistiek en technische dienst Keuken Totaal aantal FTE Aantal bewoners in KGW Aantal FTE per bewoner

8,06 0,90

8,96 0,64 0,23 1,28 0,18

6,02 0,65

6,67 0,61 0,11

7,64 0,47 1,08 9,18 0,64 0,28 0,82 0,11 0,11

4,93 1,78 0,62 7,33 0,92 1,69 0,59

1,20 12,49 17 0,73

7,39 8 0,92

11,15 14 0,80

10,53 16 0,66

Huis Blakey opteert voor een hoger aantal FTE aan verpleegkundigen, verzorgenden en aan de functie van de woningassistent. Rollins kiest voor een uitbreiding van het aantal FTE enkel voor de functie van de kinesitherapeut. Bovendien kiezen Rollins en Blakey voor een verandering in de kwalificaties van het personeel. Men wil een meer multidisciplinair personeelsbestand door een vermindering van het aantal verzorgenden en/of verpleegkundigen en een vermeerdering van het aantal opvoeders. Coltrane wenst ook een verandering in de kwalificaties, zodat bijvoorbeeld ook de muziektherapeute mee gefinancierd kan worden.

4

Vorming en bijscholing

Vorming en bijscholing zijn belangrijk in het concept kleinschalig wonen. De werking wordt er continu getoetst aan de visie en het personeel moet de visie van kleinschalig wonen kennen en toepassen. Dit vereist veel bijscholing (intern en extern). Er wordt voornamelijk vorming gegeven aan het zorgpersoneel, de paramedici, de

53


woningassistenten en de directie, maar er wordt tevens vorming voorzien voor schoonmaakpersoneel en afdelingshulpen omdat ook zij aan de leefgroepwerking deelnemen. In de volgende tabel worden de percentages aan vorming weergegeven voor het personeel in kleinschalige genormaliseerd wonen. De hogere cijfers voor de vorming in Davis is vooral te wijten aan het feit dat in Davis vorming gegeven wordt aan alle personeelsleden (keukenpersoneel inbegrepen). Aan het schoonmaakpersoneel wordt in Davis, Blakey en Coltrane vorming gegeven. Voor Rollins wordt enkel de vorming voor het zorgpersoneel, de paramedici en het leidinggevend personeel meegerekend, aangezien geen cijfers beschikbaar zijn aangaande de vorming gevolgd door het onderhouds- en keukenpersoneel en de dienst administratie. Tabel 10: Vorming en bijscholing in de verschillende kleinschalig genormaliseerde woningen in 2006, in % op het totaal aantal gepresteerde uren Kleinschalig genormaliseerde woning

Percentage van vorming per jaar (op de totaal gepresteerde uren) - 2006

Blakey Davis Coltrane Rollins

5

1,40% 2,10% 1,17% 1,69%

Ziekteverzuim

Een andere belangrijk element dat het aantal nodige FTE beïnvloedt, is het ziekteverzuim. Tabel 11 geeft het percentage aan ziekteverzuim in de verschillende woningen weer. Huis Rollins kende in 2006 een hoog percentage voor ziekteverzuim omdat een medewerker van het huis afwezig was gedurende 10 maanden. Op het kleine aantal personeelsleden van dit huis zorgt dit voor een grote vertekening.

54


Tabel 11: Percentage van ziekteverzuim in de verschillende kleinschalige genormaliseerde woningen in 2006 Kleinschalige genormaliseerde woning

Percentage van ziekteverzuim (op de totaal gepresteerde uren) 2006

Blakey Davis Coltrane Rollins

2,89 % 3,48% 1,50% 10,60%

In 1997 bevroeg IDEWE onder meer het ziekteverzuim bij 510 werknemers van 7 rusten verzorgingstehuizen in Oost- en West-Vlaanderen. 41% van de werknemers rapporteerden ziekteverzuim (met een mediaan van 6 dagen) en 5% rapporteerde verzuim door een ongeval (met een mediaan van 28,5 dagen). Daarenboven was 3% afwezig omwille van een arbeidsongeval Per werknemer zouden dus gemiddeld 7,6 dagen verloren gaan door ziekte en 1,9 dagen door een arbeidsongeval (IDEWE, 1999). Als we een gemiddelde van 220 werkdagen per jaar rekenen, dan komt dit neer op 3,45% afwezigheid door ziekte en 0,86% door een arbeidsongeval, samen 4,31%. Drie van de vier huizen hebben lagere ziekteverzuimcijfers. Het percentage van het vierde huis werd sterk vertekend.

6

Besluit

In dit hoofdstuk werd er een overzicht gemaakt van verschillende gegevens over de personeelsbezetting van de kleinschalige genormaliseerde woningen. e stellen vast dat de RIZIV-personeelsnormen (kwantitatief én kwalitatief) onvoldoende aangepast en flexibel zijn om de maatzorg - eigen aan KGW - te realiseren. Het multidisciplinair karakter van de werking in KGW wordt onvoldoende ondersteund. In kleinschalige wonen zijn bovendien vooral competenties belangrijk. Men let er minder op kwalificaties van het personeel. Een aangepast VTO-beleid is er dan ook belangrijk.

55

Hoofdstuk 4 De tijdsmeting

1

Inleiding

In de vier kleinschalig genormaliseerde woningen betrokken bij dit project werd een tijdsmeting uitgevoerd. Om over vergelijkingsmateriaal te beschikken, werd deze tijdsmeting uitgebreid met twee leefgroepen van twee verschillende ‘klassieke’ rusthuizen. Eén leefgroep werkt volgens het ‘klassieke’ stramien met een eerder medisch model, de andere leefgroep maakt deel uit van een organisatie die al meer ‘belevingsgericht’ werkt en kan wellicht als een tussenvorm tussen KGW en het klassieke, medische model beschouwd worden. Deze leefgroepen fungeren als controlegroep. In dit hoofdstuk worden de resultaten van de tijdsmeting geanalyseerd. Een eerste doel van de tijdsmeting bestond erin te bepalen hoeveel tijd gemiddeld aan elke bewoner wordt besteed. Daarvoor maken wij gebruik van een zeer uitgebreide lijst van handelingen en taken die het personeel uitvoert. De registratie van de taken en de tijdsbesteding van het personeel gebeurt door het meten van de duur van de taken en het noteren van voor welke bewoner(s) de taken bedoeld zijn. Zo weten we welke activiteiten en taken in het huis voorkomen en voor welke bewoner(s) men ze uitvoert. In tweede instantie wordt de tijd die aan elke bewoner wordt besteed, gekoppeld aan de ‘zorgbehoefte’ van die bewoner om te analyseren of er een verband is tussen zorgbehoefte en tijdsbesteding. Deze zorgbehoefte wordt bepaald aan de hand van de Katz-schaal. In hoofdstuk 7 zal de tijdsmeting ook worden gekoppeld aan het Resident Assesment Instrument (RAI). Door het analyseren van de tijd die besteed wordt voor de zorg en begeleiding van personen met dementie in verschillende settings (kleinschalig wonen, klassiek rusthuis en leefgroep) zullen wij ook trachten te zien hoe en in welke mate de visie in de praktijk wordt omgezet of kan worden omgezet. De tijdsmeting gebeurde in alle vier kleinschalige woningen die in dit rapport beschreven worden: Rollins – 8 bewoners Coltrane – 16 bewoners Davis – 16 bewoners Blakey – 14 bewoners Alle kleinschalige woningen, uitgezonderd Rollins, hebben een heterogene leefgroep. Bewoners met alle profielen van de Katz-schaal waren in de huizen aanwezig, uitgezonderd bewoners met profiel O. Alle ouderen betrokken in de tijdsmeting waren dementerend. Dit feit is belangrijk omdat de taken die uitgevoerd worden door het personeel kunnen verschillen naargelang de diagnose van de bewoners. Om dit te

Hoofdstuk 4 – De tijdsmeting

controleren werd er ook een tijdsmeting uitgevoerd in een kleinschalig genormaliseerd huis waar alleen ouderen met fysieke problemen wonen (met alle zorgprofielen, ook met profiel O). Het gaat daar dus over kleinschalig genormaliseerd wonen voor ouderen zonder dementie, maar met fysieke problemen. Tabel 12: Verdeling van bewoners naargelang hun Katz-profielen in de verschillende kleinschalige genormaliseerde woningen en controlegroep Aantal bewoners per profiel van de Katz-schaal Settings O A B C Cd Rollins 8 Coltrane 2 4 8 2 Davis 8 2 6 Blakey 1 4 9 Monk 6 13 Baker 4 5 1 8 KGW voor personen 4 2 4 3 3 met fysieke problemen

2

Controlegroep

Om valide conclusies te kunnen trekken over de tijdsbesteding van de zorgverleners moet de tijdsmeting in verschillende settings uitgevoerd worden (Holmes & Teresi, 1998). In deze studie gebruiken wij als controlegroep leefgroepen voor personen met dementie van twee verschillende rusthuizen: Baker en Monk. Baker wordt gekenmerkt door een klassieke rusthuiswerking, terwijl Monk een meer uitgewerkte leefgroepwerking heeft, met nog enkele karakteristieken van de klassieke rusthuiswerking. Zoals reeds vermeld vergelijken we eveneens met KGW voor personen met fysieke problemen (Roach), om na te gaan of de verschillen te maken hebben met het concept KGW of met de kenmerken van de bewoners.

3

Methode van gegevensverzameling

De registratie van de tijd die besteed werd aan elke bewoner gebeurde op basis van de observatie van alle activiteiten en taken in de huizen. Eén observator was in de voorziening aanwezig tijdens één volledige dagdienst (van 7 uur ’s morgens tot 21:00 ’s avonds) om alle taken die het personeel uitvoerde te registreren en te chronometreren. Aangezien het noteren van alle taken veel te intensief is om van 7u tot 21u aandachtig vol te houden,

58


bezocht de observator elk huis gedurende minstens twee dagen. In de huizen waar er vaste baddagen waren, was de observator drie dagen aanwezig. De observator was een medewerker van het onderzoekscentrum Lucas (K.U. Leuven), die vooraf de bezochte voorzieningen niet kende. Aangezien zij uit het buitenland afkomstig is en nog niet zo lang in België woont, had zij helemaal geen voorkennis over de sector in het algemeen en KGW in het bijzonder. Op die manier kon zij volkomen onbevangen en zonder enig vooroordeel observeren. De tijd werd tijdens de dagdienst (vanaf 7 uur ’s morgens tot 21:00 ’s avonds, voor één huis vanaf 6 uur ‘s morgens) gemeten door de observator zelf. Om de gegevens over de nachtdienst te verzamelen hebben wij beroep gedaan op het nachtpersoneel. Ze moesten alle taken die ze in de nacht tussen de twee dagen van de tijdsmeting uitvoerden noteren op een door de onderzoeker aangebrachte template. Ze werden ook gevraagd om de nachtronde zo gedetailleerd mogelijk te beschrijven. Het personeel moest noteren voor welke bewoners ze de taken moesten uitvoeren en hoe lang elke taak duurde. Deze notities moesten genomen worden vlak na het uitvoeren van de taak. Tenslotte moest het nachtpersoneel alle andere taken noteren die tijdens de nachtdienst gebeurden en die niet voor één bepaalde bewoner, maar eerder voor het geheel van de groep bedoeld waren. Het gaat dan bijvoorbeeld om het klaarzetten van de medicatie voor de volgende dag, het plooien van de was, het voorbereiden van het ontbijt et cetera. De gegevens die in de tabellen en analyses worden getoond, komen bijgevolg overeen met één volledige dag van 24 uur. We hebben met andere woorden een representatieve dag van 24 uur geconstrueerd uit de verzamelde data. De observator registreerde niet enkel de tijd die aan een handeling besteed werd en wie deze handeling uitvoerde. Ook noteerde zij voor welke bewoner de taken van het personeel bedoeld waren. Wanneer twee personeelsleden samen een taak uitvoerden, werd de tijd verdubbeld. Stel dat twee personeelsleden gedurende tien minuten een bewoner hielpen op het toilet, dan werd voor die bewoner twintig minuten hulp bij naar het toilet gaan genoteerd. Dit principe werd voor alle categorieën van taken gehanteerd, maar was vooral van belang wanneer het om zorg of overleg ging. Uitsplitsen hoeveel zorg aan één bepaalde bewoner werd besteed, gebeurde om de koppeling te kunnen maken tussen de tijd die besteed werd aan een bewoner en de ‘officiële’ zorgbehoefte van deze bewoner. Deze zorgbehoefte wordt in dit onderzoek op twee manieren bepaald: door het profiel van de bewoner via de Katz-schaal en door een meting met het RAI. Wij hebben het RAI in deze studie geïntegreerd omdat het een geschikt instrument lijkt zowel voor de inventarisatie van de functionele beperkingen en de graad van zorgbehoefte, als voor de meting van psychische, cognitieve en sociale beperkingen (zie hoofdstuk 7). Om het beeld te vervolledigen werd ook een tijdsmeting uitgevoerd tijdens een teamvergadering. Dit is een vergadering over de bewoners die over het algemeen om de paar weken of één keer per maand plaatsvindt. De duur van de vergadering varieerde van

59


voorziening tot voorziening. Op basis van deze meting werden de dagelijkse overlegmomenten per bewoner gecorrigeerd. De vergadering werd met andere woorden verspreid over alle dagen van de maand om ze op een juiste manier op te nemen in de tijd die dagelijks aan één bepaalde bewoner wordt besteed. Daarnaast hebben wij ook correcties uitgevoerd voor de baddagen. Deze zijn dagen waarop de bewoners een bad of douche nemen en extra verzorging krijgen (vb. haarverzorging, nagelverzorging, enzovoort). In enkele huizen waren er vaste baddagen (2 dagen per week). In andere huizen was er geen vaste baddag. Wij hebben correcties uitgevoerd door de tijd corresponderend aan een bad per week te delen door zeven. Wanneer de bewoners meerdere keren per week een bad of douche namen, hebben wij ook daar rekening mee gehouden. De observator noteerde, zoals reeds vermeld, door wie elke handeling uitgevoerd werd. Ze splitste hiertoe de zorgverleners op in professionele hulpverleners, vrijwilligers en mantelzorgers. Er werd dus ook geregistreerd als een familielid bij de bewoner kwam om deze te verzorgen of als er een vrijwilliger in het huis was om de bewoners te helpen met verzorging of met een bepaalde activiteit. Deze uitsplitsing gebeurde om de totale kost voor de maatschappij te kunnen schatten. Het is immers niet enkel het personeel dat zorg verleent, maar ook de familie. De globale tijdsbesteding kan ook enkel berekend worden als alle personen die zorg verlenen meegerekend worden. Op deze manier weerspiegelen de cijfers niet een ‘typische’ dag op de leefgroep, maar wel een juiste en representatieve dag met alle tijd die aan die bepaalde bewoner wordt besteed. In de controlesettings Baker en Roach werd de tijdsmeting op dezelfde manier uitgevoerd. Zo kunnen wij analyseren of er in werkelijkheid verschillen zijn in de tijdsbesteding en de aard van de taken van het personeel tussen de verschillende settings. Vervolgens kunnen we nagaan of deze verschillen de zorgvisies van de settings weerspiegelen.

4

Inventarisering

Zoals eerder vermeld hebben de onderzoekers gebruik gemaakt van een zeer uitgebreide lijst van handelingen van personeel om de taken van het personeel te noteren en te kunnen classificeren. Deze lijst werd opgesteld voor een zorgvernieuwingsproject over crisisopvang. Het is een opsomming van allerlei taken die het verpleegkundig en verzorgend personeel moet uitvoeren, waarbij tevens een opsplitsing wordt gemaakt tussen collectieve taken (zoals het voorbereiden van de medicatie voor alle bewoners) en individuele taken (zoals het vervoeren van een bewoner in een rolstoel). In ons onderzoek gebruiken wij daarvoor de termen indirecte taken en directe taken. Een directe taak is een taak die in interactie met de bewoner gebeurt, bedoeld voor die specifieke bewoner. Het gaat bijvoorbeeld om het maken van een praatje met een bewoner, het geven van een

60


inspuiting aan die bewoner of het begeleiden van die bepaalde bewoner bij het zich aankleden. Een indirecte taak is niet naar een specifieke bewoner gericht. Dat kan gaan om het klaarzetten van de medicatie voor alle bewoners of het opmaken van de bedden in de slaapkamers zonder dat daarbij een bewoner aanwezig is of begeleid wordt. De inventarisering van de taken gebeurde in Excel-rekenbladen. Voor elk deel van de dag (voormiddag, namiddag of nacht) werd er een Excel-rekenblad opgemaakt met daarin zoveel bladen als er personeelsleden, vrijwilligers en mantelzorgers actief waren. De rijen van elk werkblad komen overeen met alle taken die door elk personeelslid werden uitgevoerd. In de kolommen van elk werkblad worden alle bewoners opgenomen met hun respectievelijk Katz-schaal profiel. Een extra bestand werd ook gemaakt om de tijdgegevens van de teamvergadering op te nemen. In elk bestand werd de totale tijdsbesteding voor elke bewoner per personeelslid (of mantelzorger en/of vrijwilliger) berekend. Er werd bovendien berekend hoeveel tijd besteed werd aan elke bewoner per categorie van taken. Deze categorieën worden uiteengezet in de volgende paragraaf. Bovendien werd er ook berekend hoeveel tijd elke zorgverlener besteedde aan indirecte en aan directe taken. Vervolgens werd in een nieuw Excel-bestand alle metingen van alle zorgverleners samengebracht, met de respectievelijk correcties voor de baddagen en de teamvergadering. Op basis daarvan konden de totalen voor elke voorziening berekend worden. Wij kennen dus de totale tijd die besteed wordt aan elke bewoner en de totale tijd die besteed wordt aan elke bewoner per categorie van de Katz-schaal. Bovendien kennen wij ook de totale tijd die besteed wordt aan indirecte (collectieve) en aan directe (individuele) taken.

5

Analyse van de zorgtaken

Om de analyse en vergelijking van de tijdsbesteding tussen de voorzieningen mogelijk te maken werden alle taken en activiteiten waargenomen tijdens de periode van tijdsmeting gegroepeerd in categorieën. Deze opsplitsing in categorieën komt deels overeen met de verdeling in de lijst van handelingen van het ‘Zorgvernieuwingsproject Crisisopvang’. Bijkomende opsplitsingen met taken eigen aan KGW, kwamen tot stand in onderling overleg met de partners van dit project voor kleinschalig genormaliseerd wonen. Hieronder vindt men een opsomming van deze categorieën. Daarna wordt elke categorie kort beschreven en worden de resultaten van de tijdsmeting geanalyseerd.

61


Categorieën: Communicatieve taken Zorg (deze categorie wordt verder opgesplitst in ADL-zorg en Verpleegkundige zorg ) Overleg Rapportage / overdracht Opruimen Begeleiden huishoudelijke taken Maaltijdbereiding Kinesitherapie, logopedie en ergotherapie Muziektherapie Animatie Andere 5.1

Communicative taken

Tot deze categorie behoren alle vormen van communicatie tussen de zorgverleners en de bewoners. In de literatuur over dementie wordt er enige aandacht besteed aan communicatieve taken. Volgens Cantley (2001) worden niet alleen rationele en verbale conversaties tussen twee personen tot communicatie gerekend, maar ook gezichtsuitdrukkingen, oogcontact, een handdruk, een knuffel of ander gebaar. Een bewoner die zich niet meer verbaal kan uitdrukken, kan nog altijd communicatieve acties uitvoeren. Onderzoek van Bilsen et al. (1998) over de interactie met personen met dementie besteedt ook aandacht aan de non-verbale communicatie en aan aanrakingen (instrumentele versus affectieve aanrakingen). Volgens deze studie kan de behoefte aan aanraking de behoefte aan verbale communicatie overstijgen wanneer de persoon dementerend is. Bovendien kan een vriendelijk praatje over de tijd van de dag of over wat de bewoners doen, over wat er gebeurt of zal gebeuren tijdens de dag en zo meer volgens onderzoek van Hausman (1992) over psychotherapie voor personen met dementie een groot verschil maken. Hausman beweert dat een relatie waarin een persoon met dementie zich beluisterd voelt en waarin de zorgverlener veel communicatie gebruikt, meer zelfwaardering voor de persoon met dementie met zich mee brengt. In een literatuurstudie van Paquay et al. (2000) wordt nadruk gelegd op het belang van psychosociale begeleiding voor personen met dementie naast een adequate zorg. De auteurs verwijzen naar begeleidingsmethodieken of benaderingsstrategieën om deze optimale psychosociale begeleiding te kunnen bereiken. Centraal in elk van deze benaderingen staat het aansluiten bij de beleving en de mogelijkheden van de persoon. De observator heeft tijdens de tijdsmeting getracht om in detail de communicatieve taken te beschrijven. Zo kan men in de categorie ‘communicatieve taken’ onderscheiden:

62


een praatje maken met bewoner, een bewoner troosten, een bewoner begeleiden/de weg wijzen vanwege gedesoriënteerd dwalen, een bewoner stimuleren, bijvoorbeeld voor het leggen van sociaal contact, voor het deelnemen aan activiteiten, enz. de krant of de post voorlezen, vragen van een bewoner beantwoorden ....

Met betrekking tot deze categorie blijkt uit de tijdsanalyse dat relatief meer aandacht wordt gegeven aan communicatieve taken in de kleinschalige genormaliseerde woningen dan in een klassieke rusthuissetting. Dit feit weerspiegelt de visie van kleinschalig genormaliseerd wonen. Het personeel neemt meer tijd voor sociale activiteiten zoals in de woonkamer zitten met de bewoners voor koffie of om de krant voor te lezen. In enkele huizen aten de personeelsleden samen met de bewoners. Bovendien blijft het personeel van KGW bij de bewoners tijdens de pauzeperiodes. In de rusthuissetting wordt de pauze vooral als een tijd voor rust beschouwd en gaan de personeelsleden weg van de leefgroep, bijvoorbeeld naar de cafetaria. Er gebeuren ook meer interacties tussen bewoners en personeelsleden in kleinschalig wonen dan in de rusthuissetting. Dit heeft te maken met het feit dat het leven er meer gemeenschappelijk is. Dit betreft niet alleen het samen zijn in de woonkamer, maar ook het samen uitvoeren van huishoudelijke taken. Het personeel leeft samen met de bewoners en doet samen met hen verschillende taken in huis. Daardoor is er ook meer communicatie en interactie tussen de bewoners en het personeel. Hier verwijzen wij naar de studie van Van Bilsen et al. (1998) die over de kwaliteit van de interactie tussen zorgverleners en personen met dementie rapporteert. Deze studie stelt dat deze interactie relatief laag is in een rusthuissetting en dat zorgverleners niet altijd in staat zijn de uitingen van personen met dementie te erkennen en te herkennen. Bovendien gebeurt deze interactie vrij oppervlakkig en routinematig, vooral gericht op en in functie van de lichamelijke verzorging van bewoners. De observator heeft ook verschillen qua taal opgemerkt. Zinnen zoals “Je mag niet ....” , “Je moet....” werden dikwijls gebruikt door het personeel in de rusthuissetting en niet in de kleinschalige woningen. Bovendien gebruikten de personeelsleden in de kleinschalige woningen eerder vraagstelling dan dat er bevelen werden gegeven. Qua attitude tegenover de bewoners wordt door het personeel van kleinschalige woningen meer vrijheid aan de bewoners gegeven. De bewoners mogen vrij kiezen wat ze willen doen binnen de beperkingen van hun kunnen (bv. een glas water in de frigo nemen, de televisie aanzetten, muziek spelen, enzovoort) en van de infrastructuur (bv. naar de tuin gaan, naar het dorp gaan, enzovoort). De bewoners vragen daardoor minder vaak aan de

63


personeelsleden wat ze mogen of wat ze niet mogen doen. Dit geldt ook voor de mantelzorgers en de bezoekers. Ze voelen zich vrij om naar de keuken te gaan en iets te halen voor de bewoner, ze kunnen helpen in het huishouden, enzovoort. De observator heeft opgemerkt dat in de kleinschalige woningen ook veel aandacht wordt besteed aan communicatie met mensen in de latere stadia van dementie. Het personeel van de kleinschalige woningen had relatief meer non-verbale communicatie met de bewoners dan het personeel in de klassieke rusthuissetting en in de leefgroep. Men organiseert in de ouderenzorg soms ‘snoezelen’ voor personen met dementie. Dit gebeurt meestal in een speciaal daarvoor ingericht lokaal. Het is volgens de literatuur een individuele benadering van zintuigactivering om het welbevinden van personen met dementie te vrijwaren (Miesen & Jones, 1997). In KGW paste het personeel dit toe door lichamelijk contact met de bewoner (vb. handen van de bewoner vasthouden en masseren, aanraken van armen en schouders, bewoner zachtjes knuffelen), heel dicht bij de bewoner te praten met een aangename stem, steeds oogcontact te maken, muziek laten spelen, enzovoort. Snoezelen wordt er met andere woorden geïntegreerd in de dagelijkse werking en het wordt ook ruimer geïnterpreteerd en ingevuld dan het louter ‘snuffelen en doezelen’. In een onderzoek van van Weert (2004) worden de effecten van snoezelen op de stemming en gedrag van personen met dementie geanalyseerd. Dit onderzoek bevestigt dat snoezelen het teruggetrokken gedrag (zoals apathie) en hinderlijk gedrag (zoals agressie) van personen met dementie verminderde en dat snoezelen gevoelens van welbevinden bevorderde. Andere studies bewijzen ook het gunstige effect van deze benadering (Paquay et al., 2000). In tabel 13 beschrijven we de gemiddelde tijdsbesteding aan communicatieve taken in de verschillende voorzieningen. Op basis hiervan kunnen we concluderen dat er meer tijd besteed werd aan communicatieve taken in de kleinschalige woningen dan in de klassieke rusthuissetting. Het is van belang op te merken dat de nood aan psychosociale begeleiding niet afgeleid kan worden uit de score op de Katz-schaal. Tijdens de periode van tijdsmeting heeft de observator geregistreerd dat bewoners die onrust, angst, depressie of storend gedrag vertoonden, verschillende profielen op de Katz-schaal hadden. In deze situaties werd altijd beroep gedaan op communicatie om de bewoner zich beter te laten voelen. Uit de tabel kunnen we tevens afleiden dat ook in kleinschalig genormaliseerd wonen voor personen met fysieke problemen meer tijd wordt besteed aan communicatie dan in de ‘klassieke’ settings.

64


Tabel 13: Tijdsbesteding aan communicatieve taken in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (direct) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirect) in de verschillende settings Settings Direct (volgens Katz-score) O A B C Cd Indirect Kleinschalig genormaliseerd wonen 395,2 367,9 125,2 123,1 96,4 Monk Baker KGW voor problemen

personen

met

56,0 170,2 47,0 76,1 6,4 73,3 67,4 7,9 fysieke 62,0 267,0 101,8 129,0 103,3 26,8

In het algemeen heeft de observator opgemerkt dat vooral bewoners met een profiel A en B actief zoeken naar communicatie met het personeel. Deze communicatie bestaat vooral uit het stellen van vragen (over het uur, over hun eigen familie, over het eten, enz.). Het personeel in kleinschalig wonen antwoordde niet louter op de vragen, maar praatte met de bewoners op een losse manier en zocht naar meer contact. In KGW vroeg het personeel ook dikwijls naar de mening van de bewoners over activiteiten in het huis en over wat ze zouden willen doen tijdens de dag. De mening van de bewoners bleek veel meer van belang te zijn dan in de klassieke rusthuissetting. Om een voorbeeld te geven: in een van de kleinschalige woningen kozen de bewoners zelf wat ze zouden eten en één van de bewoners is zelf met de begeleider de ingrediënten gaan kopen om die gekozen maaltijd te kunnen bereiden. Een ander voorbeeld is dat de bewoners ook mochten kiezen welke activiteit ze in de namiddag wilden doen, bv. breien, naar een café gaan of een wandeling maken. In een rusthuissetting waren de activiteiten al van te voren gepland en de mening van de bewoners zou die planning niet kunnen veranderen. De bewoners werden er niet gevraagd naar hun mening. Ze werden gewoon uitgenodigd voor de geplande activiteit en moesten het personeel volgen om naar de activiteit te gaan. In kleinschalig wonen gebeurde er relatief meer overleg en interactie tussen de bewoners en het personeel. Een ander feit dat de observator kon registreren is dat in KGW vooral de principes van geïntegreerde belevingsgerichte zorg toegepast worden. Dit komt overeen met de benadering ontwikkeld door Van der Kooij (2001). In deze methodiek legt het personeel contact met de bewoners op verschillende manieren: lichamelijk, zintuiglijk, emotioneel, sociaal, enzovoort. Op die manier ontdekt het personeel de mogelijkheden die de bewoners hebben op verschillende vlakken en krijgen ze meer inzicht in de belevingswereld van de bewoners.

65


5.2

Zorg

Tot deze categorie behoren de activiteiten die zorgkarakteristiek zijn. Hier volgen enkele voorbeelden van taken die tot deze categorie behoren: Tabel 14: Opsplitsing van zorg volgens categorie en taak 1. ADL-ondersteuning Wassen: - gehele of gedeeltelijke wasbeurt in bed, bad, douche of aan de wastafel - haar wassen - tussentijdse wasbeurt (bv. van handen, vanwege morsen, inconti-nentie, enz.) Kleden: - bewoner aan- en uitkleden of tussentijds omkleden - kleding pakken - steunkousen aan- of uittrekken - correctie van kleding (rok rechttrekken, hemd goed dichtknopen) Persoonlijke verzorging: - verzorging haren - sieraden omdoen - opmaken - scheren - mond- en gebitsverzorging - handen voetverzorging - verzorging huid (ook voor het voorkomen van decubitus) - aanbrengen en uitdoen van prothese (b.v. kunstoog, hoortoestel, beenprothese) - hoorapparaat aan- of uitzetten - bril opzetten en poetsen Toiletgang: - hulp bieden bij toiletgang - hulp bij op de WC-stoel te zetten - urinaal aanleggen - incontinentiemateriaal verwisselen (verschonen)

66


Hulp bij het nuttigen van eten en/of drinken: - hulp bij drinken - omdoen van servet bij de bewoner - klaarzetten van dienblad voor bewoner - individueel hulp bij maaltijd (bv. brood smeren, vlees snijden) - hulp bij het nuttigen van de maaltijd Hulp bij beweging en/of houding: - wisselhouding toepassen - actief of passief oefenen van ledematen - tillen ook met behulp van hulpmiddelen (bv. met tillift) - in en uit bed helpen - ondersteunen bij verplaatsen, bv. bij het gaan zitten op (douche) stoel of bij het lopen - ondersteunen bij verandering van houding - bewoner vervoeren in een rolstoel - zoeken naar spullen van de bewoner - zoeken naar verdwaalde bewoner - begeleiding bieden / meelopen vanwege gedesoriënteerd dwalen door huis of buiten Toezicht houden: - aanwezig zijn (waken) van verzorging/verpleging tijdens nachtdienst - toezicht houden op groep bewoners in bv. huiskamer - toezicht bij / stimuleren van de zelfzorg van de bewoner 2. Verpleegkundige handelingen

- voorraadbeheer medicijnen - medicatieopdrachten doorgeven aan apotheek - medicijnen klaarmaken voor gebruik - toedienen medicijnen - wondverzorging - aanhangen van een infuuszak - toedienen zuurstof (beademing of zuurstof ter ondersteuning) - tracheacanule verzorgen - verwijderen van hechtingen of agraves - verzorgen catheter (b.v. maag/duodenum/suprapubis) - blaasspoelen bij reeds ingebrachte catheter - legen en verwisselen catheterzakje

67


- subcutane injectie - intramusculaire injectie - intraveneuze injectie - bloedafname - katheteriseren van de blaas - verwisselen of verwijderen van catheter - inbrengen neussonde/P.E.G. sonde - uitzuigen, verwisselen of verwijderen van tracheacanule - intuberen van orale of nasale tube - inbrengen van een catheter voor intratracheaal uitzuigen - verzorgen/verwijderen van epiduraal catheter - afnemen materiaal voor onderzoek - controle van temperatuur, bloeddruk, pols en ademhaling - controle van de huid, b.v. bij eczeem, decubitus - controle vochthuishouding - bloedsuiker prikken en glucotest uitvoeren - geven van sondevoeding (b.v. neussonde/P.E.G. sonde) - stoma verzorgen - klaarzetten materiaal voor verpleging (b.v. verband, spoelvloeistoffen) In tabel 15 wordt de tijdsbesteding met betrekking tot zorg (in seconden) in de verschillende voorzieningen weergegeven. De verschillen in gemiddelde tijdsbesteding tussen de profielen in de kleinschalige woningen zijn niet in overeenstemming met de zorgbehoevendheid gemeten door de Katz-schaal. Tijdens de tijdsmeting werd geobserveerd dat de zorgbehoevendheid sterk individueel bepaald is. Een voorbeeld daarvan is een bewoner met profiel A van de Katz-schaal die een stoma heeft. Er zal relatief meer tijd aan zorg besteed worden aan deze bewoner dan aan een bewoner met een profiel C die geen verpleegkundige zorgen nodig heeft. Bovendien vergt een bewoner met profiel A die tijdens de toiletgang soms ‘accidentjes’ heeft, dikwijls meer tijd dan een bewoner met profiel Cd die incontinentiemateriaal draagt. Deze twee voorbeelden zijn niet fictief, ze werden tijdens de tijdsmeting waargenomen. Zo zijn er nog veel andere voorbeelden die aantonen dat de Katz-schaal de tijd die aan zorg wordt besteed, niet adequaat voorspelt. De verdeling van de tijdsbesteding tussen de verschillende profielen in KGW weerspiegelt ook de zorgvisie van KGW. Het personeel baseert zich op de competenties van de bewoner en probeert deze te versterken. Tijdens de observaties werd volgend voorbeeld waargenomen: in een klassiek rusthuis heeft een verzorgende een bepaalde bewoner met profiel B aangekleed, terwijl in kleinschalig wonen de verzorgende vooral present is en

68


anticipeert (bijvoorbeeld door de kleren in de juiste volgorde klaar te leggen) zonder over te nemen. Zorgverleners zijn dus meer geneigd om de bewoners te ondersteunen in hun capaciteiten en hierbij voornamelijk focussen op de autonomie van de bewoner. Door de flexibiliteit van de planning van activiteiten in KGW kunnen zorgverleners tijd besteden aan dit soort oefeningen die heel belangrijk zijn om de bewoners zo lang mogelijk zelfredzaam te laten blijven. Tabel 15: Gemiddelde tijdsbesteding aan zorg in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (directe zorg) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirecte zorg) in de verschillende settings Direct (volgens Katz-score) Settings O A B C Cd Indirect Kleinschalig genormaliseerd 3062,4 3140,2 2780,6 3571,3 435,5 wonen Monk 3045,0 3440,4 4723,0 4895,9 519,8 Baker 2042,1 4147.5 501,0 KGW voor personen met fysieke 1096,0 3367,0 2911,3 2809,7 4545,0 340,4 problemen Bovendien bevestigen de cijfers in tabel 15 dat de tijd die besteed wordt aan indirecte zorg ook verschilt. De tijd besteed aan indirecte zorg blijkt veel lager te zijn in KGW. Dit kan deels verklaard worden door de tijd die besteed wordt aan het voorbereiden van medicatie. Er wordt daardoor relatief minder tijd besteed aan het voorbereiden van medicatie. Bovendien worden de bakjes voor medicatie en de medicatiedoosjes in enkele kleinschalige woningen niet gebruikt, waardoor de tijd besteed aan de logistiek van medicatie (medicatiekar brengen, doosjes medicatie openen, medicatiekar wegbrengen, enzovoort) ook vermindert. Een andere verklaring voor de lagere indirecte zorg in KGW ligt in het feit dat taken die op het collectief gericht zijn, zoals het helpen tijdens de maaltijden zoals brood serveren of dranken schenken in enkele woningen deels door de bewoners zelf uitgevoerd worden. De verschillen in gemiddelde tijdsbesteding tussen de profielen zijn in KGW kleiner dan in de klassieke setting en in de leefgroep. Ook dit kunnen we verklaren door het feit dat in kleinschalig wonen verschillende aspecten van directe zorg uitgevoerd worden door de bewoners zelf. Een voorbeeld daarvan is het feit dat, omdat er meer gemeenschappelijke leven is, de bewoners elkaar meer helpen in de activiteiten van het dagelijkse leven (bijvoorbeeld een bewoner helpt een andere bewoner om zich te verplaatsen met een rolstoel, een bewoner helpt een andere bewoner om te stappen, een bewoner smeert een boterham voor een andere bewoner die dat niet kan, een bewoner helpt een andere bewoner om te drinken, ...).

69


De verschillen tussen de tijd besteed aan bewoners B en aan bewoners Cd in de klassieke rusthuissetting liggen vooral in het feit dat bewoners B in de voormiddag vroeg werden klaargemaakt om na het ontbijt naar de animatie te gaan. Ook in de namiddag, na het eten, gingen ze een wandeling maken. Deze bewoners waren wel terug op de leefgroep voor de toiletrondes. Er werd gevraagd aan het personeel of er aspecten van zorg verstrekt werden tijdens de animatie en de wandeling. Toen werd er geen zorg verstrekt. De afwezigheid van deze bewoners tijdens de voormiddag en namiddag maakte het mogelijk voor het personeel om zich te concentreren op de lichamelijke zorg voor de bewoners met profiel Cd. Voor enkele van deze bewoners waren twee personeelsleden nodig voor de verzorging. We merkten ook verschillen in de hoeveelheid beschermende maatregelen en in de wijze waarop die genomen werden. In kleinschalig wonen kwamen beschermende maatregelen voor, maar minder en op een minder intrusieve manier dan in de onderzochte rusthuizen. Fixatie gaat immers in tegen de visie op de kwaliteit van leven in het concept van kleinschalig wonen. Tijdens de tijdsmeting werd bijvoorbeeld geobserveerd hoe een bewoner in de rusthuissetting gefixeerd werd om in de woonkamer naar TV te kunnen kijken. Twee personeelsleden waren hiervoor nodig. In KGW gebruikte men eerder een zitkussen dat piepte als de bewoner probeert op te staan of een zetel die kantelt, waardoor de bewoner er minder makkelijk uit kan stappen. Ook tijdens de nacht worden er minder intrusieve beschermende maatregelen genomen in KGW. De bedden van één van de woningen waren speciaal gemaakt om het fixeren te vermijden. In twee huizen worden er ook geen onrusthekken aan het bed geplaatst. Bovendien worden er in twee huizen bewegingsdetectoren gebruikt om te signaleren dat een bewoner uit bed komt. Dat er minder beschermende maatregelen genomen (moeten) worden in KGW heeft ook te maken met het feit dat er vaker iemand anders aanwezig is (andere bewoners of personeel in de living), wat de omgeving veiliger maakt. De aanleiding tot fixeren (bvb. een bewoner zit alleen op de kamer) is veel groter in het klassieke rusthuis. Bovendien is er meer kans dat men vanuit het medisch model naar een dergelijk middel grijpt, dan dat dit gebeurt vanuit een visie zoals die van KGW. Zoals eerder vermeld wordt de categorie ‘zorg’ onderverdeeld in verpleegkundige zorg en in ADL-zorg. Deze twee subcategorieën worden hierna verder geanalyseerd. 5.2.1

ADL zorg

Zoals vermeld onder de categorie zorg houdt de tijd besteed aan de directe ADL-zorg geen verband met de zorgbehoevendheid volgens de profielen van de Katz-schaal. Voor een persoon met dementie is de ene dag immers de andere niet. Tijdens de observaties zagen we dat een bewoner met profiel B op een bepaalde dag heel angstig was en beefde. Die dag had die bewoner veel meer hulp nodig met ADL-activiteiten dan op andere dagen.

70


Er zijn ook verschillen tussen KGW en de klassieke rusthuissetting als het bewoners met gelijkaardige kenmerken en met hetzelfde zorgprofiel betreft. Zo was er in een KGW-huis een bewoner met Cd-profiel die niet zelfstandig kon stappen of eten, maar die wel elke dag meehielp met de afwas. In het klassieke rusthuis verbleven meerdere bewoners met diezelfde kenmerken. Zij verbleven echter de hele dag op hun kamer of in de woonkamer en namen aan geen enkele activiteit deel. Uit tabel 16 kunnen we afleiden dat de tijd die wordt besteed aan directe ADL-zorg in KGW niet afhangt van het Katz-profiel van de bewoners, terwijl we zien dat de tijdsbesteding wel stijgt met het Katz-zorgprofiel in de andere settings. Er zijn geen echte verschillen met betrekking tot de indirecte ADL-zorg. Tabel 16: Gemiddelde tijdsbesteding aan ADL-zorg in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (directe zorg) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirecte zorg) in de verschillende settings Direct (volgens Katz-score) Settings O A B C Cd Indirect Kleinschalig genormaliseerd 3020,6 3069,6 2725,3 3475,1 299,2 wonen Monk 3030,0 3390,8 4486,0 4800,5 296,6 Baker 1895,6 3969.01 300,8 KGW voor personen met 1083,8 2973,5 2867,3 2720,0 4498,7 210,1 fysieke problemen Tabel 17 toont de minimale en maximale tijd die besteed werd aan directe ADL-zorg per dag. Hier kunnen wij afleiden dat sommige bewoners met profiel A of B relatief meer seconden directe ADL-zorg krijgen dan sommige bewoners met profiel C of Cd. Dit is ook het geval in de klassieke rusthuizen. In beide settings kan de directe ADL-zorgtijd niet (helemaal) verklaard worden door het Katz-profiel van de bewoner.

71


Tabel 17: Minimale en maximale tijdsbesteding aan directe ADL-zorg in seconden in de verschillende voorzieningen Katz-profiel O A B C Cd Kleinschalig genormaliseerd Minimaal 2799,5 1528,0 2196,0 2141,5 wonen Maximaal 3348,0 5751,0 5292,5 5189,5 Monk Minimaal 2307,0 1407,0 4486,0 2577,0 Maximaal 3796,0 5396,0 4486,0 7994,0 Baker Minimaal 1525,1 2015,1 Maximaal 3511,1 6360,1 Roach Minimaal 530,0 2587,0 1143,0 2016,0 2399,0 Maximaal 1624,0 3360,0 4313,0 3082,0 6785,0 5.2.2

Verpleegkundige zorg

Verpleegkundige zorg werd in deze tijdsmeting erg eng ingevuld. Het gaat om het geven van medicatie, om het geven van een inspuiting, om wondverzorging, ... en dus om puur technisch-verpleegkundige taken. We willen hier bijgevolg meteen de kanttekening bij maken dat we het werk van een verpleegkundige in een rusthuis niet willen herleiden tot enkel dit soort taken. Een verpleegkundige heeft een belangrijke rol die verder gaat dan louter technisch-verpleegkundige zaken. De hoeveelheid directe verpleegkundige zorg die een bewoner ontvangt, lijkt niet overeen te stemmen met de zorgbehoevendheid van die bewoner volgens de profielen van de Katzschaal, zoals blijkt uit tabel 18. Dit geldt voor alle settings. Verpleegkundige zorg wordt vooral individueel bepaald en hangt af van de gezondheidstoestand van de bewoner zelf. Dit kan in het algemeen niet worden afgeleid uit de Katz-schaal. Uit tabel 18 blijkt ook dat de tijd die besteed wordt aan directe verpleegkundige zorg in KGW (inclusief KGW voor niet-dementerende ouderen) niet correspondeert met het Katzprofiel van de bewoners in kwestie. Het hoge aantal seconden voor directe verpleegkundige zorg voor personen met een A-profiel in KGW voor personen met fysieke problemen kan bijvoorbeeld volledig verklaard worden door de aanwezigheid van één persoon met twee stoma’s. In de klassieke settings correspondeert de tijd besteed aan directe verpleegkundige zorg in beperkte mate wel met de Katz-score. Ook zien we dat de indirecte verpleegkundige zorg een stuk lager ligt in KGW (inclusief voor niet-dementerende ouderen) dan in de klassieke settings. Meest opvallend is dat de tijd die in totaal wordt besteed aan verpleegkundige zorg een stuk lager ligt in KGW. Dat blijkt nog duidelijker uit tabel 19.

72


Tabel 18: Gemiddelde tijdbestedi4ng aan verpleegkundige zorg in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (directe zorg) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirecte zorg) in de verschillende settings Settings Direct (volgens Katz-score) O A B C Cd Indirect Kleinschalig genormaliseerd wonen 41,8 70,6 55,3 96,2 136,3 Monk 15,0 49,6 237,0 95,4 223,3 Baker 146,5 178,5 200,1 KGW voor personen met fysieke 12,3 393,5 44,0 89,7 46,3 130,3 problemen

Tabel 19: Totale tijdsbesteding aan verpleegkundige zorg in seconden in de verschillende voorzieningen Settings Katz-profiel O A B C Cd Indirect Kleinschalig genormaliseerd wonen 62,8 423,6 306,0 545,8 1838,5 (gemiddelde) Monk 60,0 248,0 237,0 763,0 4019,0 Baker 879,0 2321,0 3802,0 KGW voor personen met fysieke 49,0 787,0 176,0 269,0 139,0 2085,3 problemen Tabel 20 toont aan dat directe verpleegkundige zorg individueel bepaald is. De minimale en maximale verpleegkundige zorg die de bewoners ontvangen hangt niet af van hun Katzprofiel. Dit klopt zowel voor bewoners van kleinschalig wonen, als voor bewoners van de rusthuissetting. Bovendien tonen deze gegevens dat directe verpleegkundige zorg lager ligt in KGW (inclusief voor niet-dementerende ouderen) dan in het klassieke rusthuis.

73


Tabel 20: Minimale en maximale tijdsbesteding aan directe verpleegkundige zorg in seconden in de verschillende voorzieningen Katz-profiel Settings O A B C Cd Kleinschalig genormaliseerd wonen Minimaal 15 5 10 7 Maximaal 58 265 183 397 Monk Minimaal 2 6 237 11 Maximaal 43 189 237 221 Baker Minimaal 23 19 Maximaal 495 493 Roach Minimaal 8 5 10 9 3 Maximaal 15 782 108 249 132 5.3

Het ondersteunen van huishoudelijke taken

Wij hebben het begeleiden van huishoudelijke taken aan de lijst met handelingen toegevoegd omdat dit soort taken eigen is aan kleinschalig wonen. Tot deze categorie behoren handelingen zoals de begeleiding bij het koken van de maaltijd of bij het smeren van boterhammen, het begeleiden bij het zetten van de tafel, het begeleiden bij het uitdelen van drank aan tafel, de begeleiding bij het afwassen en bij het afdrogen, het begeleiden bij het wassen en het ophangen van kleren, het begeleiden bij het vouwen van kleren en van beddengoed, het begeleiden bij het stofzuigen van de kamer, enzovoort. De observator noteerde alle activiteiten uit deze categorie tijdens de tijdsmeting, alsook de tijd die de bewoners aan deze activiteiten besteed hebben. Zo werd bijvoorbeeld de tijd geregistreerd waarbinnen een bewoner bezig was met het wassen en het klaarmaken van de sla voor de maaltijd. De begeleiding door het personeel zelf duurde 30 seconden maar de bewoner was in totaal 731 seconden bezig. De observator heeft dus beide tijdsbestedingen geregistreerd. In de huizen helpen bewoners met verschillende Katz-profielen in het huishouden. Ook bewoners die fysiek afhankelijk waren om zich te verplaatsen of die psychisch erg in de war waren, namen deel aan huishoudelijke activiteiten. De observator heeft waargenomen dat het deelnemen aan huishoudelijke taken een belangrijk en zinvol deel van de dag vormde voor de bewoners. Enkele bewoners waren heel trots op hun werk en wilden geen hulp. Ze zeiden zelf dat het ‘hun taak’ was in het huis om een bepaalde huishoudelijke activiteit uit te voeren. Een voorbeeld ervan is het opruimen van de tafel na de maaltijden. In één van de huizen zijn een paar bewoners er erg op gebrand om te helpen om de tafel af te ruimen. Drie bewoners hebben de tafel afgeruimd, de borden, bestek en bekers naar de keuken gebracht, de tafels schoongemaakt en het tafelkleed op tafel gelegd en de bloemen erop gezet. De drie bewoners waren hier in totaal 14 minuten mee bezig. Ze wisten al waar

74


alles te vinden was en hebben bijna alles alleen uitgevoerd. Terwijl deze drie bewoners bezig waren in de eetkamer, waren er twee bewoners bezig in de keuken. Ze deden het afwassen en afdrogen terwijl een personeelslid de keuken in orde bracht. Elke bewoner was in totaal 37 minuten bezig. Het begeleiden van deze activiteiten duurde in totaal 65 seconden. Aan deze activiteiten namen bewoners van profielen A, C en Cd deel. Het is belangrijk te vermelden dat de infrastructuur van één van de kleinschalige woningen niet toelaat om de bewoners volop (zoals directie en personeel dat zouden wensen) te laten deelnemen aan huishoudelijke activiteiten. Deze kleinschalige woning vormt een deel van een groot rusthuis. Om de visie van kleinschalig genormaliseerd wonen te bewaren vindt het personeel het belangrijk dat de bewoners actief blijven en dat het leven in de leefgroep zo dicht mogelijk het leven in een huis benadert. Door de bouw van een kleine keuken op de verdieping van de leefgroep kunnen enkele bewoners deelnemen aan huishoudelijke activiteiten. Toch is deze deelname beperkt omdat de afwasbak te klein is om alle afwas van borden, glazen en bestek na de maaltijd te kunnen uitvoeren. Het personeel koos dus om de bewoners de afwas na de soep en na de koffie te laten doen. Na de soep gingen drie bewoners afwassen en afdrogen. De bewoners leken blij om dit te doen en ze zagen dit als hun taak in het huishouden. Andere taken die tijdens de periode van tijdsmeting in dit huis voorkwamen waren het plooien van de gewassen kleding en het helpen om de tafels te verzetten voor de poetsbeurt. Aan al deze activiteiten namen bewoners van profielen B en C deel. Tabel 21 toont dat, zoals verwacht, het begeleiden van huishoudelijke taken het meest voorkomt in kleinschalige woningen. Het begeleiden van huishoudelijke taken kwam ook voor in één van de twee meer klassieke settings, maar niet structureel. Een bewoner van profiel B die onrustig was, werd bijvoorbeeld uitgenodigd om te helpen bij het zetten van de tafel voor de maaltijd. Het personeel heeft voor die bewoner ook speciaal enkele borden, bekers en bestek apart gelaten om die te laten afwassen. Normaal ging de afwas naar de grote keuken van het rusthuis, maar een deel ervan werd dus door deze bewoner alleen gedaan. Die dag was deze bewoner 28 minuten bezig met huishoudelijke activiteiten en de begeleiding ervan duurde ongeveer 3 minuten.

75


Tabel 21: Gemiddelde tijdsbesteding aan de begeleiding van huishoudelijke taken in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (directe zorg) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirecte zorg) in de verschillende settings Settings Direct (volgens Katz-score) O A B C Cd Indirect Kleinschalig genormaliseerd wonen 194,2 140,4 122,4 10,6 29,5 Monk 34,8 1,0 Baker KGW voor personen met fysieke problemen 12,0 72,0 3,8 59,3 1,0

Bewoners met enkel fysieke problemen nemen in kleinschalig genormaliseerd wonen ook deel aan de huishoudelijke activiteiten. Dit gebeurt wel in mindere mate als bij bewoners met dementie. We proberen dit te verklaren aan de hand van enkele voorbeelden. Personen met fysieke problemen zijn niet altijd in staat om huishoudelijke taken uit te voeren. Enkelen kunnen één of beide armen of één of beide benen niet gebruiken. Anderen zijn in het huis om te recupereren van een operatie. Nog andere bewoners brengen hun tijd liever door met het praten met andere bewoners, met andere activiteiten of met het bezoeken van andere huizen. Daardoor zijn de cijfers voor direct begeleiden van huishoudelijke taken relatief lager dan in KGW voor personen met dementie. Met betrekking tot indirect begeleiden merkten we dat het personeel niet zo vaak aan alle bewoners samen vraagt om deel te nemen aan huishoudelijke activiteiten. Dit gebeurt omdat de bewoners al weten dat dit kan of zichzelf aanbieden om een huishoudelijke activiteit te doen. Eén bewoner schilt bijvoorbeeld dagelijks de aardappelen. Hij weet al hoe laat hij in de keuken moet zijn om deze taak te doen. Hij komt zelf vrijwillig naar de keuken. Een ander voorbeeld betreft een bewoner die heeft besloten om die avond het stoofvlees klaar te maken. Hij heeft het stoofvlees zelf bereid met beperkte begeleiding van het personeel. Bij bewoners met dementie moet de begeleiding op een meer uitgebreide manier gebeuren, met als gevolg hogere cijfers voor deze tijdsbesteding. 5.4

Overleg

Tot deze categorie behoren alle vormen van overleg die in de voorzieningen gebeuren: het overleg tussen de personeelsleden onderling, het overleg tussen personeelsleden en familieleden, het overleg tussen personeelsleden en stagiairs en het overleg tussen personeelsleden en artsen. In alle settings was er overleg tijdens verschillende momenten: briefings, teamvergaderingen en informeel overleg. De briefings zijn overlegmomenten bij het begin van een nieuwe dienst. Tijdens de briefings wordt er dus besproken over wat gebeurde tijdens de dienst en de personeelsleden hebben wat tijd om ervaringen met mekaar te delen

76


en adviezen te geven. De duur van deze overlegmomenten varieerde van 5 tot 30 minuten. Om een meer globaal beeld van het overleg in de voorzieningen te krijgen werd de tijdsmeting ook uitgevoerd tijdens de teamvergadering. De totale tijd besteed aan de teamvergadering werd gecorrigeerd rekening houdend met het totaal aantal personeelsleden dat aanwezig was en de frequentie waarmee een dergelijke vergadering werd georganiseerd. Deze totale tijd werd omgezet naar het aantal seconden dat per dag aan teamoverleg werd gespendeerd. Informele overlegmomenten gebeuren tijdens de dienst van de personeelsleden en waren gewoon momenten waarop twee of meer personeelsleden samenkomen om een bewoner te bespreken of over praktische zaken te praten. Dit soort overleg kon bijvoorbeeld gebeuren tijdens het middagmaal. Tijdens de tijdsmeting werd het aantal personeelsleden geregistreerd dat betrokken was in het overleg. De gemiddelden die werden berekend zijn gebaseerd op de som van de totale tijd aan overleg voor elk personeelslid. Zoals eerder vermeld werd ook de tijdsbesteding aan overleg tussen personeelsleden, en familieleden gemeten. Deze gegevens gebruikten wij echter niet in de vergelijking. Dit is enerzijds te wijten aan het feit dat de aanwezigheid van familieleden en mantelzorgers veel schommelde en anderzijds aan het feit dat dit soort overleg varieerde naargelang de gezondheidstoestand van de bewoner op dat moment. De tijd die besteed wordt aan overleg verschilt tussen de voorzieningen. Om de verschillen te verklaren moet de situatie in elke voorziening bekeken worden qua organisatie van de vergaderingen en briefings. De frequentie van de teamvergaderingen varieerde van wekelijks tot driewekelijks en maandelijks. De duur van de vergaderingen verschilde ook en varieerde van anderhalf uur tot vier uur. In tabel 22 wordt er een overzicht weergegeven.

77


Tabel 22: Structuur van de teamvergadering in elke voorziening Duur van de Frequentie van Voorziening teamvergadering teamvergadering Davis 1,5 uur om de drie weken Rollins 3 uur om de drie weken Coltrane 2 uur wekelijks Blakey 1 uur maandelijks Monk 4 uur maandelijks Baker 1,5 uur maandelijks Roach 1 uur maandelijks

de

De inhoud van wat besproken werd tijdens de teamvergadering verschilde ook tussen de voorzieningen. In enkele voorzieningen namen alle personeelsleden deel aan de vergadering, ook de arts, de kinesist, de ergotherapeut, de muziektherapeut, het animatiepersoneel, de maatschappelijke werker, het onderhoudspersoneel of met andere woorden alle personeelsleden die contact hebben met de bewoners en die belangrijke informatie kunnen aanbrengen tijdens de teamvergadering. In principe leren ze door deze deelname ook de bewoners beter kennen en kunnen ze zo bijdragen tot een beter welbevinden voor de bewoner. De teamvergadering is immers van groot belang omdat dit een moment is voor het delen van ervaringen en voor het toetsen van de visie van de voorziening aan de praktijk. In alle voorzieningen worden er briefings gehouden bij de aflossing van de diensten. In enkele voorzieningen werd er enkel over een bewoner gesproken als er iets speciaals was, zoals een wonde of een ziekte. Vooral in kleinschalig wonen werden evenwel alle bewoners besproken tijdens de briefings. Het ging dan over zaken zoals de gezondheidstoestand, de gemoedstoestand en de activiteiten. Tabel 23 geeft een overzicht van de tijd die besteed wordt aan overleg tussen personeelsleden in de verschillende voorzieningen en in de verschillende settings. De observator merkte op dat het overleg vooral betrekking had op bewoners die veranderingen in hun gezondheid of in hun gedrag of gemoedstoestand vertoonden. Men kan dus niet voorspellen of schatten voor welk zorgprofiel er meer overleg zou gebeuren. De cijfers in de tabel bewijzen deze stelling. Men kan zien dat er ook veel overleg is over bewoners met een A-profiel in KGW. Dit kan verklaard worden door de tijdsmeting tijdens de teamvergadering. In dat huis worden bijna alle bewoners besproken tijdens de teamvergadering. Over twee bewoners met profiel A werd lang overlegd omdat ze gedragsproblemen hadden. Door het feit dat in dit huis elke week twee uur vergaderd werd in team (in andere huizen gebeuren die om de drie of om de vier weken), werd voor deze bewoners A een relatief hoog gemiddelde bekomen.

78


De cijfers voor indirect overleg hebben vooral betrekking op overlegmomenten die over alle bewoners gaan. Hiertoe behoort ook het overleg over praktische zaken, over de werkverdeling onder het personeel en dergelijke meer. Tijdens de observaties bleek dat er minder overleg gebeurt in het klassieke rusthuis dan in kleinschalig wonen en in de leefgroep. De briefings waren er korter en de teamvergaderingen minder frequent. Het personeel besprak er alleen een bewoner wanneer er een opmerking of een specifiek probleem was. Het overleg ging vooral over medische zaken en over verpleegkundige zorgen. In de kleinschalige woningen probeerden de personeelsleden ervoor te zorgen dat alle of bijna alle bewoners aan bod kwamen tijdens de briefings. Ze bespraken niet alleen problemen of opmerkingen maar ook andere zaken zoals aan welke activiteiten de bewoner had meegedaan, zijn of haar gemoedstoestand, bezoek en dergelijke meer. Tabel 23: Tijd besteed aan overleg tussen personeelsleden in de verschillende settings in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (direct) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirect) Direct (volgens Katz-score) Settings O A B C Cd Indirect Kleinschalige genormaliseerd wonen

-

1113,1 330,6 415,7 178,6 523,7

Monk

-

177,1

Baker

-

-

KGW voor personen met fysieke problemen -

35,0

606,1 59,0

85,3

-

152,3 494,5

82,1

410,3

250,9 24,0

578,2

Om de verschillen in de tijd die aan overleg wordt besteed te kunnen verklaren moet ook gekeken worden naar het aantal personeelsleden dat deelneemt aan het overleg. In tabel 24 wordt er een overzicht gemaakt van de totale tijdsbesteding aan overleg tussen personeelsleden. Deze tabel geeft een duidelijker beeld van de proportie tijd die overleg inneemt in de verschillende voorzieningen. Wellicht liggen de doelstellingen van overleg anders in KGW dan in het ‘klassieke’ rusthuis. Het gaat er immers niet louter om informatie-overdracht. Het overleg is gericht op het geheel van de bewonersgroep en op de hele persoon die elke bewoner is.

79


Tabel 24: Totaal aantal personeelsleden betrokken in overleg tijdens de periode van tijdsmeting en totale tijdsbesteding aan overleg in seconden per dag Aantal personeelsleden Totaal aantal seconden aan overleg tussen Voorziening betrokken in overleg personeelsleden per dag Davis 11 11381 Rollins 9 11401 Coltrane 10 16435 Blakey 8 7529 Monk 11 13326 Baker 11 9217 Roach 9 10487 Door het feit dat slechts in één van de kleinschalige woningen en in één van de twee meer klassieke afdelingen stagiairs aanwezig waren, hebben wij het overleg tussen personeelsleden en stagiairs uit de eerste analyse gelaten. Personeelsleden besteden echter relatief veel tijd aan het geven van advies en scholing aan stagiairs. Tabel 25 toont dit duidelijk aan. Tabel 25: Totaal aantal personeelsleden en stagiairs betrokken in overleg tijdens de periode van tijdsmeting en totale tijdsbesteding aan overleg in seconden per dag (inclusief overleg met stagiairs) Totaal aantal seconden aan overleg tussen Aantal personeelsleden Voorziening personeelsleden (+ overleg met stagiairs) per betrokken in overleg dag Davis 11 11381 Rollins 9 11401 Coltrane 10 16435 Blakey 8 + 1 stagiair 7529 (+ 2289) Monk 11 + 2 stagiairs 13326 ( +8092) Baker 11 9217 Roach 9 10487 In tabel 25 zien wij dat de tijd besteed aan het overleg met één stagiair groter kan zijn dan de tijd besteed aan overleg met een ander personeelslid. Tijdens de observaties bleek dat stagiairs aan het personeel vragen stellen over allerlei dingen (over verpleegkundige en ADL zorg, over hoe een angstige bewoner te behandelen, hoe een dagboek invullen, enzovoort). Het personeel moet de stagiair ook observeren terwijl die een bewoner verzorgt. Dit vergt veel tijd en geduld van het personeel.

80


Wij hebben tot nu toe ook geen rekening gehouden met de tijd die wordt besteed aan het formeel overleg tussen personeelsleden en artsen. Ook dit vergt relatief veel tijd van het personeel. Formeel overleg betreft het overleg dat gebeurt tijdens een artsenbezoek bij een bewoner. In de volgende tabel (tabel 26) wordt deze tijdsbesteding geschetst. Eén van de kleinschalige woningen en de leefgroep in het rusthuis hadden tijdens de tijdsmeting doktersafspraken voor respectievelijk 3 en 4 bewoners. Het personeel moest daar dikwijls bij zijn en er was intensief overleg met de artsen. Tabel 26: Totaal aantal personeelsleden betrokken in het overleg tijdens de periode van tijdsmeting en totale tijdsbesteding aan overleg in seconden per dag (inclusief overleg met artsen tijdens raadplegingen) Aantal personeelsleden betrokken in overleg in Totaal aantal seconden aan Aantal het algemeen overleg tussen personeelsleden Voorziening raadplegingen (personeelsleden (+ overleg met artsen tijdens betrokken in overleg raadplegingen) per dag met de arts) Davis 11 11381 Rollins 3 9 (2) 11401(+ 4698) Coltrane 10 16435 Blakey 8 7529 Monk 4 11 (1) 13326 ( +2983) Baker 11 9217 Roach 9 10487 5.5

De schriftelijke rapportering en het gebruik ervan

Tot deze categorie rekenen we de volgende handelingen: lezen/schrijven in het dagboek rapportage/overdracht in de zorgdossiers verwerken van evaluatie in zorgdossier bijwerken van het zorgplan van de bewoners zorgregistratie (bv. medicijnlijst, vochtlijst, gedragsobservatie) schrijven van onderzoeks- of therapieopdrachten Hier worden alle handelingen samengebracht die betrekking hebben op notities die de personeelsleden over de bewoners nemen. Deze notities worden vooral opschreven in het dagboek of in het zorgdossier van elke bewoner. Het opstellen van het zorgplan is niet in deze categorie opgenomen, hoewel dat theoretisch wel mogelijk was. Tijdens de periode van de tijdsmeting was het zorgplan van de bewoners echter al opgesteld. Het bijwerken of aanpassen van het zorgplan is wel gebeurd en geregistreerd.

81


In alle voorzieningen bestaat er een dagboek dat het personeel moet invullen indien er opmerkingen zijn over de bewoners of over de werking in het huis of de leefgroep. In enkele kleinschalige woningen wordt dit dagboek ingevuld na elke dienst. Er wordt geschreven over elke bewoner apart en over wat er gebeurde tijdens de dag (bezoek, activiteiten, ....) Personeelsleden schrijven ook over de fysieke en mentale toestand van de bewoners. Zo wordt er bijvoorbeeld geschreven dat de bewoner grapjes maakte die dag, dat de bewoner een beetje verdrietig was of zijn familie miste. Er wordt ook geschreven wat er in die dag gekookt werd zodat de volgende dienst niet hetzelfde eten zou maken. Tenslotte worden er ook aanbevelingen of suggesties geschreven voor de volgende dienst. Er worden ook in alle voorzieningen notities gemaakt in het zorgdossier van de bewoners. In dit dossier kan het personeel ook gegevens over cognitie en over het dagelijks functioneren van de bewoner raadplegen of opschrijven. Andere documenten die moeten behandeld worden door het personeel zijn het zorgplan van elke bewoner en het boek voor het aftekenen van medicatie. In twee kleinschalige woningen waren deze documenten nauwelijks zichtbaar voor de observator (hoewel ze er wel degelijk waren en werden bijgehouden). In de andere voorzieningen was het werk aan deze documenten heel duidelijk omwille van de infrastructuur en de logistiek. Dit was vooral het geval in de leefgroep in het rusthuis en in het klassieke rusthuis. Het personeel verzorgde de bewoners in de kamers en ging daarna elk zorgplan aftekenen. Dit zorgplan lag op een karretje dat in de gang stond. De observator heeft tijdens de tijdsmeting geprobeerd voor elke bewoner apart te noteren hoeveel tijd er aan het noteren in diens dossiers of over hem of haar werd besteed. Dit was niet zo eenvoudig omdat het vaak ook voor de collectiviteit leek te gebeuren. Zo was het niet mogelijk om de tijd besteed aan elke bewoner te meten wanneer een personeelslid voor haar dienst het volledige dagboek over zestien bewoners tegelijk las. Ook het aftekenen van medicatie kon moeilijk worden geïndividualiseerd na de medicatierondes. Hoewel de observator voor veel bewoners correcte gegevens had, hebben wij besloten om deze categorie als een collectieve categorie en dus indirecte zorg te beschouwen. Enkel zo was een vergelijking tussen de voorzieningen mogelijk. In tabel 27 wordt een overzicht gemaakt van de gemiddelde tijd die per bewoner aan het lezen en het rapporteren wordt besteed.

82


Tabel 27: Gemiddelde tijdsbesteding aan het lezen en rapporteren in seconden in de verschillende kleinschalige woningen en controlegroepen. Seconden per bewoner

Settings

Indirect

Kleinschalig genormaliseerd wonen 390,5 Monk

340,1

Baker

140,8

Roach

303,2

5.6

Opruimen

Tot deze categorie behoren huishoudelijke activiteiten zoals het poetsen of het opruimen van de kamer van de bewoners, van de keuken of van gemeenschappelijke gedeeltes van het huis of leefgroep. Tabel 28 toont hoeveel tijd gespendeerd wordt aan het opruimen van de kamers van de bewoners en van de gemeenschappelijke ruimtes. Het is van belang te vermelden dat deze activiteiten alleen gemeten werden indien deze door de zorgverleners uitgevoerd werden en niet door het onderhoudspersoneel. In de twee controlesettings is de indirecte tijdsbesteding aan opruimen relatief lager. De verklaring daarvoor ligt in het feit dat in beide voorzieningen niet wordt gekookt en de afwas in de grote keuken van de voorziening wordt gedaan. Tabel 28: Tijd besteed aan het opruimen door zorgverleners in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (direct) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirect) in de verschillende settings Direct (volgens Katz-score) Settings O A B C Cd Indirect Kleinschalig genormaliseerd wonen 2,7 33,2 53,4 60,6 401,7 Monk 28,5 273,3 Baker 158,0 165,1 232,3 KGW voor personen met fysieke problemen 2,5 -

83

-

167,3 54,3

357,8


5.7

Eten klaarmaken

Tot deze categorie behoort het voorbereiden en het koken van eten (bv. groenten snijden, aardappelen schillen, vlees braden, taart maken, enz.). De tijd die aan deze activiteiten werd besteed, werd enkel gemeten indien het eten in de woning werd klaargemaakt. Dit was niet het geval in één van de kleinschalige woningen en in de klassieke rusthuissettings waar het eten in de grote keuken werd voorbereid. Het gemiddelde voor KGW in tabel 29 heeft dus op 3 in plaats van op 4 settings betrekking. Tabel 29: Tijd besteed aan het klaarmaken van eten in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (direct) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirect) in de verschillende kleinschalige woningen Gemiddelden (seconden per bewoner) Settings Indirect (seconden per bewoner) Kleinschalig genormaliseerd wonen 279,2 Monk Baker KGW voor personen met fysieke problemen 254,6 In deze drie kleinschalige woningen (met bewoners met dementie) hebben de bewoners meegeholpen aan het klaarmaken van het eten. Dikwijls namen ze zelf het initiatief om iets te doen (bv. aardappelen schillen, sla wassen, tomaten snijden, enz.). Andere bewoners werden aangemoedigd door het personeel om actief in de keuken te helpen. De zorgverleners legden de ingrediënten klaar voor de bewoner en de bewoner deed het werk alleen. De zorgverleners hielden vooral toezicht, maar bleven ook op afstand zodat de bewoner zich onafhankelijk kon voelen. Een bewoner met dementie die in de war was en dwaalgedrag vertoonde, werd bijvoorbeeld uitgenodigd om te helpen koken. De zorgverlener haalde het vlees uit de koelkast en legde het voor de bewoner op tafel, met de vraag om het vlees te bakken. Het personeelslid zette een grote pan klaar op het vuur en de bewoner heeft dan vlees voor zestien bewoners gebakken. De bewoner was hier in totaal 24 minuten mee bezig terwijl de begeleiding van de bewoner in totaal maar 3 minuten duurde. Door een korte tijdsinvestering voor begeleiding kon er dus tijd bespaard worden voor andere activiteiten of voor het doorbrengen van gezellige tijd met de bewoners. Tegelijkertijd voelde de bewoner zich actief en nuttig. Een andere belangrijke waarneming is dat in de rusthuissetting de bewoners constant vroegen aan het personeel hoe laat het eten kwam (uit de grote keuken). In de kleinschalige woningen gebeurde dit bijna nooit. De bewoners waren er meer op de hoogte van wat er gebeurde in de keuken. Ze konden zelf naar de keuken gaan en ruiken wat er gekookt werd. Daardoor voelden ze zich minder angstig of ongerust.

84


5.8

Therapie, animatie en andere activiteiten

In deze paragraaf beschrijven we de tijd die werd besteed aan activiteiten zoals kinesitherapie, muziektherapie en animatie. Deze activiteiten gebeuren op verschillende manieren in KGW en in de rusthuissetting. Toch is het hier niet de bedoeling om een vergelijking te maken tussen de settings. Dit is niet mogelijk omdat de frequentie van deze activiteiten verschilt van voorziening tot voorziening. Wij willen hier enkel beschrijven wat er tijdens de tijdsmeting met betrekking tot deze activiteiten gebeurde. Wij geven hier ook de totale tijd die aan deze activiteiten per bewonersprofiel werd besteed. 5.8.1

Kinesitherapie, logopedie en ergotherapie

Aangezien de kinesitherapie in twee huizen niet werd geobserveerd tijdens de tijdsmeting, kunnen we geen volledige vergelijking maken. De kinesitherapeut tracht de zorgbehoevende bewoner fysisch in staat stellen zo mobiel en zo zelfredzaam mogelijk te functioneren, waardoor een kwaliteitsverbetering van het leven van de bewoner bekomen kan worden. Kinesitherapieoefeningen verbeteren de spierkracht en de uithouding van de ouderen en zijn belangrijk om de ouderen actief te laten blijven. De kinesitherapieoefeningen varieerden in tijdsduur. In één kleinschalige woning waren deze eerder kort. Ze waren bestemd voor twee bewoners die niet meer zelfstandig konden lopen. Deze twee bewoners moesten, met hulp van de kinesitherapeut en een zorgverlener, een wandelingetje maken in de woning. In een kleinschalige woning gebeurde deze oefening in het huis zelf. In een andere kleinschalige woning ging de kinesitherapeut met de bewoners wandelen. Wij hebben deze wandeling hier niet als kinesitherapie beschouwd. De bewoners wandelden gedurende ongeveer een uur. Deze wandeling wordt door de voorziening als animatie beschouwd en dus werd de activiteit in de categorie animatie ondergebracht. Bewoners die zelfstandig konden lopen, duwden andere bewoners in een rolstoel. Op die manier konden meer bewoners mee, ook zonder bijkomend personeel of vrijwilligers. In de andere voorzieningen gebeurde kinesitherapie in een aparte, speciaal daarvoor uitgeruste ruimte. De ergotherapie werd enkel in de klassieke settings als dusdanig gemeten. In KGW was de ergotherapie in die mate verweven in de dagelijks werking dat het voor de observator niet duidelijk was wie of wat ergotherapeut of ergotherapie was. In de klassieke settings was er wel een duidelijk scheiding, met aparte activiteiten van de ergotherapeuten. Logopedie gebeurt uiteraard wel in alle huizen, maar werd niet geobserveerd. We kunnen er bijgevolg ook geen uitspraken over doen.

85


5.8.2

Muziektherapie

In één van de kleinschalige woningen was er tijdens de tijdsobservatie ook muziektherapie. De therapie gebeurde zowel individueel als in groep. Groepsmuziektherapie betrof bijna alle bewoners tegelijk (13 van de 16 bewoners). Toch beschouwen wij deze groepstherapie als directe tijdsbesteding omdat elke bewoner op een andere, individuele manier deelneemt. De meerderheid van de bewoners wilden meezingen, maar twee bewoners luisterden liever naar de liedjes. De muziektherapeut praatte met de bewoners tussen de liedjes in, om herinneringen op te halen en om de bewoner te doen vertellen over hun belevenissen en gevoelens. Enkele bewoners werden blij door de liedjes. Zij lachten en zongen uit volle borst. Anderen werden eerder ontroerd door liedjes uit hun kindertijd en jeugd. Tijdens de tijdsmeting was er ook individuele muziektherapie voorzien voor twee bewoners. Deze bewoners gingen naar een aparte ruimte met muziekinstrumenten. We tonen een overzicht in tabel 30. Tabel 30: Gemiddelde tijdsbesteding aan muziektherapie in gemiddeld aantal seconden per bewoner en per dag. Direct (volgens Katz-score) O A B C Cd Indirect Coltrane 2606,0 2563,8 2963,4 2524,5 37,5 5.8.3

Animatie

Tot deze categorie behoren alle animatieactiviteiten die gebeurden tijdens de periode van de tijdsmeting. Deze animatieactiviteiten werden niet alleen door animatiepersoneel georganiseerd. Ook ontspanningsactiviteiten in het huis zelf tellen hier als animatie. In kleinschalig genormaliseerd wonen wordt animatie niet altijd als iets aparts gezien, zoals een muziekavond of een dansavond of een uitstap naar een boerderij. Animatie is vooral iets dat voor de bewoners ontspannend is, zoals een wandeling naar een park of naar het centrum van het dorp, op café gaan, het bekijken van een fotoboek, het beluisteren van muziek, enz. Zulke activiteiten passen in het concept van KGW. In elke huis werd er animatie voorzien tijdens de periode van tijdsmeting, uitgezonderd in de woning voor somatieke bewoners. In enkele voorzieningen was animatie voor iedereen en in andere voor een beperkte groep bewoners. In tabel 31 tonen we de gemiddelde cijfers voor animatie. Bij animatie was het moeilijker om een onderscheid te maken tussen wat ‘direct’ en wat ‘indirect’ was. Uiteindelijk is beslist dat enkel het samen naar de activiteit brengen en terug naar de afdeling halen onder ‘indirect’ vielen.

86


Tabel 31: Tijd besteed aan animatie in gemiddeld aantal seconden per bewoner en per dag (direct) en in aantal seconden per dag per bewoner (indirect) in de verschillende huizen en in de controlegroepen Settings Direct (volgens Katz-score) O A B C Cd Indir ect Kleinschalig genormaliseerd - 1800,0 3510, 0 1884,0 1605,9 15,9 Wonen Monk - 3600,0 3600,0 3600,0 3600,0 56,5 Baker - 5000,0 1153,9 34,7 KGW voor personen met fysieke problemen 5.8.4

-

-

-

-

-

Andere activiteiten

Tot de categorie ‘andere’ behoren alle handelingen die niet tot de andere categorieën behoren en die door de zorgverleners uitgevoerd werden (vb. huishoudelijke taken zoals: de was doen, kleren in droogkast stoppen, de was verdelen, boodschappen in kast zetten, het huis versieren, enz). Hier moeten wij vermelden dat deze activiteiten verschillen van voorziening tot voorziening. In enkele huizen en rusthuizen wordt het wassen van het persoonlijk linnen gedaan door de zorgverleners en in andere wordt deze uitbesteed of door de familie zelf gedaan. Tabel 32 geeft een overzicht van de tijd die besteed wordt aan taken uit deze categorie. Het gaat om aanzienlijke hoeveelheden tijd. In de meeste kleinschalige woningen wordt de was van de bewoners in het huis zelf gedaan. In deze huizen worden de bewoners aangemoedigd om mee te helpen aan deze activiteit. Ze helpen het poeder en de wasverzachter in de machine te doen, ze doen de gewassen kleding in de droogkast, ze plooien en verdelen de kleding, enzovoort. Toch blijkt de tijd die het personeel aan deze taken besteedt groot. Men kan dit verklaren door het feit dat het personeel van KGW andere taken erbij krijgt die niet voorkomen in een klassiek rusthuis. Dit betreft vooral taken die betrekking hebben op het huishouden, zoals het doen van bestellingen voor de keuken.

87


Tabel 32: Tijd besteed aan andere activiteiten in gemiddeld aantal seconden per bewoner per dag (direct) en in aantal seconden per bewoner per dag (indirect) Settings Direct (volgens Katz-score) O A B C Cd Indirect Kleinschalige 20,0 16,3 7,0 33,5 540,7 genormaliseerd wonen Monk 3,0 20,1 509,3 Baker 11,9 363,7 KGW voor 75,0 personen met fysieke problemen

6

-

1,3

80,0

-

767,4

Besluit

Voor het berekenen van de totale kost van de zorg en de begeleiding van personen met dementie in kleinschalig genormaliseerde woonvormen is het belangrijk om de reële tijdsbesteding van de zorgverleners te meten. Op die manier bekomen we een volledig overzicht van de kosten. Uit de resultaten blijkt dat er significante verschillen zijn tussen KGW en de klassiekere settings in de tijdsverdeling over verschillende taken en in de gerichtheid (direct of indirect) van deze taken. In KGW wordt meer tijd besteed aan communicatieve taken, aan de begeleiding bij huishoudelijke taken en aan overleg. Er wordt gemiddeld gezien wat minder tijd besteed aan ‘pure’ zorg. Daarnaast zien we dat in KGW de taken veel vaker direct naar één of een paar bewoners gericht zijn. Er wordt meer tijd besteed aan directe taken en minder aan indirecte taken dan in de controle-settings. Een tweede doelstelling was het koppelen van de tijd die door personeel aan een bewoner wordt besteed, aan het zorgprofiel volgens de Katz-schaal van die bewoner. We stellen vast dat er zeer weinig overeenstemming is. Geen enkele categorie van activiteiten in KGW wordt goed voorspeld door het Katz-profiel. En zelfs in het klassieke rusthuis correspondeert enkel de tijd besteed aan ADL-zorg met de Katz-score. De tijd besteed aan alle andere vormen van zorg wordt evenmin voorspeld door het zorgprofiel. De tijdsbesteding in KGW weerspiegelt de visie achter KGW: direct gericht op ‘maat’ van de bewoner, met het oog op integratie, participatie, kwaliteit van leven en kwaliteit van de relaties en zoekend naar een evenwicht tussen autonomie en geborgenheid.

88

Hoofdstuk 5 De visie van de familie

1

Inleiding

Eind 2006 werden ook de familieleden van de bewoners uitgenodigd om een vragenlijst in te vullen. De vragenlijst ging over persoonlijke gegevens (socio-economische status, verwantschap met de bewoner et cetera), het zorgverleden van de bewoner voor hij of zij naar KGW kwam, de wijze waarop voor KGW werd gekozen, hun evaluatie van KGW en van het welbevinden van hun familielid, de financiële last van de zorg voor de bewoner en hun ‘willingness to pay’ (zie verder). We gebruikten zowel open als gesloten vragen. Aangezien een aantal vragen nogal persoonlijk of bedreigend en soms ook ingewikkeld waren, besloten de vier initiatiefnemers om de familieleden op verschillende manieren aan te spreken, gerust te stellen en te motiveren. Van de 49 families die werden aangesproken, vulden er 43 ook effectief de vragenlijst in. Tabel 33: Aantal uitgenodigde families en de responsgraad volgens huis. opgestuurd/uitgenodigd respons Responsgraad Rollins Coltrane Davis Blakey

14 9 16 10

12 9 16 9

86% 100% 100% 90%

De familieleden kregen de vragenlijst thuis toegestuurd of werden telefonisch uitgenodigd om de vragenlijst te komen invullen. In drie huizen werd een moment voorzien waarop twee onderzoekers aanwezig waren om uitleg te geven en om eventueel te helpen bij het invullen. In het vierde huis werd een sessie georganiseerd waarop alle familieleden die dat wilden, aanwezig waren en waarop collectief uitleg werd gegeven. Op het einde van die sessie hielpen de onderzoekers de familieleden één voor één om de vragen over ‘willingness to pay’ (zie verder) te beantwoorden. Dit alles impliceert dat sommigen de vragen alleen invulden, terwijl anderen face-to-face met een onderzoeker de vragenlijst overliepen. Zoals we verder zullen bespreken, had dit implicaties voor de vragen over willingness-to-pay. In totaal vulden dus 43 familieleden de vragenlijst in. Het gaat om 15 mannen en 28 vrouwen. Hun gemiddelde leeftijd was 58 jaar. De overgrote meerderheid van hen (38) was een (schoon)zoon of (schoon)dochter van de bewoner. Onder de rest van de bevraagde familieleden bevonden zich twee partners, twee broers of zussen en één nichtje.

Hoofdstuk 5 – De visie van de familie

2

Wat gebeurde vooraf

De familieleden (N=393) dachten dat de dementie op het moment van de bevraging gemiddeld gezien ongeveer 7,5 jaar voordien begonnen was. De diagnose van dementie werd bij 6 personen nooit gesteld. Bij de overige 29 (8 familieleden lieten deze vraag blanco) werd de diagnose gemiddeld 6 jaar eerder gesteld. De eerste professionele hulp werd gemiddeld 5,5 jaar tevoren ingeroepen (1 persoon liet deze vraag blanco). Drie bewoners waren naar een dagcentrum gegaan, elf verbleven in kortverblijf. Het gebruik van kortverblijf was echter bij negen van die elf het gevolg van een crisissituatie vlak voor opname in het rusthuis, ter overbrugging van een wachttijd. Tien bewoners verbleven in een ander rusthuis voor zij naar KGW kwamen. 23 bewoners werden op één of ander moment in het ziekenhuis opgenomen.

3

De stap naar kleinschalig genormaliseerd wonen

We vroegen zowel naar de motieven om van thuiszorg naar residentiële zorg over te schakelen, als naar de motieven voor de keuze voor kleinschalig genormaliseerd wonen. 3.1

De stap naar residentiële zorg

Via een gesloten vraag met zeven antwoordmogelijkheden (zie tabel 34) en via een open vraag werd gepeild naar de reden voor de verhuis naar residentiële zorg. De meest genoemde redenen waren dat het thuis te onveilig werd of dat er veranderingen waren opgetreden in het gedragspatroon van de bewoner. In tweede instantie werden een aantal redenen genoemd die te maken hadden met de beschikbaarheid van mantelzorg en professionele thuiszorg: mantelzorg niet aanwezig of onvoldoende beschikbaar, onvoldoende zorg thuis en het feit dat de zorg voor de bewoner te zwaar werd. Tabel 34: Reden(en) voor het verhuizen naar KGW Reden 1. Huis niet aangepast aan zorg voor bewoner 2. Mantelzorg niet aanwezig of onvoldoende beschikbaar 3. Zorg voor bewoner werd te zwaar 4. Onveiligheid thuis 5. Onvoldoende zorg thuis 6. Verandering in gedragspatroon van de bewoner 7. Verandering in de familiesituatie van de mantelzorger 3

Vier familieleden lieten deze vraag blanco.

90

Aantal 6 11 9 19 11 19 4


De antwoorden op de vraag ‘Kan u de reden voor de verhuis van de bewoner iets uitgebreider beschrijven?’ geven meer inzicht. De meeste families blijken zeer lang thuis voor het familielid gezorgd te hebben, tot er een zekere grens werd bereikt. “Vader kon het (de zorg voor moeder) echt niet meer aan, heeft het zelf wel willen doen tot de huisarts samen met hem besliste om het aan anderen over te laten (vader is echt tot het uiterste gegaan) "hij" wilde het doen. Ik [de respondent – een kind] wilde moeder in huis opnemen, maar ik mocht niet van de huisarts.” “Er was dag en nacht mantelzorg voorzien, maar ze voelde zich er niet gelukkig bij [omdat ze haar drukke sociale leven miste].” “Zij woonde alleen. Er was drie uur per dag mantelzorg aanwezig. Ook was er thuiszorg voorzien: verpleegster, hulp voor was, maaltijdbediening en poetshulp. Toch bleef zij veel uren alleen thuis en wij [de familie] waren zeer ongerust, vooral ’s nachts”. De reden waarom men uiteindelijk toch beslist dat residentiële zorg nodig is, is het gevoel van onveiligheid. Men vreest dat er ‘iets’ zal gebeuren. “De zonen deden om de beurt de nacht, alle thuisdiensten waren aangesproken (nachtzorg deden de zonen, familiehulp, buren zorgden voor haar in de namiddag, maaltijdbedeling door familiezorg) maar het was op de duur niet meer haalbaar. Zelfs met al deze zorg ging het niet meer.” “Normaal deed hij [de bewoner] altijd alles toe (rolluiken etc.), maar nu waren om 23u 's avonds opeens alle lichten aan... . Hij liet de chauffage op 30°C staan, het elektrisch vuur bleef branden, ... kleine dingen waardoor ik [kind] ondervond dat niets meer klopte. Ik kon niet 24u op 24 aanwezig zijn. Ik was absoluut tegen rusthuizen, maar de dementie kwam rapper dan voorzien. We hebben nog even gedacht aan oppas overdag, maar het ging niet meer.” “Zij woonde alleen op een luxueus appartement voorzien van gezinszorg. Zij kreeg dagelijks bezoek van mantelzorgers. Toch nam door eenzaamheid het zwerfgedrag onrustbarend toe. Zij slaagde er niet in een dag te plannen. Zij vergat systematisch afspraken met mantelzorgers. Zelfs als er veel en lekker eten in huis was, at zij toch niet. Zij raakte regelmatig in paniek als zij weer eens iets niet kon vinden. Mantelzorgers werden bij aankomst dan geconfronteerd met huilbuien.”

91


We vroegen ook wat de mantelzorgers het moeilijkst hadden gevonden aan de zorg voor hun familielid. Zij spraken het vaakst over angst voor de veiligheid van hun familielid (ongeveer de helft van de respondenten), last met het feit dat de persoon met dementie geen hulp wilde aanvaarden en de dementie ontkende (ongeveer een kwart), het omgaan met de angst en de onrust van hun familielid met dementie en het aanvaarden van de veranderde persoonlijkheid van hun familielid (ongeveer een kwart). “Het moeilijkste voor de familie was het ongerust zijn. Wij waren zeer ongerust omdat de situatie thuis onveilig was. Wij hebben 2 jaar gewacht op plaats in RVT en pas na een periode in kort verblijf werd ze dan opgenomen.” “Haar voortdurende afwijzing voor hulp die ze wel nodig had. Dit betrof zowel het eten, als hulp in de huishouding en hulp bij persoonlijke verzorging.” “Het moeilijkste voor de familie was dat ze zeer ongerust en angstig was. Ze was heel bang van andere mensen. Ook had ze veel wisselende gemoedstoestanden. Eten wou ze ook niet meer.” “Het niet meer kunnen praten. Niet meer te rade kunnen gaan bij je moeder.” KGW vervangt de thuiszorg niet. Het is een voor de omgeving/familie een meer dan noodzakelijk alternatief. De meeste familieleden hadden immers lang zelf de zorg georganiseerd, maar op een bepaald moment ging dat simpelweg niet meer. 3.2

De keuze voor kleinschalig genormaliseerd wonen

We bespreken achtereenvolgens de voorkennis over KGW, de motivatie voor de keuze, wie de beslissing nam en de mate waarin de bewoner daar zelf inspraak in had. 3.2.1

Kennis vooraf

De meeste mensen hoorden voor het eerst over KGW in het rusthuis zelf of via vrienden of familie. Sommigen hadden een reportage op televisie gezien of lazen een artikel in een tijdschrift. De laatste bron van informatie was de sociale dienst van de dagopvang of van een ziekenhuis waar de bewoner had verbleven. Velen gingen daarna niet op zoek naar meer informatie. Als men dit wel deed, dan gebeurde dat het meest door een bezoek aan KGW.

92


3.2.2

De motivatie voor de keuze

In twee initiatieven van KGW werd er eigenlijk helemaal niet zo bewust gekozen. Op de vraag waarom men precies voor KGW had gekozen, kwamen ‘klassieke’ antwoorden zoals ‘het is dichtbij’, ‘hij of zij heeft altijd in dit dorp gewoond’ en ‘er was plaats’. Het gaat om de twee nieuwe initiatieven van KGW. Aangezien zij nog niet zo lang KGW aanbieden, is dit niet zo verbazingwekkend. Er waren wel familieleden die zeiden dat ze positief gereageerd hadden op het voorstel om voor KGW te kiezen, omdat ‘er daar altijd een personeelslid zichtbaar aanwezig is’. In het Gulle Heem kan men bovendien enkel terecht als er een band met de gemeente is (de kandidaat-bewoner woont er of zijn naaste familie woont er). Het viel echter op dat ook bij de ‘pioniers’ nog regelmatig eerder ‘onbewust’ werd gekozen, vooral omwille van de nabijheid. De keuze voor Huis Perrekes en voor het KGW van De Bijster was echter wel vaker ingegeven door de specifieke kenmerken van KGW. “Het is nog zo huiselijk en persoonlijk en ze blijven er nog heel actief meehelpen in de keuken, boodschappen doen, naar de markt gaan. Beschermd wonen, dat is de correcte benaming.” “Omwille van de kleinschaligheid, een gewoon huis. De minst slechte oplossing. Het onthaal en de steun voor moeder4 wekte vertrouwen.” “Dit project leek ons voor 100% te beantwoorden aan de noden van moeder.” “We zijn naar hier gekomen door de kleinschaligheid, familiale sfeer, de betrokkenheid op bewoner en familie.” 3.2.3

Wie nam de beslissing?

Een eerste belangrijke vaststelling is dat de beslissing zelden of nooit door slechts één persoon wordt genomen. In vier gevallen besliste de partner. Daar waren echter ook steeds één of meer kinderen bij betrokken, met slechts één uitzondering. Bij 39 van de 43 bewoners hadden één (18) of meerdere (21) kinderen inspraak in de beslissing. In acht gevallen hadden ook één of meerdere schoonkinderen mee beslist. Professionelen blijken ook inspraak te kunnen hebben: bij negen bewoners had de huisarts meebeslist en bij drie een maatschappelijk werker. In zes gevallen had ook de directie van het rusthuis mee de beslissing genomen. Het ging dan telkens om voorzieningen die zowel KGW als niet-KGW aanbieden.

4

De moeder is in dit geval de partner van de bewoner. Het is de vader die in KGW werd opgenomen.

93


Tabel 35 geeft een overzicht van de antwoorden op de vragen in welke mate de bewoner zelf akkoord ging en in welke mate de bewoner inspraak had gehad. Tabel 35: Inspraak en akkoord van de bewoner bij de keuze voor KGW Bewoner akkoord Bewoner inspraak Neen 10 25 Ja 24 14 Dementie te ver gevorderd 9 4

4

De evaluatie van kleinschalig genormaliseerd wonen

We bekijken achtereenvolgens de tevredenheid over de keuze die men heeft gemaakt, de voor- en nadelen van KGW, de beoordeling van de zorg, de begeleiding en het welbevinden van de bewoners en de beoordeling van de medewerkers. 4.1

De tevredenheid met de keuze

Iedereen antwoordde ‘ja’ op de vraag of ze het gevoel hadden dat KGW de juiste keuze was. Op de vraag waarom zij dat gevoel hadden, dan speelden ten eerste de gevoelens van ‘acceptatie van’ en ‘respect voor’ de bewoner een grote rol. “Als je naar de zorg en 'liefde' kijkt waarmee ze omringd worden. Je proeft een sfeer van rust en geborgenheid.” “Ze kan buiten gaan, ze kan lezen. Ze wordt goed verzorgd, ze wordt geaccepteerd. Ze is lief met andere bewoners en met personeel.” “We vinden het belangrijk dat hij zich kan ontspannen in de leefgroep en dat hij zich goed kan voelen. Hij voelt dat hij er nog bij hoort en nog dingen kan doen en mag doen.” Ten tweede geven verschillende familieleden ook aan dat het beter gaat met de bewoner sinds hij of zij in KGW verblijft. “Ze gaat er enorm op vooruit, ze functioneert beter. Tevoren was ze gefixeerd op een stoel, nu loopt ze gewoon rond, plooit ze de was etc.” En tenslotte speelt sterk dat de bewoner zelf aangeeft tevreden te zijn.

94


“Als we een uitstapje doen en ze komt in [KGW] in de living, zet ze zich in haar zetel en zegt ze 'ik ben thuis'. Dat geeft ook mij een heel fijn en gerust gevoel.” “Moeder is tevreden en gelukkig en zegt zelf tegen derden 'dat had ik reeds veel langer moeten doen'. De begeleiding bevestigt een goede aanpassing en medewerking” We vroegen ook of men dacht dat de gezondheidstoestand van de bewoner anders zou zijn als hij of zij niet in KGW verbleef. Daar werd zeer bevestigend op geantwoord. “Ja, dan zou er geen thuisgevoel zijn. In het ziekenhuis was ze verwarder, angstiger, meer verloren, had ze niets te doen,, was er meer verandering van personeel/personen op de kamer. Hier is dat veel minder, zelfs al is ze er nog maar pas.” “Ja, ze heeft hier terug zin in het leven gekregen. In het rusthuis zou ze gewoon achteruitgegaan zijn.” “Ik denk wel dat deze huishoudelijke sfeer beter is voor mijn moeder dan in een rusthuis te zijn. Hier is ze altijd onder de mensen. In een rusthuis leef je in feite alleen in je kamer (tussen 4 muren).” 4.2

De voor- en nadelen van kleinschalig genormaliseerd wonen

Het familiale en het huiselijke worden als grote voordelen van KGW beschouwd. “Nu is moeder er heel tevreden, ze is er zeer goed verzorgd en beschermd, ik ga er even graag op bezoek als toen moeder nog thuis woonde. Het lijkt een tweede thuis. Als ik moeder een dag mee naar mij op bezoek neem, zegt ze 's avonds ook altijd, ik ga naar huis. Dus ze voelt zich daar echt op haar gemak. Mooi toch!” Ook de visie wordt ‘gevoeld’. Een familielid dat zowel een bewoner op een gewone leefgroep als een bewoner van KGW in de familie had, drukte het zo uit: “Het is een heel ander gevoel als ik hier [op KGW] kom, een heel andere mentaliteit. Ik heb bewondering voor het personeel: ze trachten iedereen zo veel mogelijk in eigen persoon te benaderen.” Een andere respondent vertelde dat ze nu veel liever op visite kwam bij haar moeder, omdat moeder weer iets te vertellen had. Nog iemand anders zei:

95


“Het is het respect, de eigenheid van de persoon. Dit is het essentieelste in de verzorging en dit kan niet in iets grootschalig (de respondent is zelf verpleegkundige van opleiding).” Als nadelen worden de keerzijdes van dat familiale genoemd: een conflict is meteen ook het conflict van de hele groep. Ook het feit dat er minder personeel is voor activiteiten buitenshuis en dat men daarvoor de nodige vrijwilligers moet vinden, ziet men als een nadeel. 4.3

Beoordeling van de bewonerszorg en het welbevinden van de bewoner

Wij bevroegen tevens hoe de zorg en begeleiding van de bewoners werd beoordeeld (zie tabel 36). De familieleden vinden dat de bewoners goed tot zeer goed worden verzorgd. De bewoners gaan veel met elkaar om en blijven graag in de gemeenschappelijke ruimtes. Ze zijn ook relatief actief (dat hangt uiteraard ook af van hoe ver hun ziekte gevorderd is). Zeer belangrijk is dat men ook het welbevinden van de bewoners hoog inschat. Niemand denkt dat hun familielid niet tevreden is. Ondanks het feit dat ze aan dementie lijden, wordt de overgrote meerderheid van de bewoners als gelukkig gezien. En ondanks het feit dat ze aan een degeneratieve ziekte lijden, is de perceptie van de meeste familieleden over de gezondheidstoestand de bewoners verbeterd sinds die bewoner in KGW woont. Tabel 36: Tevredenheid over de zorg en begeleiding van de bewoners

Zijn de bewoners goed verzorgd? Is de kleding van de bewoners verzorgd? Gaan de bewoners veel met elkaar om?5 Zijn de bewoners over het algemeen actief? Denkt u dat uw familielid tevreden is met de situatie hier? Denkt u dat uw familielid gelukkig is? Denkt u dat uw familielid hier nog graag wil blijven? Denkt u dat uw familielid hier graag aan huishoudelijke activiteiten deelneemt? Denkt u dat uw familielid liever alleen in de kamer zou blijven dan in de gemeenschappelijke ruimtes met de andere bewoners?

Eerder negatief – negatief 0 0 2 6 0

Neutraal Eerder positief – positief 0 43 5 38 2 28 16 20 9 34

2 3 8

15 12 4

26 28 27

31

9

3

Deze vraag werd door 11 respondenten blanco gelaten. In sommige face-to-face interviews werd gezegd dat men dat eigenlijk niet kon beoordelen.

5

96


Denkt u dat in het algemeen de gezondheidstoestand van uw familielid verbeterd is na de komst naar deze leefgroep?

3

12

27

We kunnen concluderen dat bewonerszorg en het welbevinden van de bewoner positief tot zeer positief worden ingeschat door de familieleden. 4.4

De evaluatie van de medewerkers van KGW

In hoofdstuk 6 tonen wij aan dat de medewerkers van kleinschalig genormaliseerd wonen een hogere arbeidstevredenheid en minder stress en burn-out vertonen dan hun collega’s in het ‘gemiddelde’ Vlaamse rusthuis. Wordt hun werk echter ook positief beoordeeld door de familie van de bewoners? Dat blijkt inderdaad zo te zijn. Uit tabel 37 blijkt dat men vindt dat het personeel op een persoonlijke manier met de bewoners omgaat en voor hen beschikbaar is. Men denkt niet dat er veel conflicten zijn. Op de vraag of het personeel veel lichamelijk contact heeft met de bewoners antwoordt men neutraal-positief. Tabel 37: Evaluatie van de medewerkers van KGW door familieleden van bewoners Eerder negatief Neutraal Eerder positief – negatief – positief Gaat het personeel op een persoonlijke 0 1 42 manier met de bewoners om? Heeft het personeel veel lichamelijk 3 19 21 contact met de bewoners? Is het personeel beschikbaar voor de 1 5 37 bewoners? Denkt u dat er veel conflicten tussen de 39 0 0 personeelsleden zijn?

5

De socio-economische status van de bewoner en zijn of haar familie

Men hoort wel eens dat kleinschalig genormaliseerd wonen ‘enkel voor de elite’ zou zijn. Enkel hooggeschoolden zouden KGW kennen en er bewust voor kiezen. Er zou met andere woorden een Mattheus-effect optreden: wie heeft, zou nog meer krijgen. Om na te gaan of er grond is voor dit vooroordeel, bevroegen we de scholing, het (vroegere) beroep en de (vroegere) werksituatie van zowel de bewoner als de respondent en de andere familieleden die mee beslisten om voor KGW te kiezen.

97


5.1

De socio-economische status van de bewoner

De overgrote meerderheid van de bewoners is laaggeschoold, zoals uit tabel 38 blijkt. Slechts 4 van de 43 bewoners behaalden meer dan een diploma van lager secundair onderwijs. Tabel 38: Scholingsgraad van de bewoners van KGW (vraag beantwoord door de familie) Aantal Maximum lager onderwijs 28 Lager secundair onderwijs 11 Hoger secundair onderwijs 1 Hoger onderwijs 3 Dat weerspiegelt zich ook in het soort beroep dat ze voor hun pensionering uitoefenden. Zeven waren arbeider, negentien waren huisvrouw. Tien bewoners waren zelfstandige, vijf waren bediende en een enkeling was ambtenaar. Tabel 39: Vroeger beroep van de bewoners van KGW (vraag beantwoord door de familie) Aantal Arbeider 7 Bediende 5 Zelfstandige of help(st)er van zelfstandige 10 Kaderlid 0 Ambtenaar 1 Vrij beroep 0 Huisvrouw 19 Andere 1 Tenslotte bevroegen we ook het inkomen van de bewoner. We vroegen zowel naar de bronnen van inkomen, inclusief inkomen uit vermogen (zoals huur uit eigendom of interest op beleggingen), als naar de hoeveelheid inkomen. In tegenstelling tot wat men zou verwachten, werd er openhartig geantwoord op deze vragen. Het hoofdinkomen bestond voor 42 bewoners uit een pensioen. Eén bewoner ontving het gewaarborgd inkomen voor bejaarden. Daarnaast ontvingen 35 bewoners maandelijks €125 van de Vlaamse zorgverzekering6. Twee bewoners ontvingen ook een inkomen uit de ziekte- en invaliditeitsverzekering. Vijf hadden recht op een inkomenstegemoetkoming voor personen met een handicap. Twee ontvingen een integratietegemoetkoming. Zeven In principe zouden alle bewoners een uitkering van de zorgverzekering moeten ontvangen. Waarschijnlijk hebben sommige familieleden niet aan deze bron van inkomsten gedacht en vormt dit aantal een onderschatting van het aantal werkelijke rechthebbenden.

6

98


personen kregen ook inkomen uit vermogen. Uit deze inkomensbronnen haalden de bewoners een netto-inkomen verdeeld zoals in tabel 40 wordt getoond. De meerderheid van de bewoners beschikt maandelijks netto over een bedrag tussen de 800 en de 1200 euro. In het licht van het feit dat 39 bewoners en/of hun partner zelf betalen voor de zorg in het rusthuis is dit zeker geen hoog inkomen. Voor één bewoner betaalt het OCMW en voor twee bewoners betalen één of meerdere kinderen. Tabel 40: Het netto-inkomen van de bewoners (vraag beantwoord door een familielid) Inkomen Aantal bewoners Minder dan 800 euro 2 Tussen 800 en 1000 euro 22 Tussen 1000 en 1200 euro 10 Tussen 1200 en 1600 euro 6 Tussen 1600 en 2000 euro 1 Tussen 2000 en 2500 euro 0 Meer dan 2500 euro 1 5.2

De socio-economische status van de familieleden

Het zou natuurlijk kunnen dat de bewoner wel laaggeschoold was, maar dat zijn of haar kinderen wel hooggeschoold zijn en/of een betere beroepsituatie hebben. Zij zouden dan eventueel makkelijker over meer informatie beschikken. Uiteraard zijn de kinderen hoger geschoold. Er is immers een generatieverschil dat ervoor zorgt dat de algemene scholingsgraad hoger ligt. Toch zien we dat 17 van de respondenten hoogstens een diploma van lager secundair onderwijs haalden en dat slechts ongeveer een derde hoger onderwijs volgde. Tabel 41: Scholingsgraad van de respondenten Aantal Maximum lager onderwijs 4 Lager secundair onderwijs 13 Hoger secundair onderwijs 12 Hoger onderwijs 14 We bevroegen ook de scholingsgraad van alle personen die mee de beslissing genomen hadden om de bewoner in KGW te laten wonen. De verdeling stemde overeen met die van de respondent. De familieleden zijn dus niet hoger geschoold dan de gemiddelde Vlaming. Uit tabel 42 blijkt bovendien dat ze ook niet noodzakelijk uit hogere beroepscategorieën komen. De meesten zijn arbeiders of bedienden. Ook dat geldt voor de medebeslissers.

99


Tabel 42: Beroep van de respondent-familieleden. Aantal Arbeider 15 Bediende 17 Zelfstandige of help(st)er van zelfstandige 3 Kaderlid 3 Ambtenaar 4 Vrij beroep 1 Huisvrouw 0 Andere 0 De inkomensbronnen van de familieleden zijn vooral beroepsinkomen (21) of pensioen (18). Eén respondent had geen eigen inkomen, één ontving een inkomen uit de ziekte- of invaliditeitsverzekering en twee hadden recht op een werkloosheidsvergoeding. Drie respondenten gaven aan ook inkomen uit vermogen te ontvangen. De verdeling van de netto-inkomens wordt in tabel 43 weergegeven. De meeste inkomens bevinden zich tussen de 1000 en de 2000 euro. Ook dit wijst niet op een meer dan gemiddelde socioeconomische status. Tabel 43: Het netto-inkomen van de respondent-familieleden (N=42, 1 missing) Inkomen Aantal bewoners Minder dan 800 euro 4 Tussen 800 en 1000 euro 5 Tussen 1000 en 1200 euro 9 Tussen 1200 en 1600 euro 14 Tussen 1600 en 2000 euro 7 Tussen 2000 en 2500 euro 2 Meer dan 2500 euro 1

6

Willingness to pay7

Tenslotte bevroegen we de ‘willingness to pay’ (WTP) of bereidheid tot betalen van de families. WTP is een veelgebruikte meettechniek in gezondheidseconomische kosten-baten analyses (Drummond et al., 1997: 217 e.v.). Met WTP tracht men de waarde die aan iets (een dienst, een betere gezondheid, ...) wordt gehecht, uit te drukken in geldtermen. Het gaat niet om wat men kan betalen, maar om hoeveel men iets waard acht. De enige reden

Met dank aan Prof. Dr. Steven Simoens, gezondheidseconoom aan de Faculteit Farmaceutische Wetenschappen, voor de methodologische raad en ondersteuning.

7

100


waarom we vragen om die waarde in geldtermen uit te drukken, is omdat dit de enige wijze is waarop we die ‘waardes’ kunnen vergelijken tussen mensen. We vroegen bijgevolg aan familieleden hoeveel ze voor kleinschalig genormaliseerd wonen voor hun partner, vader of moeder zouden willen betalen, abstractie makend van inkomen en dergelijke. Wat is KGW hen waard? Of: “Hoeveel zou u maximaal bereid zijn te betalen om uw familielid/vriend(in) in deze woonvorm te laten verblijven?” Dit is geen eenvoudige vraag. Abstractie maken van de eigen inkomensrestricties ligt niet voor de hand. In de face-to-face interviews konden de onderzoekers beter uitleggen wat precies de bedoeling was. Ze konden ook een soort spel spelen waarbij ze vroegen of iemand een bepaald bedrag (bijvoorbeeld €60 per dag) zou willen betalen. Indien het antwoord ja was, vroegen ze of die persoon een hoger bedrag (bijvoorbeeld €80) zou willen betalen. Indien het antwoord daarop neen was, liet men het voorgestelde bedrag terug zakken, tot men het juiste bedrag vond. Wie thuis de vragenlijst alleen invulde, kreeg deze hulp niet. Dat blijkt ook uit de antwoorden. Die liggen gemiddeld iets lager wanneer de vraag niet face-to-face werd gesteld - 22 respondenten beantwoordden deze vraag faceto-face. Hun WTP was gemiddeld €79,7 met een mediaan van €82,5. De antwoordden lagen tussen €45 en €1208. Deze groep van respondenten beantwoordden de vraag zonder tussenkomst van een onderzoeker. Zij gaven ook geen exact bedrag, maar plaatsten hun WTP in een categorie9 (zie tabel 44). Tabel 44: Willingness to pay van familieleden, niet face-to-face Bedrag Aantal Tussen 30 en 40 euro 0 Tussen 40 en 50 euro 1 Tussen 50 en 60 euro 2 Tussen 60 en 70 euro 4 Tussen 70 en 80 euro 2 Tussen 80 en 90 euro 6 Tussen 90 en 100 euro 2 Meer dan 100 euro 0 Meer dan 120 euro 0 Wanneer we het meest conservatieve bedrag, zijnde het laagste bedrag van de categorie als WTP nemen, dan kunnen we berekenen dat deze 17 mensen gemiddeld een WTP van In totaal beantwoordden dus 39 familieleden deze vraag. 4 lieten ze blanco. De vragenlijsten die in het eerste huis werden verspreid, bevatten slechts categorieën tot €80 (de hoogste categorie was ‘meer dan €80). Het gaat om 12 respondenten. Toen bij de eerste face-to-face interviews bleek dat de respondenten een stuk hoger gingen dan dat bedrag, werd de vragenlijst in extremis aangepast. We plaatsten wie ‘meer dan €80’ antwoordde in de categorie ‘van 80 tot 90 euro’. Dat kan evenwel een onderschatting zijn.

8 9

101


€69,4 (mediaan = €70) hebben. Alle 39 respondenten hebben dan een gemiddelde WTP van €75,2 (mediaan = €80). Dit is heel wat hoger dan de dagprijs die wordt betaald. Het is ook hoog wanneer men naar hun inkomens kijkt. We kunnen hieruit besluiten dat familieleden veel waarde hechten aan KGW.

7

Besluit

Een eerste besluit dat we uit dit hoofdstuk kunnen trekken is dat familieleden over het algemeen erg tevreden zijn over hun (al dan niet bewuste) keuze voor kleinschalig genormaliseerd wonen. Ze zijn tevreden over de zorg, de begeleiding en de woonomgeving en over het personeel en ze schatten het welbevinden van hun familielid hoog in. Ten tweede ontkrachten de cijfers het vooroordeel dat kleinschalig genormaliseerd wonen enkel voor de ‘elite’ is: voor welgestelde en hoogopgeleide ouderen of voor ouderen met welgestelde en hoogopgeleide kinderen. Dat blijkt niet het geval te zijn. De bewoners en hun familie vormen een gewone doorsnede van de Vlaamse bevolking. In derde instantie tonen de interviews ook aan dat kleinschalig genormaliseerd wonen de thuiszorg niet vervangt. Het is voor de omgeving/familie een meer dan noodzakelijk alternatief. De meeste bewoners zijn lang thuis gebleven, tot het te onveilig werd voor hen of tot de zorg al te zwaar begon te wegen voor de naasten. Tenslotte blijkt nogmaals de appreciatie van familieleden uit hun ‘willingness to pay’. Zij schatten de waarde van KGW hoog in.

102

Hoofdstuk 6 De arbeidsomstandigheden van de medewerkers in kleinschalig genormaliseerd wonen

Het is geen boutade dat de kwaliteit van de zorg die ouderen met dementie ontvangen, voor een groot deel afhangt van de kwaliteit van de arbeid van het personeel dat hen begeleidt. In 2001 verscheen van de hand van Peggy De Prins een vergelijkend onderzoek naar stress en maatzorg en de oorzaken ervan in Vlaamse rusthuizen. Zij bevroeg 2426 personeelsleden in 91 rusthuizen. Wij maakten – met haar toestemming uiteraard – dankbaar gebruik van de vragenlijst die zij opstelde en van de cijfers die zij verzamelde. Door dezelfde vragenlijst te gebruiken, kunnen we de arbeidssituatie van het personeel van de vier organisaties waarop dit rapport betrekking heeft, vergelijken met het ‘gemiddeld’ personeelslid in het ‘gemiddeld’ rusthuis in Vlaanderen. De vragenlijst werd ingevuld door 89 personeelsleden, waarvan er 81 in de vier projecten van kleinschalig genormaliseerd wonen werken. De overige 8 werken in het RVT SintBavo dat we ook in de tijdsmeting als controle-organisatie opnamen. We bestuderen in dit hoofdstuk enkel de vier innovatoren. Die vergelijken we telkens met de gegevens van De Prins. Tabel 45: Het aantal ingevulde vragenlijsten per organisatie Huis Aantal ingevulde vragenlijsten Hestia 18 Huis Perrekes 16 Gulle Heem 8 Floordam 39 Sint-Bavo 8 Totaal 89

Hoofdstuk 6 – De arbeidsomstandigheden van de medewerkers in kleinschalig genormaliseerd wonen

1

Psychisch onwelbevinden

De General Health Questionnaire (GHQ12) peilt naar het algemeen psychisch welbevinden van een persoon. De scores gaan van 0 tot 12. Hoe hoger de score, hoe slechter het psychisch welbevinden (een score 0 is dus uitstekend). De cut-off value is 2. Als iemand meer dan 2 scoort op de GHQ12, dan spreekt men van psychisch onwelbevinden. Wie tussen 0 en 2 scoort, heeft geen psychische klachten. De gemiddelde score is 1,37. De referentiewaarde uit de Belgische Gezondheidsenquête van 2004 is 1,3 (voor de Belgische bevolking van 15 jaar en ouder). Uit onderzoek is eerder al gebleken dat bepaalde beroepscategorieën in Vlaanderen heel wat hoger scoren (vb. Steyaert et al.(1998) vinden 2,82 bij de leerkrachtenpopulatie). Het gemiddelde voor de verpleegkundigen en verzorgenden uit de steekproef van Peggy De Prins (2001) bedroeg 2,47. 1,37 is in dit kader dus een bijzonder goede score. Tabel 46: De scores op de General Health Questionnaire 12 Ghq12-score Aantal 0 47 1 8 2 9 3 4 4 7 5 0 6 2 7 2 8 0 9 1 10 1 11 0 12 0

2

Burn-out

Burn-out werd gemeten via de Vlaamse vertaling van de Maslach Burnout Inventory (VMBI) (Vlerick, 1994). De VMBI peilt naar job-specifiek welzijn. Daartoe wordt burnout opgesplitst in drie dimensies: uitputting, vermijding en competentie. Uitputting staat voor de frequentie van voorkomen van emotionele uitputtingsgevoelens. Vermijding slaat op de mate waarin het personeel een harde, cynische houding ontwikkelt ten opzichte van de mensen waarmee zij werken. Men noemt dit ook depersonaliserend jobgedrag.

104


Competentie tenslotte, betreft de frequentie van voorkomen van een verlaagde zelfgedefinieerde jobbekwaamheid. Tabel 47: Burn-out in de drie dimensies van de VMBI per item, in KGW en in de steekproef van De Prins Nooit – af en toe Regelmatig – dagelijks N=81 Aantal % % Aantal % % Uitputting KGW De KGW De Prins Prins 1. Ik voel me opgebrand 67 85,9 70,9 11 14,1 29,1 door mijn werk 2. Ik voel me vermoeid als 56 70,9 50,6 23 29,1 49,4 ik ’s morgens opsta en er weer een werkdag voor me ligt. 3. De hele dag met mensen 71 89,9 81,5 8 10,1 18,5 werken, ervaar ik echt als een hele belasting 4. Ik voel me gefrustreerd 70 89,7 81,1 8 10,3 18,9 door mijn baan 5. Het rechtstreeks werken 77 98,7 94,2 1 1,3 5,8 met mensen is een te grote belasting voor mij. 6. Ik voel mij aan het einde 69 89,6 82,0 8 10,4 18,0 van mijn Latijn. Vermijding 1. Ik ben onverschilliger 70 92,1 88,3 6 7,9 11,7 geworden tegenover mensen sinds ik deze baan heb. 2. Ik maak me zorgen dat 69 88,5 77,2 9 11,5 22,8 mijn werk me emotioneel verhardt. 3. Het kan me niet echt schelen wat er met sommige bewoners gebeurt.

71

92,2

105

93,9

6

7,8

6,1


4. Ik heb het gevoel dat bewoners en hun eventuele verwanten mij de schuld geven van sommige van hun problemen. Competentie 1. Ik behandel de problemen van mijn bewoners op een doeltreffende manier 2. Ik kan me gemakkelijk inleven in de gevoelens van bewoners 3. Ik heb het gevoel dat ik door mijn werk het leven van anderen positief beïnvloed. 4. Het werken met bewoners vrolijkt mij op. 5. In mijn werk ga ik heel rustig om met emotionele problemen. 6. Met mijn bewoners en hun eventuele verwanten kan ik gemakkelijk een ontspannen sfeer scheppen.

Nooit – af en toe Regelmatig – dagelijks Aantal % % De Aantal % % De KGW Prins KGW Prins 71 91 88,5 7 9 11,5

1

1,3

4,0

73

98,7

96,0

1

1,3

2,6

77

98,7

97,4

5

6,5

19,7

72

93,5

80,3

1

1,3

5,8

77

98,7

94,2

10

12,8

13,5

68

87,2

86,5

3

3,9

9,3

75

96,9

90,7

We vinden overduidelijk een hoger job-specifiek welzijn in de vier huizen met kleinschalig genormaliseerd wonen dan in de ‘gemiddelde’ rusthuizen uit het onderzoek van De Prins. Dit geldt voor elk van de drie dimensies. In Nederland vergeleek Bernadette Willemse10 van het Trimbos-Instituut recent 183 verzorgenden in kleinschalige woonvormen met 197 verzorgenden in verpleeghuizen. Zij gebruikte (onder meer) dezelfde schaal voor burn-out. Ook zij vond significant meer

http://www.trimbos.nl/Downloads/Programmaas/Ouderen/6%20KW%20-%20Effect%20kleinschalig% 20wonen%20op%20de%20verzo.pdf

10

106


ervaren persoonlijke bekwaamheid en significant minder emotionele uitputting en depersonalisatie bij de verzorgenden uit kleinschalige woonvormen.

3

Maatzorgperceptie

Peggy De Prins (2001) ontwierp ook een vragenbatterij over de mate waarin bewonersgerichte activiteiten aan bod komen in het werk. Traditioneel is er immers veel aandacht voor fysieke verzorging in zorgorganisaties. Dit past in wat we het ‘medisch model’ noemen in voorgaande hoofdstukken. Het wordt ook wel eens ‘instrumentele broodroosterzorg’ (Kunneman, 1996) genoemd. Met deze schaal wou De Prins meten of er een contradictie was tussen enerzijds het groeiende belang dat aan de communicatieve en de expressieve aspecten van de zorg wordt gehecht en anderzijds het gebrek aan tijd en het klimaat van haast en spoed (De Prins, 2001: 326). Tabel 48: Maatzorgperceptie per item in KGW en in de steekproef van De Prins Komt in belangrijke en voldoende mate aan bod. (%) KGW De Prins Tijdsintensieve, relationele maatzorgaspecten 1. stimuleren van lichamelijke zelfzorgactiviteiten (b.v. zelf 89,6 58,8 aankleden, wassen, stappen) 2. ongevraagd aandacht besteden aan de bewoner (b.v. een 92,3 45,9 praatje slaan, zonder dat er door de bewoner wordt op aangedrongen) 3.stimuleren van bewoners tot het ondernemen van activiteiten 84,4 74,7 (b.v. deelname animatie, het maken van een kleine wandeling) 4. intensief aandacht schenken aan en reageren op emotionele 76,0 50,0 problemen en klachten van bewoners (b.v. eenzaamheid, verwerking problemen, geplande ziekenhuisopname) 5. aandacht schenken aan kleine wensen van de bewoner (b.v. 77,0 50,5 een stuk fruit geven, een stukje uit de krant voorlezen, planten water geven)

107


6. vertrouwen winnen bij de bewoners (door b.v. regelmatig iets te vragen of iets te vertellen over uzelf) 7. aandacht schenken aan de familie of vrienden van de bewoners, wanneer zij op bezoek komen 8. aandacht schenken aan het levensverhaal, het verleden van de bewoner Geïntegreerde, instrumentele maatzorgaspecten 1. informeren / geruststellen van de bewoner van wat er met haar of hem gebeurt tijdens de verzorging 2. aandacht schenken aan de privacy van de bewoner 3. aandacht schenken aan het uiterlijk voorkomen van de bewoner (b.v. kapsel, kleding, ….) 4. aandacht schenken aan lichamelijke klachten van bewoners (b.v. pijn, misselijkheid, grieperigheid, …)

Komt in belangrijke en voldoende mate aan bod. (%) KGW De Prins 86,1 71,8 80,8

64,3

79,8

63,9

91,0

81,2

88,6 93,7

70,1 91,4

94,9

92,3

We stellen vast dat alle maatzorgaspecten uit de schaal heel wat meer aan bod komen in kleinschalig genormaliseerde woonvormen dan in het ‘gemiddelde’ Vlaamse rusthuis en rusten verzorgingstehuis. Opvallend is ook dat de enige items waarop het verschil eerder klein is, het uiterlijk voorkomen en de lichamelijke klachten van de bewoners betreffen. Dit illustreert nogmaals hoe in het ‘gemiddelde’ rusthuis het medisch model nog veel meer overheerst. Instrumentele maatzorg komt er bijgevolg meer voor dan emotionele maatzorg. De cijfers illustreren tevens dat het feit dat projecten van kleinschalig genormaliseerd wonen van dit medische model af willen stappen, niet impliceert dat er geen aandacht meer wordt besteed aan de instrumentele zorgaspecten. Zij scoren immers ook op die aspecten beter.

4

Maatzorgcultuur

Het concept ‘maatzorgcultuur’ is van Henny Boeije (1994). Boeije onderzocht in Nederland welke aspecten van zorg personeelsleden van verpleeghuizen belangrijk vinden voor de kwaliteit van de zorg en welke strategieën verzorgenden hanteren om problemen op te lossen die ze ondervinden bij de realisatie van kwaliteitsvolle zorg. Zij benadrukt de noodzaak van strategisch gedrag van de stafleden, in reactie op de fundamentele spanning tussen efficiëntie en menselijkheid. Haar vraag is hoe teamleden in een verpleeghuis met deze spanning omgaan.

108


De zes strategieën die Boeije beschrijft, zijn zes vormen van dagelijks functioneren, van interne relaties tussen de leden van de organisatie. De verzorgers uit Boeijes onderzoek bleken het gevoel van eigenwaarde van de bewoners centraal te stellen. Daaronder verstonden zij de manier waarop een bewoner over zichzelf denkt, zichzelf waardeert en of hij zijn leven zinvol acht. Kwaliteitsvolle zorg bevordert dus volgens Boeije (1994: 118120) de eigenwaarde van de bewoner. De verzorgenden ervoeren echter heel wat problemen bij de realisatie van kwaliteitsvolle zorg. Ten eerste voelden zij zich omwille van de werkdruk gedwongen om prioriteiten te stellen tussen de basiszorg, de huishoudelijke en organisatorische taken en de relationele zorgaspecten. Ten tweede voelden zij zich onzeker over het verloop van contacten met bewoners. Psychogeriatrische bewoners gedragen zich nu eenmaal niet volgens de gewone omgangsregels. Tenslotte wezen zij op het probleem van de spanning tussen distantie en betrokkenheid. De verzorgenden vonden het enerzijds noodzakelijk om zich betrokken te voelen bij de bewoners en zo een goede relationele zorg te realiseren, maar anderzijds voelden zij een nood aan beroepsmatige distantie. Een te persoonlijke binding maakt het immers moeilijk om met aangrijpende situaties om te gaan (Boeije, 1994: 121-149). Boeije (1994: 169-211) beschreef vervolgens zes strategieën die verzorgenden hanteren om met de genoemde problemen om te gaan. Zij definieert ‘strategie’ als een patroon van activiteiten die een actor regelmatig gebruikt om met (problematische) situaties om te gaan, daarbij refererend aan de gebruikelijke en geïnstitutionaliseerde wijze van voelen, denken en handelen in zulke situaties. De zes strategieën kunnen in twee groepen worden onderverdeeld. De uniformerings-, de normalisatie- en de vermijdingsstrategieën zijn gericht op de doelmatigheid waarmee het dagelijkse werk kan worden uitgevoerd en op het behouden van afstand tussen verzorgenden en bewoners. De overleg-, de acceptatie- en de doseringsstrategieën worden aangewend om persoonlijke zorg te bewerkstelligen en zijn gericht op de betrokkenheid van de verzorgenden. Deze twee groepen corresponderen met de spanning tussen institutionele efficiëntie en zelfbescherming enerzijds en de realisering van humane, bewonergerichte zorg anderzijds. Naar analogie van het Bijbelverhaal over Martha en Maria (Lucas 10, vers 38-42)11, noemt Boeije (1994: 211-216) teams van verzorgenden die zich oriënteren op de doelmatigheid waarmee ze hun werk doen en op zelfbescherming, teams met een Martha-perspectief. Teams met een Maria-perspectief oriënteren zich op bewonergerichte zorg en op persoonlijke betrokkenheid. In termen van de theorie van Habermas (1997(1981)) richten verzorgenden met een Martha-perspectief zich eerder op de systemische eisen, terwijl verzorgenden met een Maria-perspectief zich vooral op de leefwereld richten (cf. Declercq, 1998). Peggy

De

Prins

peilde

in

haar

onderzoek

vooral

naar

vermijdings-

en

In deze parabel brengen Jezus en zijn discipelen een bezoek aan de zussen Martha en Maria. Martha is voortdurend druk bezig met het bedienen van haar gasten, terwijl Maria rustig blijft luisteren naar Jezus. Martha beklaagt zich daarover bij Jezus, maar die antwoordt dat ze zich druk maakt om vele dingen, terwijl er maar enkele echt toe doen. 11

109


uniformeringsstrategieën in rusthuizen en rusten verzorgingstehuizen. Slechte scores op de vier eerste items en een goede score op het laatste item geven een indicatie van een goede maatzorgcultuur. Tabel 49: Maatzorgcultuur per item in KGW en in de steekproef van De Prins Akkoord Gedeeltelijk Niet akkoord Maatzorgcultuur (in %) akkoord KGW De KGW De KGW De Prins Prins Prins 1. In onze instelling wordt het aandacht 23,7 20,0 27,6 34,1 48,7 45,9 geven aan bewoners en/of familie niet echt gezien als werk 2. In onze instelling vindt het personeel 8,7 46,0 40,0 40,1 51,3 13,6 vaak de rust niet om aandacht te geven aan de bewoners. 3. Door het personeel wordt vaak 1,3 11,3 26,9 36,4 71,8 52,3 intensieve contacten met de bewoners vermeden. 4. In onze instelling is het personeel 14,3 13,3 16,9 41,5 68,8 45,2 verhard in die zin dat ze nog moeilijk kunnen handelen met gevoel 5. In onze instelling worden bewoners 87,7 62,4 11,1 30,1 1,2 7,5 zoveel mogelijk vanuit hun individuele wensen en noden behandeld. Elke bewoner krijgt zoveel als mogelijk een aangepaste zorg. Ook hier zien we, op het eerste item na, duidelijke verschillen. Dat kon ook moeilijk anders, aangezien de schaal kernelementen van de visie op zorg in kleinschalig genormaliseerd wonen meet. Voor de minder goede score op het eerste item hebben we niet meteen een verklaring. Het zou kunnen dat dit iets te maken heeft met de perceptie van de vraag, waarbij personeelsleden in KGW het aandacht geven als onderdeel van hun basisattitude zien en niet als ‘werk’, maar dat kunnen we niet nagaan.

110


5

Autonomie en regelmogelijkheden

In het huidige zorgbestel zien we een evolutie van concurrerende beroepsgroepen met sterk afgebakende takenpakketten naar multidisciplinaire teams met zorgprofessionals die dicht bij de cliënt staan en veel beslissingen mogen nemen (Walby et al., 1994, De Prins, 2001)12. De leiding moet in dat geval veeleer ondersteunend zijn in plaats van controlerend. Uit het onderzoek van De Prins bleek dat discours en praktijk op dit vlak nogal uiteenliepen: de leidinggevende verpleegkundigen ervoeren veel meer vrijheid en zelfstandigheid in hun werk dan de verzorgenden en verplegenden (De Prins, 2001: 164169). Wij bevroegen de autonomie en regelmogelijkheden bij het personeel in projecten van kleinschalig genormaliseerd wonen. Uit de resultaten blijkt dat het verschil tussen de leidinggevenden en de verpleegkundigen en verzorgenden veel kleiner is dan in het onderzoek van De Prins. We kunnen hier nog aan toevoegen dat De Prins ook aantoonde dat veel regelmogelijkheden de kans op stress verminderen en de kans op maatzorg verhogen (De Prins, 2001: 183). Tabel 50: Autonomie en regelmogelijkheden per item en per functie, in KGW en in de steekproef van De Prins Autonomieregelmogelijkheden

Hoofden KGW De Prins

Bevestigingspercentages Verpleging Verzorging KGW De KGW De Prins Prins

1. In onze instelling ervaart het zorgpersoneel een grote mate van vrijheid om het werk zelf vorm te geven. 2. Kunt u zelf invloed uitoefenen op het werktempo (bijvoorbeeld zelf beslissen om sneller of trager te werken)? 3. Kunt u zelf de volgorde van uw taken wijzigen (bijvoorbeeld eerst deze taak afwerken, daarna de volgende)? 4. Kunt u mee beslissen over de manier waarop de taken moeten worden verricht?

80,0

65

71,4

41,6

59,5

35,4

Totaal KGW (incl. adere functies) 63,0

100

70

85,7

54,9

88,1

56,8

88,6

56,8

100

92

100

78,8

97,6

78,8

98,7

75,5

100

97

92,9

77,7

92,9

72,4

92,4

75,5

12

De nieuwe regelgeving omtrent de zorgkundige kan in dat verband als een stap terug worden gezien.

111

De Prins

39,1


6

Werkdruk

Werkdruk wordt in de arbeidssociologie gedefinieerd als een ‘regelprobleem’. Het verwijst naar de mate van gepercipieerde tijdsdruk, in combinatie met haalbaarheidsproblemen op individueel en organisatorisch niveau (De Prins, 2001: 131). Tabel 51: Werkdruk per item in KGW en in de steekproef van De Prins Ja, dikwijls Ja, soms KGW % 1. Werkt u onder tijdsdruk? 2. Moet u wel eens taken op een andere manier verrichten dan u zelf zou willen? 3. Hebt u wel eens het gevoel ‘lopende band werk’ te moeten verrichten? 4. Doet u regelmatig overuren?

5. Gaat u akkoord met de volgende uitspraak: “In onze instelling heeft het zorgpersoneel te weinig tijd om het eetgebeuren bij hulpbehoevende personen goed te ondersteunen?” 6. Gaat u akkoord met de volgende uitspraak: “Wegens tijdsgebrek of andere redenen lopen de overdrachten tussen de verschillende shiften/diensten vaak mank”?

18,2 11,5

De Prins % 62,4 30,9

3,9

26,1

13,7 15,5 Akkoord

61,0 55,1

De Prins % 33,8 54,2

Neen, zelden of nooit KGW De % Prins % 20,8 4,5 33,4 14,9

24,7

41,4

71,4

KGW %

12,3

43,5

68,8 70,7 Gedeeltelijk akkoord 23,5 36,4

19,8

31,4

33,3

38,5

32,5

17,5 13,5 Niet akkoord 64,2

20

46,9

30,1

De verschillen zijn opnieuw frappant. Waar in de steekproef van De Prins niet minder dan twee derden van het personeel soms of dikwijls het gevoel had ‘lopende band werk’ te doen, is dit ‘slechts’ bij minder dan 30% van het personeel van projecten van kleinschalig genormaliseerd wonen het geval. We zien dat er hoe dan ook tijdsgebrek (zie het aantal overuren en de items 5 en 6) en tijdsdruk (bij bijna 80%) wordt ervaren, maar men gaat blijkbaar op een andere manier om met deze druk.

112


7

Moeilijke zorgsituaties, moeilijke werksituatie en ondersteuning

Moeilijke zorgsituaties zijn regelproblemen. Veel regelproblemen verhogen in de regel de kans op stress en verlagen de kans op maatzorg (De Prins, 2001: 139). Hoewel alle personeelsleden die in dit project werden bevraagd, uitsluitend met personen met dementie werken, melden zij toch systematisch minder moeilijke zorgsituaties. Het is opvallend hoe zij hun bewoners en hun familie minder als ‘veeleisend’, ‘lastig’ of ‘agressief’ catalogeren. Wel geven zij vaker aan te werken met bewoners die veel emotionele steun en begeleiding nodig hebben. Dat lijkt evident, gezien de doelgroep van kleinschalig genormaliseerd wonen. Tabel 52: Moeilijke zorgsituaties per item in KGW en in de steekproef van De Prins Hoe vaak hebt u met de volgende Dikwijls Soms Zelden of moeilijke zorgsituaties te maken (%): nooit KGW De KGW De KGW De Prins Prins Prins 1. Werk bij ‘veeleisende’ of ‘lastige’ 30,4 47,6 57,0 47,5 12,7 4,9 bewoners 2. Werk bij ‘agressieve’ bewoners 9,0 21,4 59,0 57,2 32,0 21,3 3. Werk bij bewoners die weinig 7,8 22,2 62,3 53,8 29,9 24 respect betonen 4. Werk bij terminale bewoners 11,7 19,4 63,6 60,4 24,7 20,3 5. Werk bij bewoners die veel 48,7 41,2 50,0 49,9 1,3 8,9 emotionele steun en begeleiding behoeven 6. Situaties met moeilijke of lastige 13,9 25,2 68,3 57,0 17,7 17,8 familieleden Naast moeilijke zorgsituaties kunnen er ook moeilijke werksituaties ontstaan. Men moet samenwerken met en onder de leiding van anderen. Zeker wanneer de tijdsdruk en de werkdruk hoog zijn, kan dit al eens tot conflicten leiden. Zoals uit onderstaande tabel blijkt, is dit veel minder het geval in de door ons bestudeerde projecten van kleinschalig genormaliseerd wonen dan in de organisaties die deel uitmaakten van de steekproef van Peggy De Prins. Het personeel van KGW wordt beduidend minder gehinderd in het werk door gebreken in het werk van andere collega’s of van verantwoordelijken. Zij moeten minder wachten op het werk van andere mensen – uiteraard komt dit ook doordat de taken veel minder opgedeeld zijn – en hebben minder de indruk met gebrekkig materiaal te moeten werken. Het gebeurt wel vaker dat het werk anders loopt dan verwacht. Dit laat zich echter makkelijk verklaren door de kenmerken van de bewonersgroep en door de

113


zorgvisie, die net vereist dat men flexibel kan inspelen op vragen en omstandigheden en men niet vast gaat houden aan een strak werkschema. Tabel 53: Moeilijke werksituaties per item in KGW en in de steekproef van de Prins (%) Dikwijls Soms Zelden of nooit KGW De KGW De KGW De Prins Prins Prins 1. Wordt u gehinderd in uw werk door 6,4 33 35,9 53,7 57,7 13,4 gebreken van het werk van collega’s verplegenden en verzorgenden? 2. Wordt u gehinderd in uw werk door 1,3 57,4 18,2 35,1 80,5 7,5 gebreken van het werk van uw verantwoordelijken? 3. Vertraagt het wachten op het werk van 2,6 58,8 36,4 35,9 61,0 5,3 andere mensen of diensten (vb. schoonmaakdienst of keuken) uw eigen werk? 4. Gebeurt het dat uw werk heel anders 19,0 12,7 69,6 62,4 11,4 24,9 verloopt dan verwacht (vb. door onverwachte doktervisites, ...)? 5. Komt het voor dat u met 0 51,2 25,0 36 75,0 12,8 gebrekkig/kwalitatief onvoldoende verzorgingsmateriaal/apparatuur moet werken? Moeilijke zorgsituaties zijn onvermijdelijk, maar de invloed die ze hebben op stress en onwelbevinden kan sterk beïnvloed worden door de begeleiding, ondersteuning en hulp die een personeelslid krijgt. Moeilijke werksituaties kunnen vaak wel vermeden worden. Uit onderstaande tabel blijkt duidelijk dat het personeel in KGW makkelijker moeilijke zorgen werksituaties kan bespreken met verantwoordelijken en collega’s, meer terecht kan bij verantwoordelijken en collega’s bij persoonlijke problemen en zich veel meer gehoord voelt wanneer een verantwoordelijke beslissingen neemt dan het ‘gemiddelde’ personeel van het ‘gemiddelde’ rusthuis. De resultaten wekken de indruk dat er veel meer sprake is van een teamwerking en een ‘teamspirit’ dan bij het personeel bevraagd door De Prins.

114


Tabel 54: Ondersteuning per item in KGW en in de steekproef van De Prins (%)

1. Wanneer u te maken krijgt met moeilijke werksituaties, kunt u die dan bespreken met uw (direct) verantwoordelijken? 2. Wanneer u te maken krijgt met moeilijke zorgsituaties, kunt u die dan bespreken met uw (direct) verantwoordelijken? 3. Gaat u akkoord met de uitspraak: “Wanneer ik persoonlijke problemen heb of zou hebben, kan ik daarmee gemakkelijk terecht bij mijn verantwoordelijken”? 4. Gaat u akkoord met de stelling: “In onze instelling wordt vaak en intensief overlegd over de bewonerszorg”? 5. Gaat u akkoord met de volgende stelling: “Mijn verantwoordelijke houdt rekening met onze mening bij het nemen van beslissingen”? 6. Wanneer u te maken krijgt met moeilijke werksituaties, kunt u die dan bespreken met uw collega’s? 7. Wanneer u te maken krijgt met moeilijke zorgsituaties, kunt u die dan bespreken met uw collega’s? 8. Gaat u akkoord met de volgende uitspraak: “In onze instelling is het soms moeilijk om onderling met de collega’s over gevoelens met betrekking tot het werk of de bewoners te praten.”? 9. Gaat u akkoord met de uitspraak: “Wanneer ik persoonlijke problemen heb of zou hebben, kan ik daarmee gemakkelijk terecht bij mijn verantwoordelijken”? 10. Gaat u akkoord met de volgende stelling: “Wanneer nodig zullen collega’s steeds inspringen voor elkaar.”?

115

Altijd

Soms

KGW De Prins 54,5 32,2

KGW De Prins 45,5 51,1

Zelden of nooit KGW De Prins 0,0 16,7

62,4

35,4

36,3

51

1,3

13,6

78,2

49,8

18,0

36,5

3,8

13,7

60,5

48,9

33,3

36,5

6,2

14,7

84,8

26,2

11,4

60,4

3,8

13,5

53,2

35,6

46,8

57

0,0

7,5

55,7

40,3

43,0

53,2

1,3

6,4

12,7

47

26,6

44,8

60,7

8,2

64,9

53,6

32,5

32,9

2,6

13,5

88,5

37,6

8,9

57,3

2,6

5,1


8

De beschikbaarheid van informatie

Ook het beschikken over voldoende informatie om zijn taak te kunnen uitvoeren maakt de kans op stress en burn-out kleiner. Bovendien lijkt het omwille van de visie van kleinschalig genormaliseerd wonen te verwachten dat het personeel van KGW de individuele achtergronden en de noden van de bewoners beter kent. Dit blijkt inderdaad het geval te zijn, al zijn de cijfers ook niet zo hoog dat het geen werkpunt zou kunnen zijn. Tabel 55: De beschikbaarheid van informatie per item in KGW en in de steekproef van De Prins (%) Ja, voldoende Neen, onvoldoende KGW De Prins KGW De Prins Worden er in de instelling voldoende gegevens over de bewoners geregistreerd/verzameld zodat u: 1. steeds weet wat de 82,1 73,6 17,9 24,4 bewoner behoeft? 2. weet wat de 67,5 47,6 32,5 52,4 individuele achtergrond van de bewoners is? 3. weet wat u moet doen 84,8 71,1 15,2 28,9 in geval van problemen? Worden er in de instelling voldoende gegevens over de bewoners verzameld zodat een nieuwkomer: 1. steeds weet wat de 76,9 63,3 23,1 36,7 bewoner behoeft? 2. weet wat de 67,1 43,7 32,9 56,3 individuele achtergrond van de bewoner is? 3. weet wat er moet 79,8 59,4 20,2 40,6 gebeuren in geval van problemen?

9

Besluit

Uit de voorgaande paragrafen kunnen we enkel concluderen dat de personeelsleden van KGW een hoger psychisch welbevinden vertonen en minder burn-out en stress vertonen dan hun collega’s in het ‘gemiddelde’ Vlaamse rusthuis. Ze evalueren bovendien de leiding die ze krijgen positief en zijn sterk gericht op maatzorg. Ze voelen zich daarnaast ook goed ondersteund in moeilijke zorgen werksituaties.

116

Hoofdstuk 7 Het Resident Assesment Instrument

1

Inleiding

Bij 56 bewoners werd het Resident Assessment Instrument of RAI afgenomen. Het Resident Assessment Instrument bestaat uit een gestandaardiseerde beoordeling van de gezondheidstoestand van elke individuele bewoner. Door de grote waaier aan informatie die in het RAI verzameld worden, wordt het RAI instrument best multidisciplinair ingevuld. Er worden verschillende aspecten van de zorgsituatie benaderd: cognitie, communicatie, psychosociaal welzijn, ADL-functioneren, ziektediagnosen, ontspanningsactiviteiten, gezondheidsproblemen, toestand van de mond en het gebit, voedingstoestand, conditie van de huid, medicatiegebruik, enzovoort. Het RAI biedt veel informatie over de individuele bewoners en draagt op die manier bij tot het (h)erkennen van probleem- of risicosituaties. Het RAI kent verschillende varianten. De MDS (Minimum Data Set of het totaal aan vragen die gesteld worden in het RAI instrument) kan verschillen naargelang de setting waarin de oudere zich bevindt. BelRAI, de Belgische versie van RAI, kent momenteel drie varianten: de RAI van Instellingen voor Langdurige zorg (interRAI LTCF - Version 3.0), van Thuiszorg (MDS-HC versie 2.0) en een verkorte versie van de MDS, de RAI Screener (Versie1). Deze verschillende varianten maken het mogelijk om RAI te gebruiken in veranderende situaties, wat continuïteit mogelijk maakt voor een persoon met evoluerenden noden en behoeften. Ouderen die van de thuiszorg naar de residentiële zorg gaan, kunnen hun RAI-gegevens als het ware meenemen. In onze studie over kleinschalig genormaliseerd wonen hebben wij de versie van RAI voor Instellingen voor Langdurige Zorg gebruikt. Omdat aan het wonen in KGW ook aspecten van de thuiszorg verbonden zijn, voegden wij hieraan een gedeelte toe met vraag uit het RAI voor thuiszorg (RAI-HC).

2

Informatie uit het RAI

Volgens een studie van Achterberg (2004) blijkt dat het RAI betrouwbare informatie oplevert en dat de invoering van RAI de kwaliteit van zorg kan verhogen. De auteur heeft het RAI instrument getest op betrouwbaarheid en validiteit. Voor de items van ADL en cognitie levert het RAI zeer betrouwbare en valide resultaten op. De gegevens uit RAI blijken niet alleen toepasbaar te zijn voor de directe zorgverlening, maar ook bruikbaar voor wetenschappelijk onderzoek. De wetenschappelijke onderbouwing van het RAI

Hoofdstuk 7 – Het Resident Assesment Instrument

instrument is immers zeer breed. In meer dan 400 papers en rapporten en 135 artikels in peer-reviewed wetenschappelijke tijdschriften werden het nut en de waarde van het RAI instrument aangetoond (De Lepeleire et al., 2005). De RAI-MDS werd bijgevolg uitvoerig getest op betrouwbaarheid, geldigheid en bruikbaarheid in de zorgverlening. De informatie die uit het RAI komt kan verschillende toepassingen hebben. Eerst wordt RAI toegepast in het zorgproces zelf. Er worden gegevens verzameld door het invullen van de RAI-MDS en vervolgens wordt er een probleeminventarisatie gemaakt. De resultaten van het RAI zijn eigenlijk signaleringen die individueel aan elke bewoner verbonden zijn. Deze signaleringen worden ‘Client Assessment Protocols’ (CAP’s) genoemd. De CAP’S komen hieronder uitgebreid aan bod. Het RAI kan ook worden toegepast in het managementproces. Zo levert dit instrument informatie over kwaliteitsindicatoren, over zorgzwaarte en over kenmerken van groepen van bewoners. Managers en de overheid kunnen de MDS-gegevens gebruiken voor statistische analyses en kwaliteitsverbetering. Ouderen en hun verwanten zouden de kwaliteitsrapporten op basis van de RAI-informatie kunnen gebruiken om de instellingen die zorg leveren te vergelijken en/of beoordelen bij hun keuze (dit is momenteel het geval in de Verenigde Staten).

3

De CAP’s

Een CAP wordt begrepen als een teken dat er wellicht een bepaald probleem aanwezig is voor de bewoner of dat de bewoner risico loopt dit probleem te krijgen. Elke CAP wordt berekend op basis van een algoritme dat verschillende items van het RAI samenbrengt. De bedoeling van de inventarisatie van de CAP’s is dat deze signaleringen elk op zich worden bekeken (op welke zal men interveniëren?) en dat zij vervolgens een bron van informatie kunnen zijn bij het opstellen van een aangepast zorgplan. Doel is dat de bewoner regelmatig opnieuw wordt beoordeeld (na drie maand of zes maand, of wanneer er een grote verandering optrad) om evoluties op te volgen. Het RAI-instrument signaleert 24 CAP’s. Deze CAP’s worden berekend op basis van de antwoorden op de RAI-MDS. Er wordt voor elke individuele bewoner geregistreerd of hij/zij een bepaald probleem heeft of het risico loopt dit te krijgen. De CAP voor ‘doorligwond (decubitus)’ is bijvoorbeeld gebaseerd op verschillende items van de RAIMDS en berekent het risico op een doorligwond of de aanwezigheid van dit probleem. Items die gebruikt worden om deze CAP te berekenen zijn: bedbeweeglijkheid, conditie van de huid, wondverzorging in het verleden, toiletverplaatsing, en dergelijke meer (gebruikershandboek RAI - versie 2.1 InterRai).

118


Er worden uit de RAI 24 CAP’s berekend (zie tabel 56). De CAP’S krijgen een bepaalde waarde op basis van de antwoorden op een aantal items. Deze waarden kunnen variëren tussen 0 en 2. 0 staat voor geen activatie van deze CAP, de bewoner loopt dus waarschijnlijk geen risico op dit probleem. De andere waarden (1 of 2) variëren van CAP tot CAP. De CAP geeft aan of er voor het aangeduide probleem een behoefte aan rehabilitatie, training of behandeling is. Tabel 56: Lijst van CAP’s voor de RAI LTCF CAP’s (Interrai Suite RAI LTCF) CAP1 Ontspanningsactiviteiten Deze CAP wordt geactiveerd bij een vermindering in het deelnemen aan ontspanningsactiviteiten (1). CAP 2 ADL ADL: achteruitgang voorkomen (1) ADL: verbetering vergemakkelijken (2) CAP 3 Gedrag Gedrag: achteruitgang voorkomen (1) Gedrag: verbetering vergemakkelijken (2) CAP 4 Blaascontrole Blaascontrole: achteruitgang voorkomen (1) Blaascontrole: verbetering vergemakkelijken (2) CAP 5 Darmcontrole Darmcontrole: achteruitgang voorkomen (1) Darmcontrole: verbetering vergemakkelijken (2) CAP 6 Cognitieve achteruitgang Deze CAP wordt geactiveerd bij recente cognitieve achteruitgang (1) CAP 7 Communicatie Communicatie: achteruitgang voorkomen (1) Communicatie: verbetering vergemakkelijken (2) CAP 8 Uitdroging Deze CAP wordt geactiveerd bij risico op uitdroging of bij uitdrogingsverschijnselen (1). CAP 9 Delier Deze CAP wordt geactiveerd bij risico op delier of bij delierverschijnselen (1) CAP 10 Depressie Depressie: kans op verbetering (1) Depressie: hoge kans op verbetering (2) CAP 11 Ontslag Deze CAP wordt geactiveerd bij kans van ontslag voor de bewoner (1).

119


CAP 12 Alcoholgebruik Deze CAP wordt geactiveerd bij alcoholgebruik (1). CAP 13 Valpartijen Deze CAP wordt geactiveerd bij risico op vallen of bij valpartijen in het verleden (1). CAP14 Voedingssonde Deze CAP wordt geactiveerd bij gebruik van voedingssonde (1). CAP 15 Voeding Voeding: matige risico (1) Voeding: hoog risico (2) CAP 16 Mond Mond: vertoont geen symptomen (1) Mond: vertoont symptomen (2) CAP 17 Pijn Dagelijks pijn maar niet ernstig (1) Pijn - Grote verbetering mogelijk (2) CAP 18 Doorligwond Doorligwond: achteruitgang voorkomen (1) Doorligwond: verbetering vergemakkelijken (2) CAP 19 Preventie artsvisites Preventie artsvisites (1) Geen artsvisites (2) CAP 20 Bedwang Bedwang: matige verbetering mogelijk (1) CAP 21 Huidproblemen Deze CAP wordt geactiveerd bij risico op huidproblemen of bij symptomen van huidproblemen (1). CAP 22 Roken Deze CAP wordt geactiveerd bij roken (1). CAP 23 Relatie Wankele relatie: matige prioriteit (1) Wankele relatie: hoge prioriteit (2) CAP 24 Zichtproblemen Zicht: matige verbetering mogelijk (1) Zicht: grote verbetering mogelijk (2) Bovendien berekent het RAI ook vijf bijkomende indexen: ADL-activiteiten, BMI (Body Mass Index’, Communicatie, Cognitie, MDS-Depressie en de Pijn-index. Net zoals de CAP’s worden ook deze algoritmes berekend op basis van verschillende items van de RAIMDS.

120


4

Beschrijvende statistieken

In deze paragraaf wordt er een overzicht gegeven van de RAI-resultaten (CAP’s en indexen) voor de vier kleinschalige woningen en voor de meer ‘klassieke’ leefgroep Baker. De bedoeling van dit hoofdstuk is niet een vergelijking te maken tussen de huizen en/of het rusthuis maar wel de resultaten van de RAI uit te leggen en de lezer voor te bereiden op de regressieanalyses in hoofdstuk 9, waar we nagaan in welke mate de resultaten uit RAI overeenstemmen met de resultaten uit de tijdsmeting. De CAP’s die niet vermeld worden, werden voor geen of slechts enkele personen geactiveerd, met uitzondering van de CAP19 die voor iedereen werd geactiveerd. 4.1

De Index voor ADL

De RAI-index voor ADL is ook gekend als de Prestatieschaal voor de Activiteiten van het Dagelijkse Leven. Deze schaal dient om het functionele afhankelijkheidsniveau van bewoners te beoordelen. De index wordt berekend op basis van de volgende items uit de RAI-MDS: persoonlijke hygiëne, voeding, verplaatsingen binnenshuis en toiletgebruik. De waarden van de schaal variëren van 0 (onafhankelijk) tot 6 (volledige afhankelijkheid). In tabel 57 wordt de verdeling van de bewoners weergegeven volgens hun ADL index. Het getal geeft aan hoeveel bewoners tot de verschillende indexcategorieën behoren. Het percentage slaat op de verhouding van het aantal bewoners met die score op de schaal ten opzichte van het totale aantal bewoners van de leefgroep of het huis voor wie RAI werd ingevuld. Tabel 57 : Verdeling van de bewoners volgens de ADL index Prestatieschaal voor ADL Gedeeltelijk Sterk Maximaal Volledig Enkel Toezicht Onafhankelijk afhankelijk afhankelijk afhankelijk afhankelijk voorbereiding 1 1 4 Rollins 16.7% 16.7% 66.7% 4 2 3 1 2 Coltrane 33.3% 16.7% 25% 8.3% 16.7% 4 1 5 1 1 3 Davis 26.7% 6.7% 33.3% 6.7% 6.7% 20% 4 1 Blakey 80% 20% 2 1 9 4 2 Baker 11.1% 5.6% 50% 22.2% 11.1%

121


4.2

De Index voor Cognitie

De index voor Cognitie wordt berekend op basis van de items van de RAI-MDS voor geheugen (kort, lang en procedureel geheugen, oriëntatie van personen en plaats), dagelijkse besluitvorming en beslissingsbekwaamheid. Deze index kan waarden nemen van 0 (intacte cognitie) tot 6 (heel ernstige cognitieve gebreken). Tabel 58: Verdeling van de bewoners volgens de index voor Cognitie Cognitie Prestatieschaal Matig Gemiddeld Matig Ernstig Intact Grens ernstig gebrek gebrek gebrek gebrek 2 1 3 Rollins 33,3% 16,7% 50% 2 2 4 1 3 Coltrane 16,7% 16,7% 33,3% 8,3% 25% 5 5 3 Davis 33,3% 33,3% 20%% 1 1 1 2 Blakey 20% 20% 20% 40% 1 3 10 Baker 5,6% 16,7% 55,6% 4.3

Heel ernstig gebrek

2 13,3%

4 22,2%

De index voor Communicatie

De index voor Communicatie wordt berekend op basis van gegevens uit de RAI-MDS zoals het begrijpen van informatie, het horen, het zichzelf duidelijk maken, enzovoort. Deze index kan waarden nemen van 0 (intacte communicatieve vaardigheden) tot 8 (zeer ernstige beperking van communicatieve vaardigheden).

122


Tabel 59: Verdeling van de bewoners volgens de index voor Communicatie Communicatie Prestatieschaal Intact

Rollins Coltrane Davis Blakey Baker

4.4

2 33,3% 2 16,7% 2 13,3% 1 20%

Nauwelijks Intact

Lichte beperking

Lichte/matige beperking

1 16,7%

1 16,7%

1 16,7%

4 33,3% 3 20%

2 11,1%

Matige beperking

Matige/ernstige beperking

Ernstige beperking

Zeer ernstige beperking

1 16,7%

1 8,3%

1 8,3%

1 6,7%

2 13,3%

1 6,7%

1 20%

1 20%

2 40%

5 27,8%

2 11,1%

4 26,7%

Ernstige/zeer ernstige beperking

1 8,3%

1 5,6%

1 8,3%

3 16,7%

2 16,7% 1 6,7%

1 6,%

2 11,1%

3 16,7%

De CAP voor Ontspanning (CAP 1)

Deze CAP wordt geactiveerd bij een vermindering in de deelname aan ontspanningsactiviteiten. De CAP krijgt dan de waarde 1. Als er geen significante verandering is in de gewoonte van de bewoner met betrekking tot ontspanningsactiviteiten, behoudt de CAP zijn nulwaarde. Het is belangrijk op te merken dat de CAP dus een nulwaarde kan hebben zowel voor bewoners die deelnemen aan deze activiteiten als voor deze die niet deelnemen. Zowel bewoners zonder ADL-beperkingen die dikwijls aan activiteiten deelnamen als bewoners met zeer ernstige ADL-beperkingen die bijna nooit of nooit aan deze activiteiten deelnemen, krijgen dus waarde 0 op de schaal. De bedoeling van deze CAP is te signaleren dat er verbeteringen in de deelname aan ontspanningsactiviteiten mogelijk is voor de bewoners voor wie deze CAP wordt geactiveerd. Enkele voorbeelden van ontspanningsactiviteiten in het RAI-MDS zijn dansen, sportactiviteiten, muziek of zingen, kaarten spelen of puzzelen, wandelen of met rolstoel naar buiten gaan, TV-kijken, naar de radio luisteren, enzovoort. De betrokkenheid aan deze ontspanningsactiviteiten kan zowel actief als passief gebeuren. Het RAI instrument houdt ook daar rekening mee bij het activeren van de CAP.

123


Tabel 60: Verdeling van de bewoners volgens de CAP1 - ontspanningsactiviteiten CAP 1 – Ontspanning 0 1 (geen activering) (activering) 6 Rollins 100% 9 3 Coltrane 75% 25% 10 5 Davis 60% 33,3% 4 1 Blakey 80% 20% 13 5 Baker 72,2% 27,8% 4.5

De CAP voor ADL (CAP 2)

De CAP voor ADL signaleert een ADL probleem of het risico hierop. Deze CAP wordt berekend op basis van informatie over de items verplaatsingen, kleden, eten, persoonlijke hygiëne. In het RAI wordt ook gevraagd wat de bewoner volgens het personeel nog zelfstandig zou kunnen doen en welke vaardigheden de bewoners nog hebben. Als deze CAP geactiveerd wordt, kan hij de waarden 1 of 2 hebben: 1 - ADL achteruitgang voorkomen en 2- ADL verbetering vergemakkelijken. Tabel 61: Verdeling van de bewoners volgens de CAP2 – ADL CAP 2 - ADL 0 1 2 1 2 3 Rollins 16,7% 33,3% 50% 7 5 Coltrane 58,3% 41,7% 2 11 2 Davis 13,3% 73,3% 13,3% 5 Blakey 100% 4 14 Baker 22,2% 77,8%

124


4.6

De CAP voor Gedrag (CAP 3)

De CAP voor Gedrag signaleert een gedragsprobleem of een risico op toekomstige gedragsstoornissen. Onder gedragstoornissen vallen bijvoorbeeld zwerfgedrag, lichamelijk of verbaal lastigvallen, verzet tegen zorg, enzovoort. Tabel 62: Verdeling van de bewoners volgens de CAP3 – Gedrag CAP 3 - Gedrag 0 1 2 2 2 2 Rollins 33,3% 33,3% 33,3% 1 5 6 Coltrane 8,3% 41,7% 50% 2 5 8 Davis 13,3% 33,3% 53,3% 4 1 Blakey 80% 20% 3 7 8 Baker 16,7% 38,9% 44,6% 4.7

De CAP voor Blaascontrole (CAP 4)

Als de CAP voor Blaascontrole geactiveerd wordt betekent dit dat er een risico is op achteruitgang in de blaascontrole (incontinentie voor urine) of dat er een grote kans bestaat dat er zich continentieproblemen aan het ontwikkelen zijn. Tabel 63 geeft een overzicht van de verdeling van de bewoners volgens hun score op de CAP voor Blaascontrole. Het is belangrijk op te merken dat de groep bewoners voor wie de CAP niet wordt geactiveerd (CAP4=0) zowel bewoners betreft die geen incontinentieproblemen hebben, als bewoners die volledig incontinent zijn voor urine. CAP 4 signaleert vooral risico- of probleemgevallen, die door mictietraining of andere behandelingen de toestand van de controle van de blaas zouden kunnen verbeteren.

125


Tabel 63: Verdeling van de bewoners volgens de CAP4 – Blaascontrole CAP 4 - Blaascontrole 0 1 2 4 2 0 Rollins 66,7% 33,3% 0% 6 6 0 Coltrane 50% 50% 0% 9 6 0 Davis 60% 40% 0% 4 1 0 Blakey 80% 20% 0% 10 8 0 Baker 55,6% 44,4% 0% 4.8

De CAP voor Darmcontrole (CAP 5)

De CAP voor darmcontrole wordt op dezelfde manier gecodeerd als de CAP voor Blaascontrole. Bij activering van deze CAP is er dus een risico op achteruitgang in de darmcontrole (incontinentie voor ontlasting) of dat de kans bestaat op continentieproblemen. Deze CAP signaleert wanneer hulp nodig is om de controle van de darm te verbeteren. In tabel 64 wordt de verdeling van de bewonerspopulatie volgens de CAP van Darmcontrole weergegeven. Ook hier staan bewoners die geen incontinentieproblemen hebben en bewoners die al volledig incontinent zijn voor ontlasting onder de categorie nul. Tabel 64: Verdeling van de bewoners volgens de CAP5 – Darmcontrole CAP 5 - Darmcontrole 0 1 2 4 2 Rollins 66,7% 33,3% 5 6 1 Coltrane 41,7% 50% 8,3% 9 5 1 Davis 60% 33,3% 6,7% 3 2 Blakey 60% 40% 14 4 Baker 77,8% 22,2%

126


4.9

De CAP voor Communicatie (CAP 7)

De CAP voor communicatie is gebaseerd op dezelfde items als de index voor communicatie. De activering voor deze CAP gebeurt als er een risico op communicatieproblemen aanwezig is of als deze problemen zich aan het ontwikkelen zijn. Deze CAP mag dus, in tegenstelling tot de index voor Communicatie, niet als een schaal geïnterpreteerd worden. In de volgende tabel wordt er een overzicht gemaakt van de verdeling van de bewoners van de huizen en de leefgroep in het rusthuis naargelang de waarden voor CAP7. Onder de bewoners die een nul-waarde hebben voor deze CAP staan zowel bewoners die goed kunnen communiceren (intacte communicatieve vaardigheden), als bewoners die zeer ernstige communicatieve beperkingen hebben. Deze CAP signaleert dus dat er voor een bepaalde bewoner specifieke acties nodig zijn om zijn of haar communicatieve vaardigheden te verbeteren of op peil te houden. Tabel 65: Verdeling van de bewoners volgens de CAP7 – Communicatie CAP 7 - Communicatie 0 1 2 3 3 Rollins 50% 50% 5 2 5 Coltrane 41,7% 16,7% 41,7% 7 3 5 Davis 38,9% 20% 33,3% 5 Blakey 100% 7 10 1 Baker 38,9% 55,6% 5,6% 4.10

De CAP voor Uitdroging (CAP8)

De CAP voor Uitdroging wordt geactiveerd als de bewoner risico vertoont op uitdroging of als de bewoner al uitdrogingssymptomen heeft. De berekening van deze CAP is een combinatie van de volgende gegevens uit de RAI-MDS: dagelijkse vochtiname, vochtverlies, uitdrogingssymptomen.

127


Tabel 66: Verdeling van de bewoners volgens de CAP8 – Uitdroging CAP 8 - Uitdroging 0 1 6 Rollins 100% 10 2 Coltrane 83,3% 16,7% 14 1 Davis 93,3% 6,7% 4 1 Blakey 80% 20% 16 2 Baker 88,9% 11,1% 4.11

De CAP voor Delier (CAP 9)

Deze CAP signaleert een risico op het ontwikkelen van delier of reeds aanwezige symptomen van delier. Delier is een ernstig probleem, vooral voor personen met dementie. Het kan gezien worden als een toestand van acute verwardheid. De meest voorkomende symptomen van delier zijn wisselende bewustzijnstoestanden, slechte oriëntatie, verminderd bewustzijn van de omgeving en veranderd gedrag. In de volgende tabel wordt er een overzicht gemaakt van de verdeling van de bewoners en waarden voor de CAP9. Tabel 67: Verdeling van de bewoners volgens de CAP9 – Delier CAP 9 - Delier 0 1 3 3 Rollins 50% 50% 7 5 Coltrane 58,3% 41,7% 13 2 Davis 86,7% 13,3% 5 Blakey 100% 16 2 Baker 88,9% 11,1%

128


4.12

De CAP voor Depressie (CAP 10)

De CAP voor Depressie signaleert een risico op depressie of de aanwezigheid van depressiesymptomen. De codering van deze CAP gebeurt op basis van de Depressie schaal van het RAI. Deze is een combinatie van verschillende items van de RAI-MDS zoals herhaalde angst of boosheid, verdriet, herhaalde gezondheidsklachten, negatieve uitspraken, enzovoort. De CAP voor depressie wordt als 1 gecodeerd indien de symptomen van depressie aanwezig zijn maar de depressie nog licht is (waarden 1 of 2 van de Depressie-schaal). De CAP voor depressie wordt gecodeerd als 2 indien de depressie van de bewoner matig tot hoog is (vanaf waarde 3 van de Depressie-schaal). Tabel 68: Verdeling van de bewoners volgens de CAP10 – Depressie CAP 10 - Depressie 0 1 2 2 1 3 Rollins 33,3% 16,7% 50% 1 2 9 Coltrane 8,3% 16,7% 75,0% 5 8 2 Davis 33,3% 53,3% 13,3% 2 1 2 Blakey 40% 20% 40% 3 4 11 Baker 16,7% 22,2% 61,1% 4.13

De CAP voor Valpartijen (CAP13)

De CAP voor valpartijen wordt berekend op basis van een item uit de MDS dat informatie oplevert over valincidenten van de bewoner in het verleden (laatste 90 dagen). De CAP voor vallen wordt als 1 gecodeerd indien een valincident is gebeurd. Dit wijst op een risico voor valpartijen. De CAP wordt gecodeerd als 2 indien er meerdere valincidenten waren in het verleden. Dit wijst op een hoog risico voor valpartijen.

129


Tabel 69: Verdeling van de bewoners volgens de CAP13 – Valpartijen CAP 13 - Valpartijen 0 1 2 6 Rollins 100% 6 6 Coltrane 50% 50% 13 2 Davis 86,7% 13,3% 4 1 Blakey 80% 20% 15 3 Baker 83,3% 16,7% 4.14

De CAP voor Voedingsproblemen (CAP15)

Deze CAP signaleert een mogelijk risico op voedingsproblemen. Dit wordt berekend op basis van de BMI (Body Mass Index) van de bewoners. Deze CAP wordt gecodeerd als 0 bij geen risico op voedingsproblemen, als 1 bij matig risico en als 2 voor hoog risico op voedingsproblemen. Tabel 70: Verdeling van de bewoners volgens de CAP15 – Voeding CAP 15 - Voeding 0 1 2 5 1 Rollins 83,3% 16,7% 7 2 3 Coltrane 58,3 16,7% 25% 9 3 3 Davis 60% 20% 20% 3 1 1 Blakey 60% 20% 20% 13 3 2 Baker 72,2% 16,7% 11,1% 4.15

De CAP voor Mondproblemen (CAP16)

Deze CAP wordt berekend op basis van items die betrekking hebben op de toestand van de mond en het gebit van de bewoners (vb. droge mond, afgebroken of losse tanden, reflux,

130


gewichtverlies, enzovoort). De codering gebeurt op basis van de aanwezigheid van risico (waarde van de CAP16 wordt 1) of van symptomen (waarde van de CAP16 wordt 2) van mondproblemen. Tabel 71: Verdeling van de bewoners volgens de CAP16 – Mondproblemen CAP 16 - Mond 0 1 2 5 1 Rollins 83,3% 16,7% 8 1 3 Coltrane 66,7% 8,3% 25,0% 10 1 4 Davis 66,7% 6,7% 26,7% 2 1 2 Blakey 40% 20% 40% 12 2 4 Baker 66,7% 11,1% 22,2% 4.16

De CAP voor Doorligwond (CAP18)

Als de CAP voor Doorligwond (ook decubitus genoemd) geactiveerd wordt, duidt dit op een risico op het ontwikkelen van een doorligwond of op het feit dat de bewoner reeds een doorligwond heeft. Tabel 72: Verdeling van de bewoners volgens de CAP18 – Doorligwond CAP 18 - Doorligwond 0 1 2 6 Rollins 100% 10 2 Coltrane 83,3% 16,7% 13 2 Davis 86,7% 13,3% 4 1 Blakey 80% 20% 9 7 2 Baker 50% 38,9% 11,1%

131


4.17

De CAP voor Bedwang (CAP20)

Deze CAP wordt berekend op basis van de drie volgende items: fixatie van het bovenlichaam, fixatie vanuit een stoel waaruit de bewoner niet kan opstaan en de ADLindex. Tabel 73: Verdeling van de bewoners volgens de CAP20 – Bedwang CAP 20 - Bedwang 0 1 6 Rollins 100% 12 Coltrane 100% 12 3 Davis 80% 20% 3 2 Blakey 60% 40% 11 7 Baker 61,1% 38,9% 4.18

De CAP voor Huidproblemen (CAP 21)

De CAP voor huidproblemen wordt geactiveerd bij de aanwezigheid van huidproblemen of bij het risico om deze problemen te ontwikkelen. Enkele huidproblemen zijn ulcera, schrammen of builen, huiduitslag, ernstige brandwonden, ongevoeligheid van de huid, enzovoort. Tabel 74: Verdeling van de bewoners volgens de CAP21 – Huidproblemen CAP 21 - Huid 0 1 6 Rollins 100% 9 3 Coltrane 75% 25% 12 3 Davis 80% 20% 5 Blakey 100% 18 Baker 100%

132


4.19

De CAP voor Relaties (CAP 23)

De CAP voor Relaties wordt als volgt gecodeerd: 1 - wankelende relatie, matige prioriteit en 2 – wankelende relatie, hoge prioriteit. In de volgende tabel vindt men een overzicht van de populatieverdeling voor deze CAP. Deze CAP wordt berekend door de combinatie van items van sociale omgang van de MDS/RAI. De berekening van deze CAP is een combinatie van de items van het MDS/RAI voor omgang (met familie, zorgverleners en andere bewoners) en dagelijks gedrag (negatieve uitspraken, boosheid en verbaal lastigvallen). Voor beide waarden voor deze CAP (waarden 1 of 2) wordt er dus een signalering gegeven voor een risico of een probleem in de omgang met anderen. Bij waarde 2 is er hogere prioriteit van de zorgverleners om aan deze sociale aspecten van de bewoner te werken. Tabel 75: Verdeling van de bewoners volgens de CAP23 – Relaties CAP 23 - Relaties

Rollins Coltrane Davis Blakey Baker

4.20

0

1

2

2 33,3%

3 50%

5 41,7% 11 73,3% 5 100% 10 55,6%

1 8,3% 1 6,7%

6 50% 3 20%

1 5,6%

7 38,9%

1 16,7%

De CAP voor Zicht (CAP 24)

Deze CAP geeft een signalering voor zichtproblemen zoals glaucoom, cataract en gestoord gezichtsvermogen. Deze CAP wordt berekend op basis van het gezichtsvermogen van de bewoner (met bril of andere hulpmiddelen) en de cognitie-index van het RAI. De CAP wordt geactiveerd als 1 voor bewoners die zichtproblemen hebben maar voor wie matige verbeteringen mogelijk zijn (cognitieve beperkingen hoger). Bij een signalering met waarde 2 zijn er grote verbeteringen mogelijk (cognitieve beperkingen lager).

133


Tabel 76: verdeling van de bewoners volgens de CAP 24 - Zicht CAP 24 - Zicht 0 1 2 6 Rollins 100% 3 5 4 Coltrane 25% 41,7% 33,3% 10 1 4 Davis 66,7% 6,7% 26,7% 2 1 2 Blakey 40% 20% 40% 9 2 7 Baker 50% 11,1% 38,9%

5. Medicatieverbruik Het RAI instrument verzamelt gedetailleerde informatie over het medicatieverbruik van de bewoners. Er wordt gevraagd welke medicatie genomen wordt, in welke dosis, in welke eenheid (miligram, mililiter, enz.), de toedienroute (vb via mond, tong, oog, intramusculair, etc.), de frequentie van gebruik en of de medicatie verplicht moet genomen worden of enkel indien nodig. Het RAI maakt het dus mogelijk deze gegevens voor het zorgplan en voor onderzoek te inventariseren. Vanuit de RAI-gegevens van de bewonerspopulatie van kleinschalig genormaliseerd wonen hebben wij het medicatieverbruik vergeleken met een studie over geneesmiddelengebruik in Belgische rusten verzorgingstehuizen. Deze studie werd gepubliceerd door het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) in 2006. In Figuur 5 wordt een overzicht gemaakt van het medicatieverbruik (chronische en acute ziekten) van de bewoners in een kleinschalige woning. Hier staat gepresenteerd hoeveel geneesmiddelen de bewoners innemen. Om vergelijkingsmateriaal te hebben, werd er enkel rekening gehouden met verplichte medicatie. We zien duidelijke verschillen tussen de organisaties die al lang volgens de visie van KGW werken en organisaties die daar recenter mee starten. Het huis Blakey is bijvoorbeeld pas enkele maanden geleden gestart. We mogen daar dus een evolutie naar een daling in het medicatiegebruik verwachten.

134


Figuur 5: Boxplot van aantal geneesmiddelen per bewoner in KGW (N = 38) 14

Aantal geneesmiddelen per bewoner

12 10 8 6 4 2 0 -2 N =

5

12

15

6

Blakey

Coltrane

Davis

Rollins

KGW

In Figuur 6 ziet men de resultaten van de studie qua aantal geneesmiddelen per bewoner. De mediaanwaarde van het medicatieverbruik in rusten verzorgingstehuizen blijkt 7 te zijn en 50% van de bewoners nemen van 5 tot 9 geneesmiddelen. De mediaanwaarden voor drie kleinschalige woningen blijken lager te zijn dan de mediaanwaarde van de studie.

135


Figuur 6: Boxplot van aantal geneesmiddelen per bewoner in Belgische rusten verzorgingstehuizen (N=2510)

Bron: Vander Stichele R.H et al. 2006 : 77

6

De samenhang tussen de Katz-schaal en het RAI instrument

Wij onderzochten vervolgens de correlatie tussen de score op de Katz-schaal en de activering van CAP’s en de score op de indexen van RAI. De grafieken die in deze paragraaf zijn gebaseerd op de gegevens van de RAI voor de bewoners in de kleinschalige woningen en op hun Katz-scores tijdens de periode van invullen van het RAI-MDS. 6.1

De ADL-index en de KATZ-schaal

De Katz-schaal is gebaseerd op verschillende ADL-items zoals zich wassen, zich kleden, zich verplaatsen, naar het toilet gaan, eten en incontinentie (voor urine en ontlasting). Enkele van deze items komen ook in het RAI instrument voor en worden gebruikt om de ADL-index te bepalen. Een belangrijk verschil is dat de berekening van de ADL-index zich niet baseert op het item incontinentie. In figuur 7 wordt een boxplot voor de ADL-index van het RAI-MDS en de Katz-scores weergegeven. Er is een hogere spreiding voor bewoners met profiel B en C van de Katzschaal voor de ADL-index. Voor 50% van de populatie van bewoners met B profiel

136


situeren de waarden van de ADL-index zich tussen 1 (enkel voorbereiding) en 3 (gedeeltelijk afhankelijk). Voor 50% van de bewonerspopulatie met profiel C liggen de waarden van de index tussen 2 (toezicht) en 4 (sterk afhankelijk). Voor de bewonerspopulatie A en Cd zijn de waarden stabieler. De twee puntjes op de boxplot stellen twee outliers (extreme waarden) voor in de populatie van bewoners met profiel Cd. De bedoeling van deze grafiek is niet om de overeenstemming tussen de Katz-schaal en het RAI te toetsen. Dit is immers niet mogelijk omdat beide instrumenten gebaseerd zijn op verschillende items. Voor de ADL-index is er wel overeenstemming met betrekking tot de categorieën, bv. eten en zich verplaatsen, maar het RAI-MDS splitst deze categorieën verder uit dan de KATZ-schaal (zelfstandig, slechts gereedzetten, toezicht (met 1 tot 2 keer lichamelijke hulp), beperkte hulp, uitgebreide hulp, maximale hulp, totale afhankelijkheid). Het is belangrijk op te merken dat een bewoner met een waarde 0 voor de ADL-index niet noodzakelijk volledig zelfstandig kan functioneren. De berekening van de schaal is namelijk een combinatie van de verschillende items over ADL-functioneren. Een bewoner met een waarde 0 voor de index kan bijvoorbeeld op bijna alles als ‘zelfstandig’ scoren maar kan bijvoorbeeld uitgebreide hulp nodig hebben om zich te baden of voor de uitgebreide ochtendverzorging.

137


Figuur 7: Boxplot - ADL-index en Katz-scores in de vier kleinschalige woningen samen 7 6 5 4 3

ADL index

2 1 0 -1 N=

2

18

6

12

A

B

C

Cd

KATZ-scores

In deze figuur is er een duidelijk verschil in de mediaanwaarden tussen de profielen C en Cd en tussen deze en de profielen A en B. De mediaanwaarde is dezelfde voor de profielen A en B van de Katz-schaal. De spreiding in B is echter hoog, wat betekent dat voor dit profiel er zowel bewoners zijn die bijna alles zelfstandig of onder toezicht kunnen doen als bewoners die gedeeltelijk afhankelijk zijn. 6.2

De schaal voor Communicatie en de KATZ-schaal

De Katz-scores geven geen inzicht in communicatieve vaardigheden. Toch is dit item heel belangrijk voor het dagelijkse functioneren van de bewoners. Bewoners die anderen niet goed kunnen begrijpen of die zichzelf niet duidelijk kunnen maken, ondervinden heel wat problemen in het dagelijkse leven. RAI meet de communicatieve vaardigheden wel via de Communicatie-index. In Figuur 8 wordt een overzicht gegeven van de spreiding van de Communicatie-index voor de verschillende Katz-profielen van de bewoners in kleinschalig genormaliseerd wonen. De mediaanwaarden voor de communicatie-index van de bewonerspopulaties met profiel C en Cd ligt tussen de waarden 4 (matige beperking) en 5 (matige/ernstige beperking). De mediaanwaarden voor de bewoners met profiel A en B liggen tussen de waarden 1 (nauwelijks intact) en 2 (lichte beperking).

138


Figuur 8: Boxplot - Communicatie-index en Katz-scores in de kleinschalige woningen 10

8

COMMUNICATIE index

6

4

2

0

-2 N=

2

18

6

12

A

B

C

Cd

KATZ-scores

6.3

De schaal voor Depressie en de Katz-schaal

De schaal voor Depressie wordt berekend op basis van verschillende items over stemmingsstoornissen en verandering in het gedrag van de bewoners. Deze index geeft de graad van depressie van de bewoners aan. De waarden van de schaal variëren van geen depressie (0) tot zeer ernstige depressie (14). In Figuur 9 wordt een overzicht gegeven van de graad van depressie van de bewoners in de verschillende kleinschalige woningen naargelang hun profielen van de Katz-schaal. Bewoners met profiel A en profiel C blijken de hoogste mediaanwaarden te hebben voor deze index - waarden tussen 3 en 4 in de depressieschaal.

139


Figuur 9 : Boxplot - Depressie-index en Katz-scores in de kleinschalige woningen 14 12 10 8

DEPRESSIE index

6 4 2 0 -2 N=

2

18

6

12

A

B

C

Cd

KATZ-scores

6.4

De index voor Cognitie en de Katz-schaal

De Katz-schaal wordt bepaald op basis van het ADL-functioneren en ook op basis van het cognitief functioneren. Het RAI instrument berekent deze indexen apart en geeft dus een meer overzichtelijk beeld van de zorgsituatie van de bewoner. Het RAI berekent deze index niet alleen door oriëntatie van tijd en ruimte maar ook door de dagelijkse besluitvorming in kaart te brengen. In Figuur 10 wordt er een overzicht weergegeven van de spreiding van de profielen van de bewonerspopulatie naargelang hun cognitief functioneren. Het is interessant op te merken dat het cognitief functioneren sterk onafhankelijk is van het profiel van de Katz-schaal. Een bewoner van profiel A heeft hier een waarde 5 voor cognitief functioneren, d.i. ernstige cognitieve gebreken. Door de oorspronkelijke gegevens van het RAI-MDS blijkt dat deze bewoner nooit of zelden dagelijkse beslissingen neemt, geheugenproblemen heeft (korte termijn, lange termijn en procedureel geheugen) en die gestoord denkt. Toch blijkt deze bewoner een waarde 1 op het ADL-index te hebben gekregen: slechts gereedzetten, wel beperkte hulp voor baden en toezicht en beperkte hulp voor zelfverzorging. Deze bewoner heeft een profiel A maar zijn/haar dagelijkse behoeften kunnen volgens de tijdsbesteding aan zorg en begeleiding voor die bewoner vergelijkbaar worden met een bewoner met profiel C. De spreiding van cognitie van bewoners Cd is hoog. Vijftig procent van de bewoners met een profiel Cd heeft een cognitieprofiel tussen de waarden van 2

140


(gemiddelde gebrek) en 5 (ernstig gebrek). Een bewoner Cd die relatief veel ADL-hulp nodig heeft (waarde 5 voor ADL-index – maximaal afhankelijk) maar die als cognitie een waarde 1 heeft laat ook zien dat de Katz-schaal niet overzichtelijk is. De Katz-schaal brengt veel verschillende karakteristieken van bewoners samen, welke beter afzonderlijk zouden worden geanalyseerd. Figuur 10 : Boxplot - Cognitie-index en Katz-scores in de kleinschalige woningen 7

6

5

4

COGNITIE index

3

2

1 0 N=

2

18

6

12

A

B

C

Cd

KATZ-scores

6.5

De CAP voor Gedrag en de Katz-schaal

De Katz-schaal houdt geen rekening met gedragsstoornissen. Toch blijkt dit een van de belangrijkste problemen in het dagelijkse leven van personen met dementie. De ene dag kan een bewoner zeer goed functioneren op ADL vlak en op andere dagen, door angst, storend gedrag, verzettend gedrag tegen zorg, enz. kan de bewoner veel slechter presteren qua ADL. In Figuur 11 wordt de CAP van Gedrag (CAP3) geanalyseerd volgens de profielen van de Katz-schaal voor bewoners in de kleinschalige woning setting. Het risico voor gedragsstoornissen of de symptomen zelf blijken vooral voor bewoners met profiel A en B (mediaanwaarde hoger dan voor andere profielen) te worden gesignaleerd.

141


Figuur 11: Boxplot - CAP voor gedrag (CAP3) en Katz-scores in de kleinschalige woningen 2,5

2,0

CAP3 - Gedragstoornissen

1,5

1,0

,5

0,0

-,5 N=

2

18

6

12

A

B

C

Cd

KATZ-scores

6.6

Het aantal geactiveerde CAP’s en de Katz-schaal

We onderzochten tenslotte of er een samenhang is tussen de score op de Katz-schaal en het aantal CAP’s dat voor een bewoner wordt geactiveerd. Door het feit dat de CAP’s eigenlijk aandachtspunten zijn (reactivatiedomeinen), kan afgeleid worden dat de bewoners met de hoogste aantal CAP’s ook de meeste zorg en begeleiding nodig zouden hebben. In figuur 12 wordt een overzicht gemaakt van de verdeling van de Katz-profielen van de bewoners in kleinschalig wonen volgens het aantal geactiveerde CAP’s. Uit het diagram blijkt dat bewoners met profiel A relatief veel CAP’s geactiveerd hebben gekregen. Hun mediaanwaarde blijkt zo hoog als deze voor Cd bewoners.

142


Figuur 12: Boxplot - Aantal geactiveerde CAP’s en Katz-scores in de kleinschalige woningen 16 14 12

Aantal geactiveerde Cap's

10 8 6 4 2 0 N=

2

23

6

24

A

B

C

Cd

KATZ-scores

7

Besluit

In dit hoofdstuk werd er deels uitgelegd hoe het Resident Assessment Instrument in mekaar zit en wat de bruikbaarheid van dit instrument kan zijn. Het instrument blijkt brede toepassingen te hebben voor wetenschappelijk onderzoek, zorgverbetering en kwaliteitsmanagement. De CAP’s en indexen uit RAI werden beschreven, evenals de scores van de bewoners op deze schalen en indexen. Er werd geen vergelijking gemaakt tussen de huizen of de settings. Gezien het grote aantal CAP’s zijn de aantallen te klein om dit te doen. Wel wordt met dit hoofdstuk een aanzet gegeven tot hoofdstuk 9, waarin we RAI koppelen aan de tijdsmeting. We berekenden wel de correlaties tussen de Katz-schaal en de resultaten uit RAI. Daaruit blijkt dat RAI meer diversifieert tussen bewoners.

143

144

Hoofdstuk 8 De Katz-schaal

Voordat de gegevens van de tijdsmeting gekoppeld worden aan het RAI, zoeken we eerst verdere bevestiging voor de stelling dat de Katz-schaal geen geschikt instrument is om de zorgbehoefte van ouderen met dementie in kaart te brengen door middel van bijkomende statistische analyses. Daarvoor berekenen wij de sterkte van de relatie tussen de Katzscore en de tijd die werd gemeten voor enkele categorieën van zorg (zie hoofdstuk 4).

1

ADL-zorg

Uit hoofdstuk 4 bleek dat de tijdsbesteding aan ADL-zorg in kleinschalig genormaliseerd wonen niet overeenstemde met het zorgprofiel op basis van de Katz-schaal. In de twee controle-leefgroepen (klassiek rusthuis) was dit wel het geval. In tabel 47 worden de correlaties van twee variabelen weergegeven, namelijk de ‘ADL-zorg’ of de tijd die besteed werd aan ADL-zorg en het Katz-profiel. De correlaties moeten worden geïnterpreteerd als de mate van samenhang tussen deze twee variabelen. De waarden kunnen variëren van -1 tot 1. Negatieve waarden duiden op een negatieve samenhang en positieve waarden op een positieve samenhang. De tabel toont aan dat er een significante correlatie gevonden wordt tussen ADL-zorg en de Katz-score voor het klassieke rusthuis. Deze correlatie is immers positief. Dit wil zeggen dat hoe hoger het Katz-profiel van een bewoner, hoe hoger de tijdsbesteding voor ADL-zorg voor die bewoner wordt. Dit resultaat komt overeen met wat we eerder vaststelden. Eveneens zoals eerder gesteld, wordt er geen significant verband gevonden tussen de tijdsbesteding aan ADL-zorg en de Katz-score van de bewoners in kleinschalig genormaliseerd wonen. In kleinschalig genormaliseerd wonen voor personen met fysieke problemen (Katz-score O inbegrepen) werd een sterkere significantie gevonden dan in KGW voor personen met dementie. Wij moeten wel rekening houden met het feit dat in deze woning bewoners met een profiel O relatief weinig ADL zorg nodig hebben (zie hoofdstuk 4). Dit kan de resultaten enigszins vertekenen. Dat blijkt ook wanneer we het verband tussen ADL-zorg en de Katz-score zonder het profiel O analyseren. Dan is er geen significante correlatie meer.

Hoofdstuk 8 – De Katz-schaal

Tabel 77: Het verband tussen de tijdsbesteding aan ADL-zorg en de Katz-scores in de verschillende settings Settings Verband ADL-zorg en de Katz-scores 0,134 Kleinschalig genormaliseerd wonen Monk 0,472 ** Baker 0,574 ** KGW voor personen met fysieke problemen 0,650 *** (profiel O inbegrepen) KGW voor personen met fysieke problemen 0,364 (profiel O niet inbegrepen) ** significantie op 5% niveau

2

*** significantie op 1% niveau


In hoofdstuk 4 werd geen verband gevonden tussen de tijd besteed aan verpleegkundige zorg en de Katz-scores van de bewoners. Dit was het geval voor alle settings. Ook de correlaties blijken niet significant te zijn (zie tabel 78). Er is dus geen verband tussen het Katz-profiel van een bewoner en zijn of haar behoefte aan verpleegkundige zorg. Tabel 78: Het verband tussen de tijdsbesteding aan verpleegkundige zorg en de Katzscores in de verschillende settings Settings Verband verpleegkundige zorg en de Katzscores 0,144 Kleinschalig genormaliseerd wonen Monk 0,399 Baker 0,031 KGW voor personen met fysieke problemen -0,057 (profiel O inbegrepen) KGW voor personen met fysieke problemen -0,391 (profiel O niet inbegrepen)

146


3

Zorg in het algemeen

Zorg werd in hoofdstuk 4 opgesplitst in ADL-zorg en verpleegkundige zorg. Als wij de volledige categorie analyseren, dan vinden we evenmin significante correlaties tussen het Katz-profiel en de tijd besteed aan zorg in het algemeen in kleinschalig genormaliseerd wonen. In de controle-settings vinden we wel een significant verband. In KGW voor personen met fysieke problemen vinden we dit verband ook, maar het verdwijnt als we de personen met O-profiel niet opnemen in de analyse. Tabel 79: Het verband tussen de tijdsbesteding aan zorg en de Katz-scores in de verschillende settings Settings Verband zorg en de Katz-scores 0,144 Kleinschalig genormaliseerd wonen Monk 0,489 ** Baker 0,560 ** KGW voor personen met fysieke problemen 0,633 *** (profiel O inbegrepen) KGW voor personen met fysieke problemen 0,306 (profiel O niet inbegrepen) ** significantie op 5% niveau *** significantie op 1% niveau

Dit alles wijst erop dat de Katz-score geen goede indicator is van de tijd die aan zorg wordt besteed.

4

Overleg

In hoofdstuk 4 werd eveneens aangetoond dat er veel verschil is in de tijd die wordt besteed aan overleg in KGW en in de controle-settings. In kleinschalig wonen wordt er veel aandacht besteed aan overleg en er wordt getracht om over alle bewoners te spreken vooral tijdens de vergaderingen en briefings. In het klassieke rusthuis wordt er vooral gesproken over een bewoner als er aandachtspunten zijn over die persoon. Tot nu toe hebben wij het verband tussen de tijd besteed aan overleg en de Katz-schaal nog niet geanalyseerd. Toch is het interessant om deze categorie te koppelen aan de Katzschaal omdat, als er een significant verband is, wij kunnen zien voor welke bewonersprofielen het meeste tijd aan overleg wordt besteed. Tabel 80 illustreert dat er een licht significant verband is tussen de tijd die wordt besteed aan overleg en de Katz-score in kleinschalig wonen. Dit verband is echter negatief. Dit wil zeggen dat in kleinschalig wonen relatief meer overlegd wordt over personen met een lager

147


profiel op de Katz-schaal. In de controlegroepen werd er geen significant verband gevonden. Tabel 80: Het verband tussen de tijdsbesteding aan overleg en de Katz-scores in de verschillende settings Settings Verband overleg en de Katz-scores -0,271 * Kleinschalig genormaliseerd wonen Monk -0,184 Baker 0,100 KGW voor personen met fysieke problemen 0,338 (profiel O inbegrepen) KGW voor personen met fysieke problemen 0,068 (profiel O niet inbegrepen) * significantie op 10% niveau

In hoofdstuk 4 werd reeds beschreven dat bewoners met profielen A en B meer uitgebreid aan bod kwamen tijdens de overlegmomenten dan bewoners met andere profielen en dan vooral omwille van gedragsstoornissen en communicatieproblemen. Dit wijst er nogmaals op dat het personeel veel tijd besteedt aan bewoners die in de categorieën A en B vallen.

5

Communicatieve taken

Er is een significante negatieve correlatie tussen de tijd die aan communicatieve taken wordt besteed en het Katz-profiel. Dit geldt enkel voor kleinschalig wonen voor personen met dementie. Dit heeft vooral te maken met het feit dat bewoners met de profielen A, B en C zeer uitgebreid aan het gemeenschappelijk leven deelnemen in KGW. Dit resultaat betekent ook dat communicatieve taken minstens even belangrijk zijn als zorgtaken voor bewoners met profiel A of B. Bewoners met dementie hebben nood aan psychosociale begeleiding, ongeacht hun profiel op de Katz-schaal.

148


Tabel 81: Het verband tussen de tijdsbesteding aan communicatieve taken en de Katzscores in de verschillende settings Settings Verband communicatieve taken en de Katzscores -0,340 ** Kleinschalig genormaliseerd wonen Monk -0,128 Baker - 0,900 KGW voor personen met fysieke problemen -0,031 (profiel O inbegrepen) KGW voor personen met fysieke problemen -0,271 (profiel O niet inbegrepen) ** significantie op 5% niveau

6

De ondersteuning van huishoudelijke taken

Tabel 82 toont de correlaties tussen de tijd besteed aan de begeleiding van huishoudelijke taken en de Katz-scores. Ook hier is er een significant negatief verband, enkel voor kleinschalig wonen voor personen met dementie. Bewoners met profiel A en B zijn het meest betrokken in de huishoudelijke taken die langer duren, zoals eten klaarmaken of boodschappen doen. Bewoners met profiel C en Cd namen ook deel aan huishoudelijke taken zoals afwassen, afdrogen of de tafel klaarzetten, maar deze taken vergden relatief minder begeleiding. Ook dit wijst op de nood aan een alternatieve financiering voor kleinschalig wonen. Het begeleiden van huishoudelijke taken is in deze setting een kerntaak om de visie van KGW te realiseren en om het leven van de bewoners zo genormaliseerd en zo huiselijk mogelijk te laten zijn. Daar houdt de huidige financieringswijze geen rekening mee.

149


Tabel 82: Het verband tussen de tijdsbesteding aan begeleiding van huishoudelijke taken en de Katz-scores in de verschillende settings Settings Verband begeleiding huishoudelijke taken en de Katz-schaal -0,311 ** Kleinschalig genormaliseerd wonen Monk -0,136 Baker n.v.t. KGW voor personen met fysieke problemen -0,031 (profiel O inbegrepen) KGW voor personen met fysieke problemen -0,218 (profiel O niet inbegrepen) ** significantie op 5% niveau

7

Animatie

Ook met betrekking tot de tijd besteed aan animatie vinden we een negatieve correlatie met de Katz-schaal. In dit geval geldt het significant negatief verband echter enkel voor de controle-settings. Deze significante correlatie weerspiegelt wat er gebeurt in deze settings. Voor bewoners met profiel B worden er op vaste tijdstippen animatie-activiteiten georganiseerd, al dan niet in de leefgroep zelf. In kleinschalig genormaliseerd wonen wordt het concept animatie anders ingevuld. Animatie wordt er niet gezien als een extra activiteit, als ontspanning, maar als iets dat de bewoners doen in het kader van normalisatie. Zo kunnen de bewoners samen confituur maken, een wandeling maken of een terrasje gaan doen en dergelijke meer, naargelang hun eigen voorkeur van het moment. Dit eist van het personeel de nodige flexibiliteit. Tabel 83: Het verband tussen de tijdsbesteding aan animatie en de Katz-scores in de verschillende settings Settings Verband animatie en de Katz-schaal -0,221 Kleinschalig genormaliseerd wonen Monk n.v.t. Baker -0,446 * KGW voor personen met fysieke problemen n.v.t. (profiel O inbegrepen) KGW voor personen met fysieke problemen n.v.t. (profiel O niet inbegrepen) * significantie op 10% niveau

150


De aanduiding ‘n.v.t’ in de andere settings heeft te maken met het feit dat in de KGW voor personen met fysieke problemen geen animatietijd werd gemeten in de dagen van de tijdsmeting. In ‘Monk’ namen alle bewoners deel aan de animatie en kon de correlatie dus niet worden berekend.

8

Besluit

Deze analyses tonen nogmaals aan dat de Katz-schaal geen geschikt instrument is voor het schatten of bepalen van de tijd die nodig is om personen met dementie in KGW te begeleiden en zorg te verlenen. Dat is ook in de klassiekere settings het geval, waar de Katz-schaal enkel met de tijdsbesteding in de categorie ADL-zorg (en zorg) correleert. Een belangrijke punt is dat de Katz-schaal de behoefte aan verpleegzorg niet voorspelt, in geen enkele setting. Bovendien houdt de huidige financieringswijze geen rekening met een aantal activiteiten die erg belangrijk zijn in de visie van KGW: psychosociale begeleiding, overleg en begeleiding van huishoudelijke taken. Er werd zelfs een negatieve correlatie gevonden tussen de tijd besteed aan deze activiteiten en de score op de Katz-schaal.

151

152

Hoofdstuk 9 RAI als alternatief voor de Katz-schaal ?

1

Inleiding

Uit het vorige hoofdstuk bleek dat er geen overeenstemming te vinden is tussen de tijd die wordt besteed aan zorg voor een bepaalde bewoner en diens score op de Katz-schaal in kleinschalig genormaliseerd wonen. In het klassieke rusthuis was die overeenstemming er enkel voor ADL-zorg. We koppelden de tijdsmeting ook aan de schalen en instrumenten die door RAI worden gegenereerd, om te zien of we hier meer correlatie vinden. Zoals reeds werd uiteengezet in hoofdstuk 7, is het RAI een assessment-instrument om verschillende aspecten van de zorgsituatie van de bewoner te bekijken: cognitie, communicatie, psychosociaal welzijn, ADL, ziektediagnosen, gezondheidsproblemen, toestand van de mond en het gebit, voedingstoestand, conditie van de huid, ontspanningsactiviteiten, medicatiegebruik, enzovoort. We koppelen nu de gegevens van de tijdsmeting aan de resultaten van het RAI voor elke bewoner. Deze resultaten zijn eigenlijk signaleringen of ‘Client Assessment Protocols’ (CAP’s) (zie ook hoofdstuk 7). Bovendien worden de gegevens van de tijdsmeting ook gekoppeld aan de RAI-indexen voor ADL activiteiten, BMI (de “Body Mass Index”), Communicatie, Cognitie, MDS-Depressie en Pijn.

2

Analyse van de tijdsmeting gekoppeld aan het RAI instrument

Via multivariate regressies worden de CAP’s en de RAI-indexen aan de tijdsmeting gekoppeld. Het is immers niet opportuun om elke CAP apart te bestuderen, omdat de CAPs niet volledig onafhankelijk zijn van elkaar. Er is dus wel sprake van collineariteit. Zo zal bijvoorbeeld de CAP voor blaascontrole, die het risico op blaasincontinentie weergeeft, niet alleen beïnvloed worden door items over de continentie voor urine van de bewoner maar ook door items die behoren tot de CAP voor cognitie (CAP 6), CAP voor gedrag (CAP 3) en CAP voor communicatie (CAP 7) (zie ook het gebruikershandboek van het RAI voor Instellingen voor Langdurige Zorg (versie 2.1 InterRai)). Anders dan bij de Katz-schaal, waar verschillende bewoners hetzelfde profiel kunnen hebben, komen twee dezelfde RAI-profielen eerder zelden voor. Het RAI-instrument is meer specifiek. Mede daarom werden de resultaten voor de tijdsmeting niet gebundeld voor de vier initiatieven van KGW, maar apart geanalyseerd. Het samenvoegen van de vier initiatieven zorgde er immers voor dat onderlinge verschillen elkaar ophieven en de analyses eerder nietszeggend werden. In elke woning worden verschillende CAP’s

Hoofdstuk 9 – RAI als alternatief voor de Katz-schaal?

geactiveerd. Het was bijgevolg niet mogelijk om een regressiemodel te vinden dat voor alle huizen tegelijk paste. Dit kan verklaard worden door de verschillen in de bewonerspopulaties van de huizen. De huizen hebben bewoners met verschillende kenmerken. De tijdsmeting betrof de activiteiten die voor die bepaalde bewoners met hun eigen kenmerken nodig waren. Het beste model zou dus elke afzonderlijke tijdsmeting moeten verklaren. Daarom werden de regressies per huis uitgevoerd. De regressies tonen dat de significante variabelen verschillend zijn voor elk huis. De analyses werden uitgevoerd met het statistisch programma SAS. Er werd gewerkt met stepwise-analyses via PROC REG. 2.1

ADL-zorg

Tabel 84 toont het resultaat voor de regressie voor de kleinschalige woning Rollins aan. De CAP’s voor darmcontrole (CAP5) en voor depressie (CAP10) en de indexen voor communicatie en cognitie correleren significant met de tijd die wordt besteed aan ADLzorg. Om de analyse meer overzichtelijk te maken werden enkele CAP’s gehercodeerd. Wij zullen deze codering uitleggen voor alle variabelen die statistisch significant zijn. De CAP voor darmcontrole werd gecodeerd volgens de volgende gradatie: 0 – totaal geen controle over ontlasting, 1 – incontinentie - achteruitgang voorkomen, 2 – matige controle: verbetering vergemakkelijken, 3 – geen incontinentie voor ontlasting. De negatieve coëfficiënt voor de variabele CAP5recode betekent dat mensen met minder darmcontrole significant meer ADL-zorg nodig hebben. De positieve coëfficiënt voor de variabele CAP10 (depressie) betekent dat er meer ADL-zorg wordt gegeven voor bewoners die symptomen van depressie hebben. De positieve coëfficiënten voor de variabelen communicatie en cognitie betekenen dat er relatief meer ADL-zorg wordt gegeven aan mensen die meer communicatieve en meer cognitieve beperkingen hebben. Het regressiemodel heeft de maximale waarde van 1 voor R². Dit betekent dat de tijd die besteed wordt aan ADL-zorg in huis Rollins volledig wordt verklaard door de variabelen in het model.

154


Tabel 84: KGW Rollins - Regressiemodel ADL-zorg en de variabelen uit het RAIinstrument N =6 R² = 1.000 (Constant) CAP5recode COMMUN COGNITIE CAP10

9171,228 *** -2654,032 *** 169,351 ** 515,114 ** 217,255 **

*** significantie op 1% niveau ** significantie op 5% niveau

Tabel 85 toont het regressiemodel voor het huis Coltrane. We kijken opnieuw welke variabelen de tijd die wordt besteed aan ADL-taken kunnen verklaren. Er wordt significantie gevonden voor de volgende variabelen: de BMI (Body Mass Index); de CAP voor uitdroging (CAP 8), de CAP voor cognitieve achteruitgang (CAP6) en de CAP voor blaascontrole (CAP4). Deze laatste werd gehercodeerd. Na de codering ziet de variabele CAP4recode er als volgt uit: 0 – totaal geen controle van de blaas, 1 – incontinentie achteruitgang voorkomen, 2 – matige controle: verbetering vergemakkelijken, 3 – geen incontinentie voor urine. Tabel 85 : KGW Coltrane - Regressiemodel ADL-zorg en de variabelen uit het RAIinstrument N = 12 R² = .830 (Constant) BMI CAP8 CAP6 CAP4recode

1183,294 78,905 ** 2005,904 *** -2660,813 *** -485,727 ***


De positieve regressiecoëfficiënt voor de variabele BMI betekent dat er meer tijd aan ADL-zorg zou besteed worden bij mensen die een hoge BMI (overgewicht) hebben. Men moet dan bijvoorbeeld met twee zijn om iemand uit bed of uit een zetel te helpen. De positieve coëfficiënt van de significante variabele CAP8 (uitdroging) betekent dat er meer ADL-zorg is voor bewoners die uitdrogingsverschijnselen hebben. De negatieve coëfficiënt voor de variabele CAP4recode betekent dat mensen met minder blaascontrole significant meer ADL-zorg nodig hebben. De negatieve coëfficiënt voor de variabele CAP6 betekent dat er meer ADL-zorg zou gegeven worden aan mensen die recent geen cognitieve achteruitgang kenden. Dat wil niet zeggen dat het om personen met beginnende

155


dementie gaat. De activering van deze CAP betekent alleen dat er recent een achteruitgang was in de cognitie van de bewoner. De R² van het model ligt opnieuw hoog en impliceert dat 83% van de tijd die wordt besteed aan ADL-zorg in huis Coltrane, wordt verklaard door de variabelen in het model. Tabel 86 toont het resultaat voor het regressiemodel van de kleinschalige woning Davis. De volgende variabelen zijn statistische significant in dit model: de CAP voor bedwang (CAP20), de CAP voor doorligwond (CAP18), de CAP voor gedrag (CAP3), de CAP voor controle van de darm (CAP5) en de index van ADL. De CAP voor gedrag werd gecodeerd als volgt: geen gestoord gedrag, dementie niet zo ver gevorderd (0), matig gestoord (1), veel gestoord gedrag (2), geen gestoord gedrag, maar dementie wel gevorderd (3). Zoals eerder uitgelegd werd de CAP5 als volgt gecodeerd: totaal geen controle voor ontlasting (0), incontinentie - achteruitgang voorkomen (1), matige controle van de darm: verbetering vergemakkelijken (2), geen incontinentie voor ontlasting (3). De index van ADL varieert van geen beperking (0) tot totaal ADL afhankelijkheid (6). Tabel 86 : KGW Davis - Regressiemodel ADL-zorg en de variabelen uit het RAIinstrument N =15 R² = .862 (Constant) CAP20 CAP18 CAP3recode CAP5recode ADL

1979,540 *** 2500,451 *** -1474,758 ** -545,765 ** 332,107 ** 209,296 **


De significantie van de variabele CAP 20 (Bedwang) betekent dat er meer tijd aan ADLzorg besteed wordt aan mensen voor wie beschermende maatregelen nodig zijn. Er wordt ook significant meer ADL-zorg gegeven aan mensen die geen activering voor een doorligwond hebben (CAP18) en minder gestoord gedrag vertonen (CAP3). Er wordt ook meer ADL-zorg gegeven aan mensen met matige controle van de darm. Mensen met meer ADL-beperkingen zouden ook meer ADL-zorg ontvangen volgens dit regressiemodel, wat uiteraard zeer logisch is. Tabel 87 toont het resultaat voor de regressie van de tijdsbesteding aan ADL-zorg en het RAI voor de kleinschalige woning Blakey. De variabele die significant is in dit model is de CAP voor gedrag (CAP3). Zoals eerder uitgelegd werd deze CAP gecodeerd volgens de volgende gradatie: geen gestoord gedrag, dementie niet zo ver gevorderd (0), matig gestoord (1), veel gestoord gedrag (2), geen gestoord gedrag, maar dementie wel gevorderd (3). De positieve coëfficiënt voor de variabele CAP3recode betekent dat mensen met

156


minder gestoord gedrag maar in verdere stadia van dementie meer ADL zorg nodig zouden hebben. Tabel 87: KGW Blakey - Regressiemodel ADL-zorg en de variabelen uit het RAIinstrument N = 5 R² = .803 (Constant) 2174,436 ** CAP3recode 844.615 ** CAP20 -798.794 ** significantie op 5% niveau

Tabel 88 toont aan het resultaat voor de regressie voor de meer klassieke leefgroep Baker. De variabelen die significant zijn in dit model zijn CAP 8 (uitdroging), CAP 16 (Mond), MDS-depressie, CAP15 (Voeding) en CAP 7 (Communicatie). CAP7 werd gehercodeerd om de gradatie van de communicatieve vaardigheden te kunnen uitleggen: 0 (veel communicatieve beperkingen), 1 (communicatie achteruitgang voorkomen), 2 (communicatie verbetering vergemakkelijken), 3 (geen communicatieve beperkingen). Tabel 88: Leefgroep Baker– Regressiemodel ADL-zorg en de variabelen uit het RAIinstrument N = 18 R² = .820 (Constant) CAP8 CAP16 MDSDEPR CAP15 CAP7recode

3114,212 *** -2442,170 *** 806,767 *** 134,732 ** 721,744 ** -540,90 **


De regressie kan worden geïnterpreteerd als volgt: er wordt meer ADL-zorg voorspeld voor bewoners die geen uitdrogingsproblemen hebben, voor bewoners met symptomen van een mondaandoening, voor bewoners met symptomen van depressie, voor bewoners met voedingsproblemen en voor bewoners met communicatieve beperkingen. De regressiemodellen gepresenteerd in deze sectie hebben hoge R² waarden (>0.8), wat betekent dat deze modellen de tijd die wordt besteed aan ADL-zorg voor een groot deel verklaren. We moeten wel vermelden dat het aantal observaties per huis relatief beperkt was. In elk huis werd het RAI wel voor (bijna) alle bewoners ingevuld, maar er waren in totaal acht bewoners die in de tijdspanne tussen de afname van RAI en de tijdsmeting overleden (zes) of verhuisden (twee).

157


2.2


In het vorige hoofdstuk werd geen correlatie gevonden tussen de tijd die wordt besteed aan verpleegkundige zorg en de Katz-score van de bewoners, zowel in KGW als in de controle-setting. Het RAI-instrument zou meer informatie over de behoefte aan verpleegkundige zorg kunnen opleveren. Enkele CAP’s gaan immers over de medische toestand van de bewoners. Van de 24 CAP’s zijn er 13 van medische aard of hebben een rechtstreeks verband met medische gegevens van de bewoners. In huis Rollins correleren de CAP voor voeding (CAP15recode) en de index voor Pijn significant met de tijd die wordt besteed aan verpleegkundige zorg. Er wordt meer tijd besteed aan verpleegkundige zorg voor bewoners met hoger risico op voedingsproblemen. Daarmee denken wij aan gewichtsverlies, therapeutische diëten, gemalen voedsel, diabetes, enzovoort. Bovendien wordt er meer verpleegkundige zorg gegeven aan bewoners die meer aan pijn lijden. Tabel 89: KGW Rollins - Regressiemodel verpleegkundige zorg en de variabelen uit het RAI-instrument N =6 R² = 0.999 (Constant) PIJN CAP15 BMI

-46,149 173,811 *** 62,248 ** 3,323


De gegevens in de volgende tabel tonen het regressiemodel met de variabelen die statistisch significant zijn voor de kleinschalige genormaliseerde woning Coltrane. De CAP’s voor cognitieve achteruitgang (CAP6), pijnsignalering (CAP17) en mondaandoeningen (CAP16) hangen samen met de tijd die wordt besteed aan verpleegkundige zorg. CAP17 werd als volgt gehercodeerd: 1 – veel pijn, 2 – matige pijn, verbetering mogelijk, 3 – sporadische pijn, 4 – geen pijn.

158


Tabel 90: KGW Coltrane - Regressiemodel verpleegkundige zorg en de variabelen uit het RAI-instrument N = 12 R² = .993 (Constant) CAP6 CAP17recode CAP8 CAP16 CAP7recode

24,289 334,628 *** -10,286 ** 35,754 15,669 ** 11,200


Uit de analyse van dit regressiemodel kunnen wij besluiten dat er meer verpleegkundige zorg wordt gegeven aan bewoners met een activering voor de CAP voor ADL-beperking (CAP6) en voor de CAP voor mondaandoeningen (CAP 16). Er wordt ook significant meer tijd aan verpleegkundige zorg besteed voor bewoners die matig tot veel pijn hebben (CAP17recode). De volgende tabel toont het regressiemodel voor de tijdsbesteding aan verpleegkundige zorg voor het huis Davis. De volgende variabelen zijn statistisch significant in dit model: de CAP’s voor ADL-beperking (CAP2), bedwang (CAP20), ontspanning (CAP1), huidproblemen (CAP21), uitdroging (CAP8) en valpartijen (CAP13). Volgens dit regressiemodel zou er meer tijd besteed worden aan verpleegkundige zorgen voor bewoners met matige ADL-beperking en voor wie beschermende maatregelen worden gebruikt. Er wordt meer verpleegkundige zorg gegeven aan bewoners met activering van de CAP’s voor huidproblemen, uitdroging en valpartijen. De activering van deze laatste drie CAP’s kan een risico voor deze problemen signaleren of kan betekenen dat het probleem al bestaat. Hierbij verwijzen wij naar het verband tussen de CAP’s van valpartijen en bedwang. Volgens het gebruikershandboek van het RAI (versie 2.1 InterRai) moeten deze twee CAP’s, door hun rechtstreekse verband met elkaar, altijd samen in het zorgplan behandeld worden. Hetzelfde geldt voor de CAP’s voor uitdroging en huidproblemen. In dit model komen beide CAP’s toch voor, ondanks controle voor correlatie en collineariteit. De significantie van de CAP voor ontspanning betekent dat er meer verpleegkundige zorg zou gebeuren voor mensen die geen activering hebben voor de CAP van ontspanning. Dit zijn bewoners die geen signalering hebben voor een risico op een grote vermindering aan ontspanningsactiviteiten (bv; door recente veranderingen in gezondheidstoestand of stemming) of zijn mensen die bijna niet aan deze activiteiten kunnen deelnemen (vb. bij veel ADL-beperkingen).

159


Tabel 91: KGW Davis - Regressiemodel verpleegkundige zorg en de variabelen uit het RAI-instrument N = 15 R² = .968 (Constant) CAP2recode CAP20 CAP1 CAP21 CAP8 CAP5recode CAP13 CAP4recode

139,170 *** -86,130 *** 149,619 *** -91,280 *** 69,495 *** 154,174 *** 16,566 69,884 ** 19,883


In huis Blakey wordt enkel statistische significantie gevonden voor de CAP van depressie (CAP10). Er wordt dus meer verpleegkundige zorg gegeven aan bewoners met symptomen van depressie. Tabel 92: KGW Blakey - Regressiemodel verpleegkundige zorg en de variabelen uit het RAI-instrument N=5 R² = .999 (Constant) CAP13 CAP10 COMMUN

7,000 26,222 14,556 ** 2,778

** significantie op 5% niveau

De modellen verklaren telkens meer dan 90% (R²) van de tijd die wordt besteed aan verpleegkundige zorg in KGW. In tabel 93 wordt het model voor de ‘klassieke’ leefgroep Baker weergegeven. Verpleegkundige zorg wordt significant voorspeld door de CAPs voor mondaandoeningen (CAP 16, positieve invloed), gedrag (CAP3recode, negatieve invloed) en bedwang (CAP 20, negatieve invloed).

160


Tabel 93 : KGW Baker - Regressiemodel verpleegkundige-zorg en de variabelen uit het RAI-instrument N = 18 R² = .720 (Constant) CAP16 CAP3recode CAP20 CAP17recode

675,900 *** 128,000 *** -114,233 *** -201,533 *** -84,283


Er is meer verpleegkundige zorg voor bewoners die symptomen van mondaandoeningen hebben. Er wordt ook meer verpleegkundige zorg gegeven aan bewoners die minder beschermende maatregelen (bedwang) nodig hebben en mensen die matig gestoord gedrag vertonen. Het regressiemodel verklaart de tijdsbesteding aan verpleegkundige zorg voor 72%. Dit is een goed resultaat omdat er toch wat tijd verliep tussen de eigenlijke tijdsmeting en het invullen van het RAI. Voor het klassieke rusthuis was dit interval ongeveer 40 dagen. Dit kan een verschil teweegbrengen in de resultaten omdat tijdens de tijdsmeting enkele verpleegzorgen die werden gegeven betrekking hadden op het genezen van infecties. 2.3

Zorg in het algemeen

Wanneer we alle vormen van zorg combineren, dan blijkt dat de tijd die daaraan wordt besteed in huis Rollins voor 90% te worden voorspeld door de CAP5recode (meer tijd voor bewoners die minder darmcontrole hebben). Het regressiemodel heeft veel gelijkenissen met de regressie voor ADL-zorg in dezelfde woning. Dit kan verklaard worden door het feit dat de tijdsbesteding aan zorg meer bestaat uit ADL-zorg dan uit verpleegkundige zorg. Tabel 94 : KGW Rollins - Regressiemodel Zorg en de variabelen uit het RAI-instrument N = 6 R² = 0.900 (Constant) 8689,553 *** CAP5recode -2421,658 ** COGNITIE 749,632 *** significantie op 1% niveau ** significantie op 5% niveau

161


In het model voor huis Coltrane vinden we volgende variabelen: de BMI (Body Mass Index); de CAP voor uitdroging (CAP 8); de CAP voor depressie (CAP10) en de CAP voor mondaandoeningen (CAP16). Tabel 94: KGW Coltrane - Regressiemodel Zorg en de variabelen uit het RAI-instrument N = 12 R² = .885 (Constant) BMI CAP8 CAP10 CAP16 CAP9

497,973 129,033 *** 1747,386 *** -808,537 *** 471,969 ** -598,878


Voor huis Davis worden de CAP voor bedwang (CAP20), de CAP voor gedrag (CAP3), de CAP voor controle van de darm (CAP5) en de index voor ADL als statistisch significant beschouwd. Tabel 95: KGW Davis - Regressiemodel Zorg en de variabelen uit het RAI-instrument N = 15 R² = .857 (Constant) CAP20 CAP18 CAP3recode CAP5recode ADL

2104,221 *** 2450,501 *** -1322,798 -600,254 ** 358,107 ** 211,755 **


In huis Blakey wordt enkel significantie gevonden voor de CAP die gedragstoornissen signaleert (CAP3). Tabel 96: KGW Blakey - Regressiemodel Zorg en de variabelen uit het RAI-instrument N = 5 R² = .791 (Constant) 2049,912 ** CAP3recode 772,676 ** ** significantie op 5% niveau

162


De resultaten voor de leefgroep Baker worden in tabel 96 weergegeven. De tijd voor zorg wordt er beïnvloed door de CAP’s voor Uitdroging (CAP 8, negatieve invloed), mond (CAP 16 , positieve invloed), MDS-depressie (index voor depressie, positieve invloed), voeding (CAP15, positieve invloed) en communicatie (CAP7). Tabel 97: Klassiek rusthuis - Regressiemodel Zorg en de variabelen uit het RAIinstrument N = 18 R² = .825 (Constant) CAP8 CAP16 MDSDEPR CAP15 CAP7recode

3191,271 *** -2473,854 *** 937,989 *** 130,591 ** 729,036 ** -507,216 **


We zien dat de tijd die besteed wordt aan zorg voor minstens 80% wordt verklaard door RAI; zowel in KGW als in de controle-setting. 2.4

Overleg

Het regressiemodel voor de tijdsbesteding aan overleg in de woning Rollins wordt weergegeven in tabel 98. Er wordt statistische significantie gevonden voor de variabele Cognitie. De positieve coëfficiënt van deze variabele betekent dat er meer tijd aan overleg wordt besteed voor bewoners met cognitieve achteruitgang. De index Cognitie varieert immers van 0 (geen cognitieve beperkingen) tot 6 (zeer ernstige cognitieve beperkingen). Tabel 98: KGW Rollins - Regressiemodel Overleg en de variabelen uit het RAIinstrument N = 6 R² = .841 (Constant) -2650,836 COGNITIE 394,955 ** CAP17recode 618,582 ** significantie op 5% niveau

In tabel 99 wordt het regressiemodel voor overleg in het huis Coltrane weergegeven. De tijd besteed aan overleg is hoger voor bewoners met matige depressie (CAP10) en voor bewoners met veel gedragsstoornissen (CAP3recode). Bovendien wordt er meer overlegtijd voorspeld voor bewoners die uitdrogingssymptomen (CAP8) en

163


voedingsproblemen hebben (CAP15) of die in hoog risico verkeren voor deze problemen. Er wordt ook meer overlegtijd besteed aan bewoners met matige controle van de blaas (CAP4recode) en die hoge cognitieachteruitgang hebben (Cognitie index). Tabel 99: KGW Coltrane - Regressiemodel Overleg en de variabelen uit het RAIinstrument N = 12 R² = .992 (Constant) CAP10 CAP8 CAP15 CAP4recode CAP3recode COGNITIE CAP2recode

1213,914 *** -1116,232 *** 1030,931 *** -392,224 *** 329,386 *** 356,155 *** 102,076 ** -142,848


Volgens het model voor het huis Davis wordt er meer tijd aan overleg besteed voor bewoners voor wie de CAP voor valpartijen geactiveerd is (CAP13). Er wordt ook voorspeld dat meer tijd aan overleg besteed wordt aan bewoners met een lage BMI, maar die geen voedingsrisico (CAP15) hebben. De tijdsbesteding aan overleg zou ook hoger zijn voor bewoners met matige controle van de blaas (CAP4recode). Tabel 100: KGW Davis - Regressiemodel Overleg en de variabelen uit het RAIinstrument N = 15 R² = .881 (Constant) CAP13 BMI CAP15 CAP21 CAP4recode CAP18

1718,881 *** 642,488 *** -75,161 *** -211,336 *** 148,171 99,379 ** 150,903


In de volgende tabel worden de meest significante variabelen voor het regressiemodel van overleg in huis Blakey weergegeven. Volgens dit model zou er meer overleg gepleegd worden over bewoners die een depressie (CAP10) en/of matige gedragstoornissen

164


(CAP3recode) hebben. Er wordt ook meer tijd aan overleg besteed voor bewoners met een activering voor valpartijen (CAP13). Tabel 101: KGW Blakey - Regressiemodel Overleg en de variabelen uit het RAIinstrument N = 5 R² = 1.000 (Constant) CAP10 CAP13 CAP3recode

126,148 *** 353,951 *** 192,197 *** -42,049 ***


Het regressiemodel voor de ‘klassieke’ leefgroep Baker toont aan dat de meeste significante variabelen die de tijdsbesteding aan overleg verklaren de index voor depressie, de BMI (de “Body Mass Index”), de CAP’s voor pijn en uitdroging. Er zou dus ook meer gesproken worden over bewoners met relatief hoge depressie, hoge BMI, veel pijn en risico voor uitdroging. Tabel 102: KGW Baker - Regressiemodel instrument N = 18 R² = .708 (Constant) MDSDEPR BMI CAP17recode CAP8 CAP24

Overleg en de variabelen uit het RAI-

-1081,413 *** 33,783 *** 22,928 *** 126,800 *** 225,747 ** -52,210


De tijd die wordt besteed aan overleg wordt in KGW voor minstens 80% verklaard door de resultaten van RAI en voor ongeveer 70% in de controle-setting. 2.5

Communicatieve taken

De tijd die wordt besteed aan communicatie met bewoners wordt in huis Rollins verklaard door de indexen voor cognitie, communicatie en pijn. Er wordt dus voorspeld dat bewoners die hogere maat van cognitieve beperkingen hebben en die meer pijnsymptomen hebben, meer tijd aan communicatieve begeleiding krijgen. De negatieve coëfficiënt van de index

165


Communicatie betekent dat er meer zou gecommuniceerd worden met bewoners met matige tot lagere graad van communicatieve beperkingen. Tabel 103: KGW Rollins - Regressiemodel Communicatieve taken en de variabelen uit het RAI-instrument N =6 R² = 1.000 (Constant) COGNITIE COMMUN PIJN CAP15

-541,500 ** 579,000 *** -195,500 ** 482,000 ** 78,500


Tabel 104 toont de resultaten van het regressiemodel voor communicatieve taken in het huis Coltrane. De negatieve coëfficiënt voor de significante variabele CAP15recode betekent dat er meer tijd aan communicatieve begeleiding gebeurt voor bewoners zonder signaleringen voor de CAP van risico op voeding (CAP15). Er wordt ook meer gecommuniceerd met bewoners die matige tot lichte depressie hebben (CAP10). Tabel 104: KGW Coltrane - Regressiemodel Communicatieve taken en de variabelen uit het RAI-instrument N = 12 R² = .781 (Constant) CAP13 CAP15 CAP10 CAP3recode

541,549 *** 171,820 -180,883 *** -291,656 *** 134,923


In de volgende tabel wordt het resultaat van de regressieanalyse voor de tijdsbesteding aan communicatieve taken voor het huis Davis weergegeven. Dit model voorspelt dat meer communicatieve begeleiding wordt gegeven aan bewoners met een lagere graad van communicatieve beperkingen (CAP7recode). Toch is de voorspellingskracht van dit model zeer laag (R² = 0.466). Dit regressiemodel kan de tijdsbesteding aan communicatieve taken in huis Davis dus niet verklaren.

166


Tabel 105: KGW Davis - Regressiemodel Communicatieve taken en de variabelen uit het RAI-instrument N = 15 R² = .466 (Constant) -366,970 CAP7recode 267,512 ** MDSDEPR 151,212 ** significantie op 5% niveau

Ook voor het huis Blakey was het niet mogelijk om een regressiemodel te vinden voor de tijdsbesteding aan communicatieve taken. Dit is waarschijnlijk te wijten aan het feit dat er te weinig observaties ter beschikking waren voor de RAI gegevens (n =5). De volgende tabel toont het regressiemodel voor de tijdsbesteding aan communicatieve taken in de ‘klassieke’ setting Baker. Hier wordt significantie gevonden voor de CAP’s voor signalering van alcoholgebruik (CAP12) en de index voor Depressie (MDSDepr). Tabel 106: Regressiemodel Communicatieve taken en de variabelen uit het RAI-instrument

N = 18

R² = .706

(Constant) CAP12 MDSDEPR CAP17recode

-164,289 274,697 *** 12,558 ** 45,171


De interpretatie van het regressiemodel luidt als volgt: Er zou meer gecommuniceerd worden met bewoners die hogere scores voor de depressieschaal hebben. De CAP voor alcoholgebruik die geactiveerd was voor één bewoner die relatief veel deelnam aan communicatieve taken werd ook als significant in het model weergegeven. Om het regressiemodel verder te testen werd deze CAP voor alcoholgebruik uit de analyse gehaald waardoor de R² waarde daalde tot .383. Wij concluderen dat de CAP12 toch een hoge voorspellende waarde aan de analyse toevoegt omdat die ene bewoner relatief meer deelnam aan communicatieve taken dan andere bewoners. Dit feit bracht toch een vertekening aan de analyse. 2.6

Animatie

Tabel 107 geeft het resultaat van het regressiemodel voor de tijd die wordt besteed aan animatie voor de kleinschalige woning Coltrane. Er wordt significantie gevonden voor de CAP’s die communicatie (CAP7recode) en huidproblemen (CAP21) signaleren. Door dit

167


model wordt er voorspeld dat er meer animatie zou gebeuren voor bewoners met meer communicatieve beperkingen en geen signaleringen voor huidproblemen. Deze regressie weerspiegelt vooral de animatie die gemeten werd tijdens de tijdsmeting maar deze kan niet veralgemeend worden. Dit is te wijten aan het feit dat animatie in huis Coltrane alleen gemeten werd voor twee bewoners. Wij kunnen dus geen voorspellingen maken voor de hele populatie van bewoners. Tabel 107: KGW Coltrane - Regressiemodel Animatie en de variabelen uit het RAIinstrument N =12 R² = .781 (Constant) CAP7recode CAP21 CAP23

5350,213 *** -2358,221 *** -2402,437 ** 736,944


In de volgende tabel wordt het resultaat van de regressieanalyse voor de tijdsbesteding aan animatie voor het huis Davis weergegeven. Dit model voorspelt dat meer animatie zou gebeuren voor bewoners met matige tot lichtere cognitieve beperkingen en voor bewoners die minder blaascontrole hebben, maar wel nog controle hebben over ontlasting. Er wordt ook meer animatie voorspeld voor bewoners waarvoor er een activering is van de CAP voor valpartijen. Tabel 108: KGW Davis - Regressiemodel Animatie en de variabelen uit het RAIinstrument N = 15 R² = .898 (Constant) CAP13 COGNITIE CAP4recode CAP5recode BMI CAP22

937,311 2981,413 ** -778,457 *** -2554,899 *** 980,997 ** 180,570 -1542,477


Voor de huizen Rollins en Blakey was het niet mogelijk om regressiemodellen te vinden voor de tijdsbesteding aan animatie. Dit ligt waarschijnlijk aan het feit dat er te weinig observaties ter beschikking waren voor de RAI gegevens (n =6 en n=5).

168


Tabel 109 toont het beste regressiemodel voor de tijd die wordt besteed aan animatie in de controle-setting Baker. De significante variabelen zijn de index voor ADL (van geen beperking (0) tot totale afhankelijkheid (6)), CAP3recode (Gedrag), pijn en CAP13 (valpartijen). Er wordt meer animatie gegeven aan bewoners met minder ADL beperkingen, met relatief meer gestoord gedrag, met minder of geen pijn en bewoners waarvoor er geen signalering is voor valpartijen. Zoals uitgelegd in het hoofdstuk over de tijdsmeting, gebeurde animatie in de rusthuissetting vooral voor bewoners met profiel B die nog valide waren qua ADL-activiteiten in vergelijking met de andere bewoners in de leefgroep. Tabel 109: Regressiemodel Animatie en de variabelen uit het RAI-instrument N = 18 R² = .916 (Constant) ADL CAP3recode PIJN CAP13

7944,238 *** -1484,177 *** 1331,444 *** -1566,255 *** -1698,257 **


3

Besluit

De voorgaande analyses tonen aan dat het RAI wellicht mogelijkheden biedt om de tijd die nodig is voor een goede begeleiding en verzorging van een bewoner met dementie te voorspellen. Hierover hebben we echter om verschillende redenen geen zekerheid. Ten eerste zijn de aantallen waarmee we hebben gewerkt relatief klein. We hadden slechts voor een beperkt aantal bewoners én gegevens van de tijdsmeting én een ingevulde RAI. In principe zou hetzelfde op grotere schaal herhaald moeten worden. Ten tweede zijn bijkomende analyses nodig. RAI genereert veel CAP’s en signaleringen, die bovendien vaak onderling samenhangen. Via factoranalyse zouden we wellicht tot enkele factoren kunnen komen die de CAP’s en signaleringen groeperen. Vervolgens zouden we de regressie-analyses met die factoren moeten herhalen. Dit vraagt een behoorlijke tijdsinvestering, maar dat zou wel eens de moeite waard kunnen zijn. Ten derde zouden we de RUG’s (Resource Utilization Grouper) van RAI moeten gebruiken. Deze RUG’s categoriseren bewoners volgens de mate aan zorg die zij nodig hebben. In feite zijn het een soort factoren op basis van de CAP’s en de signaleringen. In andere landen (onder meer Canada) worden ze gebruikt om cliënten in te delen in categorieën van zorgnood. Tijdens contact met Interrai bleek echter dat de RUG’s voor de nieuwste versie van RAI (en die

169


hebben we gebruikt) ten vroegste in juni 2007 klaar zullen zijn. We konden ze dus niet testen of gebruiken in dit project.

170

Hoofdstuk 10 Een nieuw zorgforfait

In de voorgaande hoofdstukken hebben wij kunnen aantonen dat de baten van KGW zeer groot zijn, zowel voor de bewoner zelf, zijn familie als voor het personeel dat in KGW tewerkgesteld is. We hebben echter ook gezien dat de kost van een ideale personeelsinzet hoog is. In termen van een kosten-baten analyse zien we veel baten en veel kosten (vooral met betrekking tot de personeelsomkadering). De baten lijken echter wel degelijk op te wegen tegen de kosten. Bewoners krijgen meer directe, op hen persoonlijk gerichte zorg en begeleiding en er wordt veel tijd besteed aan communicatie met hen. Personeelsleden zijn zeer tevreden, hebben minder stress en burn-out, vinden steun bij elkaar en tonen een grotere geneigdheid tot maatzorg. Familieleden zijn, onafhankelijk van het feit of de keuze voor KGW bewust of onbewust was, zeer tevreden. Ze hebben vaak lang en intensief thuis voor hun familielid gezorgd en zien in KGW een kwaliteitsvolle verderzettin van wat thuis niet langer mogelijk was. Bovendien zijn er nog een aantal ‘verborgen’ baten: personeel dat minder stress en burn-out heeft, is ook minder ziek. Dit impliceert dat er bespaard wordt in de ziekteverzekering. Ook een lager medicatieverbruik is een besparing voor de ziekteverzekering. Uit de voorgaande hoofdstukken blijkt zeer duidelijk dat de Katz-schaal de effectieve nood aan zorg en begeleiding van ouderen in KGW niet weerspiegelt. De analyse van de tijdsmeting leert ons dat de zorgbelasting van de hulpverleners bij personen met dementie onafhankelijk is van de KATZ-score. Hieruit kan men concluderen dat de personele inzet die gekoppeld is aan het zorgforfait ruim onvoldoende is. Uit hoofdstuk 9 blijkt dat het Resident Assessment Instrument hiervoor misschien soelaas biedt. Om hierover uitsluitsel te krijgen zijn echter bijkomende analyses nodig. Mogelijke alternatieven voor de huidige financieringswijze zijn bijgevolg: - Eén vast forfait voor iedere bewoner van KGW (en eigenlijk voor iedereen die de diagnose van dementie heeft) ongeacht het type van ‘bed’ (ROB of RVT) - Een financiering die overeenkomt met de financiering in de residentiële zorg voor niet-werkende personen met een handicap. Het verschil tussen wat een -65 jarige krijgt en wat een +65 jarige krijgt is hoe dan ook ethisch niet te verantwoorden. - Financiering op basis van het RAI en de RUG’s van RAI

1

Een globaal zorgforfait voor elke persoon met dementie in de residentiële zorg

Dit is het meest eenvoudige van de drie mogelijke alternatieven. In dit scenario wordt aan elke persoon waarbij dementie is gediagnosticeerd automatisch een ‘D-forfait’ toegekend,

Hoofdstuk 10 – Een nieuw zorgforfait

dat qua bedrag (minstens) overeenstemt met het Cd-forfait. Dit moet niet enkel voor KGW gelden, maar ook voor het klassieke rusthuis. Uit de tijdsmeting bleek immers dat de Katzschaal ook in het klassieke rusthuis de tijdsbesteding van het personeel niet weerspiegelt als het om personen met dementie gaat. Een persoon met beginnende dementie en een persoon met gevorderde dementie hebben allebei veel zorg en begeleiding nodig, zij het van verschillende aard. Een diagnose van dementie kan als indicatiestelling dienen. In Nederland is er in de financiering geen onderscheid volgens de zorggraad van verpleeghuisbewoners. Eenmaal een persoon geïndiceerd is voor verpleeghuiszorg wordt geen enkel onderscheid meer gemaakt. Zo wordt voor elke verpleeghuisbewoner gemiddeld €128 (AWBZ-wet) gesubsidieerd. Er is ook een eigen bijdrage die inkomensafhankelijk is en kan variëren van €134,4 tot €1751, 4 per maand, maar nooit meer dan 90% van het inkomen kan bedragen (Consumentenbond, 2006). In Zweden startte men in de jaren 1980 met KGW. Vanaf dan werden een aantal klassieke rusthuizen gesloten, andere werden gemoderniseerd en door KGW vervangen. In 1987 woonden ongeveer 500 Zweden met dementie in initiatieven van KGW. Tegen 1991 was dat aantal gegroeid tot meer dan 5100. De expansie werd versneld doordat de overheid een extra subsidie gaf voor elk initiatief van KGW dat tussen 1991 en 1995 werd gestart (Zweeds Parlement, 1993/94). Hoeveel initiatieven van KGW er momenteel in Zweden zijn, valt moeilijk na te gaan. Sinds 1992 wordt er in de officiële statistieken geen onderscheid meer gemaakt tussen verschillende vormen van residentiële ouderenzorg. In 1996 schatten Svensson et al. (1996) dat er ongeveer 6000 personen met dementie in KGW woonden. Vergelijkende studies (Kihlgren et al., 1992; Alfredsson & Annerstedt, 1991; Annerstedt et al., 1988) toonden verschillende voordelen van KGW ten opzichte van de klassieke residentiële zorg aan: de fysieke en mentale capaciteiten van de persoon met dementie werden langer constant gehouden, er was minder angst, een betere oriëntatie, meer kansen om het personeel en de andere bewoners goed te leren kennen, meer kans om aan dagelijkse activiteiten zoals koken deel te kunnen nemen, enzovoort. Er werden rond diezelfde periode ook een aantal studies met betrekking tot de kost van KGW uitgevoerd (Wimo et al., 1988; Wimo, 1992; Odenmar, 1989). Daaruit bleek dat de loonkost de doorslaggevende factor was. Aangezien het aantal personeelsleden in KGW relatief hoger was, was de totale kost ook wat hoger. Die kost varieerde echter tussen huizen: de kost per bewoner was niet overal dezelfde. De variatie kon toegeschreven worden aan de samenstelling van de bewonersgroep (nood aan fysieke zorg, stadium van de dementie) of aan de lokatie en de architectuur van de woning zelf. Het leek economisch voordeliger indien het KGW naast een klassiek rusthuis gelokaliseerd was, omdat dan bepaalde categorieën van personeel (logistieke diensten, kine/ergo/logo, ....) gedeeld konden worden (zie ook Edebalk, 2001).

172


In 1996 analyseerden Zweedse wetenschappers (Svensson, Edebalk & Persson, 1996) opnieuw de kost voor kleinschalig genormaliseerd wonen voor personen met dementie. Ze gingen ervan uit dat de totale kost per bewoner samengesteld is uit de totale uitgaven voor (1) diensten en zorg; (2) accommodatie en (3) andere kosten zoals voeding. Hun studie betrof enkel de eerste elementen: diensten en zorg. Zij berekenden daarvoor het totale aantal personeelsleden per bewoner op jaarlijkse basis, voor 110 units en rekening houdend met de functionele problemen van de bewoners. De onderzoekers kwamen tot de conclusie dat de gemiddelde kost per bewoner er iets hoger ligt dan in de klassieke rusthuizen. Het kostverschil werd verklaard door de hogere personeelskosten in KGW. Echter, deze verschillen konden zowat volledig verklaard worden door het feit dat de bewoners van KGW dementerend zijn (en bijgevolg zorgafhankelijk). Zij concludeerden dus dat er geen echte kostverschillen zijn tussen KGW en een klassiek rusthuis. De verantwoordelijkheid voor de ouderenzorg ligt in Zweden sinds 1992 (Elderly Reform Bill) op het lokale niveau van de ‘municipalities’. Medische zorg en sociale dienstverlening zijn sterk verweven. Volgens de ‘Health and Medical Services Act’ van 1983 heeft iedereen recht op medische zorg, ongeacht inkomen, leeftijd of verblijfplaats. De ‘Social Services Act’ van 1982 geeft individuen van gelijk welke leeftijd het recht op bijstand bij alle aspecten van het dagelijkse leven als hun noden niet op een andere wijze vervuld kunnen worden. Deze twee wetten vormen het kader, maar op lokaal niveau heeft men de autonomie om beslissingen te nemen, ook over de financiering van de zorg. Dit maakt het erg moeilijk om een algemeen beeld te krijgen over wat door de overheid wordt betaald. De lokale autoriteiten hebben wel met elkaar gemeen dat ze zich lijken te concentreren op personen wiens noden het hoogst zijn. Ouderen met dementie behoren daar uiteraard toe. Bijna alle personen die in de residentiële zorg wonen, zijn dementerend (Bergmark, Parker & Thorslund, 2000). We weten dat de ouderenzorg in Zweden grotendeels uit belastinggeld en ‘general allowances’ wordt gefinancierd. Bijdragen van gebruikers bedragen slechts 4% van de totale kosten. Deze bijdragen zijn niet controlerend bedoeld, maar ze worden wel geacht de vraag enigszins te beperken omdat gebruikers niet onnodig hulp zullen inroepen als ze – al is het slechts een kleine – bijdrage moeten betalen. Tussen 2000 en 2005 steeg de gemiddelde kost per gebruiker van residentiële zorg van 335 100 Zweedse Kroon (ongeveer €36 000) naar 454 500 Zweedse Kroon (ongeveer €48 800) (Swedish Government, 2006). Als de bijdrage van de gebruiker slechts 4% bedraagt, dan impliceert dat dat per persoon per dag ongeveer €128 wordt gesubsidieerd. Dit komt overeen met wat een Nederlandse verpleeghuisbewoner krijgt. De Belgische cijfers liggen momenteel heel wat lager. In 2004 bedroeg de gemiddelde overheidsbijdrage via het RIZIV voor een rusthuisbewoner €13.356, of €36,5 per dag. In

173


de eerste Qualidem-studie vermeldden Pacolet en Hedebouw (2002) lagere cijfers op basis van ACC-gegevens (zie tabel 110). Deze cijfers slaan op de periode 1994-1998, wat de lagere bedragen meteen kan verklaren. Volgens deze cijfers bedraagt de totale kostprijs per jaar voor een bewoner van een RVT €23.453, waarvan €12.423 eigen bijdrage en €11.029 overheidsbijdrage. Zij vergeleken de kostprijs voor de residentiële zorg en de financieringsstructuur in Vlaanderen ook met een aantal andere landen, via de prijs per jaar in percentage van het bruto binnelands product (BBP) per hoofd. Daaruit blijkt dat de totale kostprijs per jaar voor een rusthuisbewoner in Vlaanderen het BBP per hoofd overstijgt. Bovendien blijkt dat het aandeel van de overheid in vergelijking met andere landen relatief laag ligt: 50% van het BBP ten opzichte van bijvoorbeeld 100% in Zweden en zelfs 146% in Japan. Tabel 110: Vergelijking kostprijs residentiële zorg en financieringsstructuur in Vlaanderen met een aantal andere landen, uitgedrukt als prijs per jaar in % van het BBP per capita ROB RVT Eigen Overheid Totaal Eigen Overheid Totaal bijdrage bijdrage Vlaanderen Prijs per week in € 230,3 117,3 347,6 238,9 212,1 451,0 Prijs per jaar in € 11976 6100 18075 12423 11029 23452 Als % van het BBP 55 28 82 57 50 107 per capita Andere landen (als % van het BBP per capita) Australië 35 105 Canada 7 61 68 8 72 80 Frankrijk 36 31 67 60 51 111 Duitsland 19 77 97 Japan 62 146 Nederland 111 Zweden 100 VK 65 89 154 USA 71 67 138 Bronnen: Berekeningen van Pacolet & Hedebouw op basis van ACC-gegevens en Jacobzone, Combois & Robine, 2000.

De ‘National Dementia Economic Study’ (NADES) over de economische impact van dementie in België, bestudeerde ondermeer een cohorte van 168 dementerende rusthuisbewoners (Scuvee-Moreau et al., 2002). De onderzoekers stelden vast dat de gemiddelde maandelijkse kost voor personen met dementie in de residentiële zorg €2.301,7 bedroeg (dus €27.620,4 per jaar of ongeveer €75 per dag), waarvan 46% werd gedragen

174


door de overheid. In deze totale prijs zijn de kosten van doktersbezoeken, hospitalisatie en medicatie inbegrepen. Samenvattend: er is weinig dat een onderscheid in financiering van de residentiële zorg voor een persoon met dementie op basis van de score op de Katz-schaal verantwoordt. In sommige andere Europese landen maakt men geen onderscheid eenmaal iemand toegang heeft gekregen tot de residentiële zorg. Een diagnose met dementie is daarvoor afdoende. Een vast subsidiebedrag voor elke persoon met dementie, onafhankelijk van de plaats waar hij of zij verblijft (dus niet enkel voor KGW) is dus zeker te verantwoorden. Een Cdfinanciering voor elke bewoner met dementie weerspiegelt beter de zorgen begeleidingsnood van deze bewoner. In die zin is dat zeker een stap in de goede richting. In vergelijking met het buitenland is deze financiering evenwel nog steeds zeer laag.

2

Financiering zoals in de zorg voor personen met een handicap13

In de residentiële zorg voor niet-werkende personen met een handicap wordt door de overheid (via het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap) een dagprijs betaald, die gebaseerd is op vier kostencategorieën (KB van 30 maart 1973, diverse malen aangevuld): (1) de verblijfskosten (2) de personeelskosten (3) de kosten voor het betrekken van gebouwen (4) de bedragen van de afschrijving op meubilair en op medisch en niet-medisch materiaal. Het instellingsforfait is in de ROB-RVT’s samengesteld uit zeven delen, namelijk:14 (1) de financiering van het normpersoneel, (2) de premie voor bijkomende zorginspanningen (loonmassa zorgpersoneel bovenop de norm), (3) de kost van het verzorgingsmateriaal, (4) de palliatieve functie, (5) een tegemoetkoming in de kost van het beheer en de gegevensuitwisseling met het RIZIV, (6) het functiecomplement van de hoofdverpleegkundige in RVT, (7) de coördinerend arts in RVT. Als we vergelijken, zien we dat de verblijfkosten, de kosten voor het betrekken van gebouwen en de bedragen voor afschrijvingen op materieel in de zorg voor personen met een handicap wel en in de ouderenzorg niet worden gesubsidieerd. Bovendien wordt in de 13 14

Met dank aan Dr. Diane Serneels van het Vlaams Welzijnsverbond Met dank aan mevr. Saskia Mahieu van het Verbond van Verzorgingsinstellingen

175


zorg voor personen met een handicap de reële loonkost gesubsidieerd en binnen de ouderenzorg niet volledig (er wordt gewerkt met gemiddelde anciënniteiten, met evenuele aanpassingen). De personeelsnormen (zie infra §2.2) liggen er heel wat hoger. In de volgende paragrafen kijken we meer in detail hoe de dagprijs in de residentiële zorg voor niet-werkende personen met een handicap is samengesteld. 2.1

De verblijfskosten

De verblijfskosten worden forfaitair per onderhoudsdag per werkingsstelsel vastgelegd. Voor residentiële voorzieningen (internaten, tehuizen werkenden, tehuizen niet-werkenden, nursingtehuizen) wordt het forfait gebaseerd op een aantal factoren, waarvan de meeste in de tabel hieronder worden weergegeven (enkel de cijfers voor bewoners die ouder zijn dan 12 jaar). De bedragen zijn forfaits aan 100%. Om de actuele forfaits te berekenen, moet men deze vermenigvuldigen met de actuele index (105,77 voor februari 2007 (2004=100)). In bepaalde omstandigheden zijn bovendien nog specifieke verhogingen mogelijk. Het forfait voeding wordt bijvoorbeeld hoger als de totale capaciteit van de voorziening niet meer dan 30 bedden bedraagt. Ook de farmaceutische kosten en het beddegoed kunnen meer in aanmerking komen afhankelijk van de behandelde handicap en de bedlegerigheid of incontinentie van de persoon met een handicap. In geval van afwezigheidsdagen ontvangt men het forfait minus de forfaits voor voeding en linnen (verminderde dagprijs). Een aanwezigheidsdag impliceert de aanwezigheid van de betrokkene gedurende ten minste 12 uur per dag.

176


Tabel 111: Verblijfskosten in de residentiële voorzieningen voor niet-werkende personen met een handicap Factor Forfaitair bedrag per dag, in Geïndexeerde cijfers Euro (febr. 2007), in euro Voeding 4,90 1,165 Was 0,76 0,174 Beddegoed 0,15 0,037 Linnen 0,05 0,012 Kleding 1,35 0,397 Herstellen schoenen 0,05 0,012 Gewone farmaceutische kosten 0,10 0,025 Educatieve activiteiten 0,76 0,174 Toiletbenodigdheden 0,21 0,050 Onderhoud 0,60 0,144 Energie 2,19 0,521 Kantoorkosten 0,76 0,174 Verzekeringen 0,31 0,074 Dienstverplegend personeel 0,15 0,037 Belastingen 0,02 0,005 Allerlei 0,21 0,050 Supplement 1,25 0,297 Vakbondspremie 0,04 0,009 ... ... ... Totaal 14,1 3,380 Jaarlijks krijgt de voorziening dus het aantal onderhoudsdagen volgens erkenning gesubsidieerd (aantal bedden of plaatsen vermenigvuldigd met 365). Voor verblijven buiten de inrichting (vakantieverblijven) kunnen bijkomende kosten worden toegevoegd aan de dagprijs (gestaafd door bewijsstukken: verplaatsing van personen en materiaal en kosten voor huur, toegang tot dierentuin of speelplein,....). De dagprijsverhoging bedraagt maximum €10,43 (index 01.02.2007). In de residentiële ouderenzorg is de verblijfskost volledig ten laste van de bewoner zelf. In de zorg voor personen met een handicap ouder dan 21 jaar betalen de bewoners een bijdrage die afhankelijk is van hun persoonlijk inkomen. Momenteel bedraagt die bijdrage maximum €29,04 per dag in een tehuis voor niet-werkenden. Men moet bovendien minstens €165,95 per maand persoonlijk ter beschikking hebben. De bijdrage die een oudere in de residentiële zorg moet betalen ligt beduidend hoger (tussen de €40 en de €60 per dag), is niet inkomensafhankelijk en kan ontsparen (uit spaarrekeningen of door de verkoop van het eigen huis) noodzakelijk maken.

177


2.2

De personeelskosten

De personeelskosten worden voor de dagprijs in aanmerking genomen tot beloop van de personeelsbezetting. Het gaat om de bruto-bezoldigingen, inclusief de wettelijke patronale lasten, met uitzondering van de voordelen in natura en alle andere bijkomende vergoedingen. De eindejaarstoelagen, de haard- en standplaatstoelage en dergelijke komen wel in aanmerking. Men houdt rekening met bestaande weddeschalen die worden gehanteerd door de subsidiërende instantie en met de personeelsnormen. Het feitelijk subsidieerbaar personeelseffectief wordt vastgesteld op basis van het reëel in de instelling aanwezige aantal (of reëeel geplaatste aantal) personen met een handicap. Voor nursing-tehuizen voor niet-werkende volwassenen personen met een handicap zijn de personeelsnormen als volgt (voor een type-inrichting met 60 bedden): - 2/3 geneesheer - 16u per week (waarvan min. 8u voorbehouden voor een licentiaat) een licentiaat in de psychologie of in de kinesitherapie of assistent-psycholoog - 3 paramedisch personeel - 24u per week een maatschappelijk assistent of een sociaal verpleegkundige - 30 opvoedend en verzorgend personeel, waaronder er 6 hoofdopvoeders mogen zijn (met één eenheid te verhogen voor tehuizen die meer dan 30% van hun gemiddelde bevolking behouden tijdens weekends en vakanties) - 1 opvoeder groepschef per 3 leefeenheden - 1 technicus A2 - 1 directeur vanaf 6 bedden - 1 onderdirecteur per tranche vanaf 90 bedden - 1 opsteller of klerk voltijds tot 15 bedden, 2 opstellers of klerken voltijds van 16 tot 40 bedden, 3 opstellers of klerken voltijds en 1 halftijds tot 100 bedden en bij meer dan 100 bedden 1 bijkomende halftijds per tranche van 25 bedden - 1 boekhouder vanaf 60 bedden - 1 onderhoudspersoneel per 6 bedden voor bedlegerige personen met een handicap en 1 per 7 voor de anderen. Het gaat om de maximum personeelsbezetting die in aanmerking wordt genomen voor het berekenen van de dagprijs. In tehuizen voor volwassenen (+21 jaar) kan een instelling een extra personeelslid (bovennorm) aanwerven als dit wordt gecompenseerd door een netto-vermindering van de personeelskosten in een andere inrichting, tehuis of afdeling voor personen met een handicap, ten laste van het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap. Men geeft in dat geval prioriteit aan de instellingen waar de zwaarst zorgbehoevenden verblijven en de personeelsomkadering het laagst is. Men kan eventueel ook bijkomend personeel aanwerven via het Interdepartementeel Begrotingsfonds.

178


De bezoldigingen van bovennorm-personeel worden in mindering gebracht bij de bereking van de dagprijs. Indien de inrichting gedurende twee opeenvolgende jaren geen 80% van de erkende capaciteit bereikt, wordt de subsidieerbare personeelsbezetting van het daaropvolgende jaar verminderd in functie van de werkelijke bezettingsdagen en de gewettigde afwezigheidsdagen. De totale personeelslasten zijn dus op reële basis subsidieerbaar. Daarop zijn enkele uitzonderingen: een aantal personeelslasten moet gedekt worden door een forfait van 3,2% (in de nursingtehuizen 3,9%) op de bruto jaarlijkse personeelskost. Het gaat onder meer over de verzekeringspremies voor arbeidsongevallen en voor burgerlijke aansprakelijkheid, de kosten voor werkkledij, voor de arbeidsgeneeskunde en voor het woon-werkverkeer, prestaties uitgevoerd door private firma’s of gekwalificeerde personen die geen personeelslid zijn en de premies voor de vakantiekampen. Er wordt wel rekening gehouden met de toeslagen voor bijzondere prestaties (weekendwerk, nachtarbeid, avondwerk, ....). De anciënniteitsregels zijn vrij streng: enkel de arbeidsdagen verworven in de sector worden in aanmerking genomen voor het bepalen van de geldelijke anciënniteit van nieuw personeel. 2.3

De kosten voor het betrekken van de gebouwen

De (afdelingen van) inrichtingen krijgen een forfaitaire vergoeding per onderhoudsdag voor het betrekken van de gebouwen. Hiermee dient men het niet-gesubsidieerde gedeelte (eigen inbreng) bij een nieuwbouw of verbouwing te financieren, en de periodieke onderhoudswerken. Het forfait verschilt naargelang het gebouw werd opgericht of verbouwd met of zonder overheidstoelagen. In het eerste geval bedraagt het €1,25 per dag (index 01.02.2007) voor residentiële voorzieningen. In het tweede geval gaat het over €1,77 per dag. 2.4

Kosten van afschrijving op meubilair en materieel

Er wordt per onderhoudsdag ook een forfaitaire vergoeding toegekend voor het meubilair en niet-medisch materieel en voor het medisch materieel. Voor het meubilair en nietmedisch materieel bedraagt dit €0,57 per dag in een residentiële voorziening (index 01.02.2007) en voor het medisch materieel €0,10. 2.5

Ter vergelijking

In 2005 voerden Joost Bronselaer en Thérèse Jacobs van het toenmalige CBGS een onderzoek uit naar een vergelijjking van de middelen en de kosten bij een nursingtehuis en een rusten verzorgingstehuis. Zij vertrokken vanuit de idee dat de populaties in beide soorten voorzieningen met elkaar kunnen worden vergeleken qua zorgprofiel, hoewel er

179


grote verschillen zijn in de overheidsfinanciering die zij krijgen. Het ging om een exploratief onderzoek in slechts een paar organisaties. Uit hun onderzoek blijkt dat de opbrengsten van beide voorzieningen bijna volledig uit overheidsfinanciering en uit bijdragen van bewoners komen. Het aandeel van de bijdrage van de bewoner is echter veel groter in het RVT dan in het nursingtehuis. In het nursingtehuis bedroegen de totale inkomsten per verblijfsdag ruim €170, terwijl dat in het RVT waarmee werd vergeleken €126 was. De cliënt droeg hiervan in het nursingtehuis slechts €30, terwijl dat in het RVT bijna €52 was. De totale inkomsten die vanuit de overheid werden gehaald, lagen in het nursingtehuis ruim 30% hoger dan in het RVT (80,9% versus 48,2%). Deze hogere inkomsten besteedde het nursingtehuis vooral aan meer personeel. De zorg voor personen met dementie en de zorg voor personen met een ernstige mentale handicap zijn van dezelfde aard. Er is geen objectieve reden om de financiering van de residentiële zorg voor beide groepen niet op dezelfde leest te schoeien. We pleiten er bijgevolg voor om de financiering van de residentiële zorg voor personen met dementie in het algemeen en voor KGW in het bijzonder te berekenen zoals de dagprijs in de zorg voor personen met een handicap.

3

Financiering op basis van de RUG’s van het RAI

Hoofdstuk 9 laat uitschijnen dat RAI mogelijkheden biedt om de behoefte aan zorg en begeleiding van een bewoner met dementie in kaart te brengen. In de Verenigde Staten ontwikkelde men op basis van RAI een ‘case-mix’ classificatie-systeem. Op basis van een algorithme groepeert men individuen in categorieën die de relatieve kost van de diensten die zij nodig hebben, weerspiegelen. Deze categorieën worden ‘Resource Utilization Groups’ of RUG’s genoemd. Momenteel werkt men aan de RUG-IV, het juiste algorithme voor de laatste versie van RAI. Het algorithme van de versie RUG-III (versie 5.12) was gebaseerd op 108 variabelen (uit de RAI 2.0) en genereerde 44 of 34 categorieën (er zijn twee versies) van bewoners met gelijkaardige nood aan zorg en begeleiding. RUG-III verklaarde ongeveer 55% van de variantie in zorggebruik en is in enkele landen, waaronder Finland, Tsjechië en Spanje, gevalideerd (www.interrai.org; Fries et al., 1994; Carpenter, Main & Turner, 1995). In Finland testte men de RUG-III bij 1.964 bewoners van 67 afdelingen voor residentiële zorg (Björkgren et al., 1999). Ongeveer 45% van deze bewoners woonden in rusthuizen, de overigen woonden in ziekenhuisafdelingen voor langdurig verblijf. Zij hadden een gemiddelde leeftijd van 83 jaar. Personeelsleden van deze voorzieningen noteerden de tijd die zij aan de zorg (direct en indirect) voor de bewoner in kwestie spendeerden over een

180


periode van 24 uur. Therapeuten, artsen en paramedici noteerden de tijd die zij spendeerden aan zorg en begeleiding van een bewoner over zeven dagen. Ook de informele zorg van familie en vrienden werd meegeteld, op voorwaarde dat die informele zorg formele zorg verving. De aldus gemeten tijd werd vervolgens gewogen met de loonkost van de respectievelijke personeelsleden. Vervolgens analyseerde men in welke mate deze tijd overeenstemde met de RUG-III categorie waarin de bewoner in kwestie op basis van een ingevulde RAI terecht kwam. De RUG-III-categorieën verklaarden 38,2% van de variantie in de totale gewone tijd die aan een patiënt werd besteed, wat lager was dan de 55% uit de oorspronkelijke Amerikaanse studie. Door te controleren voor ‘afdeling’ – men kan immers veronderstellen dat de zorg binnen een afdeling homogener is dan tussen afdelingen – verhoogde de verklaringskracht tot 49,9%. Wanneer men ook controleerde voor de duur van het verblijf en de leeftijd en het geslacht van de bewoner, steeg dit tot 50,8%. Alles wijst erop dat een validering van de RUG-IV (te verwachten in juni) in Vlaanderen of in België bijzonder interessant zou zijn.

181

Hoofdstuk 11 Is kleinschalig genormaliseerd wonen goed voor iedereen?

1

Is KGW goed voor elke persoon met dementie?

Kleinschalig genormaliseerd wonen is niet zaligmakend voor elke persoon met dementie. Eén van de uitgangspunten van KGW is dat het huis de thuissituatie zoveel mogelijk moet benaderen. De thuissituatie is echter niet dezelfde voor alle ouderen. Om het extreem te stellen: wie zijn hele leven overtuigd alleenstaand was, wil wellicht niet voortdurend in het gezelschap van anderen vertoeven en voelt zich allicht beter alleen op een kamer. Dit impliceert dat de keuze voor KGW best bewust en in overleg gebeurt. Indien mogelijk kunnen ook wederzijdse bezoeken plaatsvinden: van de persoon met dementie aan het huis om te zien of dat wel iets voor hem of haar zou zijn en van KGW aan de bewoner thuis om diens leefsituatie en voorkeuren te leren kennen. Zoals we al konden lezen in het hoofdstuk over de bevraging van de familie (zie hoofdstuk 5) is KGW voor veel personen met dementie wel degelijk een goede keuze. We blijven er bijgevolg voor pleiten dat elke persoon met dementie de mogelijkheid zou hebben om te kiezen voor KGW en dat KGW aldus in elke regio beschikbaar zou zijn.

2

Is KGW een goede werkplaats voor iedereen?

Het hoofdstuk over de bevraging van het personeel (hoofdstuk 6) zou de indruk kunnen wekken dat iedere verzorgende, verpleegkundige, paramedicus, ... beter in KGW zou gaan werken. Uiteraard klopt ook dat niet. Sommige medewerkers functioneren perfect in een ‘klassiek’ rusthuis, maar zouden zich ongelukkig voelen in kleinschalig genormaliseerd wonen. De Nederlandse Marijke De Blaauw (2006) ontwikkelde een checklist voor mensen die willen weten of werken in KGW iets voor hen zou zijn.

Hoofdstuk 11 – Is kleinschalig genormaliseerd wonen goed voor iedereen?

Zelftest Hieronder staan steeds twee uitspraken. Omcirkel bij elk tweetal steeds de uitspraak aan die het meest kenmerkend voor je is. 1 Ik hou van improviseren 2 Ik wil graag duidelijkheid over taken en verantwoordelijkheden 3 Ik werk het liefst alleen 4 Ik werk het liefst samen met anderen 5 Ik vertrouw op mijn collega’s 6 Ik pak taken het liefst zelf op, dan weet ik zeker dat het gebeurt 7 Van fouten leer je 8 Fouten probeer ik zoveel mogelijk te vermijden, ik ben tenslotte een professional 9 Huishoudelijke werkzaamheden bieden veel mogelijkheden tot contact 10 Huishoudelijk werk vind ik niet bij mijn vak horen 11 Ik vind het een uitdaging bewoners zo zelfstandig mogelijk te laten functioneren 12 Ik haal veel voldoening uit het zorgen voor bewoners 13 De omstandigheden zijn bepalend voor wat ik doe 14 Afspraak is afspraak 15 Het is mijn uitgangspunt dat bewoners zelf keuzes maken 16 Het is noodzakelijk bewoners te behoeden voor het maken van verkeerde keuzes Tel het aantal oneven antwoorden bij elkaar op en het aantal even antwoorden. Heb je zes of meer oneven antwoorden, dan sluit jouw profiel heel goed aan bij kleinschalig wonen. Heb je zes of meer even antwoorden, dan kost het jou moeite om je draai te vinden in kleinschalig wonen. Nog steeds volgens De Blaauw betekent een negatieve score nog niet noodzakelijk dat KGW niets voor de persoon in kwestie is. Zij geeft een aantal succesfactoren en rampscenario’s. Voor iemand die zichzelf eerder in de rampscenario’s herkent, is KGW geen goede keuze. Wie zich eerder in de succesfactoren ziet, vindt KGW wellicht wel een geschikte werkomgeving.

184


Factoren Visie

Succes Ik sta open voor de visie op kleinschalig wonen

Leren en veranderen

Leren is een uitdaging Ik ben bereid oude patronen los te laten

Zelfstandigheid

Ik durf het aan om zelfstandig te (leren) werken Taken buiten mijn eigen vakgebied kunnen een meerwaarde hebben voor mijn werkplezier

Vakgebied

Ramp De visie op kleinschalig wonen spreekt mij totaal niet aan Ik wil vasthouden aan mijn vertrouwde manier van werken, omdat ik me daar goed bij voel Ik kan en/of wil niet alleen werken Ik heb niet voor niks mijn vak gekozen en ik wil geen andere taken uitvoeren en/of ik haal daar geen enkele voldoening uit

3 Moet elk rusten verzorgingstehuis omschakelen naar kleinschalig genormaliseerd wonen? Op 27 april 2004 werd door het kleinschalig woonproject van het RVT De Bijster in samenwerking met de stichting Groenhuysen te Roosendaal (NDL) een symposium georganiseerd onder het thema: ‘Kleinschalig wonen voor personen met dementie: een omschakeling’. Het doel van dit symposium, waaraan een 100-tal personen deelnamen, was de medewerkers inzicht te verschaffen in en bewust te maken van de mogelijkheden en de beperkingen rondom het kleinschalig wonen voor personen met dementie en hen praktische instrumenten aanreiken om in de praktijk mee aan de slag te gaan. Er werden workshops georganiseerd rond de volgende thema’s: • medewerkers competenties • familie • dagbesteding • van groot naar klein: hoe bereid je je hierop voor? Uit dit symposium bleek opnieuw overduidelijk de nood aan: • het beschikken over een goede omschrijving van een visie over kleinschalig wonen bij de start (de mentale omslag in het denken rond zorg aan personen met dementie van medisch model naar competentiemodel, de herwaardering van de sociotherapie en het belang van de community care); • duidelijke afspraken op vlak van organisatie en werking; • duidelijke afspraken op het vlak van de ondersteuning van de familie

185


• • • • •

voorbeelden van goede praktijk; het consequent staan achter de uitgangspunten van kleinschalig wonen van hoog (management) naar laag (de medewerkers); ondersteuning en begeleiding van de medewerkers in de transitieperiode van groot naar kleinschalig; specifieke vormingsprogramma’s op vlak van kleinschalig wonen voor personen met dementie; een gerichte en deskundige ondersteuning van het gehele veranderingsproces.

Wanneer vertegenwoordigers van rusthuizen/rusten verzorgingstehuizen op werkbezoek komen in het genormaliseerd en kleinschalig woonproject van het RVT De Bijster, krijgen zij de volgende aanbevelingen: 1. bezin eer je begint: weet waaraan je begint. De omslag van grootschalig klassiek rusthuis naar kleinschalig genormaliseerd betekent een belangrijke omslag in het denken rond wonen, leven en zorg van personen met dementie en vraagt een andere wijze van werkorganisatie en infrastructurele omkadering. Het vraagt ook om andere, nieuwe competenties van de mede werkers. En finaal veronderstelt het een consequent commitment van het management. 2. formuleer uw visie op genormaliseerd kleinschalig wonen. Elementen van deze visie zijn: - visie op ouder worden (competentiemodel) - visie op wonen - visie op kwaliteit van leven - visie op normalisatie - visie op kleinschalig wonen - visie op zorgverlening in kleinschalig wonen - visie op een belevingsgerichte benadering van de persoon met dementie - visie op familiebegeleiding – en ondersteuning - visie op mantelzorg - visie op sociale integratie in de buurt, wijk, gemeente,… - visie op vrijwilligerswerk - bepaal de wijze waarop je genormaliseerd kleinschalig wonen zal integreren binnen het groter geheel van de organisatie - bepaal hoever men wil gaan in het ‘genormaliseerd’ wonen (alleenstaande woning/appartement, woning/appartement architectonisch verbonden met een bestaand rusthuis/RVT/serviceflat, leefgroep ingebed in het rusthuis/RVT/serviceflat)

186


3. bepaal de doelstellingen van het kleinschalig wonen ten aanzien van: - de personen met dementie - de bewoners van het genormaliseerd kleinschalig woonproject - de familie - de onmiddellijke omgeving/buren - de medewerkers, vrijwilligers, stagiaires, de huisartsen,…. - de professionele zorgpartners (eerstelijnsvoorzieningen, ziekenhuizen, collega’s rusthuizen/RVT’s) - de groep waartoe het genormaliseerd kleinschalig woonproject behoort - de overheid 4. bepaal de doelgroep voor wie het genormaliseerd kleinschalig wonen zal worden uitgebouwd: - homogene leefgroepen - heterogene leefgroepen - personen met beginnende dementie - personen met dementie in de diverse fasen - personen met dementie zonder of met gedragsproblemen - personen met dementie met intensieve fysieke zorgvragen - personen met dementie in een palliatieve fase - personen met dementie met een specifieke achtergrond (met een specifieke levensstijl, of gemengde levensstijl,…zelfde of verschillende sociaal-culturele achtergrond,… ---) bepaal een flexibele set van objectieve opnamecriteria aan de hand de geformuleerde doelgroepen 5. bepaal de schaalgrootte van de leefgroep: - leefgroep van 6 personen - leefgroepen van 8 personen - leefgroepen van 10 personen of meer 6. bepaal de architectonische en infrastructurele middelen waarover men kan beschikken in functie van visie, doelstellingen en doelgroep: - de aard en het aantal en de grootte van de beschikbare ruimtes - de keuken - de huiskamer en zitkamer - de kamers van de bewoners - de inkomhall, de toiletten en de badkamers - de ruimtes waar de begeleiders zich even kunnen terug trekken (geen verpleegpost én ook géén ‘hang’kamer voor de begeleiding) - de voorraadkamer - de plaats voor de wasmachine en de droogkast

187


-

de wijze waarop de wooneenheid extern en intern beveiligd is tegen brand, diefstal, wegloopgedrag,… - aangepaste domotica voorzieningen (automatische deurontgrendeling, oproepsysteem, afstandbediening voor het aandoen van verlichting en het sluiten van gordijnen,…) 7. bepaal de globale contouren van de huishoudelijke activiteiten die opgenomen worden door de leefgroep en deze welke waarvoor men externe hulp kan inkopen/huren: - de bereiding van de maaltijden - het dekken en afruimen van de tafels - de was en de strijk - de boodschappen - de schoonmaak van de beschikbare ruimtes - het onderhoud van de tuin of de terrassen - het sorteren en ophalen van het huisvuil 8. leer van goede/slechte praktijkvoorbeelden: - breng diverse werkbezoeken aan bestaande genormaliseerde kleinschalige woonprojecten - laat medewerkers stage lopen - verzamel informatie, documenteer u, vergelijk - zet u enkele dagen met uw medewerkers rond de tafel en bespreek alle mogelijke aspecten van de opzet van het project - voer de discussie over de inhoudelijke en praktische aspecten (vb. koken) reeds vroeg in het denkproces rond genormaliseerd en kleinschalig wonen 9. school en train de medewerkers: - geef hen de kans om de juiste houding aan te leren, te voelen welke omslag men ervaart wanneer men van grootschalig naar kleinschalige werkomgeving gaat (woonsfeer domineert op zorgsfeer – polyvalente versus gefragmenteerde inzet, alleen werken versus in team van meerdere medewerkers werken) - zet eventueel – bij wijze van experiment - een kleinschalige leefgroep op binnen het klassieke rusthuis en leer van de opgedane ervaringen - maak vooral gebruik van de plekken of situaties waar men de veranderingen als een uitdaging ervaart - ga uit van de basisprincipes van de kerende organisatie (gemaakte fouten zijn er om van te leren)

188


10. maak een concreet stappenplan op: - beschrijf stap voor stap de grote lijnen van het proces dat men samen zal doorlopen: o initiatiefase o programma van eisen, voorbereiding ontwerpfase o ontwerpfase o aanbesteding en uitvoering o opzetten van de organisatie o voorbereiding ingebruikname o ingebruikname o evaluatie - doe dit niet té detaillistisch: geloof vooral in de opzet - alles hoeft niet duidelijk te zijn alvorens te starten, dit kan verlammend werken - bepaal een realistische tijdsfasering - voorzie in dit stappenplan ruim de tijd voor informatie-overdracht en overleg met bestuur, bewoners en familie, medewerkers en andere belangrijke betrokkenen - voorzie tijd en ruimte voor reflectie - geef regelmatig feedback over de voortgang en de geboekte resultaten - werk naar kleine successen: de eerste successen werken als een katalysator - laat u eventueel begeleiden door een externe veranderingsexpert - bepaal de samenwerkingskaders met het moederhuis/organisatie en andere organisaties (lokale KBG, lokaal dienstencentrum, de lokale midenstand,…) - betrek van bij de start de vertegenwoordigers van de vakbonden in het denken uitvoeringsproces 11. stel het begeleidingsteam zorgvuldig samen, betrek het en geef het verantwoordelijkheid - maak een functie-omschrijving op van de begeleiders en beschrijf het competentieprofiel - selecteer de leden van het begeleidingsteam op basis van de beschikbare competenties - selecteer zeer zorgvuldig de persoon die leiding zal geven aan het begeleidingsteam (het voorbeeldgedrag van leidinggevenden is belangrijke succesfactor) - ga uit van de basisprincipes van ‘zelfsturende teams’: geef het team binnen de afgesproken kaders ruimte om op basis van eigen keuzes en prioriteiten de

189


voortgang van het veranderingsproces te bepalen, alsook de dagelijkse werking binnen het genormaliseerd kleinschalig woonproject - betrek het team zeer nadrukkelijk en geef hen verantwoordelijkheid om eigen problemen op te lossen (budgetbeheer, opvang van ziekte-verzuim,…) - zorg voor een goed informatie- en communicatiesysteem – mondeling, schriftelijk en digitaal (medewerkers ontmoeten elkaar enkel op teambesprekingen, werkvergaderingen, scholingen en bij de overdrachten) – werk eventueel een specifiek zorgdossier uit 12. bedenk: het dagprogramma steeds vol verrassingen - misschien wél het allerbelangrijkste aspect van de omslag van groot naar kleinschalig: het dagprogramma kent een bepaalde structuur, maar wordt grotendeels ingevuld samen met de bewoners en, dus, op maat van de bewoners en niet op maat van de organisatie - de begeleiding houdt zich bezig met het gehele dagprogramma en niet meer met een onderdeel daarvan - dit betekent dat niet alles altijd op voorhand geprogrammeerd kan worden, wat men vandaag eet kan afhankelijk zijn van promoties in de winkel, wat men gaat doen kan afhankelijk zijn van het weer van de dag,…. - vele beslissingen moeten op het ogenblik zelf genomen worden: dit vergt vaardigheden, training, loslaten van het fragmentair denken en werken, loslaten van het hiërarchisch denken en werken van het typische medische zorgmodel 13. maak een financiële analyse met betrekking tot de exploitatie van het genormaliseerd kleinschalig woonproject: - identificeer de financiële contouren van het project: opbrengsten en kosten - identificeer de investeringskost - identificeer de personeelskosten op basis van de personeelsbezetting - bepaal hoe de nachtwaak wordt ingevuld (bij voorkeur in relatie tot moederhuis: rusthuis/RVT of serviceflat) - bepaal de contouren van het opnamebeleid en het bijhouden van de wachtlijst (is bepalend voor de hoogte van het zorgforfait én voor de opname van de toegekende ligdagen) - bepaal de financiële bijdrage(n) voor de bewoner - voorzie opstartkosten (eigen aan elke verandering in de organisatie) 14. maak een kwaliteitshandboek op maat van het genormaliseerd kleinschalig wonen: - het kwaliteitshandboek beschrijft de noodzakelijke afspraken in verband met het wonen, het leven en de zorg in het genormaliseerd kleinschalig wonen - belangrijke elementen van dit kwaliteitshandboek zijn ongetwijfeld: - de visie - de opnameprocedure

190


- de afspraken met betrekking tot veiligheid (brand – wegloopgedrag – agressie) - afspraken in verband met het roken - de afspraken met betrekking tot voedsel- en keukenhygiëne - de afspraken met betrekking tot inwerken van nieuwe medewerkers - de afspraken met betrekking tot het dagprogramma - de afspraken in verband met de maaltijden - de afspraken met betrekking tot informatieoverdracht, bewonersdossier, intervisie - de afspraken met betrekking tot functioneringsgesprek - de coördinatie-afspraken met leven, wonen en zorg - de afspraken met betrekking tot de familiegesprekken Samenvattend – de belangrijkste succesfactoren op een rijtje 1. duidelijke visie 2. helder toekomstbeeld + lange termijn visie 3. commitment van het bestuur en de leidinggevenden 4. voorbeeldgedrag van de leidinggevenden 5. leidinggevende = coach 6. de lerende organisatie 7. planmatige aanpak en fasering 8. voldoende communicatie en informatie 9. aandacht voor weerstand en psychologische processen 10. aangepaste kennis en vaardigheden 11. voldoende middelen 12. helder eindresultaat en borging

4

Transformatie: kern van veranderingsprocessen in de praktijk

We sluiten dit hoofstuk af met enkele beschouwingen rond transformaties en veranderingsprocessen in de zorg (gebaseerd op Van Audenhove et al., 2005). 4.1

Het proces van transformatie

De transformatie naar kleinschalige zorg is een proces met vele dimensies en impliceert zowel gedragsmatige, organisatorische, als culturele veranderingen. Organisaties voeren elk op hun eigen manier, veranderingen in hun zorgconcept door. Uit onderzoek naar zorgvernieuwing in de praktijk (zowel in de zorg voor ouderen als gehandicapten) zijn een aantal gemeenschappelijke elementen in werkwijze te presenteren. Deze elementen geven we hieronder weer.

191


Aanleiding Er is sprake van urgentiebesef bij het bestuur, de directie en/of bij de trekkers van veranderingen. De urgentie kan van buiten komen (men ziet problemen als kans en uitdaging) of de leider kan vanuit een gevoel van onbehagen met de situatie zélf initiator zijn. Visie Leiders hebben een heldere en krachtige visie, laten die niet meer los en voeren de visie ook in de praktijk uit. Cliënten en hun dagelijks leven zijn het uitgangspunt van het denken. Slogans ondersteunen de nieuwe visie op zorg: “de klant komt altijd van rechts”, “zeg ja en niet ja maar”; “de ja-cultuur”; “helpen met de handen op de rug” et cetera. Doorlopend wordt de boodschap uitgedragen: “sturen met voorbeeldgedrag”. Het inspireren van medewerkers vindt men essentieel om veranderingen door te kunnen voeren. ‘Fakkeldragers’ in de organisatie worden hiervoor ingeschakeld (“zet pleitbezorgers bij elkaar”). Proces: durven en doen Leiders hebben vaak weinig uitgewerkte plannen over de manier waarop zij doelen willen bereiken. Zij gaan ervan uit dat je het proces niet van tevoren kunt overzien en beter gewoon kunt beginnen: veranderen is zoeken en organisch groeiend (“al doende leert men”), fouten maken, maar ook vooral ‘doen’ zeker bij deze ingrijpende processen. Anderen geven (wel) een duidelijke structuur aan de organische aanpak. De stelling dat een bewoner recht heeft op een eigen leven kan alleen worden waargemaakt als de medewerkers direct in de omgeving van de bewoner kunnen inspelen op zijn/haar wensen. Dit is alleen mogelijk als de organisatiestructuur en daarmee samenhangende managementstijl worden veranderd. De overgang naar een andere stijl van managen wordt als lastig ervaren. “Decentraliseren betekent uit handen geven van bevoegdheden. Dit vraagt om vertrouwen in andermans kunnen en het loslaten van een machtspositie. Het vereist dat mensen de gelegenheid krijgen tot experimenteren en fouten maken. Medewerkers moeten van de organisatie ook de bevoegdheden krijgen om de nieuwe werkwijze toe te passen. Het op microniveau inspelen op individuele bewonerswensen lukt minder goed in een strak georganiseerde en gespecialiseerde organisatie. Daarvoor is een flexibele aanpak gewenst met zoveel mogelijk beslissingsvrijheid aan de basis. Integrale zorg is een sleutelwoord bij meer individugerichte organisatie van zorg”. Hogewoning (2002) geeft in een artikel over de Strijp in Den Haag een overzicht wat deze bottom up- benadering betekent voor een verpleeghuisorganisatie die een omslag heeft gemaakt naar kleinschalig wonen op basis van de leefstijlbenadering.

192


Tabel 112: Oude en nieuwe organisatiemodel volgens Hogewoning (2002) Oude organisatiemodel Nieuwe organisatiemodel Het aanbod vanuit de diensten vormt het De vragen vanuit de bewoner vormen het uitgangspunt van het organisatieprincipe. uitgangspunt voor het organisatieprincipe. De zorgteams zijn verantwoordelijk voor de coördinatie en uitvoering van de zorgverlening. De aansturing is centraal waarbij sprake is van meerdere tussenlagen tussen het managementteam en de directe zorgverleners. De facilitaire dienst en afdeling Personeel & Organisatie zijn ondersteunende diensten. Alle vragen vanuit de zorgdiensten komen niet direct bij hen terecht maar bij het hoofd van de zorgdienst. De leidinggevende is verantwoordelijk voor de coördinatie van de zorg en geeft de teamleden instructies voor de uitvoering van hun dagelijkse werk. Er wordt gewerkt met grote teams, waarbij slechts enkele medewerkers bevoegdheden hebben.

De zorgteams zijn integraal verantwoordelijk voor de coördinatie en uitvoering van de zorg, het wonen en het personeelsbeleid. De verantwoordelijkheden liggen laag in de organisatie en er zijn geen tussenlagen tussen het managementteam en de managers van de leefstijlgroepen. Het managementteam heeft drie lijnmanagers verdeeld over de velden zorg, wonen en personeel. Er bestaat een directe lijn tussen deze drie managers en de managers van de leefstijlgroepen. De leidinggevende heeft als taak het team de randvoorwaarden te bieden om zelfstandig te kunnen werken. Zijn rol is die van coach en ondernemer. Er wordt gewerkt met kleine zelfsturende teams, waarin elk teamlid eigen verantwoordelijkheden heeft.

Cultuur en structuur Veranderingen zijn zowel gericht op de cultuur als de structuur binnen de organisatie. Zonder cultuurverandering is een structuurverandering niet mogelijk, en andersom. Cultuurveranderingen lijken niettemin wel steeds het vertrekpunt. Alle hoeken en gaten van de organisatie worden gevuld met het cliëntenperspectief (“Waarom treffen de cliënten achter onze voordeur een totaal andere wereld aan dan ervoor?”). Van daaruit worden structuurveranderingen vorm gegeven (structure follows culture – de structuur volgt de veranderingen in de cultuur). De veranderingen vinden dus plaats op alle niveaus binnen de organisatie. Het werkt niet om alleen op uitvoerend niveau veranderingen door te voeren. Het middenkader vervult als ‘kennisingenieur’ een essentiële rol bij innovaties.

193


Flexibiliteit Omdat uitgegaan wordt van wensen en aspiraties van cliënten is flexibiliteit noodzakelijk. Oude, voor veel medewerkers vanzelfsprekende verbanden verdwijnen door deze flexibiliteit. Medewerkers werken veel alleen, met veel verantwoordelijkheden en bevoegdheden, op wisselende tijden en op wisselende locaties. Om die reden moeten nieuwe ontmoetingsmomenten gecreëerd worden. Leren als centrale activiteit Om de cultuurveranderingen te realiseren is leren essentieel. Het op gang brengen, faciliteren en ondersteunen van leerprocessen die gericht zijn op gewenste veranderingen, lijkt een erg belangrijk, zo niet het belangrijkste, sturingsmechanisme van trekkers. Leren vindt vooral plaats in de praktijk van alledag en reflectie daarop met hulp van intervisie. Er worden ook cursussen aangeboden, maar deze zijn zeker niet het belangrijkste element in het leerproces. Schaal van vernieuwing Vernieuwingen vinden op verschillende manieren plaats. Het kan gaan om de hele organisatie. Deze verandert dan ingrijpend: zowel de leefomgeving van bewoners, de competenties van medewerkers als de stijl van leidinggeven worden aangepakt. De verandering kan ook op een deel van de organisatie betrekking hebben. Men begint dan een pilot of start met een proeftuin. Deze kan zowel binnen als buiten de bestaande locatie plaatsvinden, met bestaande of met nieuw aangetrokken medewerkers. Ook als veranderingen op een deel van de organisatie betrekking hebben, worden veranderingen als ingrijpend ervaren en vinden veranderingen bij verschillende geledingen in de organisatie plaats, niet alleen bij professionals en het primaire proces. “Essentieel is dat je het dagritme van de bewoner als dé bepalende factor voor de transformatie moet nemen. Om 9.30 uur opstaan, 10.15 ontbijten, 11.00 koffiedrinken kan niet gevolgd worden door warm eten om 12.00 uur omdat de centrale keuken dat voorschrijft. ’s Avonds warm eten is logischer. De verantwoordelijkheid voor het huishouden moet dus perse bij de woongroep liggen. “ “Langzaam Beter” Het proces van veranderingen ervaart men soms als traag en stroperig (“macht van cultuur zorgorganisatie is groot; in praktijk nog te weinig learning community”). Soms vallen verbeteringen ‘tegen’ omdat men de veranderingen niet voldoende in de organisatie heeft weten te verankeren: medewerkers vallen terug in hun oude handelen dat ook zo zijn voordelen had, bijvoorbeeld minder verantwoordelijkheid. Een projectmatige opzet (run en hit) past niet goed bij ingrijpende veranderingen in zorgconcepten. Organisaties geven nadrukkelijk aan dat dergelijke veranderingen niet in enkele maanden te realiseren zijn,

194


maar veel geduld vragen: er wordt dan ook veel meer gedacht in termen van jaren dan van maanden. Om de ambities te realiseren is een beroep op ondernemers- of leiderschapskwaliteiten van belang. Leiderschapsonderwerpen domineren in tijden van verandering wanneer er behoefte is aan visie, aan durf, aan geduld, aan richting, wanneer het noodzakelijk is om bruggen te bouwen en traditionele grenzen (bijvoorbeeld tussen zorg, wonen en welzijn) te overschrijden. 4.2

Het verspreiden van zorginnovaties

Er zijn genoeg redenen om kleinschalige zorg of genormaliseerd wonen te promoten naast en soms in plaats van bestaande voorzieningen (hoofdstuk 1). We hebben ook de voorbeelden van wat de koplopers hebben gedaan om hun voorsprong (lees: zo’n omslag in hun organisatie) te bereiken (hoofdstuk 2). Het is niet meer dan logisch dat wij als peloton met die kennis gaan proberen de kopgroep in te halen. Besef urgentie

Æ

oplossing / veranderidee koploper A

Æ

wordt overgenomen in context B, C, D,…

Maar wat weten we over de relatie tussen kopgroep en volgers? En klopt deze beeldspraak eigenlijk wel? Moeten we - gezien de beperkte navolging in de praktijk van kleinschalige zorg – dit beeld niet bijstellen? Het gaat in dit hoofdstuk dan om de volgende drie vragen: 1. Heeft iedereen wel hetzelfde beeld of uitkomst van veranderingen? Fietst iedereen dezelfde koers? 2. Doet goed voorbeeld altijd goed volgen? Wat is de dynamiek van de koers? 3. Hoe inspireren we organisaties om te vernieuwen? Zijn er aangrijpingspunten binnen het peloton? Drie verschillende wedstrijden In het kwaliteitsdenken zijn drie typen veranderingen te onderscheiden: • De eerste is het beste te typeren met het richtinggevend principe “van fouten maken naar het goed doen”. Het gaat om het waarborgen van essentiële activiteiten in de organisatie. • De tweede heeft als richtinggevend principe “van goed doen naar beter doen”. In dit paradigma staan procesinterventies en het herontwerp van werkprocessen centraal. • Het derde paradigma wordt getypeerd door het principe “iets anders te doen in plaats van hetzelfde steeds beter”. Hier staan innovaties in de zorg centraal.

195


Figuur 13: Steeds beter / incrementeel verbeteren tov iets anders doen/ radicaal verbeteren

De verschillende paradigma’s kunnen in de praktijk tegelijkertijd plaatsvinden. Voor beroepsbeoefenaren en managers is het de kunst om te kunnen variëren in de verschillende rollen die de paradigma’s van hen vragen en de som van de veranderingen op de verschillende niveaus groter te laten zijn dan die van de veranderingen afzonderlijk. De transformatie van institutioneel medisch georienteerde naar kleinschalig genormaliseerd wonen is een voorbeeld van het principe ‘in plaats van hetzelfde Æ iets anders gaan doen’ (lees: innovatieparadigma). Veel zorgorganisaties streven echter veranderingen na in het goed/beter paradigma. Het verschil tussen kwaliteit van leven (ander concept) en kwaliteit van zorg (hetzelfde beter doen). Daarin speelt mee dat aan het begrip innovatie in de praktijk de notie van ´fundamentele uitvinderij’ kleeft. Innovatie is revolutionair, radicaal, ontwrichtend, kortom: doodeng. Rogers heeft in zijn standaardwerk Diffusion of Innovations innovatie als volgt omschreven: “An innovation is an idea, practice or object that is perceived as new by an individual or other unit of adoption.” (Rogers, 1995). Van groot belang in deze definitie is ‘gepercipieerd als nieuw’. Het maakt niet uit of het ook echt nieuw is, het gaat om de ervaring van de nieuwheid door de gebruiker of een organisatie. Innovatie heeft dus niet zozeer met uitvinden te maken, als wel met het slim toepassen van bestaande uitvindingen. Volgens Weggeman gaat het dan steeds om goedkoper, beter, mooier, kleiner, lichter, gebruiksvriendelijker, plezieriger, duurzamer, meer geïntegreerd et cetera. Het zijn allemaal uitdrukkingen die passen bij een gezond-verstand-benadering. De dynamiek van de koers Voor Rogers draait alles om verspreiden (diffusion). Hij onderscheidt daarbij verschillende fasen in het proces van het overnemen van innovaties of vernieuwingen. De “innovators” zijn de vernieuwers, zij lopen voorop in de ontwikkelingen en worden gevolgd door de “early adoptors”, die na het succes van de “innovators” ook snel besluiten om de vernieuwing over te nemen. De “early majority” doet er langer over om zelf de innovatie in te voeren en de “late majority” zal pas na ruim verloop van tijd overgaan op de nieuwe

196


werkwijze. De “laggards” tenslotte blijven de vernieuwing afwijzen en houden vast aan de oude manier. Figuur 14: Tipping point Aanjagen

Autonoom? of: 1 Æ 20 Æ80?

“Early Majority”

“Early Adopters”

Late “Majority” “Laggards”

“Innovators”

2,5%

13,5%

34%

34%

16%

Rogers: 1995

20%: “tipping point”?? Tipping point: vanaf hier verloopt het verspreidingsproces vanzelf. Het is niet meer te stoppen

Ergens op deze curve bevindt zich het zogenaamde “tipping point”. Als de mate van verspreiding dit punt bereikt heeft, dan is de overname ervan niet meer te stuiten, het gaat dan als het ware als vanzelf. Voor eenvoudige vernieuwingen kan dit punt al bij 20% van de doelgroep bereikt zijn. Rogers noemt een aantal factoren op grond waarvan het tempo - langzaam of snel – van verspreiding kan worden verklaard. Op een enigszins aangepaste wijze nemen deze factoren over (van Leeuwen, 2004). Per item geven we commentaar voor de betekenis van kleinschalige zorg: •

Betrokkenen zijn overtuigd van het voordeel Dit voordeel moet aansluiten bij de werkelijke, bestaande behoefte. Wordt mijn probleem hiermee opgelost (en worden niet tegelijkertijd nieuwe heftige problemen gecreëerd)? Betrokkenen zijn: cliënten, familie, medewerkers, management, beleidsmakers. Het voordeel van kleinschalige zorg is duidelijk voor de cliënt/bewoner. Geldt dit ook voor de medewerkers? (vgl ‘voor aardappels schillen heb ik mijn diploma niet gehaald’) en het management van zorginstellingen? Zijn de voordelen van een andere manier van organiseren evident? Is een grotere invloed van cliënt/bewoners, familie en medewerkers nodig om bestuurders op andere gedachten te laten brengen?

197


•

Innovatie sluit aan op huidig gedrag Wil een innovatie succesvol zijn dan moet het aansluiten bij de normen en waarden van de betrokkenen en gemakkelijk in te passen zijn in zijn huidige gedrag en werkwijze. Innovaties moeten ook zoveel mogelijk aansluiten op de structuren en gebruiken. Is het overnemen van de innovatie eenvoudig of ingewikkeld? Worden voorlopers in kleinschalige zorg niet teveel als haute couture gezien? Als dit een zinvolle metafoor is moet er voor kleinschalige zorg dan ook een pret a porter collectie worden ontworpen die voor veel meer organisaties van toepassing is. Hoe kunnen de haute couture modellen worden vereenvoudigd en door wie?

•

Eenvoudig te gebruiken De betrokkene moet ervan overtuigd zijn dat een innovatie makkelijk te gebruiken is. Des te complexer de vernieuwing, des te minder succes. ‘Gebruiksgemak’ is cruciaal voor het succes van innovaties. Invoeren van principes van kleinschalige zorg is complex, want grijpt in op veranderingen in de leefomgeving, op nieuwe competenties voor medewerkers, een andere stijl van leidinggeven, een andere cultuur en structuur van de organisatie et cetera. Eenmaal gerealiseerd, blijkt het aansluiten op de logica van de leefwereld - in al zijn eenvoud – voor organisatie en medewerkers stimulerend te werken. Het introduceren van een gezond-verstand-benadering die meer aan de wensen van de cliënt tegemoet komt, is in de zorg een complex gebeuren.

•

Betrokkene moet innovatie kunnen uitproberen Mensen willen nieuwe dingen eerst uitproberen. Pas daarna zal men de aanschaf van het nieuwe product of dienst gaan overwegen. Of iemand zich een innovatie eigen maakt, is het resultaat van een geleidelijk, cyclisch en mentaal proces. Er zijn verschillende voorbeelden van het starten van een pilot in de zorgorganisatie. Er kan binnen de bestaande organisatie worden geoefend met het toepassen van de principes van kleinschalige zorg door het starten van een pilot. Er is een beperkt aantal voorbeelden van langer durende en ingrijpende transformaties. Afkijken bij de buren is ook een manier.

•

Gebruik is zichtbaar voor anderen Innovaties zijn succesvoller als het gebruik daarvan zichtbaar is voor anderen. Potentiële gebruikers hebben daardoor zicht op de resultaten en voordelen van nieuwe product of dienst. Dit verlaagt de drempel voor nieuwe gebruikers en versterkt

198


automatisch het ‘member-get-member’ effect (vgl snelle opmars mobiele telefoon en digitale camera). De voorbeelden van kleinschalige zorg zijn alom bekend. Ook verschijnen regelmatig aansprekende voortrekkers in de media. Toch wordt in de kritiek op de kwaliteit van de (verpleeghuis)zorg meer het accent gelegd op hetzelfde efficiënter doen, dan wat anders gaan doen. Het besef dat we een verkeerd zorgconcept aan het verbeteren zijn, dringt maar heel langzaam door. Onderwerpen als valincidenten, ondervoeding, medicatiefouten, decubitus et cetera in pers en inspectierapporten werken aan de beeldvorming mee dat er vooral meer en beter verpleegd moet worden. Welzijn, welbevinden, wonen lijken er niet of veel minder toe te doen. Hoe kunnen we deze aspecten van het dagelijks leven meer voor het voetlicht brengen? •

Kritische massa is snel bereikt Niet iedereen pakt iets nieuws op hetzelfde moment op. Zie de eerder genoemde vijf groepen die in eigen tempo en op eigen voorwaarden het nieuwe product of dienst accepteren. Kleinschalige zorg is een complexe verandering, die voor veel betrokkenen grote gevolgen heeft. Het “tipping point” zal voor een dergelijke vernieuwing pas bereikt worden als een groot deel van de doelgroep de vernieuwing heeft omarmd. Dat is nu nog niet zo, de kritische massa is nog lang niet bereikt. Als de theorie van tipping point deugt, dan zou met name geïnvesteerd moeten worden in de voorlopers, de “early adopters”. Zaak is om middels communicatie de toplagen van deze instellingen te bereiken en beïnvloeden. Daar zal de beslissing om op andere wijze te gaan werken (zeker zo ingrijpend als kleinschalige zorg) genomen en gedragen moeten worden. Vanuit de toppositie moeten een nieuwe missie en visie op zorgverlening gedeeld worden, ontwikkelmogelijkheden voor medewerkers, faciliteiten en randvoorwaarden om de nieuwe ideeën ook in de praktijk te brengen gerealiseerd worden.

•

Innovatie wordt gefaseerd ingevoerd Invoeren van innovaties vindt niet plaats van de ene op de andere dag. Er zullen verschillende stappen moeten worden gezet. In de theorie van Rogers zijn dat het aanbieden van de innovatie (diffusieproces), het besluit een vernieuwing te gebruiken (adoptieproces) en het daadwerkelijk gebruiken van een nieuw product of dienst en de verankering daarvan (implementatie). Ook moet men elke doelgroep (innovator – early adaptor – early majority etc.) zien te bereiken, een proces dat in de regel er eerder jaren dan maanden over doet.

199


In de praktijk (hoofdstuk 2) blijkt dat bij voorlopers bij de implementatie niet altijd sprake is van een duidelijk gefaseerd proces. Kleine en praktische stappen die elkaar opvolgen zijn wenselijk en ook snel succes (quick wins) kunnen boeken. Een standaardaanpak werkt niet, maar zijn er wel standaarden voor verschillende typen aanpak te bedenken? •

Betrokkenheid van professionals wordt actief georganiseerd Geen succes zonder de betrokkenheid van professionals. Zorgprocessen opnieuw ontwerpen en noodzakelijke reorganisaties zijn gedoemd te mislukken als degenen die direct met patiënten / cliënten werken hier niet actief een plaats in hebben. Het ‘wat’ is de strategische autonomie van de manager, het ‘hoe’ is de functionele autonomie van de professional (Weggeman) Kleinschalige zorg start vaak top down met het formuleren van een inspirerende visie. Het management moet het vermogen hebben om met de nieuwe visie medewerkers te inspireren. Om medewerkers (en familieleden) te enthousiasmeren en te overtuigen is het belangrijk hen vanaf het begin bij het veranderingsproces te betrekken. Hoe breed is dit gedachtegoed nu in de zorg verspreid?

•

Dreiging van nieuwkomers versnelt innovatie Dreiging vanuit de markt, door nieuwe aanbieders (woonvormen, maatschappen van zorgverleners) en mensen die met een eigen (al of niet persoonsgebonden) budget zorg inkopen. Ervaren zorgorganisaties groeiende concurrentie van nieuwe (particuliere) initiatieven, of zijn deze nog zo beperkt dat de concurrentie niet serieus hoeft te worden genomen? Keuzemogelijkheden zijn er op dit moment niet of nauwelijks. Mensen verkiezen wat ze krijgen, maar krijgen niet wat ze verkiezen.

•

Er is voldoende budget Technologisch gedreven innovaties zijn kostbare aangelegenheden. Ook is vooraf moeilijk in te schatten hoe snel een nieuwe dienst of product door de doelgroep wordt afgenomen. Is geld het probleem bij het invoeren van kleinschalige zorg? Is beter altijd duurder? Bestaan er niet vooral problemen met schotten – bijvoorbeeld tussen huisvesting, zorg en welzijn – en moeten die schotten worden weggehaald of doordringbaar worden gemaakt?

200


Kopgroep of peloton: Verspreiden of adopteren? Rogers gooit alles op het verspreiden (diffusion), maar anderen gaan meer uit van het ontvangen (adoption). Paul Plsek heeft een interessante metafoor voor de relatie tussen verspreiden en ontvangen. Stel je vernieuwing voor als het werpen van een steen die je wilt ‘veranderen’ van je hand naar een plek verderop. Je kunt exact berekenen hoe je moet gooien om het op die plek te laten landen, zodat je het kunstje keer op keer met succes kunt herhalen. Stel je dan de vernieuwing voor als een vogel die je naar de gewenste plek – in dit geval het vogelhuis - wilt laten vliegen. De vogel heeft echter zijn eigen dynamiek en vliegt in een boog weg van de richting waarin je deze geworpen hebt. Vraag: hoe kun je het de vogel aantrekkelijk maken om naar het vogelhuis te vliegen? Antwoord: If I really do want the bird to end up in a certain place, I need first to understand what might attract it there - some birdseed, for example. (Plesk, 1997) Plsek nodigt managers uit het vogelzaad in hun organisatie op te sporen waarmee een brug naar de gewenste de innovatie kan worden gelegd. “Likewise, I am now convinced that success in organizational change is not so much about how we launch a change, and then direct it down a pre-determined path in the face of resistance. Rather, success lies in the attention paid to understanding the natural attractor patterns that already exist within the system. What we have been labeling 'resistance' all these years is actually a natural, but potentially changeable, reaction of a system attracted to something else. The new common sense suggests that if we understand the attractors, change becomes much more natural.” (Plsek, 1997) Met andere woorden: de vraag moet niet zijn hoe je de vernieuwing kunt verspreiden, maar hoe je de boodschap kunt laten landen. Verspreiding is het gevolg van het succes van het ‘landen’ (de adoptie) en niet andersom. Tabel 113: Verspreiden en adopteren van ideeën Verspreiden Ideeën ‘pushen’ Communicatie via formele hiërarchische kanalen

Adopteren Ideeën aantrekken Communicatie via systeem, veel beïnvloeding

het sociale peer-to-peer

Het adopteren van vernieuwingen is een dynamisch proces en niet lineair. Dit betekent dat bestuurders van organisaties een proces doorlopen van ‘bewustwording’ via ‘geïnteresseerd raken’ en een ‘positieve conclusie trekken’ resulterend in ‘tot actie

201


overgaan’. Sommigen doorlopen dit bewust- en besluitvormingsproces eerder en sneller dan anderen. Niet copiëren maar opnieuw uitvinden Bij het verspreiden van innovatieve zorgconcepten moet de boodschap niet zijn “doe hetzelfde als de ‘good practice, maar doe het zelf, en werk vanuit dezelfde kernprincipes. Het te adopteren idee moet zodanig gepresenteerd worden (in termen van principes en uitgangpunten) dat anderen de gelegenheid hebben om de principes zelf in de praktijk te brengen en daarbij verbetering te realiseren, die bovendien optimaal aansluit bij de eigen instellingscontext. En daarbij moet gezocht worden naar aanwezige stimuli : krachten in of buiten de organisatie die de innovatie omarmen.

202

Hoofdstuk 12 Goede praktijken die in elk rusthuis en rusten verzorgingstehuis dienstig kunnen zijn

In dit hoofdstuk geven we enkele praktijken uit de werking van de vier initiatiefnemers. Deze praktijken gaan over de wijze waarop individuele begeleidingsplannen worden ontwikkeld, over de selectie en coaching van personeelsleden, over de visiebewaking, over het ontwikkelen van goede communicatiestructuren en over het opnameproces. Deze ‘good practices’ kunnen in elk rusthuis, ook indien dit niet kleinschalig en genormaliseerd werkt, toegepast worden.

1

De wijze waarop het individuele begeleidingsplan wordt ontwikkeld

Uiteraard houdt elk rusthuis en rusten verzorgingstehuis een individueel zorgdossier bij voor elke bewoner. Wat er in dat dossier staat en hoe dat dossier wordt opgesteld en bijgehouden, kan echter wel verschillen van huis tot huis. We geven enkele ‘goede praktijken’ uit KGW, die in elk rusthuis bruikbaar zijn. In Huis Perrekes wordt voor iedere bewoner een individueel begeleidingsplan uitgewerkt. Men noemt dit ‘analyses’. Deze analyses worden maandelijks herbekeken en aangepast indien nodig. Elk teamlid wordt geacht deze lijsten mee aan te vullen. De analyses worden ook op het teamoverleg besproken. Daarnaast dienen zij als referentie voor nieuwe teamleden die de bewoners nog niet zo goed kennen en voor teamleden die een tijd afwezig waren. Aangezien de analyses worden opgesteld in functie van individuele bewoners – zoals dat past in de visie op kleinschalig genormaliseerd wonen – verschillen zij van persoon tot persoon en van huis tot huis. Wij geven hieronder een geanonimiseerd voorbeeld via een fragment uit een dergelijke analyse.

Hoofdstuk 12 – Goede praktijken die in elk rusthuis en rusten verzorgingstehuis dienstig kunnen zijn

ZONNE-HUIS: NACHTDIENST ‘S AVONDS

Bewonersbegeleiding slapen gaan -

-

-

-

2

L: geeft aan als ze moe is. Mee naar boven gaan en verbaal ondersteunen afhankelijk van haar moe zijn ook meehelpen aan en uitkleden. Licht reeds aandoen en nachtkleed in het zicht leggen, bed openleggen. Een proper inlegverbandje en ondergoed klaarleggen voor de volgende dag. Gaat zelf naar de wc na aantonen van de plaats. Haar haarspelden uitdoen. Als ze het moeilijk heeft, haar even laten zijn. Indien nodig wel begrenzen. J: Verbale begeleiding geven + helpen waar nodig bij het omkleden. Wc begeleiding, vooral geruststellen, bevestiging geven, laten weten dat je er bent. Ze kan ‘s nachts zelf naar de wc gaan, toch alert zijn ,watert soms in de kamer. Medicatie geven bij het slapen gaan. Juwelen legt ze in een kom. Tanden uitdoen. R: Hij geeft zijn doosje met sigaretten en vuur af. Hij gaat rond 21u00 naar bed, luistert nog naar de radio op zijn kamer. Medicatie geven + voeten, benen verzorgen, zalf aanbieden. Hij doet zelf zijn licht uit om 23u of laat het ’s nachts branden. T: rookt nog graag een sigaret voor het slapen gaan. Vraagt rond 21u zelf om te gaan slapen. Stapt met 1 begeleider of zelf afhankelijk van haar psychische toestand. Even laten rusten eens boven op de trap.. Wc begeleiding, kleedt zichzelf uit op wc en doet slaapkleed aan. Bij aan en uitkleden helpen met de knopen indien nodig (door hevige tremor). Ze heeft ‘s nachts geen onderbroek aan. Ze heeft een plasemmer op de kamer.

De selectie en de recrutering van geschikt personeel

In De Bijster werden de competenties van de begeleiders vastgelegd. Competentie staat voor 'het vermogen van een individu om een taak uit te voeren onder verschillende omstandigheden in de reële werkelijkheid en tot de gewenste uitkomsten te komen' (Benner,1982). Het vermogen van een beroepsbeoefenaar bestaat uit verschillende elementen zoals kennis, vaardigheden, motieven, normen en waarden en zelfbegrip. Al deze elementen samen vormen de competenties van een hulpverlener en bepalen de manier waarop deze zijn werkzaamheden verricht. Bij het denken in en het werken met competenties in de zorg is het belangrijk volgende uitgangspunten voor ogen te houden (zie ook Krijger & Christ, 2004): • Zorgverlenen is bewust omgaan met je competenties • Zorgverleners kunnen hun beroepscompetenties ontwikkelen

204


• Het ontwikkelen van competenties is niet los te zien van leren in de praktijk • Competentiebeschrijvingen zijn hulpmiddelen, geen doel op zich • Werken met competenties moet bijdragen tot een betere zorgverlening • Competenties verbinden zorgvisie, visie op medewerkers en visie op de organisatie Men spreekt over een competentieprofiel als men het heeft over de beschrijving van de eigenschappen waaraan een kandidaat voor een functie moet voldoen. Competenties worden uiteraard bepaald door een functie-omschrijving die bestaat uit de opsomming van de resultaatsgebieden en de daaruit voortvloeiende taken. Het doel van de functie van de begeleider kan als volgt worden omschreven: “De begeleider is de persoon die in samenwerking en samenspraak met de teamgenoten en onder de leiding van een leefgroepverantwoordelijke de persoonsverzorging, de huishoudelijke hulp, de zorg voor het algemeen functioneren op lichamelijk, sociaal, psychisch en levensbeschouwelijk vlak van de bewoner, de zorg voor het woon- en leefklimaat (inclusief het aanbrengen van de dagstructuur) van het kleinschalig genormaliseerd wonen tot taak heeft met als doel het behoud, het herstel of de verbetering van de individuele, maatschappelijk aanvaardbare levenskwaliteit van de oudere persoon, die woont, leeft en verzorgd wordt in een kleinschalig genormaliseerd woonproject. In de literatuur wordt de persoon die deze functie invult ook wel omschreven als de ‘integrale medewerker’. De begeleider richt zijn of haar denken en handelen op de totale, unieke mens. Hij of zij verleent op een zelfstandig en integrale wijze hulp en bijstand aan een toegewezen groep van bewoners/gebruikers, beperkt in aantal. Hierbij vertrekt hij of zij vanuit de noden van de bewoners/gebruikers. De begeleider onderschrijft de basisprincipes van het kleinschalig, genormaliseerd woon- en zorgconcept en tracht ondermeer de zelfredzaamheid (autonomie) en de zelfverantwoordelijkheid van de bewoners en hun familie te stimuleren of te ondersteunen. Hij of zij bevordert de integratie van de bewoner in en de participatie van de bewoner aan de leefgroep – die als een leefgemeenschap of een huishouden wordt beschouwd – alsook van de leefgroep in de ruimere context en omgeving: de buurt, de parochie, het dorp, de wijk, … In vergelijking met het klassieke rusthuis is het in een project van kleinschalig genormaliseerd wonen minder makkelijk om terug te vallen op andere disciplines in de organisatie. Een zekere mate van zelfstandig werken is daarom noodzakelijk. Men moet beslissingen kunnen en durven nemen en dat vraagt om stressbestendigheid. Snel overschakelen op andere vragen komt hier meer voor en daar is een zeker improvisatietalent voor nodig. Er is sprake van een breder takenpakket. Zo hebben mantelzorgers evengoed opmerkingen waar zij een antwoord op zoeken of aandacht voor vragen. Gastheer-vrouwschap is daarom echt nodig. In het klassieke rusthuis kan men nog wel eens wegduiken als er bezoek binnenkomt. De collega loste het probleem dan wel op.

205


In kleinschalig wonen werkt men meestal alleen waardoor begeleiders voor alle voorkomende situaties een oplossing moeten zoeken. Door het alleen werken heeft een leidinggevende minder zicht op de kwaliteit van het werk en de bejegening naar de bewoners toe. Voor een deel is de leidinggevende afhankelijk van de informatie die deze van de begeleider krijgt. Dat lukt alleen als de begeleider in staat is reflectie te geven op het eigen handelen en zich kwetsbaar kan opstellen. De verantwoordelijkheid van de begeleiders is groot. Het is een kunst om de grote betrokkenheid op tijd af te wisselen met distantie omdat men ook een eigen privé-leven heeft. Binnen de functie van de begeleider kan men verschillende functiedomeinen onderscheiden, maar men kan deze functiedomeinen niet van elkaar scheiden. Dit is eigen aan het geïntegreerd woon- en zorgconcept. De begeleider voert immers taken uit die tegelijkertijd of in samenhang diverse functiedomeinen dekken. De opsplitsing is louter artificieel. De geïdentificeerde functiedomeinen zijn dan ook enkel betekenisvol, wanneer ze in samenhang worden beschouwd. De opsomming van de diverse functiedomeinen doet geen uitspraak over de belangrijkheid van een bepaald functiedomein ten opzichte van een ander functiedomein. De functiedomeinen worden allen evenwaardig beschouwd. Per functiedomein worden de noodzakelijke competenties op vlak van kennis, vaardigheden en attitudes geïdentificeerd. Kennis wordt gedefinieerd als datgene wat men via studie of oefening geleerd heeft. Vaardigheden betreffen de deskundigheid om iets te doen (bekwaamheid), meestal opgedaan via ervaring. Attitudes slaan op de wijze waarop men over iets of iemand denkt, houding die men aanneemt ten opzichte van iemand of iets. Dit uit zich ook in concreet gedrag. Het functiedomein ‘zorg voor het woon- en leefklimaat’ werd bijvoorbeeld als volgt uitgewerkt:

206


Functiedomein 5: zorg voor het woon- en leefklimaat De begeleider neemt, met respect voor de eigenheid van de bewoner en zijn omgeving, ook de zorg voor het woon- en leefklimaat op zich. Zij/hij helpt mee een aangenaam woon- en leefklimaat te creëren waarin de bewoner en zijn familie zich veilig en geborgen kan voelen. De begeleider schept een huiselijke sfeer die bijdraagt tot het algemeen welzijn van de bewoner(s) en zijn/hun familie. Essentiële activiteiten • De begeleider werkt mee aan een aangename, aangepaste, huiselijke, veilige, herkenbare leefomgeving. • De begeleider participeert aan de gesprekken met en tussen de bewoners. • De begeleider participeert samen met de bewoner(s) aan activiteiten georganiseerd in de wijk of de buurt. • De begeleider ondersteunt en stimuleert de familie bij de deelname aan het leefgebeuren van de leefgroep. • De begeleider ondersteunt en stimuleert de vrijwilligerswerking. • De begeleider ziet toe op de veiligheid en fysieke integriteit van de bewoner. • De begeleider vermijdt gevaren in de omgeving door preventief handelen (vb om vallen of brand te voorkomen) • De begeleider ondersteunt de bewoner bij uitvoering van zijn persoonlijke administratie (vb schrijven van een brief, …). • …..

207


Competenties Kennis uitgangspunten kleinschalig genormaliseerd wonen ongevalpreventie brandpreventie wat te doen bij brand

Vaardigheden observaties rapporteren sfeer scheppen voeren van een gesprek en écht luisteren met bewoner individueel, in groep, met de familie en vrijwilligers belevingsgericht communiceren evacuatietechnieken bij brand

Attitudes enthousiasme voor het kleinschalig woonzorgconcept empathie geduld relativeren rustig blijven bij crisissituaties stressbestendig flexibel stimuleren van autonomie en zelfredzaamheid probleemoplossend oog voor detail eigen grenzen kennen zelfreflectie en zelfinzicht warmte en geborgenheid creëren respect voor privacy en integriteit

Ook in Floordam werd een competentieprofiel voor medewerkers uitgewerkt. Dit was voor deze organisatie zeer belangrijk, aangezien zij pas in de zomer van 2006 naar de nieuwe gebouwen verhuisden. Op dat moment schakelden zij ook over van een ‘klassiek’ rusthuis naar kleinschalig en genormaliseerd wonen. In eerste instantie werd een competentieprofiel voor het werken in kleinschalig genormaliseerd wonen uitgewerkt. Dit resulteerde in elf competenties: sociaal contact, flexibiliteit, inlevingsvermogen, luistervaardigheid, organisatie, koken, motiveren, discretie, aanpassingsvermogen, leervermogen, zelfstandigheid en samenwerken. Voor elk van deze competenties werd een definitie uitgeschreven. Tevens werden per competentie vier niveaus bepaald: • N1 : deze competentie is niet of slechts zeer beperkt aanwezig • N2 : deze competentie is aanwezig en mits voldoende ondersteuning kan deze persoon er in groeien

208


•

N3 : de persoon is in staat om in de meeste gevallen het vereiste gedrag te stellen • N4 : deze persoon kan een voorbeeldfunctie rond deze competentie innemen Dit laatste is een handig hulpmiddel bij het screenen van sollicitanten. We geven een voorbeeld: Inlevingsvermogen • De mate waarin iemand in staat is rekening te houden met de omstandigheden waarin mensen zich soms bevinden en zich kan voorstellen hoe ze zich daarbij kunnen voelen en daar begrip voor toont. • Het is belangrijk dat hij/zij zijn/haar eigen tempo aanpast aan dat van de bewoners. Daarbij mag hij/zij zijn/haar geduld niet verliezen. • De kandidaat is meelevend en toont begrip voor ouderen. • Hij/zij moet zich kunnen inleven in de leefwereld van de bewoners. • Aandacht hebben voor de behoeften van de ouderen is belangrijk. Daarbij moet men ze niet enkel beschouwen vanuit hun beperkingen, maar vooral vanuit hun mogelijkheden. • De kandidaat moet de huiselijke sfeer ondersteunen. Hij/zij kan dit verwezenlijken door bijvoorbeeld samen met de bewoners de krant te lezen, koffie te zetten, samen te gaan wandelen, … Niveau: 1. Begrijpt niets van reacties die anders zijn dan de zijne. Kan zich niet plaatsen op het standpunt van de ander. Brengt geen begrip op voor de visie van de bewoner. Levert kritiek vanuit de ik-positie. 2. Kan begrip opbrengen voor de situatie waarin een ander zich bevindt. Hij/zij zal hierover praten zonder eigen inzichten prijs te geven. De eigen criteria zijn prioritair. Kan zich de positie van mensen met eenzelfde achtergrond/leeftijd voorstellen en brengt dat ook tot uitdrukking, dit alles in een aangepaste sfeer. 3. Houdt rekening met de omstandigheden waarin een ander zich bevindt. Zal toch nog argumenteren vanuit de eigen positie. Kan toch het vertrouwen wekken van de ander zonder echt over de brug te komen. 4. Kan uit zichzelf treden om zich volledig in te leven in de situatie van de ander. Houdt van een gezellige sfeer in huis en creëert dit ook graag voor anderen. Kan zonder moeite opkomen voor het wel en wee van derden. Ook voor de leidinggevenden werd een competentieprofiel uitgewerkt. Men wilde duidelijk zicht krijgen op welk niveau van leidinggevende competenties mensen met een

209


bepaalde functie (moeten) kunnen functioneren. Dit maakte het mogelijk om op basis van competenties een selectie van de kandidaturen voor de beschreven functies te kunnen voeren en daarnaast ook de persoonlijke ontwikkelingsplannen (POP’s) uit te werken voor de medewerkers die deze nieuwe functies gaan uitvoeren om zo hun competenties te laten groeien. Tijdens de selectie is het vooral belangrijk dat, als medewerkers voor een bepaalde competentie nog niet het vooropgestelde niveau hebben behaald, zij wel blijk geven van een duidelijk groei- potentieel. Eens medewerkers een bepaalde functie toegewezen krijgen, is het belangrijk dat ze onder meer door hun POP de vooropgestelde competentieniveau’s verwerven binnen de afgesproken tijd. Tabel 114: Competenties voor leidinggevenden (Floordam) Leidinggevende Belangrijkste Woningverantcompetenties : gedragscriteria woordelijke voor deze comVereiste niveau In staat om… petentie : Reacties uit te stellen * durft (be)denktijd te vragen N3 * kan spontane reactie uitstellen indien deze geen meerwaarde heeft voor betrokkenen Dingen concreet te Kan feiten geven + durft deze te benoemen N2/N3 benoemen ongeacht wie de betrokkene is Eigen emoties in de Kent eigen gevoeligheden en kan deze N2/N3 hand te houden emoties opzij zetten in communicatie met anderen Medewerkers te Kan anderen aanzetten en begeleiden tot N2/N3 motiveren een niveau van functioneren Stil te staan bij eigen * kan eigen sterkten en valkuilen benoemen N2 functioneren *kan intenties vertalen naar een ‘aanpak’ Vernieuwingen op de Kan bereidheid bij medewerkers verkrijgen N3 werkvloer over te om vernieuwingen daadwerkelijk te doen en brengen kan hierover op een goede manier communiceren Eerst te denken en dan Kan een plan opstellen naar aanleiding van N2 te doen een incident Vertrouwen uit te Nodigt anderen uit om met hun verhaal en N2/N3 stralen gevoel te komen + is een toegankelijk persoon Te luisteren Kan mening van anderen weergeven N3 Kan in communicatie treden

210


Een leidinggevende positie in te nemen Echt tijd te maken Er te zijn als het nodig is

N2/N3

Medewerkers in hun kwaliteiten te erkennen

Durft voor de doelstellingen van de organisatie op te komen in woord en daad Schuift eigen planning opzij voor vragen van anderen Schuift eigen planning opzij in functie van noden van anderen Kan zelfzorg organiseren in functie ‘overvraging’ door anderen Kan een feit ‘afmeten’ aan de visie en doelstellingen van organisatie/team Kan in gesprek met een medewerker duidelijk zeggen dat gedrag moet veranderen en aangeven wat het gewenste gedrag is Spreekt de eigen verantwoordelijke aan op een open wijze over eigen functioneren Kan heel concreet de kwaliteiten van medewerkers benoemen en doet dit ook op regelmatige basis

Rekening te houden met de mening van anderen Te plannen en te organiseren

Kan de inbreng van bewoner en medewerker vertalen in een afspraak Kan lopende zaken en dringende vragen onderbrengen in een efficiënte werkverdeling

N3

Eigen grenzen te trekken Dingen te evalueren Bij te sturen

Voor zichzelf te zorgen

N3 N2/N3 N2 N2 N2/N3

N2/N3 N2/N3

N2

In het competentiemanagement voor leidinggevenden worden bijgevolg de persoonlijke vormingsnoden en vormingsbehoeften in een POP uitgetekend. • Bepalen van de benodigde leidinggevende competenties binnen Floordam. • Scoren van leidinggevenden op deze competenties. • Opstellen van een POP en afspraken rond persoonlijke vorming, interne coaching en opvolging. • Intervisie als ondersteunende factor. Het competentiemanagement wordt gestuurd via: • Coaching-gesprekken tussen de externe begeleider en de interne coach. • Verslaggeving naar de directie. • Intervisiemomenten tussen de leidinggevenden rond de afgesproken leidinggevende competenties. Een POP is een geschreven document dat aangeeft op welke manier de medewerker het komende jaar aan de eigen groei en ontwikkeling gaat werken en welke ondersteuning daarbij afgesproken werd. Het POP moet een antwoord bieden op volgende vragen: • Welke competenties ga ik het komende jaar ontwikkelen of verder ontwikkelen?

211


•

• •

Wat is de aantoonbare band tussen deze competenties en: o de organisatiedoelen van Floordam op lange en middellange termijn? o mijn persoonlijk functioneren als leidinggevende? o mijn persoonlijk functioneren als professional? Welke ondersteuning heb ik van wie nodig om deze doelstelling te bereiken? Wanneer en op welke wijze zal ik kunnen evalueren of de doelstelling bereikt werd?

Vanaf maart 2005 werd elke leidinggevende op een systematische manier gecoacht door haar competentiecoach bij het ontwikkelen en opvolgen van het POP. Voor deze coaching is er minimaal één gesprek per maand. Daarnaast werd ook een stappenplan in de ontwikkeling en opvolging uitgewerkt: • Persoonlijke reflectie. Welke persoonlijk te ontwikkelen competenties zullen een optimale bijdrage leveren aan : o de organisatiedoelen van Floordam op lange en middellange termijn? o mijn persoonlijk functioneren als leidinggevende? o mijn persoonlijk functioneren als professional? Om ook blinde vlekken in kaart te brengen heeft iedereen rond deze vraag een gesprek met minstens één derde. Meest voor de hand liggend is een collega en niet de competentiecoach. • Confrontatie. In een eerste gesprek tussen medewerker en competentiecoach confronteren beiden hun visie op de verdere ontwikkeling van de medewerker en komen zo tot ontwikkelingsdoelen. Deze worden door de medewerker uitgeschreven volgens een vooropgesteld schema. • Verantwoordelijkheid delen. De individuele POP’s worden gecommuniceerd met de collega’s. Volledigheid is hierbij niet het belangrijkste criterium, wel de oproep om mee verantwoordelijkheid te nemen voor mekaars leerpunten. • Opvolging door de competentiecoach. Iedereen is individueel verantwoordelijk voor de realisatie en de opvolging van de eigen doelen. De competentiecoach treedt dus faciliterend en ondersteunend op. Het engagement is echter niet vrijblijvend. Daarom kan de competentiecoach indien nodig dus uitzonderlijk beroep doen op haar lijnfunctie.

212


3 Tips om te bewaken dat de visie niet verwatert en om te zorgen dat de visie ook wordt uitgevoerd in de praktijk In april 2004 werd in het Gulle Heem een ‘visiebewakingsteam’ opgericht, bestaande uit de directeur, de verantwoordelijke voor de leefgroepwerking, de hoofdverpleegkundige en de animatieverantwoordelijke. De eerste opdracht van dit team bestond er in om, uitgaande van de bestaande visietekst omtrent genormaliseerd wonen, een kritische zelfevaluatie inzake implementatie van de eigen visie te bekomen. Ook werd er geregeld met de andere medewerkers overlegd. Dit gebeurde eveneens op systematische wijze aan de hand van een vragenlijst met daaropvolgende collectieve bespreking. De vragenlijst bevat volgende vragen: • Welke waren positieve en negatieve ervaringen en momenten? • Wist je op elk moment wat gedaan? • Waren er volgens jou voldoende prikkels, stimulansen, … voor de bewoners? Was er ‘leven’ voor de bewoners? • Zo ja : wat, of waardoor, of waarmee,…? • Zo nee : was dit bij gebrek aan mogelijkheden of kansen of ideeën of ervaring of door de eerste onwennigheid…..? • Heb je nog voorstellen naar de toekomst? • Hoe verliep omgang met familie? Wat zijn uw gedachten daarover? Moeten we dit sturen in een bepaalde richting? • Praktisch : zijn er nog haperingen? Zijn er bepaalde praktische regelingen die nog moeten genomen worden? Zijn er dingen tekort? …. • Inzake de visietekst : o Kreeg je die tekst? o Heb je die gelezen? o Versta je die tekst? o Werk(te) je in die richting? Het visiebewakingsteam kwam enerzijds tot de conclusie dat de ontwikkeling van het genormaliseerd kleinschalig wonen, ten gevolge van de reeds doorgevoerde organisatorische veranderingen en de uitbreiding van het personeelskader, positief evolueerde. Anderzijds stelde het team ook vast dat bepaalde wezenlijke aspecten van genormaliseerd wonen nog onvoldoende tot uiting kwamen in de werking. De reden hiertoe was dat een aantal resultaatsbepalende factoren nog onvoldoende uitgebouwd waren en dat sommige bewoners van de leefgroep noch meerwaarde bieden aan de leefgroepwerking, noch zelf meerwaarde ondervinden van het leven in de leefgroep. Het visiebewakingsteam stelde vervolgens dat een aantal hefbomen noodzakelijk waren teneinde de werking te kunnen verdiepen:

213


•

Visievorming en uitdragen van de visie naar medewerkers, familieleden en anderen • Verduidelijking en uitdieping van het bewonersprofiel en consequent aanpassen van wachtlijstreglementering en opnamebeleid • De noodzaak van een bredere bestaffing • Vorming personeel, familie (en derden) • Verbeterde communicatie- en overlegstructuur, zowel intern als extern • Betere bekendmaking van de doelstellingen van de leefgroepwerking, namelijk het streven naar het concept genormaliseerd wonen. In een volgende fase werd bijgevolg getracht om deze hefbomen te operationaliseren. Een deel van het vormen en uitdragen van een visie gebeurt via bijscholen van medewerkers. Dit wordt in de volgende paragraaf (deel 2: vorming en bijscholing) uitgewerkt. Uit de kritische analyse bleek echter het concept genormaliseerd wonen niet alleen onvoldoende gekend is bij personeelsleden, maar evenzeer of nog meer bij externen. Zij refereren steeds naar de klassieke gesloten afdeling voor ouderen met dementie. Het visiebewakingsteam was daarom van mening dat het van primordiaal belang was de bestaande visie grondig en herhaaldelijk toe te lichten. Daartoe werden bijzondere inspanningen geleverd. Zo werden bijvoorbeeld: • lezingen gegeven bij seniorenverenigingen • infoavonden georganiseerd voor geïnteresseerden • besprekingen gehouden op de familieraad • brieven verstuurd naar sociale diensten, thuiszorgdiensten, huisartsen en anderen. • folders gemaakt en verstuurd • tijdens een opendeurdag van het OCMW de werking extra in de kijker gezet. Tevens werd telkens ingegaan op vragen van professionelen (rusthuisdirecties, Expo 60+, cursisten referenten dementie, ...) om de visie en de werking toe te lichten. Onder impuls van het visiebewakingsteam ging het leefgroepteam over tot de bespreking en opmaak van “de leefregels”.

214


ONZE 10 LEEFREGELS We spreken de bewoner als een volwassene aan. We respecteren de eigenwaarde van de bewoners. We hebben respect voor een persoon met dementie. Als leefgroepbegeleiders hanteren we het principe van “aanwezige-afwezige”. We respecteren zoveel mogelijk de privacy van elke bewoner. Een bewoner fixeren doen we enkel als dit echt nodig is. In de leefgroep bewaken we het welzijn van elke bewoner, maar ook van de groep. We willen een ‘open’ huis zijn, vergelijkbaar met elk woonhuis thuis. Ons huis is er voor de bewoners. We willen een steunpunt voor de familie zijn. Elk van deze leefregels werd uitgewerkt en uitgeschreven. Voor de leefregel ‘We respecteren de eigenwaarde van de bewoners ‘ werd dat bijvoorbeeld: “We passen ons zoveel als mogelijk aan de mogelijkheden van de bewoner aan. We houden er rekening mee dat de bewoner anders handelt maar ook anders denkt. We vertellen de bewoner steeds wat we wensen (samen) te doen ten aanzien van hem of haar. De bewoner heeft recht op inspraak. We laten de bewoner zoveel als mogelijk keuzes maken. Wanneer de bewoner iets weigert te doen, zullen wij hem/haar niet forceren, maar naargelang de noodzaak zullen we wel stimuleren om tot actie/handeling over te gaan. We laten de bewoner eten en drinken op een wijze zoals hij/zij zelf kan; wordt dit echter storend, dan zoeken we hulpmiddelen of krijgt de bewoner de maaltijd op de kamer opgediend. Uit respect voor de bewoner proberen we gedragingen die minder aanvaardbaar zijn omwille van het verlies van schaamtebesef (decorumverlies) op een niet-in-hetoog-springende manier op te vangen. Het hoort niet dat personen, die geen deel uitmaken van de leefgroep, gedragingen of uitlatingen van een bewoner becommentariëren. Het is in principe ongepast dat een persoon die geen deel uitmaakt van de leefgroep of van de personeelsploeg een bewoner, waaraan hij niet verwant is, opdrachten geeft.” De volledige tekst met uitwerking van elk van de leefregels schetst een basiskader voor passende omgang tussen familie, bewoners en personeelsleden binnen het concept genormaliseerd wonen. De tekst werd op meerdere personeelsvergaderingen aan alle personeelsleden gecommuniceerd.

215


Het visiebewakingsteam stelde een stroomdiagram op, met bijhorende kwalitatieve interpretatie, aan de hand waarvan we de wachtlijsten beter konden gaan screenen. Het profiel van dé bewoner kleinschalig genormaliseerd wonen met dementie in het Gulle Heem werd in die zin geconcretiseerd. Dit instrument werd vervolgens gebruikt om de selectie van bewoners waarvoor de leefgroep een meerwaarde biedt transparanter en effectiever te maken. Hiertoe werden drie maatregelen genomen: • Alle nieuwe kandidaat bewoners werden voortaan gescreend aan de hand van dit diagram. • Er werd ook beslist dat bewoners (van een andere verdieping), die zodanig geëvolueerd zijn dat men een uitgesproken leefgroepprofiel heeft, voorrang krijgen op externe kandidaat bewoners van de wachtlijst. • Ook werden uitzonderlijk bewoners vanuit de leefgroep verhuisd naar een andere meer geschikte afdeling. Het visiebewakingsteam evalueerde tevens alle bijscholingen op hun effectiviteit. Op basis hiervan werden er maatregelen genomen om het aantal opleidingsuren met betrekking tot vaardigheden over genormaliseerd wonen gevoelig te verhogen en anders te oriënteren. Ook werd beslist tot meer en meer diepgaande bijscholing over dementie voor alle medewerkers, zoals een opleiding referent dementie, een opleiding omtrent interactie met familieleden, reminiscentie, medicatie bij personen met dementie, moeilijk hanteerbaar gedrag, fasen van dementie, belevingsgerichte zorg, palliatieve zorg bij dementerende ouderen en dergelijke meer. Het transdisciplinair werken in het kader van het genormaliseerd wonen dwong ons te voorzien in meer bijscholing voor bijvoorbeeld schoonmaak, afdelingshulp, ergo, ... De overleg- en communicatiestructuur werd verdiept in diverse domeinen. Naast het visiebewakingsteam werd ook een leefgroepteam opgericht, bestaande uit de directeur, de leefgroepverantwoordelijke, de personeelsleden van verpleging en verzorging, de schoonmaakster van de leefgroep en de animatieverantwoordelijke. Het doel hiervan is de vertaling van de visie naar de concrete uitbouw van de hulp- en dienstverlening binnen de krijtlijnen van het concept. De vergaderingen van de leefgroepequipe werden sleutelmomenten. In de loop van 2004 werd duidelijk dat de dynamiek van de leefgroepwerking noodzaakte om met enkele specifieke documenten te werken wat betreft de dagelijkse werking. Zo werd een draaiboek leefgroepwerking uitgewerkt dat dagelijks wordt ingevuld. Daar vindt men de taken van die dag en die week op terug, de afspraken van die dag en een rapportage over de dag. Tevens werd een lijst gemaakt met de dagelijks terugkerende taken voor de leefgroepbegeleiders. Daarnaast werd voor de leefgroepbegeleiders een niet-exhaustieve lijst ontwikkeld met mogelijke ‘activiteiten’ in te voegen in het dagelijkse leven.

216


De communicatiestructuur naar familie en derden werd eveneens geïntensifieerd. Dit was nodig aangezien er nog vaak misverstanden bij de familie bleken te bestaan omtrent het beoogde concept. Voortaan besteedden de opnameverantwoordelijke en leefgroepverantwoordelijke bijzondere aandacht aan het toelichten van het concept aan familie. Dat ging over verschillende zaken zoals leefregels, geregeld overleg met de familie, specifieke folder, infoavonden voor familie, gestructureerde samenwerking met familie bij aangepaste uitstappen en dergelijke meer. De familieraad vormde bij veel van deze items een belangrijk klankbord en/of adviesorgaan.

4

Het ontwikkelen van een goede interne communicatie

Uit de tijdsmeting (zie hoofdstuk 4) bleek duidelijk dat aan overleg veel tijd wordt besteed in kleinschalig en genormaliseerd wonen. Tevens bleek uit de bevraging van het personeel (hoofdstuk 6) dat de personeelsleden van KGW zich goed gesteund en gecoached weten. Een goede interne communicatie is daar een essentiële voorwaarde voor. In Huis Perrekes werden communicatiekanalen op micro- en op mesoniveau ontwikkeld. Het doel van de kanalen op microniveau is de overdracht van informatie per huis, rond elke bewoner en van praktische punten, door en in het begeleidend team. Op die manier wordt de goede samenwerking bevorderd, stimuleert men eenvormigheid in begeleiding en ondersteunt men de correcte uitvoering van vooropgestelde taken. Ook kwaliteitsbehoud en kwaliteitsbevordering zijn doelstellingen.. Communicatiekanalen op micro-niveau zijn: 1. Het dagboek. Hierin wordt dagelijks door de verantwoordelijke van de dag/nacht de belangrijkste informatie (vooral begeleidings- en belevingsgerichte aspecten) neergeschreven van die dag/nacht, volgens een vast bepaalde volgorde. Opmerking : verzorgingsgerichte aspecten worden neergeschreven in de verzorgings- en medicatiemap 2. De verzorgings- en medicatiemap. In deze kaft wordt dagelijks en per bewoner, op een beknopte en duidelijke wijze verzorgingsgerichte en medicamenteuze informatie neergeschreven. 3. De briefings per team. Dit zijn de dagelijkse overdrachtmomenten. Er zijn twee vaste briefings: (1) de overdracht van informatie over bewoners en taken door de dagdienst aan de nachtdienst met behulp van het dagboek en (2) de overdracht van informatie over bewoners en taken door de nachtdienst aan de dagdienst met behulp van het dagboek. Tijdens deze briefings worden alle begeleidings-, belevings-, en verzorgingsgerichte aspecten die de volgende begeleider moet weten om zijn of haar taak naar behoren uit te voeren, per bewoner verteld. Daarnaast zijn er ook losse briefings. Deze zijn minstens even belangrijk. Het gaat om briefings tussen stagiair(e)s,

217


begeleidend team, dubbeldienst, poetsdienst, vrijwilligers, huisverantwoordelijken, verantwoordelijke van Huis Perrekes, administratie,… Met andere woorden: tussen personeelsleden onder elkaar. Tenslotte zijn er ook korte overdracht van informatie, taken,… opdat elk personeelslid zijn taak naar behoren kan uitvoeren. 4. De teamvergadering. Alle teamleden van een huis vergaderen wekelijks met elkaar gedurende twee uren op een vast moment. De teamleden per huis zijn alle dagen alle nachtbegeleiders, de huisverantwoordelijke, de kinesitherapeut(e), de dokter, de muziektherapeute, de verantwoordelijke van Huis Perrekes, de orthopedagoog en eventuele stagiair(e)s. Het doel is eenvormigheid te creëren in de begeleiding, de violen gelijkstemmen. Dit omvat onder meer het samen zoeken naar de optimale begeleidingsvorm, de individuele evaluatie van bewoners en een zelfbevraging van het team. De huisverantwoordelijke bereidt en zit de vergadering voor. De voorbereiding gebeurt aan de hand van de dagelijkse verslagen in het dagboek, de verzorgings- en medicatiemap, en het verslag van de voorafgaande teamvergadering. Per bewoner worden die punten neergeschreven die nodig zijn om te bespreken met het ganse team. Zo ook met de praktische punten. Er wordt verwacht van elk teamlid dat hij of zij een actieve inbreng heeft op de vergadering. Na de vergadering zorgt de notulist ervoor dat het gemaakte verslag uitgetypt wordt op het secretariaat. Het uitgetypte verslag wordt nadien ter nalezing afgegeven aan de huisverantwoordelijke, en ter bewaring in de teamvergaderingenkaft gestoken. Dit verslag dient gelezen te worden door alle teamleden, vóór de daaropvolgende vergadering. Op mesoniveau is het communicatiekanaal de vergadering van de huisverantwoordelijken. Dit is een vaste wekelijkse samenkomst van de huisverantwoordelijken van de drie huizen, met de verantwoordelijke van Huis Perrekes en de administratie. Indien ook de aanwezigheid van een ander personeelslid dan de huisverantwoordelijken gewenst is, wordt deze hiervan vooraf op de hoogte gebracht door de verantwoordelijke van Huis Perrekes. Het doel van deze vergadering is steun te vinden bij elkaar, advies naar elkaar toe te formuleren, feedback te geven, ervaringen uit te wisselen en dergelijke meer. Tevens bespreekt men er aspecten die voor de drie huizen samen van belang zijn, zoals een nieuwe opname, forfaitaire tegemoetkomingen, sollicitaties, dossiers die moeten opgemaakt worden, organiseren van feesten, plannen en organiseren van familiebijeenkomsten,… Tenslotte worden administratieve aspecten besproken en op punt gesteld. Deze vergadering wordt voorbereid en voorgezeten door de verantwoordelijke van Huis Perrekes. Elke aanwezige brengt één voor één de te bespreken punten naar voor. Daarnaast wordt minimum eenmaal per jaar ook met elk personeelslid een functioneringsgesprek gevoerd. De deelnemers zijn de verantwoordelijke van Huis Perrekes, de huisverantwoordelijke en de medewerker in kwestie. Het doel is het optimaliseren van het samenwerkingsverband tussen de directie en de medewerkers. Beiden krijgen een beter inzicht in elkaars functioneren. Een functioneringsgesprek wil

218


bijdragen tot het realiseren van de individuele doelen van de medewerker en tot het realiseren van het organisatiebelang. Het gaat om het verbeteren van het functioneren van de medewerker, verbeteren van de motivatie en de samenwerking binnen Huis Perrekes, en uiteindelijk het verbeteren van de dienstverlening. Een functioneringsgesprek is een formeel maar open wederkerend gesprek waarin de huidige werksituatie van de medewerker(s), het werk zelf, werksfeer, werkomstandigheden, relatie met bewoners, familieleden en personeel besproken en geëvalueerd wordt. Het is een tweezijdig gesprek : zowel het functioneren van de medewerkers, directie en dit personeelslid komen ter sprake. De nadruk ligt op de wederzijdse samenwerking binnen de organisatie. Voor alle partijen worden aandachtspunten, werkpunten en positieve punten geformuleerd. Het gesprek wordt voorbereid door alle partijen aanwezig. De huisverantwoordelijke of de medewerker zelf maakt verslag op van dit gesprek (dit wordt afgesproken vóór het gesprek). Het verslag wordt bewaard in een kaft voor functioneringsgesprekken en maakt deel uit van het administratief personeelsdossier In Hestia en Iduna wordt de informatie-overdracht georganiseerd via briefings en het gebruik van een agenda. Briefen is het doorgeven van het verloop van de voorbije dienst met zijn bijzonderheden aan collega’s : • bewonersbespreking • afspraken met familie doorgeven • praktische punten • wat nog te doen • aandachtspunten en knelpunten overlopen. De persoon die de dienst beëindigt, brieft door naar de volgende collega. Als de dienstverantwoordelijke aanwezig is, neemt hij of zij ook deel. Ook de studenten zijn steeds bij de briefing aanwezig. Er wordt gebriefd bij dienstwissels, wanneer een student of vrijwilliger aankomt en wanneer er een nood is. De briefing gebeurt deels schriftelijk en deels mondeling. De schriftelijke briefing bestaat onder meer uit de bewonersadministratie, afspraken en ‘weetjes’ of het aftekenen van medicatie. De mondelinge briefing betreft het doorgeven van informatie, rekening houdend met de privacy van bewoners en personeel. De agenda is een bundeling van de dagdagelijkse, organisatorische werking van een huis voor beschermd wonen. In de agenda staan onder meer de telefoonlijst, de lijst met verjaardagen, de laatste verslagen van de teamvergaderingen en een lijst met “wie doet wat”. De persoon van dienst, eventueel aanwezige studenten en de kinesist gebruiken de agenda constant. Teamvergaderingen vinden driewekelijks plaats en duren drie uur. De teamvergadering wordt voorbereid door de dienstverantwoordelijke en bestaat uit twee delen. In een eerste deel wordt elke bewoner besproken, in een tweede deel komen meer praktische punten ter

219


sprake (bv. aankoop kledij of huishoudelijke punten). Alle teamleden en de dienstverantwoordelijke nemen deel aan de vergadering, anderen (huisarts, CRA, psycholoog, ...) kunnen op uitnodiging deelnemen. Er wordt wel een schriftelijk verslag gemaakt van de vergadering. Er is ook een 'stoompauze', waarbij de teamleden kunnen vertellen hoe ze zich voelen. Daarnaast worden ook functioneringsgesprekken georganiseerd en is er supervisie van het diensthoofd. Ter voorbereiding van een functioneringsgesprek wordt de deelnemers gevraagd over volgende topics na te denken: 1. Welke afspraken uit het vorige functioneringsgesprek zijn nagekomen en welke niet ? 2. Welke wijzigingen heeft de functie het afgelopen jaar ondergaan? 3. Zijn er factoren die goed-functioneren kunnen belemmeren? Welke zijn dit? Hoe kunnen deze verbeterd worden? 4. Voldoet de begeleiding van de leidinggevende? Welke verbeteringen zijn wenselijk? 5. Hoe verloopt de samenwerking met de collega’s? Spelen er conflicten? Zo ja, welke en hoe kunnen we ze oplossen? 6. Voldoet de huidige werkplek op het gebied van arbeidsomstandigheden, zoals veiligheidsvoorzieningen, huisvesting, meubilair, verlichting, apparatuur, hulpmiddelen etc.? Welke verbeteringen zijn noodzakelijk, dan wel wenselijk of aan vervanging toe? 7. Welke uitdagingen en groeimogelijkheden biedt de huidige functie? 8. Welke opleidingen en trainingen zijn er het afgelopen jaar gevolgd? Welke opleidingen en trainingen zouden dit jaar gevolgd kunnen en willen worden? 9. Hoe lang wil je in deze zelfde functie blijven werken? 10. Voor welke andere functies komt de medewerker nu of in de toekomst in aanmerking? 11. Wat is er nodig om de eventuele ambities van de medewerker te realiseren? Wat wordt er daarvan verwacht van de leidinggevende, de voorziening en de medewerker zelf? 12. Is men voldoende op de hoogte van de ontwikkelingen van de voorzieningen in de gezondheids- en welzijnsector in zijn algemeenheid? Zijn er op dit gebied verbeteringen wenselijk? Zo ja welke? 13. Zijn er nog andere punten die nog niet besproken werden? In het Gulle Heem werden de overlegstructuur en de communicatiestructuur verdiept in diverse domeinen. Men werkt er met een visiebewakingsteam (zie hoofdstuk 12). Ook werd er een leefgroepéquipe-team opgericht, bestaande uit de directeur, de leefgroepverantwoordelijke, de personeelsleden van verpleging en verzorging, de schoonmaakster van de verdieping en de animatieverantwoordelijke. Het doel hiervan is de vertaling van de visie naar de concrete uitbouw van de hulp- en dienstverlening binnen de

220


krijtlijnen van het concept (hoofdstuk 12). Deze teams werkten documenten uit voor de dagelijkse werking. Naar aanleiding van de nieuwbouw en de veranderende visie op zorg werd in Floordam aan de medewerkers gevraagd om na te denken over mogelijke aanpassingen in de overlegkanalen. Zo werd onder meer opgemerkt dat de bewonersbesprekingen tot dan toe vooral over lichamelijke zorgaspecten gingen en dat er te weinig ruimte was om over het algemeen welbevinden te spreken. Omdat dergelijke aanpassingen niet eenvoudig zijn, wenst men dit in Floordam grondig voor te bereiden en zo te komen tot een werkbaar instrument voor alle medewerkers. Men wenst hierbij te vertrekken vanuit positieve gegevens. “We vertrekken van het idee dat iedereen positief gedrag vertoont, dat we problemen signaleren vanuit het gegeven dat er gebrek is aan positief gedrag. Zo willen we het accent verleggen van fixeren op negatief gedrag naar kijken waarom vertoont deze bewoner zo weinig positief gedrag.” Hiervoor werden de nodige checklists opgemaakt, die bruikbaar zijn voor iedereen. Ook is het belangrijk dat medewerkers zich goed voelen in het hele proces van begeleiding van de bewoners. In de checklist wordt het dus mogelijk gemaakt om te benadrukken wat een medewerker nodig heeft om zich goed te voelen in zijn relatie tot de bewoner. Uiteraard is dit een lijst met gemiddelden waar elk individu zich in moet kunnen vinden

5

Het opnameproces

We gaven reeds eerder aan dat KGW niet voor elke persoon met dementie de beste oplossing is. Het is bijgevolg belangijk om bij het opnameproces te screenen of de keuze voor die persoon de juiste is. In het Gulle Heem stelde het visiebewakingsteam een stroomdiagram op, met bijhorende kwalitatieve interpretatie, aan de hand waarvan we de wachtlijsten beter konden gaan screenen. Het profiel van dé bewoner kleinschalig genormaliseerd wonen met dementie in het Gulle Heem werd in die zin geconcretiseerd. Dit instrument werd vervolgens gebruikt om de selectie van bewoners waarvoor de leefgroep een meerwaarde biedt transparanter en effectiever te maken. Hiertoe werden drie maatregelen genomen: • Alle nieuwe kandidaat bewoners werden voortaan gescreend aan de hand van dit diagram. • Er werd ook beslist dat bewoners (van een andere verdieping), die zodanig geëvolueerd zijn dat men een uitgesproken leefgroepprofiel heeft, voorrang krijgen op externe kandidaat bewoners van de wachtlijst. • Ook werden uitzonderlijk bewoners vanuit de leefgroep verhuisd naar een andere meer geschikte afdeling.

221


Figuur 15: Checklist: Is kandidaat bewoner geschikt voor leefgroep? 1. Licht dementerend EN/OF nood aan beschermende en huiselijke omgeving ?

JA

NEE

2. Kan zich zonder hulp van derden verplaatsen.

JA

NEE

3. Geïnteresseerd in huishoudelijke activiteiten?

JA

NEE

4. Is er storend gedrag bij het nemen van de maaltijd in groep?

NEE

JA

5. Is kandidaat bewoner sociaal ingesteld?

JA

NEE

222


6. Zal de persoon de reeds gevormde groep storen? Æoverdag Æ’s nachts

NEE

JA

7.Kan de familie zich vinden in de manier van werken binnen de leefgroep?

JA

NEE

Kandidaat bewoner geschikt voor leefgroep

.

223

224

Hoofdstuk 13 Vorming geven

Gezien Huis Perrekes en Hestia en Iduna (De Bijster) al zeer lang met kleinschalig genormaliseerd wonen werken, wordt er vanuit deze initiatieven van KGW momenteel vooral vorming en begeleiding gegeven. Dat belet niet dat ook de eigen medewerkers nog gevormd worden, maar de nadruk ligt toch op externe dienstverlening. Huis Perrekes ontwikkelde verschillende werkvormen om het idee van het kleinschalig genormaliseerd wonen onder de aandacht te brengen. Om daarbij de specifieke woonzorg- en begeleidingsaspecten over te brengen is een grote investering van het personeel noodzakelijk. 1. Studiebezoeken Huis Perrekes organiseert jaarlijks een aantal studiedagen tijdens dewelke een tiental deelnemers in groep ontvangen worden. Er wordt naargelang de interesse en achtergrond van de deelnemers stilgestaan bij de specifieke woonzorg- en begeleidingsaspecten in Huis Perrekes. Voor zover dit mogelijk is wordt er ook gekeken naar de praktische toepassing hiervan in de huizen. 2. Meeleefdagen Om echt aan te voelen hoe een (doorsnee) dag in Huis Perrekes verloopt is het vaak nuttig om zo’n dag mee te beleven. Geïnteresseerden worden daarbij individueel opgevangen door een personeelslid van een huis en betrokken in het algemeen dagverloop, zonder daarbij echt een taakinvulling te krijgen die nodig is voor het goede verloop in het huis. 3. Personeelsuitwisseling Doordat personeelsleden uit verschillende instellingen voor bepaalde tijd onderling uitgewisseld worden kan een kruisbestuiving ontstaan met inspiratie van visie en aanpak; dit draagt bij tot het implementeren van de specifieke woonzorg- en begeleidingsaspecten van het kleinschalig genormaliseerd wonen voor mensen met dementie in Huis Perrekes 4. Stagiairs Om de specifieke woonzorg- en begeleidingsaspecten van het kleinschalig genormaliseerd wonen bekend en vertrouwd te maken bij de studenten die in de toekomst werkzaam zullen zijn in de zorginfrastructuur van rusthuizen wordt er samengewerkt met een aantal scholen. Er werd een gedetailleerde handleiding aangaande de begeleiding en het werken met studenten in Huis Perrekes uitgeschreven. Deze handleiding bevat informatie over het onderscheid tussen lange en korte stages, het verloop van de stage,

Hoofdstuk 13 – Vorming geven

praktische afspraken, evaluaties, contacten met de school en dergelijke meer. Hieronder wordt een fragment uit dit handboek weergegeven. Lange en korte stages In Huis Perrekes wordt er een onderscheid gemaakt tussen lange stages (min. 4 weken) en korte stages (max. 4 weken), qua opdrachten/taken voor de student en begeleiding van de student. De studenten die maximum 4 à 5 weken stage doen (allemaal verpleegkundigen, verzorgenden of opvoeders) hebben allen eenzelfde pakket van taken en verwachtingen gedurende hun stage, het verloop van de stage is voor elk van deze studenten hetzelfde. Voor elke student die langer stage doet, heeft Huis Perrekes per discipline een takenpakket geformuleerd, op basis van informatie vanuit de scholen over de opleiding van de student. Een student orthopedagogie krijgt bijgevolg andere opdrachten en verwachtingen dan een student maatschappelijk werk. De stageperiode van deze studenten wordt ingedeeld in drie blokken : de eerste drie weken (kennismaking en observatie), vanaf de vierde week tot de tussentijdse evaluatie, vanaf de tussentijdse evaluatie tot de eindevaluatie. Alle taken/verwachtingen worden tijdens deze periodes systematisch opgebouwd. Een voorwaarde om een langere stage te mogen/kunnen doen in Huis Perrekes is dat de student zich persoonlijk aanmeldt voor een intakegesprek met de stageverantwoordelijke. Dit is een gesprek waarin de motivatie, de ervaringen en de persoonlijkheid van de student nader bekeken wordt, waarna een beslissing genomen wordt door de stageverantwoordelijke (in samenspraak met de verantwoordelijke van Huis Perrekes) of de student al dan niet stage kan komen doen. Dit gesprek helpt de student van zijn kant om zeer bewust juist wel of niet te kiezen voor Huis Perrekes en onze visie, onze manier van werken. Ook hij neemt nadien een beslissing over het wel of niet stage komen doen. Studenten met een lange stage krijgen vooraleer de stage begint een literatuurlijst waarin zij zelf twee of drie boeken kiezen die ze lezen ter voorbereiding van hun stage. Ze maken op hun eigen manier een samenvatting van deze boeken, waarna -tijdens de stage- hiermee kan gewerkt worden als theoretische achtergrond. Ook De Bijster krijgt veel vragen naar het geven van vorming. Het brengen van een bezoek aan het kleinschalig woonproject wordt door diverse hulpverleners uit de ouderen- en thuiszorgsector in Vlaanderen sterk gewaardeerd als vorming en als inspiratiebron om bepaalde aspecten van het kleinschalig wonen te integreren in de dagelijkse werking van een grootschalig klassiek rusthuis. Ook scholen laten studenten stage lopen in het kleinschalige woonproject. De verantwoordelijke van beschermd wonen (en vrijgestelde voor het innovatieproject) heeft tevens meegewerkt aan de uitbouw van de opleiding referentiepersoon van de expertisecentra in Vlaanderen en dit voor wat betreft het luik ‘kleinschalig wonen’.

226

Hoofdstuk 13 – Vorming geven

Overwegende het feit dat de kleinschalige woonprojecten tot op heden nog slechts schaars ontwikkeld zijn in Vlaanderen, is verhoudingsgewijze de vraag naar stagelopen, het brengen van werkbezoeken en het geven van tips en trics bij voorzieningen die de omslag willen maken aanzienlijk en bijzonder tijdsintensief. Ook uit de tijdsmeting (hoofdstuk 4) bleek dat in die begeleiding letterlijk veel tijd gaat.

227

Hoofdstuk 14 Vorming krijgen

Bij het vormingsbeleid van Huis Perrekes ligt het accent op interne vorming. Verschillende formules kunnen hiertoe aangewend worden. Men kan schriftelijk informatie laten circuleren over zorg en wonen of men kan de teamvergadering gebruiken als moment waarop een staflid of een externe spreker een uiteenzetting houdt over een bepaald thema. De meest intensieve vorming gebeurt echter op zogenaamde intervisiedagen (zie hoofstuk 3): in kleine groepjes van ongeveer acht teamleden van de verschillende huizen wordt op geregelde tijdstippen (bijvoorbeeld elke vier maanden) gedurende een dag intensief samengewerkt. Elk teamlid brengt een casus aan van een moeilijke situatie waar samen met een externe coach dieper op wordt ingegaan. In overleg met de huisverantwoordelijken en de directie kan het personeelslid ook externe studiedagen bijwonen. Dit gebeurt eerder zelden en meestal op vraag van de personeelsleden zelf. Er blijkt een grote eensgezindheid over het feit dat personeel van het kleinschalig genormaliseerd wonen in externe studie- en trainingsdagen (die overwegend voor personeelsleden van rusten verzorgingstehuizen bestemd zijn) vaak als ‘vooruitstrevend en apart’ worden beschouwd en er weinig kunnen opsteken van de ervaringen van anderen omwille van de totaal andere aanpak van de zorg en de begeleiding van bewoners. Thema’s waar wel externe vorming voor wordt gezocht zijn onder meer rouwen, palliatieve zorg, mantelzorg, emoties en je werk, kleinschalig woon- en zorgproject, referentiepersoon dementie, contextueel denken, … Gezien de hoge kostprijs van vorming is er wel een limiet gesteld rond het aantal vormingsdagen. Na het volgen van een vorming wordt in huis Perrekes gevraagd aan het personeelslid(en) gevraagd om de informatie en ervaring te ‘vertalen’ naar de gebruiken en bewoners van de verschillende huizen. Deze ‘vertaling’ kan dan aangeboden worden in de teams van de verschillende huizen als interne vorming. In tegenstelling tot de Bijster en Huis Perrekes, zitten het Gulle Heem en Floordam in een ontwikkelingsfase waarin er vooral vorming wordt gevolgd en minder vorming wordt gegeven. Zij maakten bijgevolg gebruik van het aanbod van Huis Perrekes en de Bijster en van andere beschikbare vormingen. Voor het Gulle Heem was en is het volgen van meerdaagse opleidingen op locatie door vele medewerkers financieel onhaalbaar. Daarom werd getracht een opleidingsaanbod uit te bouwen op maat van de instelling.

Hoofdstuk 14 – Vorming krijgen

Ook ten aanzien van de familie werd vastgesteld dat het aanbieden van gepaste vorming, info en opvang meerdere gunstige effecten zou kunnen ressorteren. • Ten eerste kan de kennis en begrip van de familie over het begrip van dementie in het algemeen verbeteren. • Ook kan dit bijdragen tot een verbeterd inzicht inzake de visie omtrent genormaliseerd wonen. • Ten derde kan dergelijke vorming de relatie familie- personeel ten goede komen doordat familie de werking beter begrijpt. • Het leefklimaat van de bewoner kan eveneens verbeteren naarmate de familie een beter begrip heeft van dementie en nauwer betrokken wordt bij het leven van de bewoner. In Floordam werd vorming sterk gekoppeld aan het competentiebeleid, dat in een vorig hoofdstuk (zie hoofdstuk 12) werd geschetst. Men richtte er tevens een stuurgroep vorming op, die volgende taken heeft: • Evaluatie van de aangeboden vorming naar medewerkers. • Bijsturen inhoud/frequentie/vorm van vorming. • Effecten vorming opsporen en benoemen. • Borgen van vorming via uitwerken van modules. • Toetsen van ideeën. Er werd een vormingsprogramma uitgewerkt voor verschillende doelgroepen (zie onderstaande tabel). Dit werd gecombineerd met werkbezoeken en studiebezoeken aan huizen in binnen- en buitenland. Tabel 115: Vormingsprogramma’s voor verschillende doelgroepen (Floordam) Inhoud Doelgroep 1. Uitwerken competenties Interne vormingsverantwoordelijke 2. Vorming rond teamLeidinggevenden vorming 3. Opstarten intervisie Leidinggevenden 4. POP opstellen en opmaken Leidinggevenden van individuele POP 5. Vorming rond coachen Leidinggevenden 6. Coachen op afstand Zorgmanagers 7. Opvolging POP Leidinggevenden 8. Communicatie met bewoners Alle medewerkers 9. Begeleiding van Leidinggevenden veranderingen

230

Hoofdstuk 14 – Vorming krijgen

Men heeft er ook de resultaten vanuit de vorming en het competentiebeleid getoetst. Dat leidde tot een aantal conclusies en opmerkigen:: • Elke teamleider en zorgmanager ervaart het verband tussen werken aan een persoonlijk ontwikkelingsplan en resultaten naar kwaliteit van leidinggeven. • Medewerkers merken een andere stijl van leidinggeven. De communicatie, feedback, verloopt op een andere wijze, medewerkers worden aangestuurd om meer verantwoordelijkheid en initiatief te nemen. Dit vroeg toch wel verduidelijking naar de medewerkers toe, die niet steeds konden kaderen van waaruit de andere aanpak kwam. Dit gebeurde tijdens de laatste dienstvergadering. • Teamleiders en zorgmanagers krijgen meer ruimte om te ventileren. • Gestelde problemen worden gefundeerd aangepakt. • Werken aan een persoonlijk ontwikkelingsplan is vaak ook confronterend en maakt dat je nog weinig kan verbergen. Het is een systeem waarmee je heel wat groeikansen krijgt in je functie, maar waar je zelf verantwoordelijk blijft wat je hiervan wil realiseren. Werkpunten zijn dan ook niet voor iedereen een evidentie om deze te realiseren. Tenslotte wordt in alle huizen voor een flexibel HRM-beleid. Dit wil zeggen dat men voor het invullen van de verscheidene functies binnen het genormaliseerd kleinschalig wonen beroep zou moeten kunnen doen op een diversiteit aan competenties en dat deze competenties flexibel inzetbaar zijn. Zij pleiten voor de erkenning en inzet binnen KGW van onder andere buiten het schoolse systeem verworven competenties, zoals werkervaring en levenservaring, (bij) scholing en opleidingen (EVC - elders of eerder verworven kennis) en zijn van mening dat een dame die jaren haar zieke moeder met dementie thuis heeft verzorgd, perfect kan beschikken over de noodzakelijke competenties voor de functie van begeleider binnen KGW.

231

232

Hoofdstuk 15 Intervisie

1

Inleiding

Werken met ouderen met dementie is geen eenvoudige opgave. Het is immers werken met bewoners die veel emotionele steun en begeleiding behoeven. Voor hen is alles onduidelijk geworden: waarom ze nu daar wonen, waarvoor die dingen naast hun bord dienen of waar hun kamer nu weer is (Declercq, 2000). Er bestaat dan ook geen vast standaardpatroon volgens welke een bewoner steeds adequaat kan bijgestaan en aangesproken worden. De mensen die instaan voor de zorg en begeleiding van ouderen met dementie, komen dan ook vaak in situaties terecht waarbij ze zich onzeker voelen, als professionele hulpverlener en/of als mens. Personeelsleden kunnen dan ook de behoefte hebben de problemen die ze ervaren te bespreken. Opmerkingen bij de koffie, het snel luchten van het hart bij een collega, frustraties die kenbaar gemaakt worden bij de wissel van dienst en dergelijke meer duiden veelal op een (min of meer verborgen) behoefte aan een gesprek of aan advies. Vaak echter wordt deze behoefte niet ingevuld, net omdat de tijd en plaats waarop men het probleem of de frustratie ten berde brengt, hier niet geschikt voor zijn. Aangezien deze ‘terloopse’ opmerkingen redelijk bepalend zijn voor de sfeer op het werk en de motivatie van de werknemers, kan het organiseren van een vast reflectiemoment als intervisie een meerwaarde bieden. Intervisie is een manier om werkproblemen fundamenteler en meer gestructureerd aan te pakken. Het is een systematische, taakgerichte en efficiënte manier om met probleemoplossing aan de gang te gaan. Dit hoofdstuk is grotendeels gebaseerd op het boek ‘Intervisie bij werkproblemen: Procesmatig en taakgericht problemen oplossen’ (2005) van Jeroen Hendriksen, een expert op vlak van intervisie. De theorie van intervisie werd aangevuld met reeële praktijkvoorbeelden van kleinschalig genormaliseerd wonen. In wat volgt wordt eerst het basismodel voor intervisie beschreven, met onder andere een uitgebreide rolbeschrijving en een aantal grondregels, waarna dieper ingegaan wordt op een aantal intervisiemodellen: de profielbeschrijving, de incidentmethode, de krachtenveldanalyse, de Balint-methode en de methode Raguse. Elk van deze modellen is opgesteld om een ander soort probleem aan te pakken. De modellen staan geordend volgens de mate waarin een intervisiegroep klaar is deze modellen te gebruiken. Modellen als de profielbeschrijving en de incidentmethode staan in het begin, daar deze goede methodes zijn voor een beginnende intervisiegroep. De Balintmethode en de methode Raguse die meer diepgang vertonen, staan achteraan en zijn geschikt voor meer gevorderde intervisiegroepen.

Hoofdstuk 15 - Intervisie

2

Een basismodel van intervisie

2.1

Wat is intervisie wel?

Intervisie wordt door Hendriksen (2005:24) omschreven als - een collegiale ondersteuning met betrekking tot - onderlinge advisering bij werkproblemen - in een leergroep bestaande uit gelijken - die binnen een gezamenlijk vastgestelde structuur - tot inzichten en oplossingen trachten te komen - in een zelfsturend en op reflectie gericht leerproces Het betreft dus kortom een gestructureerd overleg waar men - door gebruik te maken van onderlinge kwaliteiten wat betreft het bespreken en het opheffen van problemen en knelpunten bij het dagelijkse werk, door het uitwisselen van werkervaringen en door te vertrouwen op de eigen deskundigheid - opener en duidelijker kan communiceren en de eigen deskundigheid kan verhogen zonder beroep te doen op externe begeleiding. Intervisie geeft geen recept dat ‘moet’ gevolgd worden om de beoogde resultaten te bereiken, wel geeft het mogelijkheden en tips om samen tot een ‘oplossing’ te komen (Hendriksen, 2005:25-26). Deze oplossing kan concreet zijn, in de zin dat men door erover te praten de voor de hand liggende oplossing ziet (Hendriksen, 2005:25-26). In de context van het kleinschalig wonen kan men bijvoorbeeld door te vertellen dat een dame weigert te eten wanneer er geen soep is voor de maaltijd plots beseffen dat dit nét is omdat er geen soep is, en het probleem oplossen door de dame in kwestie soep aan te bieden voor de maaltijd. De oplossing die door intervisie aan bod komt kan ook bestaan uit verschillende adviezen. Uit de adviezen die aangebracht worden door de leden van de intervisiegroep kan de probleeminbrenger zelf de beste oplossing/advies kiezen, eventueel door verschillende adviezen met elkaar te combineren (Hendriksen, 2005:25-26). Een goede aanpak van een heer met roepgedrag kan men bijvoorbeeld destilleren uit hoe de leden van de intervisiegroep met hem omgaan. Uit de vele voorbeelden kan dan gekozen worden welke handelingswijze voor de probleeminbrenger zelf het meest gepast lijkt. Een derde niveau van oplossing bestaat erin te reflecteren over de aangebrachte problematiek. Het inzicht in de situatie wordt vergroot, wat kan leiden tot gedragsveranderingen. Op dit niveau van oplossing worden geen concrete adviezen of oplossingen geboden, wel geeft het stof tot nadenken, wat op de duur leidt tot een gedragsverandering op niveau van attituden, normen en waarden. Door geregeld een intervisiegroep te organiseren kan regelmatig afgetoetst worden of de heersende visie in de organisatie strookt met de officiële visie en of deze ook op de werkvloer doorwerkt.

234


Andere doelstellingen die door intervisie kunnen worden bereikt, zijn het vergroten van professionaliteit, deskundigheid en eigen vaardigheden door het problematiseren, analyseren en verhelderen van het eigen professionele handelen. Door na te denken over de eigen manier van werken stelt men deze in vraag, wat uiteindelijk een bewustere manier van werken tot gevolg heeft. Ook leren de leden van de intervisiegroep zelfsturend te werken en te luisteren naar anderen Door te vragen naar gedachten, gevoelens en de beleving van anderen leren ze werken met nieuwe methoden. De intervisiegroep kan fungeren als plek voor uitwisseling van informatie en om eventjes het hart te luchten en bij te praten, als steungroep waar men aandacht krijgt voor het eigen verhaal en als ‘coach’ die oplossingen, adviezen en stof tot nadenken biedt. (Hendriksen, 2005:25-26). 2.2

Wat is intervisie niet?

In de huizen zijn reeds een hele resem communicatiemiddelen aanwezig, gaande van functioneringsgesprekken via teamvergaderingen naar communicatieschriftjes. Al hebben deze zeker hun meerwaarde en voordelen, toch willen we er graag op wijzen dat deze geen intervisie zijn en er dus niet mee gelijkgesteld kunnen worden. Intervisie gaat namelijk dieper in op problemen van werknemers, en op mogelijke oplossingen hiervan, in een groep van gelijken. De nadruk ligt hier op het laatste zinsdeel: Het is cruciaal dat intervisie een groep van en voor collega’s is, en er dus geen leidinggevenden bij betrokken zijn (oftewel er enkel leidinggevenden bij betrokken zijn). Wanneer er een chef of baas in de groep betrokken wordt, gaan er immers andere zaken spelen (op een goed blaadje komen, de meerdere aanvallen, ...) en wordt de intervisie minder open. Dit punt maakt ook meteen het grote verschil tussen intervisie en teamvergaderingen en functioneringsgesprekken. Intervisie is zeker geen briefing, aangezien er in een briefing vaak enkel zaken gemeld worden, en intervisie tracht in te gaan op mogelijke oplossingen. 2.3

Voor wie is intervisie?

Belangrijk aan een intervisiegroep is dat ze bestaat uit gelijken met soortgelijke werkproblemen. Concreet toegepast op kleinschalig wonen kunnen er dus intervisiegroepen georganiseerd worden op directieniveau, op niveau van de leefgroepverantwoordelijken, op niveau van het verzorgend en verplegend personeel en op het niveau van het logistiek personeel. Telkens kunnen de groepen georganiseerd worden met personen van de verschillende huizen, binnen één huis onder de verschillende afdelingen of binnen één afdeling (op directieniveau beperkt de mogelijkheid tot intervisie zich om vanzelfsprekende redenen tot intervisie tussen de huizen). Er moet goed nagedacht worden over het al dan niet laten samenvallen van de intervisiegroep en het eigen team. Enerzijds is het eenvoudiger zichzelf en de eigen werkproblemen bloot te geven in een intervisiegroep van buitenstaanders (waar dus geen

235


teamleden aanwezig zijn). Anderzijds kan het team intern versterkt en de draagkracht van het team vergroot worden door intervisie binnen het team te organiseren. De samenwerking tussen personeelsleden van verschillende leefgroepen lijkt eveneens een mogelijkheid. Dit kan binnen eenzelfde huis of tussen de verschillende huizen gebeuren. 2.4

De rollen binnen een intervisie

Er zijn verschillende rollen binnen een intervisie (Siegers & Haan, 1997; Hendriksen, 2005: 37-38): • Coördinator: Deze houdt zich bezig met de organisatorische taken zoals het regelen van werkruimte, verzorgen van de uitnodigingen en het bewaken van de afspraken. Dit is geen vastliggende rol voor één persoon. De rol van coördinator rouleert regelmatig. De coördinator kan ook tevens probleeminbrenger zijn. • Gespreksleider: De gespreksleider bevordert het goed verlopen van de bijeenkomst. Hij of zij intervenieert om alles te laten verlopen zoals afgesproken. Ook deze rol rouleert. De gespreksleider staat in voor het bewaken van de procedures, afspraken en tijd, zorgt ervoor dat iedereen een gelijkwaardige inbreng heeft en leidt de gesprekken, onder meer door samen te vatten waar nodig. De bedoeling is echter dat elk groepslid zijn verantwoordelijkheid opneemt, zodat de inbreng van de gespreksleider minimaal is. • Probleeminbrenger: De probleeminbrenger is degene die een vraagstelling of casus inbrengt. Dit kunnen ervaringen, twijfels en vragen rondom de uitvoering van het werk zijn. Ook deze rol rouleert regelmatig. De probleeminbrenger en de gespreksleider zijn noodzakelijk twee verschillende personen. Dit kan bereikt worden door de gespreksleider geen probleem te laten inbrengen of door te wisselen van rol wanneer het probleem van de gespreksleider aan bod komt. • Vragenstellers, observanten: Deze leden helpen de probleeminbrenger bij het bespreken van de casus. Zij luisteren, stellen vragen en geven adviezen. Alle activiteiten zijn gericht om de inbrenger te ondersteunen en te helpen bij reflectie op de casus. • Verslaggever: Deze legt de bijeenkomst in hoofdlijnen vast. Men beschrijft vooral de gemaakte afspraken, besproken thema's en eventueel een inhoudelijk verslag van de bijeenkomst. Als er in een organisatie meerdere groepen tegelijkertijd functioneren, kunnen de verslagen gebruikt worden om veel voorkomende thema's op te sporen. De probleeminbrenger moet wel anoniem kunnen blijven. De inhoud van een verslag mag dus niet te herleiden zijn tot een persoon.

236


2.5

Voorbereiding op intervisie

Uit het boek ‘intervisie bij werkproblemen’ van Jeroen Hendriksen (2005: 34-35) haalden we de volgende checklist ter voorbereiding van een intervisiegesprek. 1. Intervisiebijeenkomsten zijn niet vrijblijvend. Er bestaat een harde opkomstverplichting. 2. Sluit gezamenlijk een ‘contract’ af. Daarnaast kan er ook een contract afgesloten worden met de organisatie die de intervisie faciliteert. 3. Regel de facilitering van de instelling (als dat een optie is): uren, geld, reiskosten 4. Let op gelijkwaardigheid en collegialiteit in de groep. 5. Veiligheid en vertrouwen zijn de basis voor een intervisiegroep. Laat niets buiten komen in de koffiekamer of in het roddelcircuit. 6. Maak een afspraak wie de eerste bijeenkomst leidt, hoe lang deze duurt, wie voorbereidt en welk huiswerk je moet doen. En of er een verslag gemaakt wordt. 7. Vorm een groep van 6 tot 8 mensen 8. Maak vooraf een goede planning, bijvoorbeeld gedurende een jaar eenmaal per drie weken. 9. Spreek ook een tussenevaluatie en een einddatum plus einddevaluatie af. Bepaal bijvoorbeeld na een jaar of je gezamenlijk verder wilt en op welke wijze. 10. Zoek een ruimte die rustig gelegen is, een prettige sfeer heeft en waar je niet gestoord kunt worden. 11. Intervisie doe je vooral voor jezelf. Je eigen kwaliteit en professionalisering zijn ermee gediend. Toon je enthousiasme en inzet. 2.6

Intervisie concreet: het basismodel voor een intervisiemodel

Inventarisering van een probleem Voor een beginnende intervisiegroep is het belangrijk dat ieder groepslid een probleem inbrengt, zodat de startsituatie voor iedereen gelijk is. Het verzamelen van de problemen bij het begin van de sessie kan op verschillende manieren gebeuren. Men kan thuis een probleem schriftelijk voorbereiden, aan het begin van de sessie kunnen problemen geformuleerd worden door bijvoorbeeld een korte stilte in te lassen, er kunnen verschillende problemen op een flap gebracht worden, en groepsleden kunnen aanduiden over welk probleem ze het graag zouden hebben. Eens de groep ervaring heeft in het inventariseren van problemen kan eventueel vooraf bepaald worden welk probleem de volgende keer aan bod komt. Problemen worden liefst kort en helder geformuleerd, met een voorkeur voor actuele problemen (Hendriksen, 2005:35-36).

237


Keuze voor een probleem Uit de geïnventariseerde problemen wordt per sessie één, bij veel tijd eventueel twee problemen uitgekozen. Het probleem moet zijn van de inbrenger zelf, moet actueel zijn en de inbrenger moet bereid zijn te leren van zijn/haar probleem. Bijkomende criteria voor de keuze kunnen zijn - dringendheid (het probleem behoeft dringend advies) - emotionaliteit (de probleeminbrenger zit erg met het probleem) - herkenbaarheid in de groep - het probleem is van iemand wiens probleem nog niet eerder aan bod kwam Nadat iedereen zijn probleem heeft geformuleerd, wordt nagegaan welk probleem eenieder graag aan bod zou zien komen. In onderling overleg wordt dan een probleem uitgekozen (Hendriksen, 2005:35-36). De formulering van een probleem De inbrenger van het probleem beschrijft vervolgens - liefst in de ik-vorm - het probleem nog eens nauwkeurig. De deelnemers kunnen helpen door gerichte vragen te stellen. Deze vragen richten zich vaak op het verduidelijken van het taalgebruik van de probleeminbrenger, en vragen om concrete termen zoals (mijn collega) in plaats van meer algemene verwoordingen (men, zij, het, ...). De vragen zijn best objectief (vragen naar ‘wat’, ‘wie’, ‘waar’, ‘wanneer’, ‘welk’ en ‘waartoe’). ‘Hoe’ en ‘waarom’ vragen worden best vermeden, aangezien deze tot verklaringen leiden. Vragen naar de gevoelens, gedragingen, doeleinden en intenties van de probleeminbrenger kunnen uiteraard wel. Vragen stellen in grote groep kan tot chaos leiden, daarom is het goed om op voorhand enkele afspraken te maken, zoals bijvoorbeeld afspreken dat iedereen maximaal twee vragen mag stellen of dat ieder zijn vraag eerst noteert en dan om de beurt stelt. Het is vaak het aangenaamst wanneer de probleeminbrenger spontaan zijn/haar verhaal zo concreet mogelijk vertelt en vragen komen na het relaas. De probleeminbrenger heeft het recht vragen niet te beantwoorden. Deze weigering moet dan ook gerespecteerd worden door de rest van de groep. De bedoeling is dat de probleeminbrenger - eventueel met de hulp van de gespreksleider aan het eind van zijn/haar betoog het gevoel heeft van ‘dit is nu exact mijn vraag aan jullie’. Deze kan verschillen van de oorspronkelijke uitleg, doordat de probleeminbrenger door het onder woorden brengen van het probleem een duidelijker zicht krijgt op zijn/haar eigen probleem. Belangrijk is dat er gefocust wordt op de feitelijke gang van zaken, en niet op verklaringen en interpretaties allerhande (Hendriksen, 2005:37-42). Evaluatie Het is aan te raden in het intervisiegesprek tijd te maken om - formeel of informeel - te bespreken wat de ervaringen waren met de gegeven adviezen. Dit kan bijvoorbeeld door aan het begin van de intervisiesessie samen iets te drinken of te eten. Indien de

238


probleeminbrenger nog feedback wil kan erop gelet worden enkel gedrag te beschrijven, en niet te interpreteren of te beoordelen, dat de feedback specifiek en concreet is en gericht op veranderbaar gedrag (Hendriksen, 2005: 43). 2.7

Intervisie concreet: samenvatting basismodel voor een intervisiegesprek

Hendriksen (2005:43-45) geeft het volgende basismodel voor intervisie weer: Fase 1 Introductie op de bijeenkomst - Iedereen ‘afhalen’. Hoe zit iedereen erbij na de vorige keer. Wat is gebeurd met de adviezen voor het toen ingebrachte werkprobleem? Kunnen we starten? - Nadenken over het werkprobleem dat iedereen wil inbrengen. - Hierna worden de problemen geïnventariseerd (varianten: opschrijven, uittekenen, profielbeschrijving). Fase 2 Uitkiezen van een werkprobleem Kies een werkprobleem uit op basis van de volgende criteria: - urgentie en/of emotie - een algemeen aansprekend probleem dat voor iedereen speelt - om de beurt een probleem inbrengen Fase 3 -

Analyseren van het persoonlijke werkprobleem De inbrenger vertelt uitgebreid over zijn/haar probleem De groep stelt informatieve vragen Doorvragen; niet interpreteren, oordelen of suggereren.

Fase 4 Bewustwording - Herformuleer het persoonlijke werkprobleem - Rond de analysefase af met ¾ analyseronde ¾ bespreken van inzichten (reflectie) - maak een actieplan Fase 5 -

Bespreken van het groepsthema Bepaal welke persoonlijke betrokkenheid ieder heeft op het ingebrachte probleem. Formuleer op de grond hiervan een groepsthema Bespreek de inzichten die ontstaan zijn (bewustwording; reflectie). Leg de relatie van hier en nu naar daar en dan

Fase 6 -

evaluatie en vervolgafspraken Hoe heb je de bijeenkomst ervaren? Welke persoonlijke leeropbrengst is er? Hoe beviel de werkwijze/ de gebruikte methode? Afspraken voor de volgende keer

239


2.8

Tien Intervisieregels

1. Kies voor de structurering en methodiek van het intervisiegesprek díe vormgeving die op dit moment bij de ontwikkeling van de groep past. 2. Breng tijdens het intervisiegesprek het thema ook op wat er speelt in het hier-en- nu en bij de deelnemers. Dat vergroot de herkenbaarheid en de gezamenlijke betrokkenheid op het thema. 3. Vóór met de intervisie te starten, moeten de onderlinge verwachtingen en doelstellingen van de deelnemers verhelderd worden. 4. De werkwijze en de resultaten van de intervisie hangen samen met de verschillende stijlen van leren van de deelnemers. 5. Maak duidelijke afspraken met elkaar voor je met intervisie begint, bijvoorbeeld over aanwezigheid. Bij intervisie binnen een organisatie is het aangewezen om met een contract te werken. 6. Nooit met je baas in de intervisiegroep! Bouw geen hiërarchie op, want dat versluiert het bereiken van de doelstellingen van intervisie. 7. Besteed ruim tijd aan het inventariseren van werkproblemen en de juiste keuzen van het te bespreken probleem. 8. Besteed veel aandacht aan het nauwkeurig en bondig formuleren van de probleemstelling. Herformuleer het probleem na de analysefase. 9. Stel veel vragen bij intervisie: vraag door! Maar interpreteer, oordeel of suggereer niet; dat blokkeert de probleeminbrenger. 10. Positieve feedback is een krachtig instrument voor gedragsverandering. (Hendriksen, 2005) 2.9

Een grondhouding voor intervisie

Wees je eigen leider: Iedereen heeft in het intervisiegesprek de eigen verantwoordelijkheid te dragen: zeggen wat men wil zeggen maar ook voor zich te houden wat men niet wil delen met de groep. Spanningen hebben voorrang: door eventjes in te gaan op spanningen die er leven (net lange werkdag achter de rug, het weer etc.) kan men de aandacht veel beter bij de intervisie en het ingebrachte probleem houden. Spreek met ‘ik’: Duidelijk zijn in wat je zegt en bedoelt is essentieel in een goede communicatie met anderen. Het gebruik van de ‘ik’ vorm is dan ook aangewezen. Wees ‘selectief authentiek’: Het is belangrijk in een intervisie te zeggen wat je denkt (authenticiteit), maar het is zinloos anderen onnodig te kwetsen (wees dus selectief in wat je zegt).

240


Generaliseer en interpreteer niet: Deel je persoonlijke reacties mee in plaats van te generaliseren en te interpreteren. Let op lichaamstaal: Let op en bespreek ook non- verbale signalen, zowel van jezelf als van anderen. (Hendriksen, 2005:.50-51)

3

De profielbeschrijving

Profielbeschrijving is een methode waarbij het profiel van een groeplid dieper geanalyseerd wordt. Het is een goede methode voor beginnende intervisiegroepen om eens stil te staan bij het eigen werkprofiel, de werksituatie, de eigen sterktes en zwakke punten in de werksituatie en dergelijke meer. Het bijstellen van het profiel op het einde van de sessie kan concrete suggesties geven om wijzigingen aan te brengen in de werksituatie of in de persoon zelf. Wanneer iedereen een profiel geschreven heeft, zorgt dit in een beginnende intervisiegroep meteen voor een gelijkwaardige startsituatie. Ook het feit dat de inbreng schriftelijk is kan in een beginnende intervisiegroep belangrijk zijn. De drempel hiertoe is een stuk lager dan mondeling een werkprobleem voor de hele groep te brengen (Hendriksen, 2005: 89-97). 3.1

Voorbeeld

Willem schrijft zijn profiel als volgt: Sterke kanten Ik werk nu al 5 jaar binnen kleinschalig wonen, en ik moet toegeven dat ik het enorm graag doe. Ik zie ‘mijn mensen’ graag, ik draag graag mijn steentje bij in het huishouden, ik ben zeker niet vies van een huishoudelijk karweitje. Ik hou ervan om mijn werk te doen met de nodige humor. Ik hou ook overzicht over alles wat ik nog moet doen. Ik heb heel graag dat het netjes is, dat er orde is. Ook sta ik de familie graag te woord. Ik vind het plezant de mensen zoveel mogelijk zelf te laten doen. Ik hou ervan ‘mijn mensen’ te zien stralen als ze zelf iets hebben kunnen verwezenlijken. Ik breng er graag wat sfeer in, maar soms moet ik daar een beetje in temperen. Vanuit visie: niet als animator in living staan ‘freaken’, wel eens meezingen, en beetje prikkelen, maar mag de overhand niet nemen, sfeer mag niet gedomineerd worden vanuit mijn ‘happy zijn’, ik moet de mensen zelf de sfeer laten bepalen.

241


Zwakke kanten Ik heb het soms moeilijk om niet strikt vanuit het verpleegkundige te gaan denken, vanuit het medisch model. Als een bewoner verdrietig en ontredderd is en aandacht vraagt denk ik vanuit mijn opleiding ook vaak spontaan ‘Zou hij ziek zijn?’ ‘Scheelt er iets?’, wat ook wel nodig is natuurlijk, maar hierdoor vergeet ik soms de mens in kwestie gewoon eens vast te pakken en te knuffelen.Ook heb ik het er soms moeilijk mee flexibel te zijn. Ik vind het soms moeilijk om niet te kunnen zeggen ‘ik begin te werken om 8u, en om 11u heb ik gedaan wat ik mezelf heb voorgenomen te doen. Door wisselende voorvallen en alles dat altijd verandert is dat niet mogelijk. Ook heb ik het er soms moeilijk mee dat de ene manier van benaderen bij eenzelfde bewoner soms ‘werkt’ doch soms volledig andere reacties uitlokt. Het profiel van Willem wordt uitgekozen voor een diepere analyse. Eerst worden in zijn profiel de posieve en minder positieve kanten besproken. Dan wordt op zoek gegaan naar grondhoudingen ten aanzien van macht of onmacht, vrijheid of angst, starheid of creativiteit en genegenheid of prestatiedwang. Willem beschrijft ze, met de hulp van de groepsleden, als volgt; Macht Ik ben trots op het feit dat ik een aantal zaken als ‘mijn terrein’ mag zien, ik moet de boel hier runnen, huisvader of huismoeder zijn. Dit hangt samen met het graag te woord staan van de familie: het hoort erbij, dit is ook een deel van mijn functie Onmacht Het werken met ouderen met dementie brengt vaak gevoelens van onmacht met zich mee; de aanpak die de ene keer zo goed lukte bij die bewoonster kan de dag erna als gevolg hebben dat ze heel onrustig wordt. Dit geeft me zo’n machteloos gevoel Starheid Zoals reeds eerder aan bod kwam vind ik het niet altijd gemakkelijk om flexibel te zijn. Ook vind ik het vaak moeilijk om alleen te moeten werken. Ik kan niet terugvallen op collega’s; mijn hart niet direct luchten of niet snel even overleggen over iets. Creativiteit Ik hou van huishoudelijke taakjes, want deze wijken af van strikt mijn eigen discipline (als verpleegkundige). Humor zorgt er ook voor dat de eentonigheid wat doorbroken wordt. Ik probeer ook creatief te zijn om mensen zoveel mogelijk zelf te laten doen, en steeds nieuwe dingen te proberen (vb een bewoner de krant voorleggen, misschien kan hij die wél nog lezen).

242


Vrijheid Ik vind het heerlijk om het overzicht te hebben, om zelf toch enigzins te kunnen bepalen wat ik doe en wanneer ik het doe, om zelf de werkvolgorde te kunnen regelen. Ik vind het ook leuk om mensen zoveel mogeljk zelf laten doen: om verschillende dingen te mogen proberen om de zelfredzaamheid te trachten te stimuleren of aan te boren. De bewoners komen immers niet zeggen/vragen wat ze nog kunnen. Ik geniet er dan van om hen gelegenheid bieden, een context trachten te scheppen. Zo heb ik enige tijd geleden handdoeken meegebracht om een bewoonster die niet meer kon instaan voor haar eigen persoonlijke verzorging te laten strijken. Uiteindelijk heeft die bewoonster zelfs herenhemden tot in de details gestreken, en moesten we haar vragen om te stoppen, vermits haar chronische rugpijn te erg begon op te spelen. Angst Ik heb af en toe schrik om iets verkeerd te doen, net omdat ik alleen sta en niet kan overleggen met collegas. Soms ben ik bij een bewoner bang; een bewoner, die nodig door ons wordt verzorgd, laat dit vaak niet toe en komt dan wel eens agressief over (je pols vastgrijpen bvb.) Genegenheid Mijn genegenheid in mijn job is enorm groot, misschien nét omdat ik met mensen werk. Ik zie de bewoners graag, en ik hou ervan mensen te zien stralen. Het gebruiken van humor zie ik ook als vorm van genegenheid. Prestatiedwang Mijn prestatiedwang uit zich misschien in dat ik graag heb dat het netjes is, dit zie je ook als je de leefgroep binnenkomt. Het graag hebben van overzicht zal hier ook wel iets mee te maken hebben. Soms geeft dit echter moeilijkheden, zeker bij ouderen met dementie. Ik vind bijvoorbeeld dat iedereen zich dagelijks moet wassen en verse kledij aantrekken. Als een bewoner het echter gewoon is om zich enkel diagonaal te wassen en maar verse kleren aandoet als het echt echt nodig is, zorgt dit voor moeilijkheden. Je kan immers niet met de bewoner zelf redelijk overleggen, en afspreken om bijvoorbeeld twee maal per week grondig te wassen. Ik moet het al via de familie afwegen en kijken waar ik de lat leg. Werk ik dan beter prestatiegericht zo van ‘je moet nu eenmaal dagelijks gewassen worden’ ? Of, verkies ik dat een bewoner zich lekker voelt ook al is hij/zij dan wel of niet volledig of deels gewassen mits al of niet verse kledij (genegenheid) ? Vaak schept dit een dilemma, waarbij ik dan overleg met het team en de familie om eruit te geraken. Door de uitgebreide bespreking van Willems profiel hebben zowel Willem als de rest van de groepsleden een beter inzicht in hun eigen functioneren. Een aantal punten uit Willems profiel zullen immers bij meerdere groepsleden aan bod komen. Door stil te staan bij de

243


eigen positieve en minder positieve kanten in de werksituatie kan Willem ook zijn eigen gedrag beter kaderen en eventueel aanpassen. 3.2

Werkwijze 1) Schrijven van een profiel Ieder groepslid noteert zijn of haar profiel. Probeer in het profiel aandacht te hebben voor je sterke en zwakke kanten als werknemer binnen kleinschalig wonen. Schrijf in grote lijnen en in de ‘ik’-vorm. De bedoeling is dat je concreet blijft, en dus niet opschrijft hoe je ideaal zou moeten functioneren, maar wel hoe je nu in deze werksituatie functioneert. Doe dit spontaan, snel en associatief, vanuit je eigen indrukken. 2) Bespreking van de profielen Beslis welk profiel je wenst te behandelen aan de hand van kopies van de profielen van de groepsleden. Per profiel is minstens anderhalf uur nodig. Lees het gekozen profiel grondig na, en duid de positieve (macht) en negatieve krachten (onmacht) aan. 3) Bespreking van de positieve kanten van het gekozen profiel Bespreek - op basis van wat in de vorige ronde aangeduid werd - de positieve krachten in het profiel grondig. Vraag door, maar let erop geen suggestieve en interpreterende vragen te stellen. 4) Bespreking van de minder positieve kanten van het gekozen profiel Bespreek - op basis van wat in de vorige ronde aangeduid werd - de minder positieve krachten in het profiel grondig. Vraag door, maar let erop geen suggestieve en interpreterende vragen te stellen. 5) verkennen van elkaars grondhouding Verken de grondhouding ten opzichte van macht en onmacht, vrijheid of angst, starheid of creativiteit en genegenheid of prestatiedwang. 6) bijstellen van het profiel In deze laatste fase wordt het profiel bijgesteld en worden perspectieven ontwikkeld. Eventueel wordt dit als huiswerk meegegeven aan de inbrenger van het profiel. (Hendriksen, 2005: 89-97).

4

De incidentmethode

De incidentenmethode is een eenvoudige en strak gestructureerde methode die erop gericht is om moeilijke zaken die in het verleden gebeurd zijn of die staan te gebeuren, met behulp van reflectie in een groep te bespreken (Hendriksen, 2005: 64).

244


Deze methode wil een groep helpen om door een strakke vergaderorde doelmatig aan een moeilijk probleem te werken. Het doel is het probleem te onderzoeken vanuit zoveel mogelijk verschillende invalshoeken. Men verdiept zich in het probleem door middel van een voorval uit de praktijk van een van de groepsleden. Het idee hierachter is: hoe meer ik weet van een probleem, hoe beter mijn oplossingen zullen zijn. De incidentmethode bevordert samenwerking, teamvorming en de deskundigheid van de groepsleden (Hendriksen, 2005: 64, 78). Voorwaarden -

-

4.1

Het incident is een gebeurtenis die niet volledig is uitgewerkt door de incidentbrenger (vb. door het onverwacht plaatsvinden van de gebeurtenis). De gebeurtenis is dan ook best recent. De incidentbrenger is zelf bij het incident betrokken Het is een beroepsprobleem Het incident wordt kort en duidelijk geformuleerd, met een verzekering van de anonimiteit van de personen die bij het incident betrokken waren. de incidentbrenger heeft het niet over wat hij zelf als probleem heeft gezien en welke oplossing hij zelf heeft gekozen (Hendriksen, 2003: 68-70). Voorbeeld

Iedereen vertelt zijn incident. Hilde’s probleem wordt er uitgekozen ter bespreking. Het is namelijk een probleem waar ze al enige tijd mee zit en waar ze redelijk mee vastloopt. Hilde vertelt gedetailleerd haar incident, zonder in te gaan hoe zij zelf op de situatie reageerde. Georgette (een bewoonster) heeft de onaangename gewoonte om, telkens iemand anders iets ‘misdoet’ in haar ogen (bord uitlekken, de gang op en af lopen, ...) daar heel grof op te spreken. Het probleem is dat ze eigenlijk meestal wel gelijk heeft, het ‘hoort niet’ om je bord uit te likken, het ‘hoort niet’ om te ijsberen en aldus ‘iedereen’ nerveus te maken. Echter, op deze wijze zorgt Georgette voor een overheersend onveilige sfeer voor alle bewoners. De groepsleden stellen extra vragen, zoals of Georgette dit gedrag enkel stelt ten opzichte van bepaalde bewoners. De gespreksleider beslist dat iedereen per twee kan gaan zitten, om samen de situatie te bespreken en mogelijke wijzen van reageren op Georgette te vinden. Aangezien er nog wat informatie onbrak (men was vergeten te vragen of Georgette dit gedrag enkel stelde als Hilde erbij was, of dit ook bij andere verzorgers het geval is) wordt nog eventjes tijd gemaakt om vragen te stellen. Daarna gaat iedereen terug per twee zitten.

245


Na 10 minuten besluit de gespreksleider dat het tijd is om de groep terug samen te brengen, en heeft iedereen om beurt de kans om te vertellen wat ze zelf zouden doen in deze situatie en waarom. De volgende adviezen komen aan bod -

Ik zou Georgette negeren, en laat de groepsdynamiek van bewoners het werk doen. Als bewoners zich storen aan haar opmerkingen zullen ze hier wel op reageren. Ik zou Georgette vragen te zwijgen en geen commentaar meer te geven. Ik zou Georgette tot rede proberen te brengen en haar trachten te laten inzien dat haar houding de sfeer zeker niet ten goede komt. Ik zou de bewoner die ‘fout gedrag’ stelde aanspreken, en vertellen dat Georgette eigenlijk gelijk heeft, en vb een bord uitlikken niet echt past. Ik zou Georgette naar haar kamer begeleiden en afzonderen

Hilde vertelt dat ze Georgette normaalgezien negeerde, maar na de adviezen van de groep gehoord te hebben besluit ze om haar aanpak te laten afhangen van de sfeer en het moment. Tijdens tafelmomenten lijkt het haar een goed idee Georgette af te zonderen, of aan een tafeltje alleen te zetten, om het tafelmoment voor de rest van de groep goed te laten verlopen. In andere situaties zal Hilde naargelang de situatie haar gedrag aanpassen (Georgette gelijk geven als er gedrag vertoond wordt dat écht niet door de beugel kan, haar trachten te doen inzien dat haar opmerkingen niet echt geapprecieerd worden, ...) In de afsluitende discussie bespreekt de groep de voor en nadelen van elke voorgestelde aanpak, en wordt gekeken of in bepaalde situaties een bepaalde aanpak de voorkeur geniet (zoals Hilde’s voorstel Georgette af te zonderen tijdens de maaltijd). 4.2

Werkwijze

De incidentiemethode is een zeer gestructureerde methode die bestaat uit een aantal rondes. De gespreksleider is cruciaal in het vinden van het juiste evenwicht tussen zich houden aan het strakke schema dat hieronder weergegeven wordt en de mogelijkheid de structuur los te laten en meer persoonlijk te werken. 1) Introductie en keuze van het incident (maximum 20 minuten) Alle groepsleden noteren één gebeurtenis waar ze niet wisten wat doen of ze achteraf vonden dat hun reactie niet de juiste was. De incidenten worden kort geschetst voor de groep tot op een kritisch moment. Er wordt dus niet verteld hoe de probleeminbrenger reageerde en hoe de situatie afliep. De andere groepsleden noteren kort de feiten. Uit al deze incidenten wordt één incident gekozen. Dit kan gaan door stemming, motivaties of emotionaliteit. De gespreksleider staat er borg voor dat een goed incident gekozen wordt. De incidentbrenger heeft ten alle tijde het recht te beslissen het incident toch niet in groep te bespreken. Dit kan eventueel op voorhand met de gespreksleider besproken worden (Hendriksen, 2003: 68-70).

246


2) Schetsen van de probleemsituatie (2 minuten) Het gekozen incident wordt door de incidentbrenger uitgebreid maar toch kort en zakelijk besproken, al dan niet geholpen door vragen van de groepsleden. Let erop dat er niet verteld wordt hoe er gereageerd werd! Ook mogelijke oplossingen en wat er na de situatie gebeurde worden niet vermeld (Hendriksen, 2003: 70). 3) Noteren van vragen om informatie (5 minuten) De groepsleden noteren vragen die ze hebben teneinde het inzicht in het ingebrachte incident te vergroten. In deze vijf minuten worden vragen enkel opgeschreven. Er worden enkel vragen opgeschreven die peilen naar de feitelijke situatie. De gespreksleider waakt erover dat er geen mondelinge vragen gesteld worden (Hendriksen, 2003: 70-71). 4) Informatieronde (15 minuten) De vragen die tijdens de vorige ronde werden genoteerd worden nu gesteld. De gespreksleider zorgt ervoor dat de incidentbrenger niet te veel ingaat op zijn eigen kijk op de situatie, en de afloop van de zaak voor zich houdt (Hendriksen, 2003: 71). 5) Analyse van de situatie (10 minuten) Zonder de incidentbrenger worden in de groep de mogelijke oorzaken en aanleidingen, omgevingsfactoren, de eventuele rol van de incidentbrenger en het zicht op de situatie besproken. De groepsleden trachten verbanden te leggen en te interpreteren. Dit kan eventueel in kleine groepjes van twee personen gebeuren. Een goed incident kan leiden tot verschillende interpretaties en alternatieven. Tijdens deze bespreking kijkt de incidentbrenger zwijgend toe. Er worden hem of haar geen extra vragen gesteld, tenzij er door gebrek aan informatie besloten wordt terug te keren naar de informatieronde, waar de incidentbrenger wel op vragen mag antwoorden. De gespreksleider leidt de groepsbespreking (Hendriksen, 2003: 71-72). 6) Standpuntbepaling door de groep (15 minuten) Iedereen noteert wat zij in de gegeven situatie zouden doen. De reacties van de groepsleden worden kenbaar gemaakt aan de groep, en kernachtig op een flap genoteerd door de gespreksleider. Deze ronde dient snel afgewerkt te worden (Hendriksen, 2003: 72). 7) Wat deed/doet de incidentbrenger? (5 minuten) In deze ronde wordt door de inbrenger kort toegelicht hoe zijn of haar reactie in deze situatie was of wat hij of zij zich voorgenomen heeft te gaan doen (Hendriksen, 2003: 72). 8) Afsluitende discussie (25 minuten) In de afsluitende discussie wordt door alle groepsleden besproken over de verschillende benaderingen die doorheen de intervisie aan bod kwamen. De voor- en nadelen van bepaalde aanpakken en de sterke en zwakke punten van voorgestelde

247


reacties komen hier aan bod. De gespreksleider kan ook nagaan of de inbrenger van het incident nood heeft aan een reactie op de bespreking. Eventueel kan het incident uitgebreid worden naar problemen uit de werksituaties van andere deelnemers (Hendriksen, 2003: 72-73). 9) Eventueel: oefenen van gedrag Indien gewenst door de incidentbrenger kan in een rollenspel uitgeprobeerd worden of een door de groep ingebrachte gedragswijze wel het voorspelde effect heeft. De groepsleden kunnen indien gewenst het rollenspel achteraf evalueren. Om de incidentbrenger niet teveel in de kijker te zetten kunnen de groepsleden in groepjes van twee het rollenspel eveneens inoefenen. De gespreksleider benoemt na afloop de leerpunten van de incidentbrenger en de andere groepsleden (Hendriksen, 2003: 7374). 10) Evaluatie (10 minuten) De evaluatie begint in stilte: ieder schrijft voor zichzelf op wat men geleerd heeft uit de bespreking en hoe men de wijze van bespreking ervaren heeft. De incidentbrenger steekt van wal met het genoteerde voor de groep te brengen, gevolgd door de rest van de groep. De gespreksleider inventariseert de ervaringen en vat de evaluatie samen (Hendriksen, 2003: 73). Voor- en nadelen van de incidentmethode De incidentmethode heeft als voordeel dat iedereen is actief betrokken in een hechte samenwerking bij de bespreking van het incident. De groepsleden leren een situatie systematisch te onderzoeken, relativeren, meer dan enkel hun eigen oplossing goed vinden, goede vragen formuleren en naar elkaar luisteren. Door verplicht een keuze te maken tussen de verschillende incidenten leert men na te denken over de incidenten van anderen maar ook het eigen incident met andere ogen te zien. De incidentmethode vergt weinig voorbereidingstijd van de gespreksleider. Wel dient deze sturend en gestructureerd te kunnen begeleiden (Hendriksen, 2003: 74). Een nadeel van de incidentmethode is dat het een redelijk tijdrovende methode is. Ook moet erop gelet worden dat de incidentbrenger wordt beschermd, zeker als zijn oplossing niet de oplossing is die door de groep gekozen werd. Het is dan ook vaak moeilijk voor de groepsleden om een incident in te brengen. De tijd is vaak te kort om de onderliggende relevante processen van het incident te ontdekken.

5

De krachtenveldanalyse

Krachtenveldanalyse is een intervisiemethode die als doel heeft te achterhalen welke krachten een bepaald doel of een bepaalde oplossing bevorderen en welke krachten de

248


oplossing van het probleem kunnen verhinderen of belemmeren. De krachtenveldanalyse laat toe om planmatig een probleemstelling te ontrafelen aan de hand van een structuur, waardoor strategisch de beste oplossing kan gekozen worden. Het werken met krachtenveldanalyse versterkt tevens het analyserende en strategische denken van de groepsleden (Hendriksen, 2003: 79). Krachtenveldanalyse werkt het beste wanneer men iets wil veranderen (vaak organisatorisch), en dit maar niet lijkt te lukken. Nagaan welke krachten spelen ter bevordering of belemmering van de verandering kan een grote hulp zijn in het kiezen welke strategie men het beste volgt. 5.1

Voorbeeld

Kirsten brengt vandaag haar probleem voor. Ze wil samen met de bewoners een fotocollage maken van de bewoners om die in de leefruimte op te hangen. Vanuit het beleid echter wordt haar idee bedenkelijk bekeken: het past niet echt in de visie om de ouderen te laten knippen en plakken. Ook werd de bedenking gemaakt of het wel aanvaardbaar is om zomaar foto’s van de bewoners op te hangen. Ze wisten niet goed hoe de familie zou reageren. Het gebeurt wel vaker dat Kirsten een idee heeft dat ze niet tot uiting durft of kan brengen. Kirsten zou kortom graag voor deze situatie, maar ook voor ideeën in het algemeen, zien welke krachten het tot uitvoer brengen van haar idee bevorderen en belemmeren. Kirsten en de intervisiegroep onderzoeken samen welke krachten in het spel zijn voor deze specifieke situatie Bevorderende krachten Kirsten is vol van haar idee, en wil ervoor gaan Het kan gezellig zijn met de bewoners samen iets te maken om het huis aan te kleden Er kan zelfs gereminisceerd worden met de collage De fotos bestaan reeds, en tonen de bewoners zoals ze in het huis zijn. Het betreft het aankleden van de leefruimte, wat wel past binnen de visie Een aantal collega’s van Kirsten vinden een collage ook een goed idee

Belemmerende krachten De visie van KGW De opstelling van het beleid Angst voor wat de familie van de fotos zou vinden

Kirsten ziet in dat er meer krachten spelen dan ze zelf gedacht had, over de mogelijkheden tot reminiscentie had ze bijvoorbeeld nooit nagedacht. Ook is ze zich bewust geworden van het feit dat ze echt wel wil gaan voor haar idee. Ook ziet ze in dat ze nog nooit met de

249


familie over eventuele foto’s aan de muur is begonnen, en de vrees dat ze het niet akkoord zouden zijn misschien wel ongegrond is. Samen met de intervisiegroep rangschikt Kirsten de krachten per kolom in volgorde van belangrijkheid. De kracht die het meest verandering naar het doel oplevert krijgt het nummer 1, de daarop volgende belangrijkste kracht krijgt nummer 2, en zo verder. De krachten worden gewogen naar moelijkheidsgraad. Elke kracht krijgt een label ‘moeilijk’, ‘middelmatig’ of ‘gemakkelijk’. De zekerheid of de kracht een echte kracht is, is een derde label die de krachten meekrijgen. Voor elke kracht wordt nagegaan of deze een echte kracht is ‘duidelijk’, verbeeld is ‘onduidelijk’ of iets ertussenin ‘gedeeltelijk duidelijk’. Bevorderende krachten Kirsten is vol van haar idee, en wil ervoor gaan 1 duidelijk makkelijk Het kan gezellig zijn met de bewoners samen iets te maken om het huis aan te kleden 4 niet duidelijk makkelijk Er kan zelfs gereminisceerd worden met de collage 6 niet duidelijk moeilijk De fotos bestaan reeds, en tonen de bewoners zoals ze in het huis zijn. 5 duidelijk makkelijk Het betreft het aankleden van de leefruimte, wat wel past binnen de visie 2 duidelijk makkelijk Een aantal collega’s van Kirsten vinden een collage ook een goed idee 3 duidelijk makkelijk

Belemmerende krachten De visie van KGW 1 duidelijk makkelijk De opstelling van het beleid 2 duidelijk moeilijk Angst voor wat de familie van de fotos zou vinden 3 gedeeltelijk duidelijk moeilijk

Kirsten geeft aan dat ze door deze analyse een concreter beeld krijgt op haar probleem. Er wordt een planning opgesteld: Kirsten zal eerst een concreet gesprek aangaan met de leefgroepverantwoordelijke, waar ze nog eens helder uitlegt dat ze geen ‘knip en plak’ in haar gedachten heeft, eerder een helpen aanduiden waar welke foto het beste past in de collage. Andere voordelen als reminiscentie, de steun van de collega’s en het gezellige en huiselijke aan eigen foto’s aan de muur zal ze uiteraard ook vernoemen. Bij nader inzien lijkt het haar gepast dit te doen op een teamvergadering, zodat de leefgroepverantwoordelijke kan zien dat de collega’s achter haar idee staan. In de vergadering kan Kisten ook voorstellen eerst eens bij de familie te rade te gaan over hun ideeen betreffende de collage. Wie weet is de angst dat ze het geen goed idee vinden wel

250


ongegrond. Na de teamvergadering zal Kirsten effectief polsen bij verschillende familieleden of deze het een goed idee vinden een fotocollage op te hangen met foto’s van de bewoner. Schematisch ziet het actieplan er als volgt uit: Tijd Eerste twee weken van maart Half maart 5.2

Actie Mensen Praten met Leefgroepverantwoordelijke leefgroepverantwoordelijke, en team idee van de collage verduidelijken en toelichten Vragen naar mening familieleden

middelen Leefgroepoverleg

Familieleden

Werkwijze

Neem twee à drie uur de tijd voor deze methode. De gespreksleider tracht de tijd zo veel mogelijk in het oog te houden, kwestie van zo weinig mogelijk thuis te moeten doen. 1. Formuleer het probleem in hanteerbare doelstellingen, de huidige situatie en de gewenste situatie 2. Maak een lijst van de reeds aanwezige bevorderende en belemmerende krachten in de organisatie 3. Bespreek de krachten en bekijk welke bevorderende of belemmerende krachten kunnen worden aangevuld 4. Analyseer de onderlinge samenhang van tegenstrijdige krachten. Klasseer ze naar belangrijkheid, moeilijkheidsgraad en duidelijkheid en probeer zo in te schatten welke krachten het meest effect hebben. Kijk ook welke krachten het meeste effect zullen sorteren bij het minste inspanning. 5. Bundel de verschillende actiepunten tot een samenhangend actieplan dat de tijd, mensen, middelen en mensen omvat. 6. Ontwerp een evaluatieplan waarin de toetsingsmaatstaven en toetsingsmomenten worden vastgesteld. Het actieplan en de daarin genoemde doelstellingen kan je als leiddraad gebruiken.

6

De Balint methode

De Balint-methode heeft als doel een gezamenlijke ‘diagnose’ te stellen van het eigenlijke probleem van de hulpvrager, en tevens te kijken naar het aandeel en de invloed van deze hulpverlener met betrekking tot deze oplossing. Het is aldus een methode waarbij de intervisiegroep het probleem bekijkt, zich inleeft in de situatie en mogelijke oplossingen of

251


handelswijzen noteert. De hulpvrager leert op deze wijze op een andere manier te kijken naar de dagelijkse problemen en inzicht te krijgen in de eigen ‘blinde vlekken’. Het grote verschil tussen de Balint methode en de incidentmethode is dat bij de eerste vooral nadruk wordt gelegd op de gevoelens en de beleving tijdens de ervaring, daar waar de incidentmethode focust op de feitelijke informatie (Hendriksen, 2005: 99-102). Voorwaarden Een eerste voorwaarde is dat de deelnemers bereid zijn het eigen functioneren ter discussie te stellen. Vervolgens is de rol van de gespreksleider in deze methode zeer belangrijk. Deze dient enig zicht te hebben op de processen die in de intervisiegroep spelen, kan de eigen persoon gescheiden houden van de andere bij bijvoorbeeld emotionele overdracht en herkenning en heeft liefst redelijk wat ervaring in huis. Ideaal is als de gespreksleider reeds ervaring met de methode heeft opgedaan, zodat hij of zij de verschillende fase beter kan ‘bewaken’. Toch moet erop gelet worden dat de methode niet te star wordt gevolgd, een rustpauze inlassen als dat nodig lijkt voor de groep moet bijvoorbeeld zeker kunnen. De groepsleden voor deze methode zijn best uit verschillende settings afkomstig. Dit is om het gevoel van veiligheid te bewaken. Het is namelijk de bedoeling dat deelnemers hun eigen functioneren ter discussie durven zetten. Factoren als klassenverschillen, positie, etniciteit, geslacht en seksuele voorkeur kunnen ook een invloed hebben op de veiligheid die een persoon ervaart bij het inbrengen van een persoonlijk probleem. Hier moet dan ook rekening mee gehouden worden. Een goede intervisiegroep heeft kortom als voorwaarde dat de leden gelijkwaardig zijn. Van de probleeminbrenger wordt verwacht dat deze zijn probleem zo volledig mogelijk beschrijft, met genoeg aandacht voor zijn emotionele reacties. Op die manier kunnen ook verborgen thema’s - vaak verbonden aan jeugdervaringen - aan de oppervlakte komen (Hendriksen, 2005: 100-103). 6.1

Voorbeeld

Uit de voorstellen van de groepsleden wordt het probleem van Maarten gekozen. Maartens probleem is namelijk herkenbaar voor de hele groep. Maarten steekt van wal: Jef wordt niet graag gewassen. Iedere keer opnieuw is het een strijd om Jef de nodige zorgen te geven. Jef kan zich niet meer zelf wassen, en omwille van decorumverlies moet het team bijspringen voor het geven van hygiënische zorgen. In team werd afgesproken om Jef dagelijks volledig te wassen (omdat dit voor Jef duidelijker is dan vb maar enkele keren per week), maar als verzorgende sta je er ‘s morgens alleen voor om Jef gewassen te krijgen. Ik wil de teamafspraak zeker volgen, maar ik heb er geen idee van hoe ik Jef gewassen kan krijgen. Het is telkens opnieuw een strijd. Vanmorgen kwam ik de kamer binnen toen Jef zich aan het omkleden was, ik dacht ‘aha, nu is hij

252


misschien toegankelijker’. Ik dacht, ‘ik neem mijn wasgerief klaar en zei “nu je toch bezig bent ga ik je eventjes wassen”, een beetje terloops zo. Van zodra Jef het water hoorde lopen begon hij reeds te stellen dat hij dit niet wou, en dat ik niet aan hem zou mogen komen. Uiteindelijk greep hij mijn pols vast om mij tegen te houden. Maarten vertelt niet hoe hij reageerde. De gespreksleider vraagt de groep spontane associaties op te schrijven. Enkele van deze associaties waren - een kleine broer die tijdens de pubertijd ook nooit in bad wilde - iemands opa die door zijn vrouw moest gedwongen worden te douchen nadat hij aan de fietsen had zitten sleutelen. De groepsleden krijgen de kans vragen te stellen over de situatie. Enkele vragen waren - hoe voelde Maarten zich vanmorgen toen Jef het wassen weerom weigerde? - hoe denkt Maarten dat Jef zich voelde toen hij het water hoorde lopen? - werd er in de teamvergadering ook een strategie gesuggereerd over hoe men Jef zo ver kon krijgen om zich te laten wassen? Iedereen krijgt nu de tijd op te schrijven hoe hij of zij denkt dat Maarten best zou handelen in deze situatie. Kort wordt de groep afgegaan en vertelt iedereen kort welk advies ze Maarten zouden geven. Enkele van de adviezen waren de volgende: -

Jezelf sterk opstellen en zeggen dat je de kamer niet verlaat tot Jef gewassen is Een collega erbij halen en kijken of je er samen uitkomt Proberen Jefs begrip te krijgen door uit te leggen dat je graag hebt dat hij proper is Proberen de ‘mannen ondereen’ kaart te spelen, je hebt dit wel eerder gezien/gedaan Na een vruchteloze poging even wachten en later opnieuw proberen

Maarten noteert zorgvuldig de adviezen zonder te reageren. Als iedereen uitgesproken is vertelt Maarten dat hij vanmorgen gewoon is weggegaan zonder Jef te wassen. De groepsleden bespreken de houding van Maarten in de intervisiegroep, en het valt hen onder andere op dat Maarten in soortgelijke probleemsituaties iets te weinig aanhoudt om het beoogde inbreng alsnog te kunnen doen. Doorgetrokken naar de situatie met Jef zou iets langer aandringen misschien niet slecht zijn. Maarten herkent zich hierin, en geeft toe dat dit wel een werkpuntje voor zichtzelf kan zijn. Als afsluiter vertellen de groepsleden over hun ervaringen met het willen zorg toedienen aan een persoon die dit weigerde, en hoe ze ermee omgaan. Achteraf vertelt Maarten over zijn pogingen met de nieuwe adviezen Jef te benaderen. De ene keer werkt het beter om redelijk te praten, de andere keer stelt hij Jef voor een voldongen feit niet weg te gaan tot hij gewassen is. Maar algemeen gezien voelt Maarten

253


zich nu beter opgewassen tegen de situatie, omdat er alternatieven zijn als het ene niet lukt. Ook volhardt Maarten langer in zijn pogingen om Jef te wassen. Het lukt nog steeds niet elke dag om Jef te wassen, maar toch al vaker dan vroeger. 6.2

Werkwijze

In de Balint-methode worden de verschillende fasen strak van elkaar gescheiden. Het is belangrijk dat de deelnemers op de hoogte zijn van het verloop van de verschillende fasen. De gespreksleider kan hiertoe de structuur uitleggen aan het begin van de intervisie, of op voorhand de structuur meegeven zodat ze thuis nagelezen kan worden. Tijdens de intervisie is het ook te verkiezen dat de gespreksleider per fase aangeeft wat er zal gebeuren en waarom, en de groepsleden tijd geeft zich voor te bereiden op de volgende fase. Aan het eind van elke fase wordt deze door de gespreksleider afgesloten en wordt de overgang naar de volgende fase duidelijk gemaakt (Hendriksen, 2005: 99-115). 1) Verzamelen van problemen In de eerste fase wordt er nagegaan wie welke problemen heeft, en proberen de mogelijke probleeminbrengers de belangstelling voor hun probleem te winnen. Er wordt een gespreksleider aangeduid om de intervisie in goede banen te leiden. 2) Probleemkeuze Onder leiding van de gespreksleider wordt door de groep gekozen op welk probleem men dieper wenst in te gaan. 3) Probleemstelling De probleeminbrenger geeft kort de situatie waarin het probleem is ontstaan weer. Hij of zij formuleert een duidelijke vraag naar de rest van de groep. 4) Associatiemoment De groepsleden noteren kort welke associaties het ingebrachte probleem bij hen oproept. De associaties worden snel overlopen door de gespreksleider. Het associeren zorgt ervoor dat de groepsleden eigen interpretaties, beeldvorming en vooroordelen los kunnen laten en meer openstaan te luisteren en vragen te stellen over het specifieke probleem dat in de intervisiegroep aan de orde is. 5) Beeldvorming De probleeminbrenger verduidelijkt zijn probleem aan de hand van vragen van de groepsleden. Deze vragen, waarop de probleeminbrenger kort en duidelijk antwoordt, kunnen zowel op feitelijke informatie als om belevingservaringen van de probleeminbrenger betrekking hebben. Er wordt niet ingegaan op mogelijke verklaringen. In deze fase komen de belemmerende en bevorderende factoren aan het licht. In deze fase is het belangrijk dat de beeldvorming enkel gebeurt op basis van wat de probleeminbrenger heeft verteld en niet op basis van eigen normen en waarden.

254


6) Oordeelsvorming De groepsleden noteren hun advies/idee, waarna deze mondeling aan de groep verteld worden. De adviezen/ideeën worden in subgroepjes besproken. De probleeminbrenger reageert niet op de gegeven adviezen/ideeën. 7) Besluitvorming De inbrenger van het probleem vertelt wat hij/zij heeft gedaan of wil gaan doen en bespreekt welke waarde de adviezen/ideeën voor hem/haar hebben. 8) Gedrag in de groep In deze fase vertellen de groepsleden de probleeminbrenger welk gedrag ze in de groep hebben opgemerkt (vb tijdens het antwoorden van de vragen). Indien de probleeminbrenger dit wil kan hij of zij hierop reageren (dit herken ik, dit niet). De gespreksleider leidt ook deze fase in goede banen, en zorgt ervoor dat er geen aanval verdediging sfeer ontstaat. 9) Gedrag in vergelijkbare situaties De groepsleden bespreken hun eigen handelen in gelijkaardige situaties. (Hendriksen, 2005: 108-110). 6.3

Variaties

Op de Balint methode bestaan enkele variaties, die kunnen gebruikt worden wanneer er voor het probleem geen oplossing dient gezocht te worden, maar de inbrenger liever de situatie wenst te analyseren, om vanuit verschillende hoeken naar de situatie te kijken. Het ‘uitpluizen’ van de situatie via de Balint-methode bestaat erin de vijf eerste fasen die hierboven aangegeven staan door te nemen, zodat de probleeminbrenger op het eind verschillende visie en invalshoeken op zijn of haar probleem heeft (Hendriksen, 2005: 111). De Balint-methode kan ook gebruikt worden om de probleeminbrenger niet van een oplossing te voorzien, maar deze wel op pad te helpen in zijn denkproces. Hiervoor wordt de Balint-methode gevolgd tot en met fase drie. De nadruk ligt niet op de situatie, zoals bij het uitpluizen, maar op de persoon van de probleeminbrenger. Welke zijn diens ervaringen en belevingen, wat vindt hij of zij het belangrijkste? (Hendriksen, 2005: 111) Een derde variant op de Balint methode bestaat erin uit te vissen hoe de groepsleden de situatie zouden aanpakken. Hierbij worden alle fasen van het proces redelijk snel overlopen, opdat men zeker in de laatste fase geraakt (Hendriksen, 2005: 111).

255


7

De methode Raguse

De methode Raguse is een intervisiewijze waarbij de groepsleden zich trachten in te leven in de personages die in het probleem van de probleeminbrenger een rol spelen, om te eindigen met het zich inleven in de persoon van de probleeminbrenger zelf. Doordat belevingen, ervaringen en fantasieën op deze wijze worden uitgesproken komen vaak voordien onbewuste achtergronden van het probleem naar boven. Zo kunnen nieuwe inzichten in het probleem ontstaan. Door zich in te leven in de gevoelens van een ander krijgen de groepsleden beter zicht op de eigen waarnemingen, denkprocessen, weerstanden en projecties. Deze methode neemt twee à vier uur in beslag. Voorwaarden Het is belangrijk om juist in te schatten of de groep reeds klaar is voor deze vorm van intervisie. Men moet in staat zijn de emoties van zichzelf en anderen te (h)erkennen, doorleven en uiten. De groep moet aldus al enig vertrouwen hebben opgebouwd, en er moet een veilige sfeer heersen. Toch kan het, als de groep elkaar té goed kent, ook problemen opleveren, en kunnen de groepsleden angstig zijn de identificatiefase te doorlopen. De probleeminbrenger moet de moed kunnen opbrengen zichzelf zo persoonlijk ter discussie te brengen. 7.1

Voorbeeld

Voor deze methode wordt het probleem van Thérèse gekozen. Ze vertelt het volgende: Toen ik vorige week vrijdag nachtdienst had, en ging kijken bij Josephina, die anders zelfredzaam is en zelfstandig naar het toilet kan, waren zowel het bed als Josephina met stoelgang besmeurd. Ik heb er mijn collega Ilse moeten bijhalen om te helpen opruimen. Het kostte ons 30 minuten om alles weer netjes en proper te krijgen. Ik begrijp echt niet waarom Josephina zoiets deed, net nu ik nachtdienst heb. Ik ben dan ook redelijk hard tegen haar uitgevlogen. Ilse slaagde er echter in om rustig te blijven en sereen de boel op de kuisen, wat maakte dat ik me alleen maar slechter voelde over mijn reactie en de walging die ik voelde. De groep besluit dit voorbeeld te nemen, en tracht zich in te leven in Josephina. Sprekend vanuit de ‘ik’ persoon trachten ze te achterhalen waarom Josephina zulk gedrag stelde. Enkele van de opmerkingen van de groepsleden waren -

-

Ik merkte iets vreemds en warms in mijn onderbroek, en na het voelen met mijn hand bleek die vuil te zijn. Ik heb mijn hand dan maar trachten schoon te vegen aan het beddelaken Er zat iets vervelends in mijn onderbroek, dat ik er heb uitgehaald en achteraf mijn handen schoongeveegd aan de lakens

256


-

Ik heb al dagen erge buikpijn en, toen ik vannacht wakker kwam na een zalige diepe slaap, bleek dat ik me ontlast heb zonder het te voelen…. Ik vind het echter niet leuk dat mijn broek daardoor vuil is, en heb alles trachten weg te werken door het over de lakens te verspreiden.

Na al deze uitingen heeft Thérèse de mogelijkheid om te reageren. Het valt haar op dat ze nog niet had nagedacht over de mogelijke beweegredenen van Josephina. Nu ze die erbij denkt lijkt alles al veel verklaarbaarder en makkelijker om zich erbij neer te leggen. Ilse’s gevoelens werden als volgt verwoord door de groep - ik vind dit ook niet plezierig, maar ik verberg dat voor Thérèse en Josephina - zoals we hier werken bij ouderen met de ziekte van dementie, kan dergelijk ambetant iets nu eenmaal voorvallen, ik vind het een deel van het werk - Josephina kan er niets aan doen, en treft er ook geen schuld aan, tenslotte is dit iets dat bij haar zelden gebeurt. - Thérèse heeft het er precies wel moeilijk mee. Gelukkig ben ik er om een handje bij te steken Thérèse heeft weerom de kans om te reageren, en voegt toe dat ze het een beetje vreemd vindt dat er geen negatieve reacties van Ilse ten opzichte van haar kwamen. De gevoelens van Thérèse zelf worden door de groep als volgt verwoord - grr, nét wanneer ik de nacht heb, de kinderen zijn thuis ook al ziek met alle opkuiswerk vandien en nu dit nog. - Hier kan ik moeilijk tegen, mijn maag draait zichzelf om - Hoe meer ik Josephina zei wat ze best wel en niet deed om erger te vermijden, hoe meer ze mijn werk bemoeilijkte en hoe kwader ik werd. Thérèse geeft aan dat de kinderen niet ziek zijn, maar haar man net zonder werk zit, waardoor het thuis niet allemaal rozegeur en maneschijn is. De groep had dus gelijk een persoonlijke reden te laten meespelen in haar reactie op Josephina. Thérèse had niet door dat haar reacties op het werk beïnvloed zouden worden door de moeilijke thuissituatie, wat blijkbaar wel het geval was. Thérèse komt tot de conclusie dat ze verwacht dat ze minder kwaad zal reageren in soortgelijke situaties, nu ze zicht heeft op de mogelijke beweegredenen van Josephina. Ook lijkt het haar geen slecht idee om tegen de collega’s iets te laten vallen over moeilijke situaties thuis, zeker nu ze weet dat dit haar werken beïnvloedt. In de nabespreking blijkt dat de werkwijze als zeer intensief werd ervaren, maar dat de deelnemers wel tevreden zijn met het resultaat. De situatie is de meeste leden van de intervisiegroep niet onbekend, en ook zij begrijpen nu de beweegredenen van mensen als Josephina beter.

257


7.2

Werkwijze

1) Beginfase In de eerste fase worden de probleemsituaties verzameld en uitgekozen. Hier wordt de voorkeur gegeven aan een situatie met twee of drie hoofdpersonen. Een probleem waar iemand erg mee zit kan de voorkeur genieten. De gespreksleider herhaalt nog eens kort het verschil tussen waarnemen en interpreteren, en wat empathie is. Ook de grondhouding van de intervisiebijeenkomst (zie supra) wordt kort herhaald. 2) Actiefase De probleeminbrenger doet zijn verhaal nog eens uitgebreid over, terwijl de groepsleden actief luisteren. Vervolgens wordt de groep één voor één afgegaan en vertelt iedereen wat volgens hem/haar het belangrijkst is in het verhaal (een woord, zin, non verbaal moment). De probleeminbrenger vertelt welke van de commentaren het meest blijft hangen. Indien nodig stellen de groepsleden nog enkele vragen om een beter zicht te krijgen op de probleemsituatie. 3) Identificatiefase In deze fase verplaatsen de groepsleden zich in de personen die in de probleemsituatie aanwezig waren (één ronde per ingeleefde persoon). Ze spreken hier vanuit de ‘ik’ vorm, als waren ze zelf die persoon. Ten laatste nemen ze de rol aan van de probleeminbrenger zelf. De bedoeling is dat de groepsleden hun fantasie ten volle laten werken, en spontaan zeggen wat in hen opkomt. De probleeminbrenger geeft na elke ronde kort zijn of haar reactie naar wat hem of haar het meeste raakt. De probleeminbrenger kan ten alle tijde ‘stop’ roepen wanneer het hem of haar wat te veel wordt. Er kan eventueel aan het eind van de identificatierondjes een rondje gehouden worden om gemaakte uitspraken te herzien. Indien deze fase moeilijk van de grond komt, kan de gespreksleider altijd beginnen met een voorbeeld dat redelijk hard in de oren klinkt, om de schroom bij de groepsleden weg te nemen. 4) Cognitieve bewerking In de vierde fase vertelt de probleeminbrenger hoe hij of zij het probleem nu definieert, en of hij of zij nu misschien andere oplossingen ziet. De groepsleden geven hun definitie op de definitie en de oplossing van het probleem. De probleeminbrenger maakt echter nog steeds voor zichzelf uit welke oplossingen hij of zij haalbaar acht, en welke liever niet gebruikt worden. 5) Nabespreking In deze fase wordt besproken wat er met de probleeminbrengers en de groepsleden is gebeurd, vooral op emotioneel niveau. Men kan in deze fase zeggen wat men van de methode vond en waartoe men ze opnieuw zou gebruiken.

258


8

Collegiale consultatie

Naast intervisie bestaat er ook een meer informele vorm van advies en raad vragen aan gelijken: collegiale consultatie. “Van collegiale consultatie is sprake wanneer twee collega’s met elkaar een gesprek aangaan teneinde actuele werkvragen te bespreken. Dit kan door middel van uitwisseling van denkbeelden, gerichte advisering en probleemoplossing, elkaar te ‘onderwijzen’, vaardigheden aan te leren of te reflecteren. De gespreksrelatie is gelijkwaardig van aard en vertrouwelijk van karakter. De collegiale consultatie vindt plaats binnen een netwerk van potentiële adviseurs.” (Hendriksen, 2000: 18) Een aantal basiselementen zoals het helder formuleren van de vraag komen zowel in intervisie als in collegiale consultatie aan bod, maar het grote verschil is dat collegiale consultatie losser en vrijer verloopt dan een intervisie. Collegiale consultatie gebeurt naar behoefte en is, in tegenstelling tot intervisie, niet structureel opgezet. Een ander verschil met intervisie is de grootte van de groep. Bij collegiale consultatie gaat het om een gesprek tussen twee personen, alwaar de intervisiegroep bast tussen de vijf en de acht personen telt. Het structurele aspect van collegiale consultatie ligt in het netwerk. Het netwerk bestaat uit personen met wie een min of meer duurzame band hebt en waarmee je het probleem kan bespreken. Dit kunnen collega’s zijn binnen het werk, maar ook specialisten daarbuiten zoals de bedrijfsarts, oude studiegenoten of anderen. Voor een netwerk is het belangrijk je eigen kwaliteiten en mogelijkheden naar anderen te communiceren, en open te staan voor het geven van collegiale consultatie aan je collega’s. Bij het zelf hulp vragen weet je best op voorhand wat je wil en formuleer je je vraag kort en duidelijk. Achteraf de consultgever vertellen wat je met zijn of haar advies gedaan hebt is ook altijd aan te raden (Hendriksen, 2000: 11-20).

259

260

Algemeen besluit

De keuzes die het beleid maakt in de organisatie van zorgvoorzieningen worden bepaald door waarden die in het geding zijn. Wat vindt men belangrijk? Volgens Thornicroft en Tansella (1999) moeten beleidsmakers zich bij hun keuzes laten leiden door de onderstaande negen kernprincipes van goede zorg. Deze principes worden internationaal erkend (niet alleen in wetenschappelijke middens, ook de WHO vewijst ernaar). Goede zorg 1. bevordert autonomie: De cliënt moet de mogelijkheid hebben om zelf onafhankelijk te beslissen en keuzes te maken ondanks de aanwezigheid van symptomen en beperkingen. De autonomie kan worden bevorderd door effectieve behandeling en zorg. 2. is continu: De voorzieningen beschikken over de kundigheid om op korte termijn de interventies binnen en tussen de teams op elkaar af te stemmen (cross-sectionele continuïteit) en om contacten op langere termijn ononderbroken te stroomlijnen (longitudinale continuïteit). 3. is effectief : De behandelingen en voorzieningen met bewezen voordelen kunnen worden toegepast in de dagelijkse praktijk. 4. is toegankelijk: Cliënten kunnen de zorg ontvangen waar en wanneer dit nodig is. 5. is omvattend: Deze omvattendheid situeert zich op horizontaal en verticaal niveau. Horizontale veelomvattendheid (bereiken van alle doelgroepen) betekent dat de zorg verstrekt wordt over het hele continuüm van de ernst van de ziekte en van de brede waaier van cliëntenkenmerken. Verticale veelomvattendheid (aanbieden van alle basiszorg die de doelgroep nodig heeft) kan worden gedefinieerd als het beschikbaar stellen van alle basiscomponenten van zorg en het gebruik ervan door prioritaire risicogroepen. 6. is rechtvaardig: De middelen zijn eerlijk verdeeld en zowel de visie achter het bepalen van de prioritaire noden als de methodes die gebruikt worden om middelen toe te wijzen, zijn geëxpliciteerd. 7. geeft verantwoording: De vragen van de cliënten, hun familie en het bredere publiek worden beantwoord. Zij hebben immers allemaal rechtmatige verwachtingen ten aanzien van de wijze waarop de voorziening haar verantwoordelijkheden dient op te nemen. 8. werkt gecoördineerd: De voorziening werkt met een coherent behandelingsplan voor iedere individuele cliënt. Elk plan bevat duidelijke doelen waaraan de noodzakelijke en effectieve interventies worden gekoppeld. Er is een plan voor zowel de cross-sectionele (coördinatie binnen een afgelijnde zorgperiode) als longitudinale coördinatie (de coördinatie over een langere periode).

Algemeen besluit

9.

werkt efficiënt: Men streeft naar een minimale input om een bepaalde uitkomst te behalen of een maximale uitkomst voor een bepaald niveau van input.

Niet alle waarden of uitgangspunten zijn voor alle betrokken groepen even belangrijk. Zo blijkt dat vooral de waarden van efficiëntie en effectiviteit voor de overheid van belang zijn terwijl andere waarden zoals toegankelijkheid of continuïteit voor cliënten/bewoners en familieleden veel belangrijker kunnen zijn (Thornicroft & Tansella, 1999). Kleinschalig genormaliseerd wonen blijkt aan zeven van de negen waarden te voldoen. KGW bevordert de autonomie, zoals zowel uit de visies als uit de bevraging van familie en personeel blijkt. Bovendien zijn de zorg en de begeleiding die er worden verstrekt, continu. De zorg en begeleiding worden voortdurend afgestemd op de veranderende noden van de bewoner. KGW is ook effectief: het werkt volgens bewezen goede praktijken. Het is omvattend, aangezien deze vorm van residentiële zorg in elk stadium van dementie verstrekt kan worden. KGW geeft verantwoording aan families en al wie er om vraagt. Binnen KGW wordt gecoördineerd en multidisciplinair gewerkt. KGW werkt tenslotte efficiënt: met beperkte middelen wordt zeer veel gerealiseerd. Het kleinschalig genormaliseerd wonen is echter niet toegankelijk in Vlaanderen: niet elke persoon met dementie vindt in eigen regio een initiatief van KGW. KGW is tenslotte slechts gedeeltelijk rechtvaardig: binnenshuis is het dit zeker wel (er is een visie over prioritaire noden en de allocatie van middelen gebeurt rechtvaardig), maar de financiering van buiten uit volstaat niet. Op dit vlak worden de middelen niet toegewezen volgens te verantwoorden criteria. Er is het onderscheid tussen ouderenzorg en zorg voor personen met een handicap, de grote bijdrage die van de bewoner zelf wordt gevraagd, het onderscheid tussen de financiering van RVT-bedden en ROB-bedden, .... De kosten-baten analyses wijst uit dat de baten van KGW objectiveerbaar en groot zijn. Bewoners krijgen meer directe, op hen persoonlijk gerichte zorg en begeleiding en er wordt veel tijd besteed aan communicatie met hen. Personeelsleden zijn zeer tevreden, hebben minder stress en burn-out, vinden steun bij elkaar en tonen een grotere geneigdheid tot maatzorg. Familieleden zijn, onafhankelijk van het feit of de keuze voor KGW bewust of onbewust was, zeer tevreden. Ze hebben vaak lang en intensief thuis voor hun familielid gezorgd en zien in KGW een kwaliteitsvolle verderzetting van wat thuis niet langer mogelijk was. Bovendien zijn er nog een aantal ‘verborgen’ baten: personeel dat minder stress en burn-out heeft, is ook minder ziek. Dit impliceert dat er bespaard wordt in de ziekteverzekering. Ook een lager medicatieverbruik is een besparing voor de ziekteverzekering. We zien echter evenzeer dat de financieringswijze op basis van de Katz-schaal weinig of niet gerelateerd is aan de reële nood aan zorgen begeleiding van de bewoners van KGW en van personen met dementie in het bijzonder. We presenteren in dit rapport drie mogelijke alternatieven: een vast forfait per dag voor elke persoon met dementie, zoals dat

262

Algemeen besluit

ook in het buitenland gebeurt; een financiering op basis van een dagprijs zoals dat in de residentiële zorg voor niet-werkende volwassen personen met een handicap gebeurt of een financiering op basis van de RUG’s van het RAI, mits dit eerst nader wordt bestudeerd. Zeer recent verscheen een nieuw boek over ‘person-centered dementia care’. In navolging van wijlen Tom Kidwood expliceert Dawn Brookser (2007) in het boek de vier kernelementen van zorg die de persoon met dementie centraal stelt: het VIPS-model. ‘Valuing’ of waardering geven aan personen met dementie en de personen die voor hen zorgen (V); mensen als individuen behandelen (I); naar de wereld kijken vanuit het perspectief van de persoon met dementie (P) en het creëren van een positieve sociale omgeving waarbinnen de persoon met dementie een maximaal welbevinden kan bereiken (S). Uit het voorgaande blijkt dat KGW aan elk van deze vier criteria voldoet. Om het met de woorden van Brooker zelf te zeggen: “Providing good quality person-centered care is not an easy undertaking, particularly in a society that does not value these services.” (Brooker, 2007: 26). We doen met dit rapport een oproep om kleinschalig genormaliseerd wonen wél maatschappelijk te waarderen.

263

264

Bibliografie Achterberg W. P. (2004). Caring for quality: The use of the Minimum Data Set (MDS) for research into quality of care and patient functioning in nursing homes. Vrije Universiteit Amsterdam. Aharony, L. & Strasser, S. (1993). Patient satisfaction: what we know and what we still need to explore. Medical Care Review, 50: 49-70. Alaszewski, A. & Roughton, H. (1990). The development of residential care for children with a mental handicap. In: A. Aleszewski & B.N.Ong (Reds). Normalization in practice. London: Routledge. Alfredsson, B. & Annerstedt, L. (1991). Gruppboende för demenssjuka. Utvärdingen av en värdform. (In Swedish). Socialmedicinsk Tidskrift, 9-10: 462-466. Annerstedt, L., Bjurwill, H., Buch, G., Fall, P.-A. (1988). Framtida vård- och boendeformer för åldersdementa — ett handlingsprogram (Future types of care and accommodation for elderly dementia sufferers — a programme of action) In Swedish . Läkartidningen, 85(9). Bergmark, A., Parker, M. & Thorslund, M. (2000). Priorities in care and services for elderly people: a path without guidelines? Journal of Medical Ethics, 26: 312-318. Bilsen P.M.A. van, Otten D.D., Kerkstra A. (1998) Interactie tussen verzorgenden en dementerende ouderen in het verpleeghuis: een literatuuroverzicht. Verpleegkunde: jaargang 13, nr 2: 109-127. Billimora, R.B. (1993). Principle and practice of Normalization. Experiences from Sweden and application to India. Uppsala: Centre for handicap and research. Björkgren, M., Häkkinen, U., Finne-Soveri, H. & Fries, B. (1999). Validity and reliability of Resource Utilization Groups (RUG-III) in Finnish long-term care facilities. Scandinavian Journal of Public Health, 27: 228-234. Boeije, H. R. (1994). Kwaliteit van zorg in verpleeghuizen. Een onderzoek naar problemen en strategieën van verzorgenden. Utrecht: De Tijdstroom. Bronselaer, J., Jacobs, T. (2005). Vergelijking van de middelen en de kosten bij een nursingtehuis en een rusten verzorgingstehuis. CBGS Paper 2005/2. Brooker, D. (2007). Person-centered dementia care. Making London/Bradford: Jessica Kingsley Publishers/University of Bradford.

services

better.

Bibliografie

Brown, H. (1994). ‘An ordinary sexual life?’: A review of the normalization principles it applies to the sexual options of people with learning disabilities. Disability and society 9(2): 123-144. Brown, H., & Smith, H. (1989). Who’s ‘ordinary life’ is it anyway? Disability, Handicap & Society 4(2): 105-119. Brown, H., & Smith, H. (1992). Normalisation: a reader for the nineties. Londen: Routledge. Cantley C. (2001). A Handbook of Dementia care. Open university press. Carpenter, G., Main, A. & Turner, G. (1995) Case-mix for the elderly inpatient: Resource Utilization Groups (RUGs) Validation Project. Age and Ageing, 24(1): 5-13. Chappell, A.L. (1992). Towards a sociological critique of the normalisation principle. Disability, Handicap & Society 7(1): 35-51. Cocks, E. (2001). Normalisation and social role valorisation: guidance for human service development. Hong Kong J. Psychiatry 11(1): 12-16. [05.02.2006, Taylor and Francis group: http://www.taylorandfrancisgroup.com]. Consumentenbond (2006). De 200 beste verzorgings- en verpleeghuizen. http://www.sgzzh.nl/documenten/CK%20onderzoek%20consumentengids%20sept%20200 6.pdf Culham, A. & Nind, M. (2003). Deconstructing normalisation: clearing the way for inclusion. Journal of Intellectual and Developmental Disability 28(1):65-78. de Blaauw, M. (1996) Wie er wel of niet geschikt is voor kleinschalig wonen. Kleinschalig wonen: succes of ramp? Tijdschrift voor Verzorgenden, maart: 18-26. Declercq, A. (1998). In het interferentiegebied tussen systeem en leefwereld: de zorg voor dementerenden. Tijdschrift Voor Sociologie, 19(4), 393-420. Declercq, A. (2000). De complexe zoektocht tussen orde en chaos. Een sociologische studie naar de differentiatie in de institutionele zorgregimes voor dementerende ouderen. Leuven: Departement Sociologie, K.U.Leuven Declercq, A., Van Audenhove, Ch., & Lammertyn, F. (1995). Aard en determinanten van het zorggebruik van dementerende bejaarden. Leuven: LUCAS.

266

Bibliografie

Declercq, A., Van Rompaey, I., Bogaerts, H., Van Audenhove, Ch., & Lammertyn, F. (1997). Het tehuisklimaat in de residentiële zorg voor dementerende ouderen. Leuven: LUCAS. Declercq, A., Van Audenhove, Ch., Spruytte, N., Decoster, I., Molenberghs, C. & Van den Heuvel, B..( 2003). “Kleinschalig genormaliseerd wonen voor personen met dementie : nodig en gewenst, maar ook mogelijk? ”, Tijdschrift voor Ouderenzorg, 1(1): 14-18. De Lepeleire J, Falez F., Swine C., Ylieff M, Pepersack T, Buntinx F. (2005). Interface: rapport 2005. Leuven - Bruxelles, Interface. De Prins, P. (2001), Zorgen om zorg(arbeid). Een vergelijkend onderzoek naar oorzaken van stress en maatzorg in Vlaamse rusthuizen, Leuven/Leusden: Acco. Donabedian, A. (1992). The role of outcomes in quality assessment and assurance. QRB, 18(11): 356-360. Drummond, M., O’Brien, B., Stoddart, G.L. & Torrance, G.W. (1997). Methods for the Economic Evaluation of Health Care Programmes. Oxford: Oxford University Press. Drummond, M. & McGuire, A. (2001). Economic Evaluation in Health Care. Merging Theory with Practice. Oxford: Oxford University Press. Edebalk, P. (2001). Economics of elderly care – The state of knowledge in Sweden, paper presented at the Swedish-Japanese Conference on Aging, Care and Welfare of Elderly, Stockholm, May 7-9 2001. Ettema, T. (2001). Kleinschaligheid, waarom eigenlijk? Een pleidooi voor een visie achter het beleid. Denkbeeld, 2-5. Flynn, R.J. & Nitsch, K.E. (1980). Normalization, social integration, and community services. Baltimore: University Park Press. Fries, B., Schneider, D., Foley, J., Gavazzi, M., Burke, R. & Cornelius, E. (1994). Refinin a case-mix measure for nursing homes: Resource Utilization Groups (RUG-III). Medical Care, 32(7): 668-685. Frijters J., Morris J., Murphy K., Nonemaker S. Gebruikershandboek Patiëntbeoordelingsinstrument (RAI) voor Verpleeghuizen - Minimum Data Set (MDS), Patiëntanalyseprotocollen (RAP’s) en Gebruiksrichtlijnen. RAI Versie 2.1 interRAI Corporation

267

Bibliografie

Goffman, E. (1991(1961)). Asylums. Essays on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates. London: Penguin Books. Goode, D. (1994). Quality of life for persons with disabilities: international perspectives and issues. Blackwell: Cambridge. Habermas, J. (1997(1981)). Theorie des kommunikativen Handelns. Band 1: Handlungsrationalität und gesellschaftliche Rationalisierung. Frankfurt am Main: Suhrkamp. Habermas, J. (1997(1981)). Theorie des kommunikativen Handelns. Band 2: Zur Kritik des funtionalistischen Vernunft. Frankfurt am Main: Suhrkamp. Hausman, C. (1992). Dynamic psychotherapy with elderly demented patients. In: Jones, M., Miesen B. (eds.) Caregiving in dementia. London: Routledge. Hendriksen, J. (2000). Collegiale consultatie. Consult vragen, consult geven. Baarn: Uitgeverij H. Nelissen. Hendriksen, J. (2005). Intervisie bij werkproblemen: procesmatig en taakgericht problemen oplossen. Soest: Uitgeverij H.Nelissen. Hogewoning-van der Vossen, A. (2002.) Invoeren van het leefstijlenconcept. Hoe kan het dagelijks handelen van medewerkers worden veranderd? Aedes-Arcares Kenniscentrum Wonen – Zorg. http://www.kcwz.nl/doc/kleinschalig_wonen/Artikel%20handboek%20zorgvernieuwing% 20_Anne-Marth_.pdf Holmes D., Teresi J. A.(1998). Relating personnel costs in special care units and in traditional care units to resident characteristics. Journal of Mental Health Policy and Economics [1091-4358] vol:1 iss:1: 31 -40 IDEWE (1999). Rugklachten, ziekteverzuim, arbeidsomstandigheden en psychosociale belasting in Vlaamse Rust- en Verzorgingstehuizen. Leuven: IDEWE. Kihlgren M., Bråne G., Karlsson I., Kuremyr D., Leissner P., Norberg A. (1992). Longterm influences on demented patients in different caring mileus, a collective living unit and a nursing home; a descriptive study. Dementia, 3, 342 349. Krijger, E. & Christ, L. (2004). D´n Aok op koers, wie volgt? Interkerkelijk verpleeghuis De Meent, Utrecht: Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn.

268

Bibliografie

Kunneman, H. (1996), Van theemutscultuur naar walkman-ego. Contouren van postmoderne individualiteit. Boom, Amsterdam. Lecoutere, J. (2004). Genormaliseerd kleinschalig wonen. Te duur of te doen...?, Woon en zorgcentrum ’t Gulle Heem - Wevelgem: OCMW. Miesen B. & Jones G. (1997). Care giving in Dementia: Research and Applications. Routledge, UK. Moser, I. (2000). Against normalisation: Subverting Norms of Ability and Disability. Science as culture 9(2), pp. 201-240. Nirje, B. (1992). The normalization principle papers. Uppsala: Uppsala Universitet. Odenmar, U. (1989). Within sight: the economic consequences of remaining in one’s home – alternative residential options for the Swedish. Lund: The Council for Municipal Economic Research and Education. Osburn, J. (1998). An Overview of Social Role Valorisation Theory. The International Social Role Valorization Journal 3(1): 7-12 [18.03.2006, community gateway: http://www.communitygateway.org]. Pacolet, J. & Hedebouw, G. (2002). Kostprijs en inzet van middelen voor de zorg van personen met dementie. In: Buntinx, F. et al. Qualidem Eindrapport 1999-2002. Paquay L., De Lepeleire J., Buntinx F. (2000). Werkbelasting van professionelen in de zorg voor dementerende bejaarden: Een exploratief Literatuuronderzoek. Plsek, P. (1997). Creativity, Innovation, and Quality. Milwaukee, WI: ASQ Press. Rapley, M. & Baldwin, S. (1995). Normalisation: metatheory or metaphysics: a conceptual critique. Australia & New Zealand Journal of Developmental Disabilities 20(2): 141-157 [17.03.2006, Taylor and Francis group: http://www.taylorandfrancisgroup.com]. Rogers, E.M. (1995). Diffusion of Innovations: An overview. New York: The Free press. Scuvée-Moreau, J. Kurz, X., Dresse, A., NADES Group. (2002). The economic impact of dementia in Belgium: results of the National Dementia Economic Study (NADES). Acta Neurologica Belgica, 102: 104-113.

269

Bibliografie

Siegers, S. & de Haan, D. (1997). Handboek supervisie. Houtem/Diegem: Bohn Stafleu van Loghum. Stammes, N. (s.n.). Een visie op intervisie, http://www.performanceconsultancy.nl /artikelen/Intervisie.pdf. Steyaert, S., Janssens, F. & Hellings, S. 1998. Werkdruk en arbeidsorganisatie in het onderwijs. Brussel: STV-informatiedossier. Svensson, M., Edebalk, P. & Persson, U. (1996). Groupliving for elderly with dementia: a cost analysis. Health Policy,1996:38(2): 83-90. Thornicroft, G. & Tansella, M. (1999). Translating ethical principles into outcome measures for mental health service research. Psychological Medicine, 29: 761-767. Van Audenhove, C., & Lammertyn, F. (1995). De zorg voor dementerende ouderen in Vlaanderen. Realisaties, knelpunten en voorstellen. Leuven: Acco. Van Audenhove, Ch., Declercq, A., De Coster, I., Spruytte, N., Molenberghs, C. & Van den Heuvel, B. (2003). Kleinschalig genormaliseerd wonen voor personen met dementie. Antwerpen: Garant Van Audenhove, Ch., Declercq, A., Stoelinga, B. & Krijger, E. (2005). Kleinschalige Zorg voor Ouderen met Dementie: een voorbeeld van zorginnovatie. Nota voor Expertendag op 27 mei 2005 te Antwerpen. Leuven: LUCAS; van Beek A., de Boer, M., van Nispen, R. & Wagner, C. (2005). Verantwoorde zorg en kwaliteit van leven bij cliënten in verpleeg- en verzorgingstehuizen: de verfijning van een meetinstrument. Deelrapport 2. Utrecht: Nivel. van Bilsen, P., Otten, D., & Kerkstra, A. (1998). De interactie tussen verzorgenden en dementerende ouderen in het verpleeghuis. Verpleegkunde, 13, 109-127. Vanderheijden, F. (s.d.) Intervisie. http://www.frankvanderheijden.nl/index.asp?id=4 Van der Kooij, C. (2001). Wat is belevingsgerichte zorg? Denkbeeld, 14(4): 16-20. van der Roer, N., van Busschbach, J.J., Goes, ES., Hakkaart-van Roijen, L., Redekop, K. (2001). Kosten van de ziekte van Alzheimer. Een studie naar de belangrijkste kostenposten

270

Bibliografie

voor patiënten met de ziekte van Alzheimer in Nederland en in Frankrijk. Rotterdam: Erasmus Universiteit, Institute for Medical Technology Assessment. Vander Stichele R.H, Van de Voorde C., Elseviers M., Verrue C., Soenen K., Smet M., et al. Geneesmiddelengebruik in de Belgische rusthuizen en rusten verzorgingstehuizen. Health Services Research (HSR). Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de gezondheidszorg (KCE); 2006. KCE reports 47 A (D/2006/10.273/61). van der Voordt, D. (1996). Woonvarianten voor dementerende ouderen. Denkbeeld, 8, (3): 24-27. van Leeuwen, S. (2004). Focus op kosten is doodlopende straat!, Zorgspecial , 6(8), http://www.indora.nl/mambo/images/stories/Downloads/ZORGSPECIAL%20Klanten%20 winnen%20en%20houden%20in%20de%20Zorg%20(1).PDF Van Weert J.C.M. (2004). Multi-Sensory Stimulation in 24-hour Dementia Care. NIVEL 2004 Verhaest, P. (1994). Werken aan wonen en leven voor zorgbehoevende ouderen. Leuven/Amersfoort: Acco. Vlerick, P. (1994). Onderzoek naar de antecendenten en gevolgen van burnout bij verpleegkundigen in algemene ziekenhuizen. Gent: Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen. Walby, S., Greenwell, J., Mackay, L. et al. (1994). Medicine and nursing. Professions in a changing Health Service. London: Sage Publications. Walmsley, J. (2001). Normalisation, Emancipatory Research and Inclusive Research in Learning Disability. Disability & Society 16(2), pp. 187-205. Williams, P. (1994). A Review of the Conference -25 years of Normalization, Social Role Valorization and Social: A Retrospective and Prospective View. SRV-VRS: The International Social Role Valorization Journal, 1(2): 39-42 [18.03.2006, social role valorization: www.socialrolevalorization.com]. Williams, L. & Nind, M. (1999). Insiders or outsiders, normalisation and women with learning difficulties. Disability & Society 14(5): 659-672.

271

Bibliografie

Wimo, A., Wallin, J.,Lundgren, K., Rönnbäck, E., Asplund, K. (1988). Dagvård och gruppboende för åldersdementa — kostnadsanalys (Daytime care and group living for elderly dementia patients — an analysis of costs) In Swedish . Läkartidningen. 85(9). Wimo, A. (1992) Dementia Care Alternatives in the Sundsvall-region, Sweden. In: Studies on Symptoms, Costs and Quality of Life, University of Umeå, The Department of Family Medicine, Umeå New Series No. 338 Wolfensberger, W. (1980). A brief overview of the principle of normalization. In: R.J. Flynn & K.E. Nitsch (Reds.). Normalization, social integration, and community services. (pp. 7-30). Baltimore: University Park Press. Wolfensberger, W. (1994). The Growing Threat to the Lives of Handicapped People in the Context of Modernistic Values. Disability & Society, 9, 3.

272

Bijlage: Samenwerking met SIT’s en andere initiatieven van de kleinschalige genormaliseerde woonvormen om de thuiszorg te ondersteunen

Woon- en zorgcentrum Floordam Het woon- en zorgcentrum Floordam neemt actief deel aan de werking van de SIT regio Zemst - Kampenhout – Steenokkerzeel (SIT – ZEKAS vzw). Het secretariaat van deze SIT ligt zelfs in het gebouw van het woon- en zorgcentrum. Maandelijks komen de verschillende thuiszorgorganisaties uit de regio samen, waaronder verschillende zorgverleners van het woon- en zorgcentrum. Het voornaamste agendapunt betreft de onderlinge samenwerking tussen de zorgverleners en zorgorganisaties, inclusief Floordam. Floordam werkt actief mee in de SIT met betrekking tot, onder meer, volgende onderwerpen: • overleg over cliënten in de thuiszorg via zorgenplan en teamvergaderingen • ondersteuning hulpverleners eerstelijnszorg • organisatie navormingen voor eerstelijnszorgers • opstarten zorgplan door hulpverlener in samenspraak met de persoon met dementie of met fysieke probleem, huisarts en andere hulpverleners. Floordam heeft een dagcentrum en kortverblijf en dit resulteert in extra samenwerking in het kader van de thuiszorg. Bij terug naar huis gaan van een bewoner, vanuit een eerder definitieve opname, wordt er intensief overleg gepleegd met de thuiszorg voor het afstemmen van de verdere zorg. Thuiszorgdiensten: • Vier woongelegenheden voor multifunctioneel gebruik verdeeld over de acht kleinschalige genormaliseerde woningen: kortverblijf - palliatieve zorg - nacht- en crisisopvang en revalidatieverblijf. • Vijftien plaatsen dagverzorgingscentrum voor thuisblijvende ouderen met lichamelijke zorgen, met een MS-aandoening of personen met lichte dementie. • Coördinatiecentrum "SamenwerkingsInitiatieven Thuiszorg" - S.I.T. • Dienstencentrum in samenwerking met het O.C.M.W. van Steenokkerzeel. • In het kader van de transmurale werking worden vijf plaatsen van het dagverzorgingscentrum voorbehouden voor personen met een MS-aandoening, die nog thuis verblijven. • Enkele woningen, gelegen aan de straat van Floordam (Vanheylenstraat) worden verhuurd aan jongeren met een MS-aandoening aan voordelige prijzen. Dit

Bijlage – Samenwerking met SIT’s en andere initiatieeven van de kleinschalige genormaliseerde woonvormen om de thuiszorg te ondersteunen

initiatief wordt gerealiseerd in samenwerking met de Gewestelijke Huisvestingsmaatschappij "Elk zijn huis" en de SIT. De te verlenen zorg wordt in de eerste plaats verstrekt door de thuiszorgorganisaties. Blijkt dit niet meer haalbaar, dan wordt de thuiszorg ondersteunt door de equipe van het woon- en zorgcentrum. Woon- en zorgcentrum ‘t Gulle Heem Het woon- en zorgcentrum ‘t Gulle Heem maakt deel uit van het OCMW van Wevelgem. In Wevelgem is er een LST actief, waarvan het OCMW het secretariaat en voorzitterschap waarneemt. De overkoepelende organisatie in de regio is de SIT Zuid-West Vlaanderen vzw. Het OCMW is het coördinerend bestuur in Wevelgem op het vlak van thuiszorg. Het is bevoegd voor de coördinatie en secretariaat ondersteuning van de LST, overleg en samenwerking op niveau van cliënt en beleid, werkgroep mantelzorgers. Het woon- en zorgcentrum neemt deel aan in de LST via overleg en ondersteuning voor de thuiszorg. Enkele diensten die dit centrum in het kader van thuiszorg aanbiedt zijn: • het woon- en zorgcentrum steunt de thuiszorg met aanleunwoningen, flats en kortverblijf. • zorgplanning voor de thuiszorg, • verwijzing van bewoners en toeleiding (vb. opname in en ontslag na kortverblijf afstemming met betrokken mantelzorg en thuiszorgactoren) • samenwerking op vlak van bekendmaking van thuiszorgdiensten en toelichting aan mantelzorgers • toelichting specifieke doelgroep leefgroepwerking in LST • andere diensten zoals: dienst thuisbezorgde maaltijden vanuit het woon- en zorgcentrum voor thuiswonende senioren in de regio, hulpoproepsysteem, sociale dienst, enkele animatie activiteiten, enz. Huis Perrekes Huis Perrekes, dat uit drie kleinschalige woningen bestaat, heeft een intense samenwerking met het SIT Arrondissement Turnhout vzw en met het Expertisecentrum Dementie Tandem vzw (ECDTandem). Huis Perrekes heeft zelfs sinds 2005 een medewerker vrijgesteld om intern de begeleiding en oriëntatie van personen met dementie en hun familie te optimaliseren. Dit wil zeggen dat, vanaf een zorgvraag, tijdens de eerste contacten, uitgebreider en genuanceerder wordt gezocht met de verschillende betrokkenen naar de meest aangewezen plaats en begeleiding voor de persoon met dementie. Soms kan dus een opname uitgesteld worden. Het huis probeert samen met familie de verschillende alternatieven voor de mantelzorgers in die regio in kaart te brengen en deze verder uit te

274

Bijlage – Samenwerking met SIT’s en andere initiatieeven van de kleinschalige genormaliseerde woonvormen om de thuiszorg te ondersteunen

werken. De medewerker gaat de familie thuis bezoeken en informeert de familieleden over deze alternatieven en ook over hoe om te gaan met dementie. Het huis biedt dus de expertise in dementie aan in de thuiszorg. Men steunt de familie ook wanneer moeilijke situaties zich voordoen. Dit betekent dus dat dit huis vanuit het concept van kleinschalig genormaliseerd wonen in het netwerk van de thuiszorg een aanvullende rol opneemt. Hestia en Iduna In de stad Essen, waarin deze kleinschalige woning zich bevindt, is er tot op heden nog geen SIT werkzaam. Toch probeert het huis met de lokale organisaties samen te werken en deelnemen aan de gemeentelijke leven. • In de gemeente Essen is er een OCMW waarmee Hestia en Iduna geen echte directe contacten hebben, maar die vanuit de sociale dienst kandidaat bewoners ontvangt. • Stageplaatsen aanbieden voor de opleiding van gezins- en bejaardenhulp van de KVLV (Katholiek Vormingswerk van Landelijke Vrouwen) • Het huis doet beroep op lokale organisaties om "cultuur op maat" te bieden. Voorbeelden ervan zijn: o OKRA : bijv. optredens, moederdagfeest, ... o Kleuterschool Mariaberg : de kleuters komen zingen en dansen bij verjaardagen van bewoners o De buren : bv. een bewoner die bij de buren op de koffie gaat o Activiteiten georganiseerd door de gemeente : bv. voorstelling van het Seniorentheater o Interacties met vrijwilligers uit de buurt o Locale horeca : - Bloemenzaak waar bewoners een procentje krijgen (het - Zonnetje) - Het cafe "Julia van 't hoekske", "Het Volkshuis", Taverne "1804"

275

Stapstenen naar kleinschalig genormaliseerd wonen Eindrapport

Recommend Documents