Kleinschalig Wonen met Domotica

Kleinschalig Wonen met Domotica

Colofon Uitgave Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2013 Interviews: Ewoud Nysingh, Nysingh Communicatie Eindredactie: Ewoud Nysingh, Sita Kishna Vormgeving: Twin Media BV Foto’s: Eurocom,Pieter van Lierop Fotografie, Omring, Ewoud Nysingh, Julia Foekema, stockfoto’s

Kleinschalig Wonen met Domotica

Kees van der Burg, directeur Langdurige Zorg, Ministerie van VWS

“ Slimme inzet domotica kan contact tussen mensen bevorderen”

4 Kleinschalig Wonen met Domotica

In dit boek zijn prachtige voorbeelden opgenomen uit het project Kleinschalig Wonen met Domotica. Uit de voorbeelden blijkt dat het met veel enthousiasme en doorzettingskracht lukt om domotica daadwerkelijk te implementeren in het zorgproces. De mensen die dit voor elkaar hebben gekregen zijn innovatief en ondernemend. Belangrijke eigenschappen in een sector die sterk in verandering is en waarbij domotica een steeds belangrijkere rol speelt. Door de ontwikkelingen in de domotica kan daadwerkelijk invulling worden gegeven aan de wens van mensen om langer thuis te blijven wonen. Dit bevordert ook de zelfredzaamheid van mensen. Ook binnen de muren van een instelling biedt domotica belangrijke oplossingen. Door domotica wordt een optimale inzetbaarheid van zorgpersoneel mogelijk, bijvoorbeeld door het toezicht in de nacht op afstand mogelijk te maken. Hiernaast kan beter contact met de mantelzorger en vrijwilligers tot stand worden gebracht. Uit de praktijkvoorbeelden in dit boek zijn belangrijke lessen te trekken. Zoals het hebben van een goede businesscase of het belang van een goede projectleider. Hiernaast blijkt het ook heel belangrijk om vanaf de start van het project zowel cliënt, mantelzorg als professionele zorgverlening te betrekken. Dus niet alleen uitgaan van de mogelijkheden van de technologie, maar uitgaan van de meerwaarde van domotica in het verlenen van zorg en ondersteuning. Ik geloof dat slimme inzet van domotica het

contact tussen mensen kan bevorderen. De voorbeelden in dit boek laten dit ook zien. Niet door het directe menselijke contact te vervangen, maar juist als slimme aanvulling op het contact tussen de cliënt, mantelzorger, vrijwilliger en professionele zorgverlening. Ik wens u veel leesplezier, Kees van der Burg directeur Langdurige Zorg, Ministerie van VWS

Kleinschalig Wonen met Domotica 5

Inleiding

“ De deelnemers zijn klaar voor de 21e eeuw” Waarom dit project? Begin 2009 heeft de toenmalige staatssecretaris van VWS een brief aan de Kamer gezonden waarin zij het beleid rond kleinschalig wonen voor mensen met dementie neerlegde.


Met het beleid rond kleinschalig wonen wilde de staatssecretaris de keuzevrijheid in wonen voor mensen met dementie stimuleren. Daarvoor had zij 80 miljoen beschikbaar gesteld en er was ook voorzien in een haalbaarheidsonderzoek voor kleinschalig wonen. Er moest worden getoetst of de AWBZ zorginstelling echt zo’n woonvorm kon realiseren. Het ging om meer kleinschalig georganiseerde zorg voor mensen met dementie en om een betere spreiding van deze voorzieningen. Dit alles om te komen tot een betekenisvolle omvang van kleinschalige woonvormen. Zodat er een redelijke keuzemogelijkheid is.

Kleinschalig wonen Er wordt onderscheid gemaakt tussen kleinschalige zorg in een grootschalige setting en kleinschalige zorg in een kleinschalige setting. De kleinschalige zorg in gehandicapteninstellingen was redelijk ver, maar bij de zorg voor dementerende ouderen was dat niet het geval. VWS wilde vooral de transitie van grootschalig georganiseerde zorg naar kleinschalige zorg stimuleren. Van de 80 miljoen die hiervoor beschikbaar was werd 1,5 miljoen bestemd voor het project Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD). De rest ging naar kleinschalig wonen met dementie. Het KWmD-project was niet alleen gericht op mensen met dementie, maar betrof de hele AWBZ sector.

vijf bij. Dat was het doel bij het begin van het project. Daarna volgden nog drie initiatieven. De deelnemers hadden 120 duizend euro tot hun beschikking. Ze moesten eenzelfde bedrag ook inbrengen. Met de extra middelen voor de laatste drie initiatieven kwamen we in totaal op bijna twee miljoen euro voor dertien initiatieven. De activiteiten rond het KWmD project zijn in 2012 afgerond met een afwikkeling in 2013.

Uitgangspunten De uitgangspunten van het project KWmD project waren: bestaande technologieën, bestaande werksituaties, bestaande samenwerkingsverbanden, vooral niet het wiel opnieuw uitvinden. De focus van het project was: aanschaf, inrichting en exploitatie van innovatie producten en diensten om hiermee vooral de zorgprocessen goed te ondersteunen. Het ging dus vooral om procesinnovatie. Het was geen subsidie georiënteerd project, ook geen experiment of pilot, maar een anders-dan- anders project.

Volwassen organisatie Meedoen aan dit project vereiste een behoorlijke eigen inbreng van de deelnemers. Dat betekende een volwassen organisatie die zelf al bezig was met innoveren en die daarin wilde investeren. Daartegenover stond dat VWS de deelnemers ondersteuning bood: Syntens, Ernst&Young, CenCOR en Vilans hebben vanuit hun eigen expertise bijgedragen aan dit project.

Start In 2009 werd gestart met vijf deelnemers, in de tweede tranche kwamen er nog eens

Doel Doel was het tot stand brengen van 13 initiaKleinschalig Wonen met Domotica 7

tieven voor kleinschalig wonen met domotica, verspreid in Nederland. Daarnaast was het van belang te komen tot producten waarin de kennis en ervaring van dit project zijn verwerkt. Deze producten moesten kunnen worden toegepast bij het ontwikkelen van eigen domoticaprojecten. Het ging om een model voor maatschappelijk business cases (mBC’s), een richtlijn voor de selectie van domoticatoepassingen, een programma van eisen voor kleinschalig wonen met domotica en adviezen voor financiering.

De ondersteuners komen ook aan het woord. Zij leggen uit hoe je een maatschappelijke businesscase opstelt, hoe je een ICT-beleidsplan maakt, aan welke randvoorwaarden je moet voldoen om met domotica in de zorg aan de slag te gaan, wat er bij komt kijken als je met leveranciers aan de slag gaat. En heel belangrijk: wat komt er kijken bij verandermanagement in de langdurige zorg. De dertien initiatieven zijn klaar voor de 21e eeuw.

Resultaten In 2013 is het KWMD-project succesvol afgesloten. Er is veel bereikt: 13 initiatieven zijn tot stand gekomen en in totaal zijn er circa 60 deliverables geteld. De initiatieven hebben niet alleen voldaan aan de eisen van het project, maar hebben ook zelf producten opgeleverd. De inzet van ICT en domotica is een integraal onderdeel geworden van de zorgvisie van de bestuurder. Het is een project geworden dat niet vanuit de techniek is ingezet, maar vanuit de behoefte van de zorgorganisatie, de zorgprofessional en de cliënt. In deze publicatie kunt u lezen wat de ervaringen zijn van de deelnemers aan dit project. Er is voor gekozen niet alleen de zorgbestuurders aan het woord te laten. In dit boekje leest u over de visie van de bedenkers van het project. Wat de cliënt, de vrijwilliger en de mantelzorger vinden van domotica. Hoe bestuurders er in slaagden om hun medewerkers mee te krijgen, hoe zij omgingen met alle veranderingen in de langdurige zorg. 8 Kleinschalig Wonen met Domotica

Hun kennis en ervaring wordt gebruikt in nieuwe projecten.

Sita Kishna, projectleider KWmD, Ministerie van VWS

“ Warme handen aan het bed. Juist daar heb je ICT en domotica voor nodig” ‘Het belangrijkste voor mij was dat de mensen gewoon zouden doorgaan als het project zou stoppen. KWmD moest een structurele verandering teweegbrengen bij de deelnemende initiatieven. En we wilden producten opgeleverd krijgen aan het eind van het project die weer door anderen kunnen worden gebruikt. En dat is gelukt.’


Aan het woord is Sita Kishna, beleidsmedewerker bij de Directie Langdurige Zorg (DLZ) van het ministerie van VWS. Kishna heeft vanuit VWS verscheidene ICT-projecten aangestuurd. Eén daarvan was Nocturne: ’s nachts dialyseren terwijl je thuis slaapt en met bewaking op afstand. Dat project heeft twee innovatieprijzen gewonnen. Ze heeft ook projecten geleid die op de landurige zorg zijn gericht: e-Awareness in de Care, RaiView, een instrument om zorgzwaarte te meten, ICT-vernieuwing in de V&V sector en het Elektronisch Cliënten Dossier (ECD). Het KWmD-project was een logisch gevolg van e-Awareness in de Care. Dat was een project om bestuurders in de langdurige zorg vertrouwd te maken met ICT en domotica. In het KWmD-project stond de bestuurder, intussen beter ingevoerd in wereld van ICT en domotica, opnieuw centraal.

Taboe Kishna wist van te voren exact wat ze wel en niet wilde met KWmD. ‘Vanaf het begin dacht ik: dit mag niet de zoveelste pilot worden. Dat woord heb ik dan ook niet gebruikt. Het woord subsidie was eveneens taboe. Want het loopt meestal zo: er is een plan, de subsidie wordt binnengehaald, het project wordt gedraaid, het geld stopt, de pilot stopt en vervolgens gaat men over tot de orde van de dag.’ ‘Ik geloofde er in 2008 al in dat het belangrijk was om de inzet van ICT en domotica in de ouderenzorg te ondersteunen. AWBZbreed, dus niet alleen voor mensen met dementie. Vóór het te laat was. Want op

VWS zagen wij aankomen dat steeds minder mensen in de zorg zouden gaan werken. En dat de zorg op de arbeidsmarkt moest gaan concurreren met andere sectoren. Het is dankbaar, maar zwaar werk.’ Er werd begonnen met vijf deelnemers, in de tweede tranche kwamen er nog eens vijf bij. Dat was het doel bij het begin van het project. Daarna volgden nog drie initiatieven. ‘Achteraf gezien hadden we vanuit VWS meer middelen beschikbaar moeten stellen. In 2009 ging er 80 miljoen euro naar kleinschalig wonen. Daarvan werd 1,5 miljoen beschikbaar gesteld voor het KWmDproject. De rest ging naar kleinschalig Kleinschalig Wonen met Domotica 11

wonen met dementie. De deelnemers hadden 120 duizend euro tot hun beschikking. Ze moesten dat bedrag zelf ook inbrengen. Met de extra middelen voor de laatste drie initiatieven kwamen we in totaal op bijna twee miljoen euro voor dertien initiatieven.’

zouden zijn bij het project. Want als er geen visie en enthousiasme over het invoeren van ICT en domotica is aan de top, dan gaat het niet lukken. ICT en domotica moesten écht onderdeel worden van de zorgvisie van de bestuurder.’

Zelfredzamer

De initiatieven moesten in korte tijd veel realiseren en dat vereiste een volwassen organisatie. Een maatschappelijke Business Case (mBC) opstellen was een van de moeilijkste opgaven. Het aangaan van samenwerkingsrelaties en draagvlak binnen en buiten de organisaties tot stand brengen, dat was vaak een héle grote uitdaging. ‘Het was wel zwaar voor de deelnemers. We hebben veel van ze gevraagd. De zorg gaat immers 24 uur per dag door. En wij wilden een omslag in het denken bereiken. Men moest ondernemender worden, voor het eerst berekenen of er ook geld kan worden terugverdiend met het invoeren van domotica. Het kostte natuurlijk veel tijd om draagvlak te krijgen onder de medewerkers, om ze mee te nemen en op te leiden. Daar hadden we begrip voor.’

‘Nu wordt er bezuinigd in de zorg. Mensen moeten zelfredzamer worden. De zorgvraag is aan het veranderen. In de 21e eeuw is de trend: we willen niet meer onze vertrouwde omgeving verlaten, maar de zorg thuis ontvangen. Hier kunnen ICT en domotica uitkomst bieden. Maar let op: technologie is een middel, geen doel. De warme handen aan het bed blijven nodig. Om dat te bewerkstelligen heb je juist ICT en domotica nodig. Want daarmee kan je op een andere manier zorg en ondersteuning verlenen. En er is meer tijd voor het gesprek.’ KWmD werd dus een anders-dan-anders project. Een Doe-project. De initiatieven moesten uitgaan van bestaande technologie en bestaande samenwerkingsverbanden. De bedoeling was niet om het wiel opnieuw uit te vinden. En ook niet om nieuwe regels te maken. Er was veel ondersteuning maar de initiatieven moesten het uiteindelijk zelf doen. Het tempo lag hoog.

Zorgvisie Kishna: ‘KWmD was niet iets om erbij te doen. Het was ook niet voor beginners: de deelnemers moesten al zijn gevorderd met het maken van plannen voor het invoeren van innovaties. Een nadrukkelijke voorwaarde was ook dat de bestuurders betrokken 12 Kleinschalig Wonen met Domotica

Lessen Het KWmD-project is afgesloten. Kishna is tevreden. Er zijn nuttige lessen geleerd en het resultaat mag er zijn. ‘Er zijn dertien initiatieven tot stand gebracht en er zijn producten opgeleverd die landelijk kunnen worden ingezet. Alle deelnemers verdienen een groot compliment. Ik ben zeer onder de indruk van hun inzet en enthousiasme. We hebben in totaal zo’n zestig deliverables geteld. De inzet van ICT en domotica is een

integraal onderdeel geworden van de zorgvisie van de bestuurders.’ ‘Ik heb een aantal hele prachtige dingen gezien. Bijvoorbeeld bij tanteLouise-Vivensis en Topaz. Dat zeg ik zonder de anderen te kort te willen doen. De opgedane kennis wordt ingezet bij nieuwe projecten. We kunnen met recht zeggen dat het KWmD project echt een niet-praten-maar-doen project is geweest.’

Thuiszorg Sita Kishna heeft nog plannen: ‘De uitdaging op het gebied van ICT en domotica is nu, in 2013: de thuiszorg. Sommige KWmDdeelnemers zijn daar al mee aan de slag gegaan. Wij werken aan het verspreiden van de kennis, ervaringen en resultaten van dit project. Daarnaast gaan wij een evaluatieonderzoek doen naar de effectiviteit van de inzet van domotica: wat levert het op en kunnen we dat met cijfers staven?’


Hoofdstuk 1

De Praktijk


De mantelzorger

“Mijn schoonmoeder heeft zoveel gedaan. Nu doe ik wat terug” Dinie van Driessen (58) spreekt vol liefde over haar schoonmoeder. Ze heeft zoveel voor haar gedaan, nu doet Dinie wat terug. Mevrouw Van Driessen is 88 en dementerend. Zij woonde samen met een zoon.


Toen hij ziek werd heeft Dinie een groot deel van de mantelzorg op zich genomen. Vier jaar heeft mevrouw Van Driessen bij Dinie, man en kinderen ingewoond. Nu woont zij in woonzorghuis Brugstede in Lemelerveld, een locatie van Zorggroep Raalte. Familie – kinderen en kleinkinderen – lopen het huis in en uit. En aan vrijwilligers is hier in Salland, met zijn naoberschap, geen gebrek. Dinie woont vlakbij. Het hondje, waar haar schoonmoeder een tijd voor heeft gezorgd, neemt ze altijd mee .“Mijn schoonmoeder weet goed de weg naar de grote zaal, maar buiten durft ze niet meer ver te lopen. En ze wil niet in een rolstoel. Ze schaamt zich dan. Ik loop wekelijks een klein stukje met haar en de hond. Dat vindt ze geweldig.”

‘t Dolt mie in de kop “Ook de spreek-luisterverbinding in haar kamer vindt mijn schoonmoeder prettig. Ze is wel eens mopperig en opstandig. ’t Dolt mie in de kop, zegt ze dan. Zij weet op zo’n moment dat ze veel vergeet en dat er iets niet klopt, maar dan komt ze er niet meer uit. Als ze een stem hoort, even praat met een zorgmedewerker via de spreek-luisterverbinding wordt ze weer rustig. Vaak praten ze in dialect met haar. Dat is vertrouwd. De kinderen vinden het goed dat je hier bent, wordt er dan bijvoorbeeld gezegd. Het is belangrijk voor haar dat ze niet het gevoel heeft dat ze alleen is.”

Elke dag De was en het strijken, daar wordt voor betaald. Dinie zet af en toe een knoop aan een jurk, wast af, maakt ook wel schoon. “Ik werk, en ik heb kinderen en kleinkinderen. Vaak ben ik wel een uurtje bezig. Maar ik ga bijna elke dag. Mijn vader woont in Raalte, in een verpleeghuis. Daar ga ik één keer per week naartoe. Hij heeft het daar goed naar zijn zin.” “Het is hier open, de deuren naar buiten zijn niet op slot. Haar halszender doet schoonmoeder wel eens af, dus theoretisch zou ze alleen naar buiten kunnen. De domotica geeft mij een veilig gevoel. En er wordt hier voor haar gezorgd. Als ze uit bed stapt gaat het alarm af. Mijn schoonmoeder vindt het fijn dat ze dan iemand tegenkomt. Dat is voor haar een bevestiging dat ze veilig is.”

Dinie van Driessen (links) met haar schoonmoeder


De zorgmedewerker

“Om vijf uur opstaan omdat je dan altijd de koeien ging melken? Dat kan.” De vrijwilliger

“Wij hebben veel lol tijdens de bewegingslessen”


De zorgmedewerker

De vrijwilliger

Heidi Eghuizen (42), woonzorgcoördinator in woonzorghuis Brugstede van Zorggroep Raalte: “Het wonen staat hier voorop. De zorg telt niet meer zo zwaar. Het gaat er veel humaner aan toe, als je het vergelijkt met twintig jaar geleden. Wij gaan met respect om met de cliënten. Gezelligheid, zorg en liefde staan voorop. Als je om vijf uur wilt opstaan, omdat je dan altijd de koeien ging melken, dan kan dat. Wie zijn wij om te zeggen dat iedereen om half acht wakker moet worden omdat er standaardcontroles zijn? Of dat je ’s nachts aldoor gewekt moet worden?”

Ria Zandman (56), oud-gymjuf, vrijwilliger in woonzorghuis Brugstede van Zorggroep Raalte : “Ik ben begonnen als ontbijtvrijwilliger. Zeven dagen per week zijn zij er, dus ook in de weekeinden. Na een informatiebijeenkomst ben ik dat gaan doen. Ik wilde kijken of Brugstede iets voor mijn moeder zou zijn. Ook mijn moeder was namelijk niet graag alleen. Ze is intussen overleden.”

Rennen “Door de domotica hoeven wij minder door de gangen te rennen. Je moet wel vertrouwen in het systeem hebben, anders kan je er niet mee werken. Door alle mantelzorgers en vrijwilligers hebben wij meer tijd om echte aandacht te geven. En: hoe beter het wonen, des te minder de lichamelijke klachten.”

Oefeningen “Ik geef nu bewegingsles aan dementerenden. Ze zitten allemaal op een stoel, we doen allerlei oefeningen, er is muziek en we hebben de grootste lol. Als kleine kinderen spelen, zijn ze zoet. Dat zeggen de cliënten elke keer als ik lesgeef. Mocht er iemand vallen en er is hulp nodig, dan druk ik op de alarmknop. Als de binnentuin klaar is ga ik het onderhoud doen. Ik heb geholpen met het ontwerpen van de tuin.”


Hoofdstuk 2

De Initiatieven


Jef Pelgrims, bestuurder van tanteLouise-Vivensis

“Neem de medewerkers mee, anders werkt het niet” “Domotica is een middel, geen doel op zich. Een humaner bestaan, maximale vrijheid en bescherming. Daar gaat het om voor onze cliënten. Zie domotica niet als een middel om te bezuinigen of als een handigheidje om mensen te bewaken. Het moet simpel zijn en het moet werken, zorg ervoor dat eenvoudige toepassingen elkaar versterken, in een goede mix.


Jef Pelgrims, ooit als verpleegkundige begonnen in België, is voorzitter van de Raad van Bestuur van zorginstelling tanteLouise-Vivensis. In zijn kantoor in Bergen op Zoom vertelt hij vol passie over het project Kleinschalig Wonen met Domotica aan het Acaciapark. Daar wonen 18 dementerende ouderen in drie appartementen, waar zij zoveel mogelijk bewegingsvrijheid hebben. De bewoners hebben hun eigen slaap- en zitkamer, een gezamenlijke keuken en huiskamer, evenals een gezamenlijke tuin of dakterras. Er is ook een hospice voor zes cliënten, waarmee de wens van Pelgrims in vervulling is gegaan om ook deze service te kunnen bieden. “Als bestuurder moet je aan iedereen kunnen uitleggen wat de toepassingen zijn, ook aan de inspectie en de brandweer. Doe niets

wat je niet begrijpt. En laat je niet op hol praten door ICT’ers, maar luister ook niet naar diegenen die zeggen dat je nog vijf jaar moet wachten. Anders mis je de boot. Dit is de toekomst.”

ICT-toepasssingen Het belangrijkste dat Pelgrims heeft geleerd van het KWmD-project is dat de verzorgenden vanaf het begin mee moeten worden genomen. “Medewerkers kunnen niet met slimme ICT-toepassingen werken als ze vrezen voor hun baan. Je kunt nog zulke goede spullen hebben, cliënten en verwanten kunnen nog zo enthousiast zijn: als de medewerkers niet aanhaken heeft het allemaal geen zin.” Pelgrims, zelfverklaard digibeet, is stellig over de rol van zorgbestuurders bij de aan-


schaf van technologie. “Ik vind dat ik als bestuurder niets hoef te weten van ICT en domotica. Het is mijn taak om een visie in te brengen. Ik wil mijn cliënten rust en ruimte geven. Ik wil geen mensen bewaken. Dat moeten de techneuten vertalen in toepassingen.” In een kleinschalige omgeving krijgen mensen volgens Pelgrims meer de kans om zichzelf te zijn. “Mensen verbeteren omdat ze niet zijn gehospitaliseerd. Mijn nachtmerrie is: ze zitten allemaal rond de keukentafel. Als er één wil opstaan, mag dat niet. Dat vind ik verschrikkelijk, want de wereld van die meneer beperkt zich dan tot de keukentafel. Alleen maar omdat de verpleegkundige oogcontrole wil. Als je iemand die wil wandelen 25 keer terugzet is het niet vreemd wanneer hij agressief wordt. Eigenlijk wil ik verder kunnen gaan, zodat de grens niet de voordeur is, zoals nu. Maar ik weet niet of dat kan.”

Realiteitswaarde tanteLouise-Vivensis is één van de eerste deelnemers aan het KWmD-project. “Wij zijn verrast dat wij worden gezien als een project dat geslaagd is. We kwamen van ver. Met name CenCOR heeft ons goed geadviseerd. Alles moest realiteitswaarde hebben.


Het laatste en het nieuwste hoef je niet te kopen, de domotica moet vooral betrouwbaar zijn. In feite hebben wij een aantal basale dingen aan elkaar geknoopt”, zegt Pelgrims. “Het lastigste is om zorgvuldig af te wegen wat de gebruikers kunnen. In ons hospice kon men bijvoorbeeld vanuit bed rechtstreeks werken op de televisie, er films op draaien, en naar muziek luisteren. Maar dat apparaat was te ingewikkeld voor deze cliënten. Dat pakte slecht uit, het frustreerde de mensen. Daarom hebben we afgeschaft. Weeg dus haarfijn af wat je doet.”

Ervaring De cliënten aan het Acaciapark zijn zeer tevreden, en hun verwanten ook. Financieel is het project echter geen succes geworden. Bij nader inzien had moeten worden gekozen voor zes eenheden met zes cliënten. Pelgrims kijkt toch tevreden terug op het project. Want er is veel geleerd, de organisatie is een grote stap verder gekomen. De opgedane ervaring kwam uitstekend van pas bij de bouw van residentie Moermont in Bergen op Zoom (227 cliënten kleinschalig wonen).

Ad Pijnenborg, initiatiefnemer van zorgcoöperatie Hoogeloon

‘‘Het hart komt terug in de zorg. Dat is de kern” Tegenover de kerk aan de Hoofdstraat in Hoogeloon staan twee nieuwe zorgvilla’s. Het is een burgerinitiatief van Zorgcoöperatie Hoogeloon, de eerste zorgcoöperatie in Nederland. Het gaat om een villa met zeven studio’s voor demente ouderen, en een villa met zeven studio’s voor verstandelijk gehandicapten. En dat in een dorp in de Brabantse Kempen.


Ouderen en mensen met een beperking kunnen daardoor in hun dorp blijven wonen. Kleinschalig, met 24-uurszorg van familie, vrienden, vrijwilligers en zorgprofessionals. Pijnenborg is trots op wat het burgerinitiatief heeft bereikt: Na vijf jaar praten hebben wij nu een nieuwe voorziening gebouwd voor de gemeenschap, voor iedereen. Dat is toch bijzonder voor een dorp met 2200 inwoners.

Steunpunt Hoogeloon heeft van oudsher aanleunwoningen met een steunpunt voor ouderen, maar geen 24-uurs zorgvoorziening. Te duur voor een dorp, zeiden de zorgaanbieders. Verpleeghuizen en verzorgingshuizen zijn er dus niet, laat staan voorzieningen voor verstandelijk gehandicapten. De aanleunwoningen zijn uit de jaren zestig. Die zijn niet geschikt voor het leveren van zorg. De zorgcoöperatie is in 2005 opgericht met als doel dat ouderen en mensen met een beperking langer in het dorp kunnen blijven wonen. Dit bereikt de zorgcoöperatie door aanvullende zorg en diensten te leveren. Dit doet ze met veertig vrijwilligers. Voor de zorgverlening in de thuissituatie en de dagbesteding met professionele medewerkers in loondienst. De zorgcoöperatie vindt bij het Steunpunt Den Bogerd haar thuis. Eén keer per week wordt er door de vrijwilligers gekookt voor ouderen. De coöperatie heeft een zorgcoördinator in dienst die twee keer per week een spreekuur houdt, ook voor WMO-aan vragen. Er is dagbesteding, tuinonderhoud, uitleen van een scootmobiel en rollend

materieel en de coördinator bemiddelt bij de inzet van vrijwilligers.

Zorgeloos In 2003 is Pijnenborg, afkomstig uit het maatschappelijk werk en de verpleeghuiszorg, samen met een werkgroep aan de slag gegaan.“We zijn het de ouderen in Hoogeloon gaan vragen: wat zijn jullie wensen? Het vooruitzicht van het verpleeghuis ver van huis schrikt iedereen af. Duidelijk is dat ouderen dit niet willen, maar als we dit niet willen zullen we zelf iets moeten doen. Zo is de zorgcoöperatie ontstaan, uit onvrede met wat er werd aangeboden. Want dat is toch het drama van het verpleeghuis: niemand wil er naartoe. Onze zorgcoöperatie realiseert wat de klant wil: zo lang mogelijk in het dorp wonen, zorgeloos, met zorg. Met partner, familie en vrienden om je heen. Het hart komt zo terug in de zorg, dat is de kern.” Uitgangspunt is wat Pijnenborg de ouderwetse methodiek van de familiezorg noemt. “Hoe ging het vroeger? De familie deed de zorg en de buurt hielp mee. De zorgcoöperatie heeft als uitgangspunt: de klant maakt de keuze. Als moeder ziek is, vragen wij niet wat wij voor moeder kunnen doen. Nee, wij vragen wat is de aanleiding voor de hulpvraag? Het kan bijvoorbeeld zijn dat de dochter zegt dat ze er even uit moet omdat de mantelzorg voor haar moeder haar even te veel wordt. Dan bieden wij aan dat te doen, wat de dochter ontlast. Zo blijft de zorg van de familie in tact. Want de primaire drijfveer is: hoe lossen wij het samen op?”


Ruimte

Demente ouderen kunnen in het dorp blijven, verstandelijk gehandicapten komen zelfs terug naar Hoogeloon. “Het huis”, zoals Pijnenborg de twee nieuwe villa’s noemt, “is door onze deelname aan het KWmD-project echt een open huis geworden”. “Iedereen kan binnenlopen, familie, vrienden, vrijwilligers. Partner en familie moeten kunnen blijven doen wat zij altijd al deden. Wij zeggen: u bent medebewoner van het huis. Als we dat niet doen zou het een kleinschalig verpleeghuis worden. Het wordt pas echt een alternatief voor een verpleeghuis wanneer de cliënt zoveel mogelijk vertrouwde mensen om zich heen heeft”.


“De bewoners hebben zoveel mogelijk ruimte, in een vertrouwde omgeving. Als het kan kunnen zij naar buiten, het dorp in. Wij leren de inwoners van Hoogeloon dat zij onze bewoners kunnen helpen de weg naar huis terug te vinden.” De plannen voor de nieuwbouw waren al ver gevorderd toen Zorgcoöperatie Hoogeloon mee ging doen met het project Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD). Pijnenborg: “Wij hadden met veel bloed, zweet en tranen een businessplan gemaakt maar nu moesten we een maatschappelijke businesscase maken. Omdat wij als vrijwilligersorganisatie met 240 leden daar zelf niet de expertise voor in huis hebben, is het schrijven van de maatschappelijke businesscase gedeeltelijk uitbesteed aan een deskundige. Het is een ontzettend waardevol proces geweest. Want het plan is helemaal vanuit de klant geschreven. Wij breken met oude werkwijzen, structuren en culturen. Het plan staat als een huis.” De 24-uurszorg is zo georganiseerd dat binnen tien minuten een verzorgende bij de klant is, die wordt opgeroepen via de communicatiecentrale van zorginstelling Lunetzorg. Via passieve en actieve alarmering. En bij calamiteiten is er binnen 15 minuten een verpleegkundige aanwezig. In de regio wordt gewerkt met zorgcirkels: binnen tien minuten kunnen verzorgenden uit de omliggende dorpen in Hoogeloon aanwezig zijn.

Visie De visie op domotica van bestuurder Pijnenborg is helder: “Wij willen alles wat goed werkt voor de klant en het personeel.” De uitdaging is, weet Pijnenborg, om de verzorgenden te leren om te vertrouwen op domotica. In overleg met bewoners en familie wordt, indien gewenst, uitluisterapparatuur geïnstalleerd, evenals camera’s. Met GPS-systemen kunnen bewoners buiten getraceerd worden en er komt verlichting die de waak- en slaapfuncties bevordert, zodat er ’s nachts goed kan worden geslapen. In alle units worden preventief rails voor tilliften aangebracht. En er komen lage bedden en in hoogte verstelbare toiletten met een bidet in. “Deze wc’s zijn duur in aanschaf, maar het is fijn voor klant en personeel.”

Baten

quitte te gaan spelen. Maar het is krap. De bewoners zijn mensen die een beschermende woonomgeving nodig hebben, in de taal van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) met een indicatie vanaf ZZP 5. De bewoners komen in de zorg bij Joris Zorg in Oirschot en Lunet zorg dat vestigingen heeft in zuidoost Brabant. Beide organisaties worden gecontracteerd door het Zorgkantoor. “De teams in de kleinschalige woonvoorziening worden zelfsturend, daarom is zo min mogelijk inzet van managers nodig. Dat scheelt weer in de kosten. Het bestuur van de zorgcoöperatie bestaat uit vrijwilligers. Wij doen het voor niets. En wij doen het graag. Dit project verrijkt ook ons leven.” Andere dorpen in Brabant, maar ook in andere provincies, volgen Hoogeloon op de voet. Wat in Hoogeloon kan moet in andere dorpen ook kunnen.

Wat de maatschappelijke baten van het project betreft maakt de zorgcoöperatie zich geen zorgen. Financieel denkt Pijnenborg


Gerry van Venrooij, directeur Lunet zorg en Arnold Vosters, bestuurder Joris Zorg

“Wij hebben burgers te lang gepamperd”


Twee middelgrote zorginstellingen maken een burgerinitiatief in het kerkdorp Hoogeloon (2200 inwoners) mogelijk. In Hoogeloon, in de Brabantse Kempen, openen eind 2012 twee zorgvilla’s de deuren voor veertien cliënten: 7 demente ouderen en 7 verstandelijk gehandicapten. Kleinschaliger kan bijna niet. Het initiatief is één van de dertien deelnemers aan het project Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD) van het ministerie van VWS en Syntens. Een gesprek met Gerry van Venrooij, directeur van Lunet zorg (zorg voor mensen met een beperking) en Arnold Vosters, bestuurder van Joris Zorg (ouderenzorg). Zij pleiten voor een revolutie in zorgland. Ad Pijnenborg, de initiatiefnemer van zorgcoöperatie Hoogeloon zegt in feite: jullie instellingen zijn te groot en te bureaucratisch, ik regel het zelf wel. Dan krijgen de Hoogelooners tenminste in hun eigen omgeving liefdevolle zorg en worden ze niet weggestopt in de bossen of in een kil gebouw in een stad die ze niet kennen. Klopt het wat

Pijnenborg zegt, dat alleen op deze manier het hart terug kan komen in de zorg? Gerry van Venrooij: “Het belangrijkste is dat wij er, net als Pijnenborg, heilig in geloven dat de regie terug moet bij de cliënten. Wij moeten echt gaan luisteren naar wat de mensen willen, niet langer zorg bieden waarvan wij denken dat die goed voor ze is. De burgers moeten zelf bepalen hoe zorg eruit ziet. Wij hebben ze te lang gepamperd. Professionele zorg en ondersteuning moeten wij alleen inzetten als het waarde toevoegt.” Arnold Vosters: “Het burgerinitiatief sprak ons heel erg aan. Het uitgangspunt is om voor de Hoogeloonse bevolking een zo compleet mogelijk aanbod van wonen, zorg en welzijn te creëren. Wij waren met Joris Zorg al aanwezig in twee kleine kernen in de Kempen. En met Lunet zorg werkten we al samen in een ander project. Daar hadden wij goede ervaringen mee.”


Zorgcoöperatie Hoogeloon is kritisch maar heeft Lunet zorg en Joris Zorg tegelijkertijd hard nodig toch? Arnold Vosters: “Wij zijn ondersteunen en faciliteren Hoogeloon. Daar zijn twee redenen voor: de zorgcoöperatie kan de bureaucratie in de zorg niet aan. Ze hebben een klein bestuur en verder werken ze met vrijwilligers en mantelzorgers. En wij adviseren de zorgcoöperatie over de kwaliteit van zorg, vanuit onze jarenlange expertise. De eindverantwoordelijkheid ligt bij ons, voor alles wat er gebeurt: kwaliteit van zorg, facilitair en administratief.” Durven jullie dit wel? Gerry van Venrooij: “Wij geloven er in, in zorgverlening in kleine kernen. Het is wel uitdagend. Er zijn dan ook wel een paar jaar overheen gegaan voor we zover waren en het allemaal rond was.” Arnold Vosters: “Wij hebben ervaring om eindverantwoordelijk te zijn voor extramurale zorg en dagverzorging. Daarom durven wij het aan.” Gerry van Venrooij: “Ik heb overal in de zorg gewerkt. Vijftien jaar geleden ben ik in de gehandicaptenzorg gaan werken. Een groot gedeelte van de bewoners van de locatie waar we nu zijn (De Donksbergen in het bos buiten Duizel, red.), woont intussen in wijken in steden en in dorpen. Daar zijn ook cliënten bij die meervoudig gehandicapt zijn. Deze mensen zie je nu dus weer in de maatschappij. Dat werkt uitstekend.”


Beschermd Gerry van Venrooij: “Ik ken een cliënt die hier elke dag slechts enkele meters liep op het terrein. Altijd hetzelfde stukje. Nu woont hij in de stad en trekt hij er op uit. Er blijft altijd een groep met een dusdanige gedragsstoornis die op een beschermd terrein moet verblijven. Denk aan cliënten die de hele dag schreeuwen of die agressief worden als ze teveel prikkels krijgen. Maar dat is een kleine groep. De meerderheid van onze cliënten woont buiten een terrein.” Arnold Vosters: “Voor ouderen breng je de zorg in Hoogeloon echt dichterbij, het is een kanteling naar de echte behoefte van de cliënt en naar informele zorg door vrijwilligers en mantelzorgers. Een Hooge loonenaar zorgt voor een Hoogeloonenaar. In grootschalige complexen kent ons ons niet, zoals wij hier in Brabant zeggen.” Gerry van Venrooij: “Men gaat weer meer voor elkaar zorgen, dat is de trend. Dichtbij, in de eigen omgeving. In Hoogeloon creëer je ook nog eens werkgelegenheid, er komen banen bij.”

Vrijwilligers Arnold Vosters: “Het is prachtig dat gehandicapten terugkomen in Hoogeloon. Maar sommige zorginstellingen durfden het niet aan. Zij dachten dat het financieel niet haalbaar zou zijn. Wij zijn ervan overtuigd dat het financieel gaat lukken. De zorgvilla’s zijn nog in aanbouw, maar intussen melden zich tientallen vrijwilligers. Door de grote bijdrage van mantelzorgers en vrijwilligers èn door het gebruik van domotica gaan wij er financieel uitkomen.”

Gerry van Venrooij: “Wij hebben bij Lunet zorg veel ervaring met domotica. ‘s Nachts hebben we al geen slaapwachten meer. De medewerkers zitten op een paar minuten van de cliënten, in zogeheten leefcirkels. Zij luisteren uit of kijken mee via een camera. Het is heel efficiënt en het is veel veiliger.” “Vroeger waren er slaapwachten in huis. Als er iets gebeurde, bijvoorbeeld een inbraak, dan werden zij bij wijze van spreken pas wakker als de politie al weer weg was. Nu is er direct contact via de uitluisterapparatuur met de cliënt.”

Veiligheid Arnold Vosters: “In de ene zorgvilla in Hoogeloon, bij de gehandicapten, hoeft niemand te zijn in de nacht. Maar in de villa met de ouderen wel. We zijn druk bezig om de Inspectie te overtuigen dat dit niet nodig is. Onze ervaring is dat door de inzet van domotica zowel de veiligheid als de kwaliteit van zorg toeneemt. Je kunt de zorg veel meer afstemmen op de cliënt, het wordt maatwerk. In Oirschot hebben wij een hele grote locatie. Daar zijn ‘s nachts twee medewerkers aanwezig. Als zij bezig zijn met een cliënt hebben zij geen notie van wat er verder in de instelling gebeurt. Met een zorgcentrale blijf je alles monitoren, ook als er medewerkers bij een cliënt op de kamer zijn.” Er is angst onder medewerkers voor de inzet van domotica. Het gaat volgens hen om de warme handen aan het bed, de arm om de schouder. Het gaat toch om mensen?

Gerry van Venrooij: “En dan zeggen ze: o, straks staan hier robots. Nee, dus. Maar de tijd is voorbij dat iedereen om de zes uur wakker werd gemaakt met een lamp terwijl werd gecheckt of men wel sliep. De warme handen zijn er met de inzet van domotica juist op het moment dat je ze nodig hebt. Aan de andere kant zit iemand die zegt: blijf rustig er komt zo iemand aan. Sneller gerustgesteld worden kan niet. En binnen een paar minuten is er hulp aanwezig. Vanuit de zorgcirkels leveren wij geplande en niet geplande zorg, in samenwerking met andere zorginstellingen.” Arnold Vosters: “Eén van de grote uitdagingen is: hoe maak je de medewerkers duidelijk dat domotica ondersteunend is. Die arm om je heen blijft juist, want als-ie nodig is, is-ie er. Ook wij maken mensen niet meer midden in de nacht wakker met een zaklamp. Om het nut van domotica uit te leggen moet je visualiseren. Dan begrijpt men dat domotica ondersteunend is. Ik heb die overtuiging echt.” Terug naar Hoogeloon. Is dit de toekomst? Kleinschaligheid met domotica, inzet van vrijwilligers en mantelzorgers, zorgprofessionals die ondersteunen en faciliteren? Geen grote instellingen meer? Gerry van Venrooij: “Grote instellingen als de onze gaan op den duur verdwijnen. Zij blijven alleen specialistische zorg leveren op terreinen als deze. Wat daarvoor in de plaats komt is een bundeling van krachten op gemeentelijk niveau. Ik noem het gemeentezorg: de gemeente, verschillende zorg Kleinschalig Wonen met Domotica 33

organisaties die worden gebundeld en de woningcorporaties gaan samen zorgen voor de groepen waar zij verantwoordelijk voor zijn. Met de inzet van mantelzorgers en vrijwilligers. De deskundigheid van de zorgprofessionals is daarbij onmisbaar. Maar die werkt dus niet meer in een grote instelling. Er moeten netwerkorganisaties komen die er voor zorgen dat je er als zorgprofessional bent als je nodig bent.” Arnold Vosters: “Daar ben ik het helemaal mee eens. In Hoogeloon kan je 95% van de mensen helpen. Voor de andere 5 procent moeten er specialismen blijven bestaan, maar dat kan dus op een veel kleinere schaal.”

Schotten Gerry van Venrooij: “Het is hard nodig om gemeentelijke netwerkorganisaties in het leven te roepen, want kleinschaligheid komt niet van de grond. Elke instelling doet het namelijk alleen. Iedereen zet een eigen kleinschalig gebouw neer voor ouderenzorg, GGZ en gehandicaptenzorg. Alle schotten moeten er juist tussenuit. Je moet durven loslaten, en niet alleen vasthouden aan je eigen bestaansrecht.” Op het platteland zijn veel vrijwilligers maar in de Randstad niet. Grote instellingen in Amsterdam en Rotterdam zien jullie aankomen. Arnold Vosters: “In Amsterdam en Rotterdam kan het ook: op wijkniveau. Dat zie je al met de terugkeer van de wijkverpleegkundige.” Gerry van Venrooij: “Er komt een nieuwe generatie aan die gewend is aan 34 Kleinschalig Wonen met Domotica

domotica. Jonge cliënten vragen om internet en computers. Toen ik bij Lunet zorg ging werken zeiden we: dat doen we niet, want wie weet wat ze allemaal op internet gaan uitspoken. We zijn vergeten dat deze cliënten zorg nodig hebben en dat ze voor de rest normaal functioneren. Wij moeten ze zo normaal mogelijk benaderen, alleen op een speciale manier als dat moet.” Arnold Vosters: “De verstandelijk gehandicaptenzorg is veel verder met kleinschaligheid en domotica. Wij zijn blij met de samenwerking met Lunet zorg. Daar leren wij veel van.”

Vraaggericht Gerry van Venrooij: “Wat ik in de gehandicaptenzorg heb geleerd is dat wonen en welzijn voorop staat, niet een aandoening. De regie ligt veel meer bij de cliënt en zijn verwanten.” Arnold Vosters: “Bij de ouderenzorg staat gezondheid voorop. Het gaat meer om het verlenen van zorg. Wij moeten ons, net als in de gehandicaptenzorg, veel meer op wonen en welzijn gaan richten. Als iemand prettig woont en zich wel voelt, als hij lekker eten en drinken krijgt, dan neemt de zorgvraag af.” Jullie pleiten voor een revolutie in zorgland. Gerry van Venrooij: “Ja, wij durven. Hou op met die hele grootschalige organisaties. Ga samenwerken, daar geloof ik echt in. Wij, bestuurders en managers, zijn niet belangrijk. De cliënt wel.”

Anky Atzema, bestuurder Omring

“Pas op voor betutteling en te ingewikkelde domotica” Snijdersveld, een kleinschalige groepswoning voor ouderen met dementie in het Westfriese Obdam, biedt de bewoners huiselijkheid: warme kleuren, gerieflijke meubels, ruime, lichte kamers. Het doet hen zichtbaar goed. Mantelzorgers en vrijwilligers zijn enthousiast. Zij werken graag samen met kleine teams van zorgprofessionals in een huiselijke omgeving.


Middel

Snijdersveld beschikt over een groot aantal technische hulpmiddelen. Een zogeheten zusteroproepsysteem, waarin het profiel van de cliënt kan worden ingesteld zodat de zorgverleners weten wanneer iemand uit bed stapt en naar de badkamer gaat, een systeem met een akoestische oproep, en zo nog wat meer. Dit alles om de kwaliteit van leven van de bewoners te vergroten en om ook ‘s nachts de veiligheid van bewoners te waarborgen. Zogeheten gemaksdomotica, zoals het automatisch openen van gordijnen, zal men in Snijdersveld niet aantreffen. De autonomie van cliënten wordt zo lang mogelijk gewaarborgd.

“Digitalisering verrijkt mijn leven, en dat doet het ook in de zorg. Maar we moeten oppassen dat het niet betuttelend wordt en te ingewikkeld. Domotica is een middel, maar zeker geen doel op zich”, zegt Anky Atzema, bestuurslid van zorgorganisatie Omring waar Snijdersveld deel van uitmaakt. Omring heeft een duidelijke visie op zorg. De zorgorganisatie - werkzaam in de kop van Noord-Holland en West-Friesland - gaat uit van de zorgvraag van cliënten. De kernwaarden zijn eigen regie, samen en positief. Zelfredzaamheid staat voorop. Zorgprofessional, cliënt en mantelzorger werken nauw samen. Er wordt vooral gekeken naar wat mensen nog wel kunnen. De rol van familie en vrijwilligers zal de komende jaren groter worden. Atzema: “Wij moeten er naar toe om elkaar weer te gaan helpen. Daar zijn wij als Nederlanders enigszins vanaf gedreven.” Omring, actief in de kop van NoordHolland, Texel en West-Friesland, doet met Snijdersveld mee aan het project Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD) van het ministerie van VWS en Syntens. Atzema: “Wij zijn al jaren bezig met het invoeren van domotica. We hebben dus veel ervaring. Wat wij uit dit project willen halen is ondersteuning bij standaardisatie. Want wij willen weten hoe we de techniek nog beter bij de gebruikers kunnen brengen. Soms is de techniek zó goed dat het lang duurt voordat we snappen hoe het werkt.”


Leveranciers “Elke keer hebben wij dezelfde aanloopproblemen. Leveranciers hebben moeite om spullen te leveren die direct werken. Terwijl de spullen als proven technology worden verkocht. Dat klopt ook wel maar het is lastig om nieuwe met bestaande systemen te integreren. In Europa alleen al zijn er meer dan 6000 protocollen voor domotica.” Atzema is blij met de steun die Omring van projectdeelnemer Vilans krijgt op het gebied van standaardisatie. “Wij willen het in één keer goed doen. Dat voorkomt irritatie als systemen niet vanaf het begin werken.” Want dan is de kans groot dat zorgprofessionals ondanks alle instructies de domotica links laten liggen. In de zorg werken mensen die over het algemeen weinig affiniteit hebben met automatisering. Bij Omring lag de verantwoordelijkheid voor domotica van oudsher bij de afdeling Vastgoed. Dat is veranderd. Atzema: “Wij realiseren ons dat de zorg veel meer moet leren om in de lead te zijn bij dit soort projecten. Andersom lopen medewerkers van Vastgoed en ICT steeds vaker mee met zorgprofessionals om het primaire proces beter te leren kennen.” Wat goed uitkomt is dat de huidige ICT-manager van Omring zelf als zorgprofessional heeft gewerkt. Omring heeft kleinschaligheid hoog in het vaandel staan, zowel intramuraal in grotere locaties als in kleine woonvormen als Snijdersveld. Atzema laat zich niet van de wijs brengen door een onderzoek van een promovendus van de Universiteit van Maastricht waaruit blijkt dat de meerwaarde 38 Kleinschalig Wonen met Domotica

van kleinschalig wonen niet wetenschappelijk valt te bewijzen.

Verschil “Aan de belevingskant maakt kleinschalig wonen een wereld van verschil. Wij zijn er van overtuigd dat de aandacht die cliënten in kleinschalige woonvormen krijgen, de eigen regie die men heeft op het eigen leven, het gebruik van warme kleuren en het toelaten van veel daglicht ècht helpt. Dit werkt ook goed voor de mantelzorgers en de vrijwilligers omdat zij het liefst in een huiselijke omgeving werken. Zo hebben wij een vleugel geplaatst in de hal van een locatie waar een cliënt prachtig op speelt, de mensen eten en slapen beter, ze zijn rustig en zichtbaar op hun gemak.” Omring is intussen een eigen onderzoek begonnen om met wetenschappelijk bewijs te komen voor de stelling dat kleinschaligheid werkt. Dat gebeurt in samenwerking met een externe projectleider kleinschalig wonen en het Trimbos Instituut.

Diny de Bresser, bestuurder Topaz

“Laat ICT’ers en zorgverleners vanaf het begin samen optrekken” Het nieuwe woonzorgcentrum Vlietwijk is volgens bestuursvoorzitter Diny de Bresser van Topaz een keerpunt in de benadering van ouderenzorg van haar instelling. Topaz speelt in op de behoefte van cliënten en familie om meer aandacht te geven aan de persoonlijke levenssfeer van ouderen en zorg dichtbij, in de wijk.


De inrichting van het nieuwe gebouw drukt volgens De Bresser uit dat de levenswijsheid van ouderen “een voortdurende inspiratiebron is”. In het gebouw hangen bijvoorbeeld op veel plekken oude foto’s, op de kamerdeuren zijn portretfoto’s aangebracht van de cliënten. Dat idee heeft De Bresser tijdens een studiereis naar de Verenigde Staten opgedaan. Een bijna levensgrote foto van kroonprins Willem-Alexander en prinses Máxima en hun drie kinderen siert de hal. Cadeautje van bouwpartner en verhuurder Woonzorg Nederland.

Indeling Het heeft lang geduurd voor het zorgcentrum er eindelijk was. Zo’n acht jaar is er gepraat over de indeling van het gebouw, het aantal vierkante meters, de parkeerplaatsen en nog zo wat. Met de gemeente, de wethouder, de burgemeester en Woonzorg Nederland. Maar ‘wrijving geeft glans’, zegt De Bresser. Topaz Vlietwijk is het eerste woonzorgcentrum in Zuid-Holland-Noord waarin in tien woningen Kleinschalig Wonen met Domotica (alarmering, verlichting, bewegingsregistratie) mogelijk is gemaakt. De bewoners hebben hun eigen woon-slaapkamer, een gezamenlijke keuken en huiskamer met loggia. Vlietwijk heeft 63 plaatsen voor ouderen. In het pand, met een moderne jaren vijftig inrichting, bevindt zich ook een zorghotel (8 plaatsen). Vanuit het woonzorgcentrum worden domoticatoepassingen als bewegingsdetectie en alarmering ingezet in zo’n

vijftig woningen in de wijk. Het gaat om zowel naastgelegen, levensloopbestendige zorgwoningen als andere woningen.

Zelfstandigheid Topaz Vlietwjik is op 21 mei 2012 geopend door de toenmalige staatssecretaris van VWS Marlies Veldhuijzen van Zanten. Van Zanten, zelf verpleeghuisarts, benadrukte in haar toespraak dat het in de zorg om mensen gaat en dat “domotica niet in de plaats mag komen van een hand op je schouder”. Cliënten “recht in de ogen kijken en omarmen”, daar gaat het volgens haar om in de ouderenzorg. Tegelijkertijd gaf zij aan dat techniek een grote rol zal gaan spelen in de zorg. Vooral op communicatief gebied zullen de komende jaren volgens haar grote slagen worden gemaakt. “Domotica kan de



zelfstandigheid van kwetsbare ouderen vergroten”, aldus Van Zanten.

Leervragen Topaz heeft volgens De Bresser veel geleerd van de deelname aan het project KWmD. Er zijn leervragen ontstaan op alle deskundigheidsniveaus, er bleek een grote behoefte te zijn aan scholing, aan e-learning, aan landelijke veldnormen en protocollen. Alle centrale diensten van Topaz zijn bij de nieuwbouw betrokken. Veel medewerkers hebben hun vinger opgestoken toen ze werd gevraagd om mee te doen. De Bresser: “Anderen willen graag meedoen als je plannen maakt en kansen pakt, oplossingsgericht bent en enthousiast. Men is nieuwsgierig, doet graag mee aan iets nieuws. Mijn ervaring is: een winnaar heeft een plan en een verliezer heeft een excuus.”

Kennis delen Het delen van kennis kwam langzaam op gang in het project KWmD. Opnieuw het wiel uitvinden, dat was niet de bedoeling van KWmD. Zonde van de energie en onnodig. De Bresser: “Wij doen allemaal hetzelfde, voor zo’n 80 procent. Op de overige 20 procent profileer je jezelf.

Dat doen wij ook. Je hebt de neiging om alles zelf te doen. Maar je hebt elkaar nodig bij dit soort grote veranderingen. Kennis delen in een project is iets anders dan strategisch gedrag. Mijn motto is: ga op de schouders van andere projecten staan en leer van elkaar.”

Wandelen Vlietwijk is intussen een levendige locatie waar de bewoners volop gebruik maken van de mogelijkheden om door het gebouw te wandelen. Cliënten hebben door het gebruik van leefcirkels meer bewegingsvrijheid gekregen. Die verwachting is uitgekomen. Over de kosteneffectiviteit van de domotica is een half jaar na de opening nog weinig te zeggen. Topaz gaat nog meer nieuwe locaties bouwen, waarbij de lessen van KWmD ter harte zullen worden genomen. De belangrijkste les, volgens De Bresser: “Laat mensen van techniek, ict en zorg vanaf het begin samen optrekken zodat zij elkaars taal leren verstaan en in onderlinge afstemming de beste oplossingen bedenken.”


Henk van Kampen, bestuurder van Zorggroep Raalte

“Familie en vrijwilligers nemen taken van mede werkers over” “De gemeente Raalte bestaat uit negen kernen. De saamhorigheid onder de bevolking en de betrokkenheid bij wat er in de eigen kern gebeurt zijn groot. Ook onder de dertigers is hier in Salland echt sprake van noaberschap”, zegt Henk van Kampen, bestuurder van Zorggroep Raalte.


“Wij hebben evenveel vrijwilligers als medewerkers. Voor ons nieuwbouwproject in Lemelerveld hebben zich spontaan dertig vrijwilligers gemeld.” Met 220 bewoners, 400 medewerkers, vier locaties en een omzet van 11 miljoen euro is Zorggroep Raalte een kleine zorginstelling. Maar de ambities zijn groot. Binnen nu en tien jaar gaat er veel veranderen, zoveel is zeker. Ouderen willen zo lang mogelijk thuis wonen. De stap naar een verzorgingshuis wordt steeds later gemaakt. Liefst helemaal niet. De kinderen steunen dat.

Complexe zorg Grote, vaak verouderde locaties zullen gaan verdwijnen. Wel blijft er behoefte bestaan aan centra voor zware en complexe zorg. Bovendien is de zorglocatie als buurthuis onmisbaar. Ouderen kunnen bijvoorbeeld in zorglocatie Zwanenwoerd, in het centrum van Raalte, terecht om te bridgen, voor yogalessen of om een computercursus te volgen. “Zo halen we buiten naar binnen en wordt de drempel verlaagd om het verzorgingshuis binnen te gaan”, aldus Van Kampen. Van Kampen weet niet precies hoe de ouderenzorg er over 10, 15 jaar zal uitzien. Daarin staat hij als zorgbestuurder niet alleen. Wat wel zeker is, is dat familieleden en vrijwilligers meer taken op zich moeten gaan nemen. “De mensen zullen extra moeten gaan betalen als ze meer willen dan basiszorg. In Salland is men daar zeer terughoudend in. Toch wordt er al voor bepaalde welzijnsactiviteiten betaald. We zullen er in Nederland aan moeten wennen dat niet

iedereen dezelfde zorg krijgt, dat er verschillen zijn. Ik merk aan kinderen van ouderen die bij ons wonen dat zij daar minder moeite mee hebben. Er worden ook hogere wooneisen gesteld. Een zit- slaapkamer van 25 vierkante meter vinden zij niet van deze tijd.”

Toverwoord Net als in de rest van zorgverlenend Nederland is bij Zorggroep Raalte kleinschaligheid het toverwoord. De visie van de zorggroep is dat senioren zo lang mogelijk of zo lang als wenselijk in hun eigen huis of omgeving moeten kunnen wonen. Als wonen in een voorziening noodzakelijk is dan moet dat in een kleinschalige setting zijn, in de woonomgeving van de cliënt. Intussen is het woonzorghuis Brugstede in Lemelerveld klaar. In Raalte-Noord gaat in 2013 de eerste spa de grond in voor een zelfde woonvoorziening, maar dan gecombineerd met gehandicaptenzorg. In Brugstede wordt 24-uurs zorg aangeboden. Om het betaalbaar te houden komt er veel domotica, slimme ICT-toepassingen, in het gebouw. Omdat de e-awareness bij de Zorggroep laag was, is Van Kampen mee gaan doen met het project Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD) van het ministerie van VWS en Syntens. “De adviezen en ondersteuning van Vilans, CenCOR en Ernst&Young konden wij erg goed gebruiken”, aldus Van Kampen.


Spannend Het bijzondere van Brugstede is dat er grotere appartementen zijn gebouwd. Voor echtparen met een lichte zorgvraag zijn er appartementen van 75 vierkante meter. Voor ouderen die zware zorg nodig hebben zijn er appartementen van 45 vierkante meter met een gescheiden woon- en slaapkamer. “Dat krijgen wij niet vergoed. Het wordt dus spannend wat betreft de exploitatie. Ik ga er niet op verdienen, maar ik krijg het wèl rond. Intussen hebben wij als kleinste zorg instelling wel de grootste appartementen”, grijnst Van Kampen.


De familieleden van de bewoners zijn vanaf het begin bij de bouw betrokken. Op bijeenkomsten maakte Van Kampen concrete afspraken met de verwanten. Want zij moeten wel een handje mee gaan helpen. “Ik vertelde dat ze wel moeten stofzuigen als ze langs komen. Net als ze deden toen hun ouders nog thuis woonden. Dan zaten ze wel even raar te kijken. Het is toch all inclusive?, zeiden ze dan. In de Randstad is dit misschien lastig voor elkaar te krijgen maar hier in Salland gaan familieleden en vrijwilligers dit soort taken gewoon overnemen. Het kan niet anders.”

Andrea Jaszmann, bestuurder Vierstroom

“Het KWmD-project heeft ons stevig wakker geschud” Cliënten de regie geven op hun eigen leven. Om dat beter tot zijn recht te laten komen heeft Vierstroom de organisatie van zijn zorgen dienstverlening anders opgezet.


De zorg wordt vanuit kleinschalige teams geboden, zowel intra- als extramuraal. Ondersteuning en persoonlijke zorg op maat staan daarbij centraal, uitgevoerd door een klein zelfsturend team dat dag en nacht zichtbaar en bereikbaar is in de buurt. “De zelfsturende teams hoeven het niet alleen te doen, zij worden ondersteund met slimme domotica, met daarachter een ICTplatform. En daarnaast door zogeheten acute teams die ter plekke zijn bij calamiteiten”, zegt directeur Wonen met Zorg, Andrea Jaszmann. Het hoofdkantoor van Vierstroom is gevestigd in Gouda. De zorg instelling heeft ruim 4800 cliënten en is daarmee een van de grotere zorginstellingen in de care in Nederland.

Wakker Deelname aan het project Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD) van het ministerie van VWS en Syntens heeft Vierstroom veel gebracht. Sterker nog, het heeft de zorginstelling stevig wakker geschud. “Toen wij in 2010 met het project KWmD begonnen waren we onbewust onbekwaam”, zegt Jaszmann. Op het gebied van domotica was, aldus de directeur, de vraag vooral: “Wat is er te koop?”. En daarna was het: “Doe mij maar het beste en meest geavanceerde.” In 2011 heeft Vierstroom zich georiënteerd op domotica voor Domus, een kleinschalige woonvoorziening voor mensen met een vorm van dementie in Zoetermeer. In Domus wonen 31 cliënten, verdeeld over vijf woongroepen. Iedere cliënt heeft een eigen zit-slaapkamer. En elke woongroep beschikt

over een eigen huis-eetkamer en eigen keuken. Jaszmann: “Toen ons tijdens de gesprekken met leveranciers werd gevraagd naar onze visie op domotica en ICT, werd ons duidelijk dat onze visie onvoldoende aansloot op de werkvloer. We waren al bij een collegainstelling op werkbezoek geweest met veel geavanceerde domotica. Bij navraag bleek dat alle toepassingen uit stonden. Het geavanceerde alarmsysteem was te gevoelig en ging daardoor voor het minste geringste af. Cliënten werden aldoor wakker omdat medewerkers bij het minste of geringste de kamers binnen kwamen.”

Verbinding Vierstroom benoemde een nieuwe projectleider KWmD die de opdracht kreeg om verbinding te leggen tussen de wensen van de cliënten, de werkvloer en de directie. “Tegelijkertijd hebben we een pas op de plaats gemaakt en zijn we opnieuw over onze visie gaan nadenken. De belangrijkste vraag is wat domotica toevoegt, wat er echt nodig is en waar de cliënt en het personeel baat bij hebben. Die vragen hebben we voorgelegd aan bewoners en hun familieleden, vrijwilligers en medewerkers. Dat is een goede les geweest. Als je vanuit de behoeften van de bewoners, mantelzorgers en vrijwilligers redeneert, dan kom je uit bij wat echt nodig is.” Jaszmann: “Werkbezoeken aan andere instellingen openen je ogen als je in staat bent dit te vertalen naar de eigen situatie en ook de eigen valkuilen niet uit het oog verliest. Voor een groot deel is het een proKleinschalig Wonen met Domotica 49

ces dat je per locatie moet doorlopen. Het proces staat of valt met het betrekken van de mensen op de werkvloer, zij hebben hun eigen cultuur. Als je het topdown doet ontstaat er onzekerheid onder de medewerkers.” “We hebben nu een duidelijke visie op domotica. Die is er voor ondersteuning. We moeten niet honderd procent afhankelijk van domotica willen zijn. Iedereen moet zijn gezonde verstand blijven gebruiken, dan heb je ook geen problemen als de domotica het onverhoopt een keer niet doet. Toen er brand was bij Vodafone lagen ons Elektronisch Cliënten Dossier, ons planningssysteem en registratiesysteem er uit.

Dan wordt duidelijk dat het belangrijk is dat medewerkers vindingrijk zijn, dat zij oplossingen bedenken om de zorg te kunnen blijven leveren en dat communicatie met collega’s en cliënten op een andere manier plaatsvindt.”

Toekomst De ervaringen die Vierstroom opdoet met domotica bij Domus in Zoetermeer worden gebruikt voor alle nieuwbouwprojecten. Het opstellen, met de adviseurs van het KWmD-project, van een realistische maatschappelijke businesscase (mBC) en een programma van eisen (PvE) voor de domotica heeft Vierstroom veel bruikbare kennis en ervaring opgeleverd. Wat Vierstroom in intramuraal heeft geleerd, gebruikt zij ook voor de ontwikkeling van slimme ICT-oplossingen in de extramurale setting. Mensen blijven steeds langer thuis wonen. Daarom investeert Vierstroom ook in vernieuwing van de zorg thuis. Jaszmann: “Beeldbellen zorgt voor een goed digitaal platform voor het leveren van zorg op afstand en voor sociale cohesie. Wij gaan daarom onze zorg op afstand toepassingen breder uitrollen. Verpleegkundigen en cliënten kunnen door beeldbellen contacten leggen en onderhouden. Dat is een prima manier om de zelfredzaamheid van de cliënt te verhogen en de eigen regie te versterken. Onze ambitie is dat alle medewerkers die zorg thuis leveren worden ondersteund met zorg op afstand. Wij hopen dit binnen twee jaar te realiseren.”


Will ten Westeneind, bestuurder Diafaan

“Als bestuurder moet je enthousiasmeren en betrokken blijven” Will ten Westeneind, bestuursvoorzitter van KWmDdeelnemer Diafaan, heeft alle oudbouw van zijn zorginstelling tegen de grond gegooid. Hij wordt daarom in de regio tussen Arnhem en Doetinchem wel de bouwpastoor genoemd. Ondernemen en innoveren zit hem in het bloed. Wat daarbij helpt is dat Ten Westeneind (50) zo’n beetje in alle sectoren van de zorg heeft gewerkt, naar eigen zeggen over twee rechterhanden beschikt, zelfstandig ondernemer is geweest en dat hij management en psychologie heeft gestudeerd.


Ten Westeneind heeft zelf een enorme drang tot innoveren. Diafaan, waar hij in 2003 is begonnen, heeft het vernieuwen ook in het DNA. “Van nature hebben wij als organisatie iets met innovatie. Wij willen de zorg en de dienstverlening aldoor nòg beter maken. De kwaliteit van leven verbeteren van een doelgroep die geen regie meer heeft op het eigen leven. En door processen te optimaliseren willen wij zoveel mogelijk handen aan het bed houden.”

Locaties Diafaan heeft zo’n duizend medewerkers en levert aan ongeveer 1300 cliënten de dagelijkse zorg. De tien locaties bevinden zich in plattelandsgemeenten. Het hoofdkantoor is in Zevenaar. De omzet bedraagt 40 miljoen euro. Diafaan neemt met twee locaties deel aan het project Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD): Binnenrijk in Giesbeek en Hof van Varwijk in Zeddam. Op beide locaties wordt kleinschalig gewoond in een kleine setting. Binnenrijk telt 18 verpleeghuisplaatsen psychogeriatrie en 12 verzorgingshuisplaatsen. Hof van Varwijk telt 25 verpleeghuisplaatsen somatiek en 10 verzorgingshuisplaatsen. De bevolking in de gebieden waar de twee locaties liggen vergrijst sterk, daarbij komt dat het aantal dementerenden binnen het Liemerse gebied hoger ligt dan het landelijk gemiddelde.

loge voor bewoners van psychogeriatrische afdelingen. Juist voor deze kwetsbare groep, die de regie niet meer kan voeren over haar eigen leven, waren wij op zoek naar mogelijkheden om de kwaliteit van leven te verbeteren. Gedragsproblemen namen toe. Hierbij ging vaak het belang van de groep voor het individuele belang. Gedragsproblemen werden al snel bestreden met het geven van meer pillen. Dat was niet wenselijk.” “Uit eigen onderzoek bleek dat het slaapwaakritme van de cliënten niet goed was. Gedrag op de dag of in de nacht week daardoor af van wat je zou verwachten. Het is triest als je niet aan kunt geven wat er aan de hand is, dat je slecht geslapen hebt. Voor het verzorgend personeel is het lastig als ze

Horloge Ten Westeneind: “Voordat we met het KWmD-project meededen waren we al bezig met het doen van onderzoek naar een hor


de reden achter het veranderde gedrag van de cliënt niet weten. Daarom zijn wij begonnen met het monitoren van de nachtrust met een horloge. De resultaten konden wij meenemen in de vroegdiagnosticering. Dat is ook bedrijfsmatig van belang. Want als de nachtrust wordt verlegd hoeven we ’s ochtends ook niet meer te beginnen met zeven zusters.” Het werken met het Zweedse horloge beviel dermate goed dat KPN het zou doorontwikkelen. Er zouden meer mogelijkheden bijkomen, zoals het meten van bloeddruk en hart-ritme stoornissen, evenals dwaaldetectie. Dit speelde in 2009.

ICT-platform Ten Westeneind: “Toen kwam KWmD voorbij. Partijen als Syntens en CenCOR gingen ons helpen. Wij kwamen er achter, en dat was pijnlijk, dat we teveel op de middelen gericht waren geweest. Als we het horloge goed wilden gebruiken, evenals de andere middelen die we hadden aangeschaft, moesten we het laten landen in een ICTplatform, onderdeel van een generiek automatiseringsplan, zodat we er meer uit konden halen. Maar daar waren wij helemaal niet op toegerust.” “Er was veel tijd en energie gestoken in de applicaties en mogelijkheden van domotica, maar het platform waar alle informatie bij elkaar moest komen ontbrak. We hadden bijvoorbeeld sensoren die cliënten detecteren, of die ons nuttige informatie verschaffen over het aanwezige personeel en deskundigheidsniveau, maar konden deze informatie nergens uitlezen.” 54 Kleinschalig Wonen met Domotica

Diafaan kon alleen verder als er eerst een visie werd ontwikkeld op automatisering waarbinnen het gebruik van domotica en ICT ook z’n beslag zou krijgen. Eerst werd een businesscase gemaakt waarin onder meer werd vastgelegd wat het doel is van het inzetten van domotica, hoe de organisatie moest worden ingericht. En er werd een kosten-batenanalyse gemaakt.

Plannen Vervolgens is met ondersteuning van Ernst & Young een maatschappelijke businesscase gemaakt (mBC) waarmee aan de hand van een stakeholdersanalyse de maatschappelijke baten in kaart zijn gebracht. Daarna kwam het Programma van Eisen (PvE) - wat hebben we aan domotica nodig? - met hulp van Vilans. Eind 2009 waren de plannen klaar. En konden de twee nieuwe locaties van domotica worden voorzien. Bij Diafaan worden cliënten later gewekt. Daarmee wordt voorkomen dat men onuitgerust de dag door moet komen. Dit heeft positieve effecten op het gedrag en er worden minder medicijnen verstrekt. Door middel van dwaaldetectie is het gevoel van veiligheid toegenomen. Het KWmD-project voegde daar nog enkele functionaliteiten aan toe. Oriëntatiepunten stellen verzorgenden in staat te reageren wanneer cliënten zich buiten de gekozen bakens bevinden. Om de zelfredzaamheid van cliënten te vergroten en vereenzaming te voorkomen levert Diafaan zorg op afstand via beeldbellen.

Diamotica Diafaan onderscheidt drie productgroepen: bewust leven (producten: Vivago horloge, beeldcommunicatie en diamotica: valdetectie, alarmering, dwaaldetectie), veilig mobiel (Vivago slaap/waakritme, dwaaldetectie) en zelfstandig thuis (beeldcommunicatie met unit). Ten Westeneind: “Voor alle domotica geldt dat het aan de cliënt en de familie is om te bepalen of het wordt gebruikt. De basisregel is: alleen gebruiken als het zinvol is, dus als het iets toevoegt. Maar het is lastig om cliënten te vragen om voor iets te betalen. We leven in een claimcultuur, mensen zeggen: wij hebben recht op iets.” Een goed voorbeeld zijn volgens Ten Westeneind de elektrische sloten op voordeuren. “Wij zijn niet verplicht om ze aan te brengen. Bij wijze van proef hebben we ze in een van onze nieuwbouwtrajecten aangebracht. Cliënten willen er niet voor betalen. Zij zeggen: daar hebben wij toch recht op! Ook de familie zegt: moeder heeft er recht op. En voor je het weet stelt het zorgkantoor vragen over wat je wel niet allemaal in rekening brengt en dat dat niet mag.”

Investeringen “Op onze locatie Meulenvelden hebben wij voor 1,2 miljoen euro extra investeringen gedaan aan domotica en ICT. We hadden ingecalculeerd dat het in de experimentele fase ook wat mocht kosten, maar gingen er ook vanuit dat we de nodige inverdieneffecten zouden zien. Dit laatste valt toch nog tegen. Dergelijke investeringen kun je niet blijven doen als er niet op inverdiend wordt.

Van het KWmD-project hebben we geleerd dat het goed is om de infrastructuur van domotica en ICT standaard mee te nemen in de businesscase. Het maakt je flexibel om, indien de cliënt het wenst, applicaties toe te voegen of te verwijderen waardoor de kosten beheerst kunnen worden. Nu schroeven wij alleen nog in nieuwbouw wat verplicht is. Cliënten krijgen een lijst waaruit zij extra’s kunnen kiezen, zodat direct duidelijk is dat ze ervoor moeten betalen.”

Ruimte Terugkijkend op het project KWmD zegt Ten Westeneind over de rol van de bestuurder: “Het belangrijkste is om de cliënten, familie en medewerkers direct te betrekken en te enthousiasmeren, om te laten zien dat domotica de kwaliteit van het leven en van adequate zorg verhoogt. Verder moet je de medewerkers de ruimte geven om binnen hun dagelijkse werk te leren met de functie en inhoud van domotica om te gaan. Als je het erbij moet doen gaat het niet goed. Als bestuurder moet je geïnteresseerd en betrokken blijven. Ik ben regelmatig naar de locaties gegaan om met de medewerkers te spreken.” Intussen bereidt Diafaan zich voor op de invoering van het Elektronisch Cliënten Dossier (ECD). Het ECD wordt het hart van onze organisatie. Onze hele infrastructuur bouwen we rond het ECD. We denken nu na over hoe we onze organisatie op het gebied van automatisering willen inrichten.


Annamiek van Dalen, bestuurder Frion

“Eerst is de zorg aan zet, dan pas de techneut” “De nacht is om te slapen. Dat is een uitgangspunt van Frion. Het is onwenselijk dat cliënten wakker worden van rondes die medewerkers lopen. Met behulp van een inluister- en meekijksysteem kan de ondersteuning plaatsvinden naar behoefte. Cliënten die ’s morgens pas wakker worden zijn beter uitgerust.”


Dat zegt bestuurder Annamiek van Dalen van Frion, één van de zorginstellingen die deelnemen aan het project Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD). “Cliënten die zelf kunnen aangeven of ze hulp nodig hebben, worden met domotica zelfstandiger. Ze beslissen zelf of ze geholpen willen worden of gewoon even wakker willen liggen. Domotica geeft cliënten de kans om meer de regie over hun eigen leven te hebben en het vergroot de veiligheid.” Frion biedt ondersteuning aan verstandelijk gehandicapten in Zwolle en noordwestOverijssel. Zo’n 1150 medewerkers ondersteunen ongeveer 950 cliënten. De verbouwde locatie waar de domotica voor de nachtzorg is geïnstalleerd is locatie IJsselbolder met zo’n 100 cliënten.

Wensen Van Dalen: “We hadden wel een nachtzorgsysteem, maar het nieuwe systeem kan beter voldoen aan individuele wensen. Voorheen vroeg je niet aan cliënten hoe zij de nacht willen doorbrengen. Nu wel, en dat past erg goed in onze visie dat cliënten zo veel mogelijk zelf moeten kunnen bepalen hoe ze hun leven leven. Uiteindelijk bepaalt de cliënt. Natuurlijk gaat dat ook in overleg met verwanten.” “De medewerkers in de nacht voelen zich nu serieus genomen. De nachtzorg is minstens zo belangrijk als de zorg die overdag wordt verleend. Wij bieden 24 uur zorg, dus ik ben erg blij dat de medewerkers in de nacht positief zijn over de inzet van domotica en zich zo betrokken voelen bij Frion.”

ICT: voor Frion was het een ver van mijn bed show. ICT was altijd belegd bij externe organisaties. Zij dachten vanuit de techniek, en legden geen verbinding met de zorg. Van Dalen: “ICT was in het verleden niet van ons. Er was geen ict-beleid dat aansloot bij de zorg. ICT is een gevoelig onderwerp en het heeft tegelijkertijd iets hype-achtigs. Want iedereen kan erover meepraten, er is natuurlijk een zeker enthousiasme, maar Kleinschalig Wonen met Domotica 57

men overziet de consequenties niet. ICT is erg complex, maar wel bepalend voor de continuïteit van de zorg. Dus je moet er eerst een duidelijke visie op hebben.”

Wennen De in 2009 aangestelde interim manager ICT zorgde er voor dat Frion is gaan meedoen aan het project KWmD. Dat ging in het begin niet zonder slag of stoot. Frion moest volgens Van Dalen in eerste instantie erg wennen aan de bemoeienissen van de KWmD-partners Syntens, CenCOR, Vilans en Ernst&Young. “We zijn het project al struikelend begonnen. Het stond allemaal ver van de dagelijkse praktijk af. Het was echt trial and error. Van het formuleren van de visie op ICT en het maken van de maatschappelijke business case hebben we erg veel geleerd.” “Het heeft ons leren denken als ondernemers. Hoe kunnen we het rendement van een investering aantonen? Wat levert het op? Hoe brengen we de nachtwensen van cliënten in kaart? Hoe kan ICT bijdragen aan onze visie op domotica? Allemaal vragen waar we ons voorheen niet mee bezig hielden. Je spreekt in het begin natuurlijk ook elkaars taal niet.”


Innoveren Van Dalen is één van de zorgbestuurders die vinden dat de zorg leidend moet zijn en niet de techniek. Als je niet oppast, zegt ze, dan gaat ICT met het project op de loop. “Eérst is de zorg aan zet, dan pas de techneut. De zorg is misschien wat trager, maar wil graag innoveren. Dat moet echter wel op een zorgvuldige wijze gebeuren en er moet ook rekening mee worden gehouden dat de zorgverlening gewoon doorgaat, 24 uur per dag, zeven dagen per week.” Het inzetten van domotica, zoals uitluisterapparatuur en zorgtelefoon, is volgens Van Dalen geen bezuiniging op medewerkers. “Voorlopig is het zeker niet goedkoper. We hebben veel moeten investeren, ook in het opleiden van medewerkers. Over een tijdje weten we wat het beste werkt. Dat kunnen we dan doorontwikkelen op ander locaties. Deelname aan het KWmD-project is een positieve ervaring geweest waar we veel van hebben geleerd. De volgende keer nemen we weer deel, maar dan in een iets langzamer tempo.”

Rob Stam, bestuurder Thebe

“Er is meer nodig dan een gebruiksaanwijzing” Bestuurder Rob Stam van Thebe is een realist. Thebe, een grote zorginstelling in West- en Midden-Brabant, is het volgens Stam aan zijn stand verplicht om voorop te lopen bij het vinden van het antwoord op de vraag hoe zorgtechnologie kan bijdragen aan het oplossen van de arbeidsmarktproblematiek, het verbeteren van de efficiëntie en het vergroten van de zelfredzaamheid van cliënten.


Thebe zoekt naarstig naar dat antwoord. Intussen waarschuwt hij: ‘’Reken je niet rijk als je denkt kosten te kunnen terugdringen met domotica. De investeringen die wij hebben gedaan lonen nog niet. Domotica wordt redelijk gesubsidieerd. De vraag is wat er gebeurt als dat stopt.” Stam: “Maar we gaan wel door, hoor. Want het is wel hoopvol als je iets met domotica kan.” Zo gaat Thebe experimenteren met een zorgrobot bij een cliënt thuis. En met een medicijndispenser die cliënten helpt op het goede moment de juiste medicatie in te nemen. Zo is de cliënt niet meer afhankelijk van thuiszorg. De zorgcentrale controleert op afstand of alles wel goed gaat. Ook is er een project met de naam Wiki Wijk: cliënten kunnen via beeldschermen vragen stellen over wat er in de wijk gebeurt, contact opnemen met vrijwilligers en ook maaltijden bestellen.

Zelfredzaamheid “We kijken vooral naar de toegevoegde waarde die domotica kan leveren”, zegt Stam. “Het vraagstuk is vooral: hoe kan je mensen die eenzaam thuis zitten ontsluiten voor de wijk? We proberen vormen te vinden die meer passen bij onze visie op zorg: zelfredzaamheid vergroten, meer participatie in de wijk en meer inzet van mantelzorgers en vrijwilligers.” Zo wordt er nu bekeken hoe vrijwilligers kunnen worden ingezet bij de zelfsturende teams. Thebe (9000 medewerkers, 35 duizend cliënten, omzet 200 miljoen euro) biedt naast preventie en verzorging verscheidene diensten die cliënten ondersteunen bij zelfstan

digheid. Dat kan zijn met domotica maar ook met voeding en hulpmiddelen. Thebe wil cliënten een zo aangenaam en zelfstandig mogelijk leven laten leiden. “Niet meer en niet minder”, aldus het Strategiedocument Thebe 2010-2014.

Chaam Thebe heeft met drie kleinschalige nieuwbouwlocaties meegedaan aan het project Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD): de woonzorgcentra in Chaam (De Geerhof ), Alphen (De Hoogt) en in de wijk Heuvel in Breda (Heuvel). De Geerhof is een treffend voorbeeld van hoe verzorgenden en cliënten kunnen reageren op domotica. Chaam is een echt Brabants dorp. Stam: “In het begin vonden de medewerkers de technologie eng. Daar kwam bij dat ze het gevoel hadden dat robots hun werk zouden gaan overnemen. Het heeft zeker anderhalf jaar geduurd voor de verzorgenden optimaal met de domotica konden werken. Intussen stonden de cliënten ook niet te juichen. Een pilot met een apparaat om zelfstandig steunkousen uit te trekken kwam niet van de grond. De cliënten misten hun praatje met de zorgverlener en de zorgverlener dacht: straks heb ik geen werk meer.” Bij cliënten die nu binnenkomen gaat het volgens Stam al een stuk beter. Het gevoel dat de zorgtraditie van hen wordt afgenomen leeft echter nog sterk. Ook bij zorgverleners. De programmanager zorginnovatie en technologie van Thebe heeft soms moeite om domotica binnen de organisatie te laten landen. Kleinschalig Wonen met Domotica 61

Stam: “Zorgverleners hebben dit vak gekozen om voor ouderen te zorgen. Je moet blijven aansluiten bij de werkvloer. Welke apparaten werken en welke niet? Welk type ondersteuning is nodig? We moeten de zorgmedewerkers trainen. En met ze in discussie gaan. Ook met de familie. Want de verwanten vragen zich in het begin af of domotica wel veilig is. Als de familie er aan gewend is stellen ze de domotica op prijs. Duidelijk is dat er meer nodig is dan een gebruiksaanwijzing. Uiteindelijk gaat het om vertrouwen.”

Gesprekken Zo worden er op een psychogeriatrische afdeling van Thebe één keer per maand gesprekken gevoerd met de cliënten en hun familie. Stam: “De eerste keer krijg je een klachtenregen over je heen. De tweede keer 62 Kleinschalig Wonen met Domotica

gaat het er over wat de familie zelf kan doen. Zo worden uiteindelijk in goed overleg alle praktische problemen opgelost. Je creëert bovendien het gevoel bij de familie dat het geen huis van Thebe is maar hún huis. Domotica kan daar bij helpen. Bijvoorbeeld als moeder via een camera kan praten met haar dochter.” Thebe is begonnen met vijftig koploperteams, de eerste zelfsturende teams in de wijken. “Na een jaar draaien ze fantastisch, ze gaan op een meer vraaggestuurde manier met de cliënten om. De cliënten vinden het geweldig omdat ze minder vreemde gezichten zien. Maar de zorgtraditie is nog dezelfde. We weten nog niet hoe we de intrinsieke motivatie van zorgverleners om zorg te verlenen kunnen ombuigen. Dat moet van onderaf gebeuren. Het is ingewikkeld, we moeten er de tijd voor nemen.”

Onveiligheid Van het project KWmD heeft Thebe geleerd dat kleinschaligheid werkt maar dat er zowel intra- als extramuraal meer dan 24 plaatsen moeten zijn. Anders is het onbetaalbaar. En het gaat volgens Stam bij domotica nog teveel om efficiënter werken en toezicht in de nacht. In Breda wordt dezer dagen het complex Zorgvliet (400 appartementen voor ouderen) verbouwd. Het dateert uit de jaren zestig, maar de woningbouwcoöperatie wil het niet afbreken. Het staat op een gewilde locatie. Het gebouw wordt volgestopt met domotica in de hoop dat de ouderen zo lang mogelijk thuis kunnen blijven wonen. Overdag is er een zorgpost “met een zuster

van Thebe”, zegt Stam. ’s Nachts kunnen bewoners terugvallen op de nachtdienst van de reguliere thuiszorg. Stam vindt het geen goed idee om in de nacht met één verzorgende op een locatie in de wijk te werken, met een mobiel team dat te hulp kan worden geroepen. “Dat moet je niet willen. Mensen uit de zorg vinden het uitermate onprettig om ’s nachts alleen rond te lopen. Als er iets gebeurt gaat de voordeur meestal automatisch op slot. Dan kan de familie niet naar binnen. De toenemende onveiligheid in de wijken speelt ook een rol. Onze wijkzusters gaan ’s nachts nog steeds alleen op pad. Huisartsen doen dat al niet meer. Wij kijken nu hoe zorgverleners van verschillende instellingen ’s nachts met elkaar kunnen samenwerken om de veiligheid te vergroten.”


Lia de Jongh, bestuurder MagentaZorg

“Domotica helpt zorg van afhankelijkheidsimago af te komen” Er deden nogal wat instellingen mee aan het initiatief Kleinschalig Wonen met Domotica in Noord-Kennemerland. In december 2008 tekenden 6 zorgaanbieders, 2 woningcorporaties, 1 welzijnsorganisatie en 3 MKBbedrijven de intentieverklaring. Betrokken waren verder de provincie Noord-Holland, 8 gemeenten, 1 zorgkantoor, 1 thuiszorgorganisatie en 1 organisatie voor mensen met dementie.


“Het was inderdaad heel breed opgezet, en daardoor ook kwetsbaar. Af en toe was het een Poolse Landdag. Maar het heeft uiteindelijk twee mooie projecten opgeleverd”, zegt Lia de Jongh, bestuursvoorzitter van MagentaZorg in haar kantoor in Heerhugowaard. De Jongh is als bestuurder vanaf het begin van het project betrokken geweest. Voor zij – in december 2011 - naar MagentaZorg overstapte was De Jongh bestuurder bij De Pieter Raat Stichting, dat eveneens diensten levert in de ouderenzorg. “Zeker in het begin was er weinig expertise maar het leuke was dat iedereen meedacht, ook bijvoorbeeld de woningcorporatie over hoe er gebouwd moet gaan worden als alle domotica draadloos is.”

Een visie op domotica had penvoerder De Jongh al toen het project begon. “Met de eigen handen kunnen we het niet meer redden in de toekomst. Daarom moeten we innoveren om mensen zo lang mogelijk zelfredzaam te kunnen laten blijven. Het gaat erom dat ze hun leven lekker kunnen leiden. Domotica kan daarbij geweldig ondersteunen. Daarmee hou je de regie over je eigen leven. En zo komen we af van het afhankelijkheidsimago van de zorg. Welzijn is zoveel belangrijker dan zorg: hoe zorgen wij voor een glimlach op het gezicht van onze bewoners?”

Uniek Het project was uniek in zijn soort. Door het versterken van ketensamenwerking in combinatie met domotica hebben de initiatiefnemers de kwaliteit van leven verbeterd van kwetsbare personen (VVT, GZ, GGZ) die niet meer zelfstandig thuis kunnen wonen. Het vergroten van het gevoel van veiligheid en het terugdringen van sociaal isolement stond centraal. Het beroep op formele zorg zou afnemen en organisaties zouden efficiënter gaan werken. Een externe projectleider heeft het project aangestuurd en rapporteerde aan de Stuurgroep.


Luisteren “Domotica kan nooit de aandacht van mensen vervangen. Dat is een heel verkeerd denkbeeld. Als bestuurder moet je goed luisteren naar wat er wel of niet werkt. En zorgverleners moeten leren vertrouwen op domotica. Het is lastig om de cultuur van verzorgenden te veranderen. Zij willen alles doen. Maar dan zeg ik tegen hen: dat begrijp ik, jullie zijn professionals. Maar doe dat dan vrijwillig. Want wij hebben een zakelijk contract voor een bepaald aantal uren per week. Ik heb geen geld voor eventuele meer uren die jullie werken. Dat is vaak een eye opener.” Hoewel niet alles is gerealiseerd wat de deelnemers van plan waren is De Jongh tevreden over wat het project heeft opgeleverd. “Het opstellen van de mBC was heel leerzaam. Want daar moet je laten zien hoe preventie geld oplevert. Dat is het meest lastige wat er is. We hebben er heel veel tijd aan besteed. Twee werkgroepen zijn vervolgens aan de slag gegaan.

Daar is een Programma van Eisen uit voort gekomen voor kleinschalige woonvoorzieningen voor mensen met dementie in nieuwbouwlocaties en een project voor beeldschermzorg in een kleinschalige thuissituatie.”

Omgeving “In dat laatste project gaan we mensen in de thuissituatie een soort virtuele omgeving bieden waarop men allerlei diensten kon afnemen. Van maaltijden en wasservice tot wat is er te zien in het theater en zorgdiensten. Dit loopt via beeldschermen bij de mensen thuis. Uniek is dat er gewerkt gaat worden met pay for use: mensen betalen niet voor de virtuele omgeving, maar alleen voor de afgenomen diensten.” De oudere generatie heeft daar volgens De Jongh nog moeite mee. “Ik heb er recht op, zeggen ze. De staat moet voor mij betalen. Maar dat besef begint langzaamaan te verdwijnen. Mensen beginnen te begrijpen dat zorg niet gratis is, ook de vrijwilligerszorg niet.”

De concrete bouwprojecten: De Oude Trambaan In een appartementencomplex in het centrum van Alkmaar zijn 4 kleinschalige groepswoningen voor elk zes bewoners gevestigd. In De Oude Trambaan biedt MagentaZorg 24 psychogeriatrische ouderen volwaardige verpleeghuiszorg. Voor hun veiligheid zijn de woningen gesloten. Alle woningen zijn voorzien van bewegingsmelders. De ruime woningen bieden veel privacy. Zij hebben twee badkamers, een ruime woonkamer met open keuken en voor elke bewoner is er een zit-/slaapkamer.


“Intussen moeten we wel heel goed kijken hoe we publieke gelden besteden. Samen met de cliënt en de mantelzorgers kijken we wat de cliënt wil. Als de wens groter is dan wat er wordt vergoed dan moet er worden bijbetaald. Maar wij moeten als zorginstelling zorgen voor een goed vangnet en niet voor een hangmat. De intramurale zorg zal daarmee wel voor de onderkant van de samenleving worden.”

Karveel Karveel is een PG-verpleegunit voor dertig bewoners (ZZP 5 en 7) van zorgcentrum Prins Hendrik in Egmond aan Zee, onderdeel van Stichting Eckmunde. In de vier huiskamers zijn computer gestuurde daglichtinstallaties aangebracht die alle kleuren van het daglicht kunnen nabootsten. De normale verlichting is voor hen onvoldoende, zeker in de winter. De ogen van ouderen kunnen gemiddeld slechter daglicht absorberen. Het resultaat van de daglichtinstallatie is dat ouderen overdag actiever zijn en vaker deelnemen aan activiteiten, ‘s nachts slapen ze beter. Daarmee wordt voorkomen dat mensen gaan dwalen of dat er andere gedragsproblemen ontstaan die mogelijk met medicatie moeten worden verholpen.


Paul Offerman (WoonMere) en Han Westendorp (Amerpoort)

“Bij WoonMereAmerpoort is de bewoner ècht een klant” WoonMere is een initiatief van de ouders van zestien jongeren met een lichamelijke of meervoudige beperking in de leeftijd van 18 tot 25 jaar. Sinds maart 2010 wonen zij in een nieuwbouwcomplex in Almere. Iedere bewoner huurt zijn appartement van de woningbouwcorporatie. Door het bundelen van de zestien PGB’s wordt gezamenlijk zorg en begeleiding ingekocht bij Amerpoort. Domotica helpt de jongeren om zo zelfstandig mogelijk te kunnen leven.


Een tweegesprek tussen Paul Offerman, één van de initiatiefnemers en secretaris van Stichting WoonMere, en Han Westendorp, manager ambulante dienstverlening bij Amerpoort. Beiden waren intensief betrokken bij het project KWmD. Paul Offerman: “De eerste zorgaanbieder waar we contact mee hadden wilde uiteindelijk niet de polder in. We zijn vervolgens op basis van een longlist van tien zorgaanbieders met drie kandidaten in gesprek gegaan. Daar is Amerpoort uit gekomen.” Han Westendorp: “Bij Amerpoort wordt er naar je geluisterd. Daar staat Amerpoort om bekend. Wij zeggen niet hoe het moet. Dat sprak de ouders van WoonMere aan. Daar komt bij dat zowel WoonMere als Amerpoort uitgaat van het principe van inclusie. Dat wil zeggen dat wij vinden dat iedereen, dus ook mensen met een beperking, deel uit maakt van de samenleving. En dus mogen zij, sterker nog: moeten zij deelnemen aan de samenleving. Ik denk dat dit de doorslag heeft gegeven bij de keuze.” Paul Offerman: “Ja, dat klopt. En jullie wilden wèl naar het nieuwe land om te gaan werken met de voor Amerpoort nieuwe doelgroep jongeren met een lichamelijke beperking.” Han Westendorp: “Wij willen vooral samenwerken, niet de provincie Flevoland veroveren. Wij worden regelmatig door initiatieven benaderd. Maar wij hebben niet de pretentie dat we heel veel initiatieven onder onze hoede willen nemen. Dat doen we dus ook niet in Almere. Wij leveren zorg bij WoonMere, maar hebben geen voorziening, geen stenen in Almere. WoonMere ìs niet

van Amerpoort. Dat moet ik hier in Baarn ook nog weleens benadrukken. Organisaties hebben zo hun eigen reflexen.” Paul Offerman: “Wij zijn erg blij met de samenwerking met Amerpoort, maar wij willen wel zelfstandig blijven.”

Doelgroep Han Westendorp: “Amerpoort is van huis uit een organisatie die zich inzet voor mensen met een verstandelijke beperking. Daar is ze goed in. En dat wil ze blijven doen. Ze zal niet snel een hele nieuwe dienst leveren of een geheel nieuwe doelgroep bedienen. Zo beperkt Amerpoort zich dus in WoonMere tot mensen met een voornamelijk lichamelijke beperking en ook enige verstandelijke beperking.” Paul Offerman: “WoonMere heeft een duidelijke visie als het gaat om de zorgvraag: “Zelfstandig waar het kan en goede zorg als het moet.” Dat betekent nogal wat, want zorg verlenen met de handen op de rug kan alleen als er voldoende alternatieven zijn. Dat kan door het werken aan mentale zelfredzaamheid, maar ook door het faciliteren van cliënten met domotica.” “Hoewel je op het eerste gezicht niets bijzonders ziet aan het gebouw zit het vol technische snufjes. Maar wij zijn begonnen met het aanleggen van een goede ICTinfrastructuur waar leveranciers van domotica hun spullen aan kunnen knopen. Zie het als een spoorrail. Iedere locomotief kan er op rijden, als je maar de juiste spoorbreedte hebt.”


Paul Offerman (links) en Han Westendorp

Rijdende trein

Competenties

Paul Offerman: “Voor we met Amerpoort in zee gingen waren we dus al ver. Achteraf realiseren wij ons dat we het Amerpoort niet gemakkelijk hebben gemaakt. Zij moesten op een rijdende trein springen die meer leek op een TGV dan op een intercity.” Han Westendorp: “Dat kun je wel zeggen. Wij hebben heel snel een leerprogramma gemaakt om het geheel nieuwe team te trainen in de verzorging. Maar ook in het omgaan met alle rolstoelen, tilcomputers met displays, spraakcomputers, automatische deuren en dect-telefoons.” “Tot aan onze deelname aan het KWmDproject was het omgaan met domotica meer iets lastigs waarmee we moesten leren omgaan. Door KWmD zijn we dat anders gaan zien. Nu zien we het echt als een benodigde competentie. Veel positiever en effectiever dus.” Paul Offerman: “Het KWmD-project heeft ons geholpen bij het beschrijven van de juiste verantwoordelijkheden en bevoegdheden, de opzet van deelprojecten zoals een contentplanner, beeldbelapplicatie en akoestische zorgalarmering.”

Han Westendorp: “Ik ben door het KWmDproject beter gaan nadenken over de aanvullende competenties die medewerkers in WoonMere moeten hebben. Want domotica speelt een belangrijke rol bij de zelfstandigheid en participatie van de bewoners. Medewerkers moeten behalve zorg verlenen en begeleiden ook gevoel hebben voor het werken met elektronica en communicatiemiddelen. Daarom hebben we de vacatureteksten aangepast. Tijdens sollicitaties wordt kandidaten een dect-telefoon in de handen geduwd. Wordt de kandidaat zenuwachtig dan gaat de baan niet door.” Paul Offerman: “De meeste bewoners zijn opgegroeid met een computer. Zij zijn ook gewend aan het gebruik van sociale media als Facebook, ze skypen met familie en vrienden. Als medewerkers daar niets mee hebben en in voorkomende gevallen niet mee kunnen helpen, wordt het lastig.” Han Westendorp: “De teamleider speelt bij het gebruik van domotica een belangrijke rol. Ook voor hem geldt dat het lastig functioneren is als de feeling voor domotica ontbreekt. Hij moet er ook plezier in hebben. Juist wanneer die ICT-competentie er is zien medewerkers ook kansen voor de bewoners om zelfstandigheid en participatie te bevorderen.”


Voordeur

Kwaliteit

Paul Offerman: “Neem nou de voordeur van een appartement. Als ik als secretaris een belletje of mailtje krijg met het bericht ‘de deur van Pietje doet het niet’ dan kan ik daar echt niks mee. Wij verwachten dat de zorgbegeleidster eerst een analyse maakt van het probleem. Klemt de deur, of doet het elektrische slot het niet? Reageert de tag niet of werkt de deurautomaat soms niet? Pas bij een gedetailleerde opgave kan ik de juiste hulptroepen mobiliseren of het probleem zelf oplossen.” Han Westendorp: “Wat ik mooi vind aan WoonMere is dat de PGB-houder, de bewoner met zijn persoonsgebonden budget, echt klant kan zijn. In de zorg roepen we dat al heel lang. Mensen in inrichtingen moeten cliënten of klanten zijn. En die moeten dan centraal staan! Maar in een inrichting heb je geen zak met geld waarmee je invloed hebt op de wijze waarop de zorg wordt geleverd. Met PGB-houders is het onderhandelen over wat, hoe en wanneer veel directer. En een PGB-houder heeft veel meer kostenbewustzijn.” Paul Offerman: “Een mooi voorbeeld is de inzetkeuze van het budget aan dagbesteding. Als budgethouder krijg je een som geld met een indicatie van, in het geval van mijn dochter Birgit, zeven dagdelen. Wij onderhandelen met de instelling over de hoogte van het tarief, anders komen we te kort. We kiezen soms ook bewust om minder dagdelen te besteden aan dagbesteding en zelf iemand in te huren die met Birgit gaat fitnessen of zwemmen. Minstens zo belangrijk, maar dat kost per saldo wel meer.”

Han Westendorp: “Bij het maken van de maatschappelijke businesscase hebben we bekeken of inzet van domotica inzet van personeel bespaart. Dat is lastig te berekenen. Je kunt aantonen dat personeel minder hoeft te lopen, minder hoeft te overleggen door minder misverstanden in de overdracht van informatie. Dan kun je inderdaad op den duur minder mensen inzetten. Bij WoonMere zie je dat die winst in de kwaliteit gaat zitten. In de kwaliteit van leven. Bewoners kunnen meer eigen keuzes maken. En ze kunnen meer hun eigen gang gaan, eigen contacten en afspraken aangaan. Maar daarbij is vaak weer individuele ondersteuning nodig. Dat is mooi. Domotica louter vanuit efficiëntie inzetten doet het leven verschralen.” Paul Offerman: “Domotica is een middel, geen doel. Het verlenen van zorg gaat door, ook als de domotica het onverhoopt niet doet.” Han Westendorp: “Misschien komt er in Almere nog een dergelijk wooninitiatief. Dan kunnen we onze ervaring, en visie doorgeven. En op een grotere schaal zal de efficiëntiewinst ook groter zijn.” Paul Offerman: “Wij gaan ons ICTdomoticaconcept ten dienste stellen van nieuwe oudergroepen. De kennis en ervaring die we hebben opgedaan stellen we graag ter beschikking. Hiervoor is de stichting Mijn Eigen Thuis opgericht, www.mijneigenthuis.eu, die ouders helpt bij het realiseren van vergelijkbare woonvormen.”


Evelyn Lindeman, bestuurder Aafje thuiszorg, huizen en zorghotels

“Technologie kan eenzaamheid voorkomen” Aafje thuiszorg, huizen en zorghotels in Rotterdam en omgeving maakt vaart met de inzet van ICT en domotica. Sinds februari 2011 vormt Evelyn Lindeman samen met Constant van Schelven de Raad van Bestuur. Lindeman werkte in de ICT, als directeur financiën en control en binnen de overheidsconsultancy.


Bij Aafje jaagt Lindeman de vernieuwing aan. “Technologie kan veel eenzaamheid voorkomen”, zegt Lindeman. Aafje bouwt de komende vijf jaar ongeveer vierhonderd nieuwe appartementen. Met het nieuwbouwproject aan de Slinge in de Rotterdamse deelgemeente Charlois doet Aafje mee aan het project KWmD. Voor mensen met dementie bouwt Aafje bijna honderd kleinschalige woningen, met huiskamers voor acht tot negen personen. Klanten moeten hun eigen leven kunnen leiden, zo luidt de visie van Aafje. “Het gaat om de beleving. Onze bewoners zijn bij ons gewoon thuis. Je verhuist van je oude naar je nieuwe huis. Dat gevoel moet je hebben”, vertelt Lindeman.

bekeken. Dat hebben we goed uitgelegd en begeleid. Het gaat om de veiligheid van onze bewoners. Die zijn gebaat bij de inzet van domotica.” Een andere belangrijke domoticatoepassing in Slinge is de automatische toegangscontrole met eigen ‘sleutel’: iedere bewoner draagt een eigen zender die er voor zorgt dat alleen de deur van de eigen kamer wordt ontgrendeld. “Door de automatische toegangscontrole is de eigen woning beschermd”, zegt Lindeman.

Nuttig Aafje hoeft op domoticagebied het wiel niet uit te vinden. Op een andere locatie is al geëxperimenteerd met PDA (Personal Digital Assistant) bewaking, een toestel dat beelden ontvangt van een camera die achter het bed in de slaapkamer is aangebracht. Als de sensor beweging constateert, springt de camera aan en kan de bewoner op afstand worden gevolgd. Lindeman: “De camera wordt als zeer nuttig ervaren. Medewerkers hoeven niet meer te rennen, op het stilgezette beeld zien ze onmiddellijk of er iets ernstigs aan de hand is. Door het gebruik van een PDA hoeven we de bewoners ook niet iedere keer wakker te maken om te kijken of ze goed liggen.” Tot privacyproblemen leidt de inzet van nieuwe middelen niet. Lindeman: “Sommige medewerkers voelden zich wel


Bescherming “Vooral familieleden vinden de bescherming van eigen spullen van grote waarde. Door de controle is de bewegingvrijheid van bewoners groter, omdat de medewerkers niet steeds mee hoeven. Bewoners kunnen ook geen verkeerde woning binnen lopen: alleen bij de eigen woning gaat de deur open. Door inzet van domotica neemt de kwaliteit van de zorg toe. Er is meer tijd om met de bewoners te praten en te eten. Iedere week leveren domoticatoepassingen per bewoner gemiddeld vier uur aan extra activiteiten op. Pure winst.” Sneller kunnen ingrijpen bij incidenten is ook een groot voordeel. Lindeman: “De omgeving is er meer gerust op dat de bewoners adequate hulp krijgen. Nog een pluspunt? De tevredenheid van medewerkers neemt toe door het werken met domoticatoepassingen. Ze zijn extra gemotiveerd. In het verlengde daarvan is het makkelijker om kwalitatief goede medewerkers en vrijwilligers aan te trekken. We leveren Slinge eind 2013 op. De onderzoeksresultaten gebruiken we in andere nieuwbouwprojecten van Aafje en delen we uiteraard met onze collega’s. Het opdoen van ervaringen met de inzet van domotica leidt in alle opzichten tot win-winsituaties.”


Zorgcentrale Haaglanden KWmD-initiatief Zorgcentrale Haaglanden wilde naar het voorbeeld van Alarmcentrale ATA in Amsterdam en Erasmusbrug in Rotterdam in de regio Den Haag een grote zorgcentrale oprichten. Ouderen, mensen met een beperking en mensen met een acute zorgvraag, zowel thuis als in een kleinschalige woonomgeving zouden 24 uur per dag door de zorgcentrale worden bediend.


Drie zorginstellingen sloegen de handen ineen: HWW-Zorg, Pieter van Foreest en Steinmetz | de Compaan (dat intussen Middin heet). Als wij het niet samen doen, dan doet een ander het wel in onze regio, zo was de gedachte. In de derde en laatste tranche werden zij met hun regionale initiatief toegelaten tot het project KWmD.

Maatschappelijke Business Case Tijdens het maken van berekeningen voor de maatschappelijke Businesscase (mBC) kwam men er achter dat de businesscase niet sluitend was te krijgen. Het 24 uur per dag faciliteren van een alarmcentrale, zowel intra- als extramuraal, zou te duur worden. Het zou ook vrijwel onmogelijk zijn om in één zorgcentrale alle dossiers van de cliënten van drie instellingen beschikbaar te hebben. Begin februari 2012 hebben de deelnemers hun leerervaringen gedeeld met

een delegatie van het ministerie van VWS, Syntens, CenCOR en Vilans. Dat gebeurde tijdens een bijeenkomst op het kleinschalig domoticaproject De Weidevogelhof in Pijnacker.

Onomkeerbaar Geconcludeerd werd dat het wijkgericht werken voor geen enkele deelnemer ter discussie stond en dat de door de deelname aan het KWmD-project verkregen inzichten voor elke deelnemer zeer bruikbaar waren. Van intramuraal naar kleinschalig, en daar waar mogelijk zelfstandig wonen is, zo bleek, volgens alle deelnemers een onomkeerbaar proces. Niet vanwege de overgang van de AWBZ naar de WMO, maar omdat de klant er om vraagt. Na een tweetal evaluaties op bestuurlijk niveau is besloten de samenwerking in het kader van Zorgcentrale Haaglanden af te sluiten.



Hoofdstuk 3

Proefslapen


Marieke Elema, projectleider KWmD Zorggroep Raalte

“Belangrijkste les van proefslapen: meer training domotica voor medewerkers” “Toen onze nieuwe locatie Brugstede in Lemelerveld af was hebben we een avond proefslapen georganiseerd. Het proefslapen was een aanvulling op een allesomvattend plan om elk alarm in het woonzorghuis te testen. Het is een ontzettend leuke nacht geweest, op een gegeven moment zijn er zelfs bitterballen gebracht door de kroeg om de hoek.”


“De twee nachtdienstmedewerkers - normaliter is het er één, maar dit was een oefening - hebben het ontzettend druk gehad. Dat was ook de bedoeling. Het belangrijkste dat we hebben geleerd is dat de medewerkers nog beter getraind moesten worden op het gebruik van hun DECT, de mobiele telefoon waarop alle meldingen binnen komen, aan de hand van hun kamernummer.”

Vrijwilligers “De staatssecretaris van VWS had helaas afgezegd. Maar er waren heel veel mensen. Medewerkers, vrijwilligers, cliëntenraad, verwanten, de wethouder zorg van de gemeente Dalfsen, iemand van de woningbouwvereniging, onze directeur Henk van Kampen, Sita Kishna van VWS en journalisten van de Stentor en dagblad Trouw. Sommige proefslapers hebben geen oog dichtgedaan, zo leuk vonden ze het.” “Cliënten met een indicatie lichte zorg en somatiek hebben alleen een halszender en een spreek-luisterverbinding in hun appartement. Standaard is ook de looprouteverlichting. De cliënten met dementie hebben de beschikking over meer domotica. Onder hun bed bevindt zich een uit bed-alarm, er is een alarm verlaat-kamer en er zijn leefcirkels waarbinnen de cliënten zich kunnen bewegen. In de keukens bevindt zich een rookmelder, brandmeldingen komen binnen op de DECT. Er zijn geen camera’s in Brugstede. Maar de mogelijkheid is er.” “In de nacht is er één verzorgende op Brugstede. Dat is goed te doen. Als je hulp nodig hebt, bijvoorbeeld als er iemand is gevallen, dan is er binnen tien minuten

ondersteuning vanaf locatie Zwanenwoerd in Raalte.”

Scenario’s “Vóór het proefslapen begon hebben wij 22 scenario’s bedacht: dat ging van het zonder halszender de kamer verlaten richting woonkamer, het afgaan van het brandalarm omdat iemand midden in de nacht een ei gaat bakken, naar het om vier uur ‘s nachts om de vijf minuten laten afgaan van een alarm. Want als er tegelijkertijd twee alarmen afgaan moet je keuzes maken. Bijvoorbeeld als je een cliënt helpt om met de tillift naar het toilet te gaan, en een ander alarm gaat af omdat een cliënt zijn kamer verlaat. Dan wil je toch even kijken, ook al blijft hij binnen de leefcirkel.” “Het proefslapen was ook goed voor de teambuilding: je leert elkaar goed kennen. Ook het gebouw ontsluit zijn geheimen. Want er zijn deuren waar je opeens niet of juist weer wel door kunt. Maar het werken met de DECT was het belangrijkste aandachtspunt: het is wennen, want je moet bijvoorbeeld het alarm uitzetten als je bij een cliënt bent, anders krijgen je collega’s dezelfde melding. Soms kwam er een alarm binnen op de verkeerde DECT. We zijn al met al een half jaar bezig geweest om alle kinderziekten er uit te halen. In die periode bleek dat onze zogeheten aandachtsvelder domotica een grote toegevoegde waarde heeft. Zij heeft een goed beeld van alle domotica op locatie en kan anticiperen op vragen en opmerkingen.”


Domotica geeft ouderen in woonzorghuis meer vrijheid REPORTAGE | De meesten van ons zitten zaterdagochtend vroeg met kleine oogjes aan de ontbijttafel van Brugstede in het Overijsselse Lemelerveld. ‘We’, dat zijn de kleine twintig proefslapers die een nachtje in dit pas opgeleverde ‘woonzorghuis’ voor ouderen hebben doorgebracht. We zijn gevraagd in de praktijk te testen of de modernste technische snufjes - in vaktaal domotica geheten en hier bedoeld als alarmeringssysteem - die in het appartementencomplex zijn aangebracht, in de praktijk wel werken. Want Brugstede, waar dementerenden en ouderen met lichamelijke aandoeningen worden verzorgd, ontvangt deze week de eerste bewoners en onderwerpt de technologie graag aan een laatste proef. Dus dwalen wij ‘s nachts in opdracht door de gangen, drukken we op alarmknoppen en worden we ‘gezien’ door sensoren die aangeven dat we hulp nodig hebben bij het uit bed komen. De twee dienstdoende medewerksters hebben een mobiele telefoon waarop onmiddellijk 82 Kleinschalig Wonen met Domotica

alle alarmmeldingen verschijnen, met de naam van de bewoner, het kamernummer en de aard van de melding. Het resultaat van één nacht proefdraaien: we hebben met z’n allen zo’n vijftig keer alarm geslagen en meestal werd daar adequaat op gereageerd door de nachtdienst. Toch worden ook hier de onvermijdelijke kinderziektes ontdekt. Stemmen op de gang Zo blijkt de koestische bewaking, waarbij een bewoner gewoon om hulp kan roepen als hij de rode alarmknop niet kan vinden, niet goed te werken. De dienstdoende verzorger vraagt dan via een spreekverbinding wat er aan de hand is. Maar omdat er deze nacht veel stemmen klinken op de gang, denkt het systeem voortdurend dat de proefslaper zichzelf meldt. Aan de onvolkomenheden wordt gewerkt, zegt medeslaper en directeur Henk van Kampen van Zorggroep Raalte, waar rugstede onder valt, de volgende ochtend. Hij is een tevreden man. “Dit was precies de bedoeling. Alle deelnemers hebben opgeschreven wat er goed of fout ging en die gegevens worden meegenomen in de verdere ontwikkeling van het systeem.”

Onontbeerlijk Toen Van Kampen in 2008 als bestuurder aantrad bij de van oorsprong katholieke, inmiddels algemeen christelijke Zorggroep Raalte streden de bewoners van Lemelerveld al vijf jaar voor opvang van ouderen in het eigen dorp. Die kwam er in de vorm van dertig nieuwe appartementen, maar er zat wel een prijskaartje aan. Van Kampen: “Als kleine instelling moet je het doen met een kleine overhead en beperkte financiële middelen. Gebruik van domotica is dan onontbeerlijk. Maar wij hadden op dat gebied geen expertise in huis. Daarom hebben we ons aangesloten bij het project Kleinschalig Wonen met Domotica.” Want domotica mag in theorie al jarenlang een hot item zijn in de ouderenzorg, in de praktijk worden de mogelijkheden ervan nog nauwelijks toegepast. Dat komt vooral, zegt Van Kampen, omdat het een omslag van denken vereist bij de mensen die in de zorg werken. “Zij zijn gewend om te zorgen voor mensen, ‘s nachts drie keer een ronde te lopen, in plaats van te vertrouwen op apparatuur.” Van Kampen vormde een team uit de eigen organisatie, dat de omschakeling in denken en doen voorbereidde. En dat resulteerde in een uiterst geavanceerde toepassing van domotica. Zo is de psychogeriatrische afdeling, dankzij domotica, niet afgesloten. Van Kampen: “Mensen leven in, wat wij noemen, leefcirkels. Alle deuren zijn open, tenzij is vastgesteld dat een bewoner niet alleen de afdeling af kan. Die bewoner draagt een hals- of polsbandje dat ons waarschuwt als iemand toch de deur uit wil glippen. Pas dan

gaan wij er op af. Met individuele vrijheid vergroot je de kwaliteit van leven.” Bovendien is het veel goedkoper, want in Brugstede kan één persoon voortaan ‘s nachts de boel in de gaten houden. Voor verzorgster Willy Hauptmeijer is de nieuwewerkwijze toch wel even wennen, erkent ze de volgende ochtend. “Heel leerzaam. Je bent gewend om rondjes te lopen. Je moet afleren even om het hoekje te kijken, want je denkt toch: iemand kan wel naast zijn bed liggen, terwijl hij dat niet kan aangeven. Je moet een knop omdraaien en vertrouwen op de techniek.” Kleinschalig Wonen met Domotica Zorggroep Raalte is een kleine instelling met vijf locaties, ongeveer 400 medewerkers en net zoveel vrijwilligers. In totaal biedt de Zorggroep onderdak aan 200 bewoners en 300 senioren die thuis of door middel van dagbesteding worden ondersteund. Raalte is een van de dertien deelnemers aan het project Kleinschalig Wonen met Domotica van het ministerie van VWS en innovatiecentrum Syntens. Zorginstellingen die meedoen, moeten zelf al een stap hebben gemaakt met domotica. Ze moeten een visie hebben op de nieuwe werkwijze en er echt in willen investeren. Projectleidster Sita Kishna van het ministerie: ‘Er komt geen subsidie aan te pas. Alles wat nodig is, is al bedacht en dat brengen wij samen. Er wordt niet geëxperimenteerd.” Het project loopt begin 2012 af. Het is de bedoeling dat de deelnemers hun kennis en ervaring de komende jaren overdragen aan andere zorginstellingen.



Hoofdstuk 4

Verandermanagement


Gijs Roelofsen over de do’s and dont’s van een projectleider

“Het is in feite verandermanagement” Gijs Roelofsen was extern projectleider KWmD bij het initiatief Woonmere-Amerpoort. Waar moet een bestuurder op letten bij het aanstellen van een projectleider? Wat zijn de voor- en nadelen van een externe projectleider in de zorg? Waarbij in dit project ook nog sprake was van domotica, ICT en het opstellen van een maatschappelijke businesscase (mBC).


Gijs Roelofsen: “Een externe projectleider kan vrijer naar de zaken kijken, omdat hij geen deel uitmaakt van de organisatie. Hij heeft minder snel last van een voorgeschiedenis of interne gevoeligheden die bij een besluit een rol kunnen spelen. Als relatieve buitenstaander kan hij sommige moeilijke boodschappen makkelijker brengen of iets afdwingen, al zal hij niet om alle gevoeligheden heen kunnen en zich daar altijd bewust van moeten zijn. Essentieel is dat de projectleider een goede relatie heeft met zijn opdrachtgever, de bestuurder. Die moet in staat zijn om als het er op aankomt knopen door te hakken. Een doodzonde van een projectleider is het niet volledig informeren van een bestuurder.”

Vertrouwen “Belangrijk voor een bestuurder bij het aanstellen van een projectleider is dat je vertrouwen hebt in zijn organiserend en aansturend vermogen. Een projectleider hoeft geen inhoudelijk expert te zijn op elk terrein. Een goede projectleider neemt experts op in het project waardoor de kennis alsnog beschikbaar is.” “Verder moet de projectleider binnen de interne organisatie zeker twee mensen in het project hebben die er echt voor willen gaan. Als projectleider moet je mensen kunnen overtuigen en ze meenemen, het is in feite verandermanagement waar je mee bezig bent.” “In het KWmD project moest je als projectleider twee extra competenties hebben: je moest weten hoe de geldstromen lopen in

de zorg en op hoofdlijnen moest je weten hoe ICT en domotica in elkaar zitten. Bijzonder was ook dat de twee belangrijkste spelers zo van elkaar verschilden: WoonMere is een kleinschalig ouderinitiatief voor zestien jongeren met een lichamelijke of meervoudige beperking en Amerpoort is een grote zorginstelling voor mensen met een verstandelijke beperking.”

Voordeel “Het voordeel als externe projectleider is dat je niet tot één van de twee partijen behoort. Mensen kunnen je in dat opzicht niet in een hokje duwen. In de praktijk ging het er om dat de mensen van WoonMere en Amerpoort veel met elkaar in gesprek gingen. Hun onderlinge relatie kon goed blijven omdat problemen bij mij konden worden neergelegd. Daarmee kon het risico dat het project een negatieve invloed op de relatie tussen die twee zou hebben worden verkleind.” “Een risico voor de externe projectleider is dat hij gaat loszingen van de interne organisatie als hij zich daar teveel van afsluit. Het is daarom van belang dat de projectleider goed communiceert met zijn projectteam. Dat team opereert op de werkvloer. Zij hebben het snel in de gaten als mensen niet meedoen of zelfs tegenwerken. De bestuurder heeft daar minder zicht op, omdat hij vaak op een grotere afstand staat.”

Draagvlak “Bij het samenstellen van mijn team heb ik er voor gezorgd dat er niet alleen verscheidene mensen vanuit WoonMere en Kleinschalig Wonen met Domotica 87

Amerpoort in zaten, maar ook de adviseur van Syntens. Ik heb dat bewust gedaan. Het creëert extra draagvlak en begrip bij een financier. Als er onduidelijkheden waren dan was hij het aanspreekpunt in mijn team. En hij handelde natuurlijk in opdracht van de KWmD-projectleider van het ministerie van VWS.” “Het speciale aan dit project was dat het draagvlak groot was. Dat was logisch bij de ouders van WoonMere. Maar ook bij Amerpoort was de wil groot. Ook als de deelname aan het project KWmD niet was

gelukt, dan was het ICT-platform er toch gekomen. Linksom of rechtsom. Zó groot was de wil bij partijen. Zij geloofden er echt in.”

Innovatie “Het gerealiseerde ICT-platform zag je toen – in 2010 – nog nergens. Het mooie voor mij was dat het om innovatie ging op het gebied van ICT en domotica èn dat er sprake was van een toen nog relatief nieuw zorgmodel: jongeren huren van de woningbouwcorporatie, met hun PGB’s kopen zij zorg in bij een zorginstelling en daartussen opereert een stichting die optreedt namens en in belang van de bewoners.” Gijs Roelofsen Msc (28) heeft Beleid, Communicatie & Organisatie gestudeerd aan de Vrije Universiteit. In 2010 en 2011 was hij 1 dag per week extern projectleider KWmD bij WoonmereAmerpoort. Roelofsen werkt bij Zaal & Partners BV in Almere.


Hoofdstuk 5 1

De Ondersteuners Praktijk


Marcel Coerver, de maatschappelijke Business Case (mBC)

“Controller, kom weg achter die Excel-sheet en ga het gesprek aan met de zorg” Marcel Coerver is als consultant bij Ernst & Young betrokken geweest bij de maatschappelijke Business Case (mBC). Dat is het stuk waar de deelnemers aan het KWmD-project hun tanden op stuk hebben kunnen bijten. Met veel bloed, zweet en tranen zijn de mBC’s opgesteld. De leercurve liep voor de meeste instellingen bijna steil omhoog.

90 Hoofdstuk Kleinschalig3Wonen – Proefslapen met Domotica

Waarom was het zo lastig? “Businesscases worden al gemaakt in de zorg. Hierbij is de essentie dat een zorgactiviteit structureel rendabel moet zijn. Je maakt een maatschappelijke businesscase als de baten van eigen activiteiten bij een andere partij terechtkomen. Een voorbeeld uit de GGZ: monitoring van chronisch zieke cliënten vermindert terugval, crisisopname en maatschappelijke overlast. Dit zichtbaar maken en kwantificeren als basis voor een discussie over financiering, dàt is de essentie van de mBC.”

Luchtfietserij “Samengevat: als ik meer doe dan ik uit tarieven gedekt krijg, kan ik vaak voorkomen dat cliënten in de toekomst meer zorg nodig hebben. Ik bespaar geld voor de maatschappij, maar dat krijg ik niet terug van het zorgkantoor. De baten zijn niet voor mij. Ik zal dus mijn stakeholders moeten vragen een deel van mijn activiteiten die besparingen opleveren te financieren. Dit is een heel lastig proces in de zorg. Sommige controllers noemen het kwantificeren van de maatschappelijke besparingen luchtfietserij. Dat is het niet, als je maar realistisch blijft. Maar het is wel heel lastig.”

van financiële houdbaarheid en maatschappelijke inbedding.

mBC KWmD Met enkele aanpassingen was die eerste mBC uitstekend bruikbaar voor het project KWmD: het procedurele gedeelte werd anders, maar er was vooral meer aandacht voor techniek. Het project ging immers over kleinschalig wonen met domotica. Bij het transitieprogramma kregen de instellingen circa zes maanden ondersteuning van Ernst & Young voor het opstellen van een mBC. Bij het KWmD project was de druk veel hoger, want binnen circa twee maanden moest een mBC zijn opgesteld, want die vormde de basis voor de beoordeling of een initiatief wel verder kon deelnemen aan het project.

Ernst & Young heeft in 2008 in opdracht van het ministerie van VWS de mBC ontwikkeld voor het Transitieprogramma in de Langdurende Zorg. Dat bestond uit bijna dertig experimenten om zorginnovaties een stap verder te krijgen. De deelnemers kregen in dit programma intensieve ondersteuning bij het verbeteren van kwaliteit, het creëren


Bovendien werd er bij het KWmD-project, in tegenstelling tot het Transitieprogramma, niet geëxperimenteerd en werden er juist geen subsidies verstrekt. De mBC’s van de dertien KWmD-initiatieven zijn door Ernst & Young beoordeeld. Coerver: “Het kwantificeren van maatschappelijke baten vinden veel zorginstellingen bijzonder lastig. Een tweede, basaler, probleem is dat veel financiële functies in de zorg nog onvoldoende in staat zijn om een goede businesscase te maken. Kosten-baten berekeningen, risisco-analyses, stakeholders in kaart brengen; dat is in de zorg vaak nog een vreemde tak van sport. De zorgmarkt maakt dit niet makkelijker. Instellingen moeten door de zogenaamde marktwerking ondernemen, maar dat is lastig omdat de financiering in de zorg sterk aan overheidsregels is gebonden.”

Driehoek Er is, tenslotte, nog een fundamenteel probleem. “Zorg en bedrijfsvoering praten niet, of in elk geval te weinig met elkaar. Zeker nu er wordt bezuinigd en er efficiënter moet worden gewerkt moeten zij met elkaar om de tafel gaan zitten. Met de manager erbij. In deze driehoek geeft de zorg aan wat de gewenste kwaliteit is, de financiële man geeft aan wat de kaders zijn en de manager denkt mee over wat dit betekent voor de inrichting van de zorgprocessen. Wat zijn de schaalgrootte, de discipline samenstelling, de eisen aan het vastgoed, de gebruikte ICT? De financiële man, de manager en de zorg kunnen samen een optimum vinden in kwaliteit en efficiency.” 92 Kleinschalig Wonen met Domotica

“Het gaat er om dat men elkaar leert begrijpen. Tegen de financiële mensen die te weinig affiniteit hebben met de zorg zeg ik: kom weg achter die Excel-sheet en ga het gesprek aan! Als zorg, management en bedrijfsvoering met elkaar in gesprek gaan en samen de zorg organiseren dan wordt de businesscase ook goed. Ik noem dit werken in de driehoek.” De eis van het ministerie van VWS om bij projecten een maatschappelijke Business Case te maken zal volgens Coerver de integratie tussen zorg en bedrijfsvoering verbeteren. “We zijn er nog niet. Het gaat met kleine stapjes. Het KWmD-project heeft daar zeker bij geholpen. Andere zorgorganisaties zullen baat hebben bij de do’s and dont’s van dit project.” Marcel Coerver heeft econometrie gestudeerd en is register controller. Hij heeft tot 2009 bij Ernst & Young als consultant gewerkt. Hij heeft managementfuncties bekleed in een ziekenhuis en in de ouderenzorg. Hij heeft ruim 11 jaar ervaring als organisatie adviseur. Sinds 2009 is hij zelfstandig interim manager.

Jacques Aarts, CenCOR

“Het invoeren van resultaatgericht werken. Daar ben ik trots op” “Hoe krijg je technologie in de haarvaten van de organisatie? Hoe voer je ICT en domotica in bij een organisatie die zich 24 uur per dag bezighoudt met het verlenen van zorg aan ouderen? Op een zodanige wijze dat de organisatie kan volgen èn het belang van de cliënt centraal staat? Het is de meeste initiatieven die aan het KWmD-project hebben meegedaan gelukt. Daar ben ik trots op.” “Hoe hebben zij dat gedaan? Visievorming, betrokkenheid en regie zijn de sleutelwoorden. De instellingen waar de bestuurder het meest betrokken was bij het KWmD-project zijn het meest succesvol geweest. En dan niet de bestuurder alleen, maar ook zijn hele managementteam. De bestuurder en zijn MT ontwikkelen eerst een visie op domotica en kleinschalig wonen. De kern is dat als je je werk goed wilt doen, dat je dan techniek nodig hebt. Vervolgens definieer je de basisdiensten die je aanbiedt aan cliënten. Met de techniek die daar bij hoort. De vraag van de cliënt, in feite een vraag naar veiligheid, staat dus centraal.”


Betrokkenheid “Directe betrokkenheid van bestuurder en MT bij het KWmD-project is dus de garantie voor succes. Want voor veel medewerkers is domotica een ver van mijn bed show. Als de leiding laat zien dat zij er echt in gelooft en dat op de werkvloer uitdraagt, krijg je de meeste medewerkers mee. Enkele bestuurders hebben het KWmD-project gedelegeerd naar de staf, waardoor het project teveel los bleef staan van de organisatie.” “Ik kom uit het bedrijfsleven en ben nu ruim acht jaar bezig met advisering in de zorg. Ik ben onder de indruk van de gedrevenheid en betrokkenheid van de mensen die er werken. Maar in het begin heb ik met lichte verbijstering rondgekeken. Het was een cultuurschok voor mij. Zorg kan echt stukken goedkoper, voor hetzelfde geld heb je meer en hogere kwaliteit.” “Maar ik verbaasde mij er vooral over dat er niet resultaatgericht werd gewerkt. Dat gebeurt niet of nauwelijks in de zorg. Er wordt procesmatig gewerkt. De managers worden amper afgerekend op resultaat. Er is dan ook het nodige begrip voor falen. Dat is best begrijpelijk. Maar een project kan pas succesvol zijn als van tevoren wordt vastgesteld wat er uit moet komen. En dat moet meetbaar zijn.”

Resultaatgericht “De zorginstellingen die resultaatgericht werken hebben ingevoerd, en die er met hun MT bovenop hebben gezeten, die zijn het meest succesvol geweest. Met CenCOR hebben wij ze daarbij goed kunnen helpen. Het is niet niks om een oude werkwijze overboord te zetten.” “Het is terecht dat sommige deelnemers zeggen dat het tempo in het KWmD

project te hoog was. Een heleboel zaken moeten geabsorbeerd worden, terwijl de zorgverlening doorgaat. En iedereen had te maken met voortschrijdend inzicht. Ook wij hebben gaandeweg geleerd wat de belangrijkste problemen van de initiatieven waren. Het opstellen van de maatschappelijke businesscase, de mBC, was voor de meeste initiatieven een hele hijs. Dus toen zijn we vanuit CenCOR ondersteuning gaan geven bij het opstellen van het Plan van Aanpak en wij hebben dat geïntegreerd met de mBC.”

Vertrekpunt “Door het KWmD-project hebben de deelnemers hun competenties en innovatiekracht op het gebied van domoticatoepassingen aanzienlijk versterkt. Om dit in de organisatie te borgen, hebben zij hun lokale KWmD-project de kwalificatie Referentieproject gegeven. Voor alle volgende domoticaprojecten zal dit project als vertrekpunt worden genomen en binnen de gestelde kaders tot uitvoering worden gebracht. Het leidt tot consistentie in regie, gekozen oplossingen, verdere versterking van competenties en uiteindelijk vermindering van risico. In de nabije toekomst zal blijken dat het KWmD-project in de vorm van een Referentieproject voor de deelnemers een opmerkelijke kwaliteitsimpuls bij het gebruik van zorgtechnologie zal brengen.” Kleinschalig Wonen met Domotica 95

Jan Thie, Vilans

“Accepteer niet dat de leverancier een loopje met je neemt” “Als bestuurder moet je begrijpen dat domotica iets anders is dan het aan de muur schroeven van de nodige technologie. Je moet eerste een visie ontwikkelen op wonen en zorg. Een belangrijkste stap waarbij je je medewerkers en bewoners moet betrekken en meekrijgen. Dan pas kan het werken. De inzet en het gebruik van domotica moet gaan leven. De medewerkers moeten er gevoel bij krijgen. Ze moeten de kansen en mogelijkheden zien. Alles draait om draagvlak.”


“Het KWmD-project heeft er bij de meeste deelnemers toe bijgedragen dat domotica op alle niveaus in de organisatie is gaan leven. Het is mooi om te zien als die gedrevenheid er is. Wat kan je doen als dat niet lukt? Dan moet je je – in het ergste geval – afvragen of de organisatie wel klaar is om te gaan werken met ICT en domotica. En stel ook de vraag achter de vraag: lukt het niet omdat ze onvoldoende weten of omdat ze niet willen of het niet kunnen gebruiken? Kortom: willen ze het ècht niet, of is de afwijzing een bliksemafleider voor iets anders?”

Begrip “De Raad van Bestuur moet er in elk geval zelf voor gaan staan. En er tegelijkertijd begrip voor hebben dat mensen er anders in zitten, dat zij hun hakken in het zand zetten. Zorg er voor dat die medewerkers tijd krijgen om te wennen en eventueel begeleiding krijgen. Zodat zij leren dat angst voor techniek onnodig is.” “Technologie is geen doel op zich; technologie faciliteert. Zo kan technologie de zelfredzaamheid, zelfregie en het zelfmanagement van de bewoner ondersteunen. Dat verbetert de kwaliteit van leven. Technologie kan het werk van de zorgmedewerker verlichten of efficiënter doen verlopen. Het toepassen van technologie betekent dan ook verandering van werken zorgprocessen. Dat is ingrijpend en moet zorgvuldig gebeuren. Voor het implementeren van domotica moet de organisatie een verandertraject doorlopen.”

Leverancier “Een ander belangrijk punt is dat je als zorgorganisatie in de lead moet zijn in de relatie met de leverancier. Dat blijft lastig, hoewel er al veel is veranderd de afgelopen jaren.. Voor het succesvol toepassen van domotica is veel meer nodig dan het geven van een opdracht tot levering en het installeren van technologie. Daar hebben wij ze in het KWmD-project bij ondersteund. De deelnemende zorginstellingen zijn op gebied van ICT en domotica veel professioneler en zakelijker geworden.” “Tijdens het project hielp Vilans de deelnemers om een functioneel Programma van Eisen (PvE) op te stellen. Daarin worden vragen beantwoord als: op welke vraag is domotica een antwoord, wat moet de domotica kunnen en wat verwachten we dat het gaat doen? Het helpt het enorm bij het Kleinschalig Wonen met Domotica 97

ijken van de technische verhalen van de leverancier. Het functioneel PvE heb je namelijk zelf opgesteld en is in een taal geschreven die je begrijpt.”

Stoel “Je moet dus van te voren weten wat je wilt, en vervolgens moet je weten wat je aan de leverancier vraagt. Maak niet de fout door tijdens het opstellen van het PvE op de stoel van de leverancier te gaan zitten. Hij moet jouw functioneel PvE vertalen in een technisch PvE. Hij komt met technische oplossingen als antwoord op de vraag van de


organisatie en uiteindelijk van de cliënt.” “De leverancier moet volledig in de faciliterende rol zitten. Accepteer niet dat hij een loopje met je neemt. Hij moet meedenken en vanuit zijn ervaring adviseren. Niet uit de catalogus verkopen. Een goede leverancier zegt ook: ga dáár eens kijken. Vertrekpunt voor de leverancier is altijd het functioneel PvE. Dat PvE gebruik je bij de oplevering om te controleren over de geïnstalleerde technologie doet wat je ervan hebt verwacht. Kortom: zet pas je handtekening als het PvE als een soort addendum is toegevoegd aan de opdracht aan de leverancier.”

Nynke Leistra, projectleider KWmD Syntens

“Zorgbestuurders passen kennis KWmD toe bij nieuwe projecten” “Ik ben er trots op als projectleider dat zo’n groot en innovatief project in de gezondheidszorg is gelukt. Er was zoveel enthousiasme, zoals bij de burgerinitiatieven die meededen. Er is lef voor nodig om nieuwe wegen te bewandelen. Het is ook echt een compliment voor het ministerie van VWS. Want het KWmD-project was niet eerder gedaan.” “Er werd geen subsidie verleend. Deelnemers moesten zelf aan de slag, naast het verlenen van zorg, 24 uur per dag. De zorginstellingen werkten onder hoge druk. Ze deden vaak twee stappen vooruit en dan weer één terug. De geboden ondersteuning konden zij goed gebruiken.”


Visie “De bestuurders van de deelnemende initiatieven hebben een doorslaggevende rol gespeeld in het KWmD-project. Dat was ook de bedoeling. Zij moesten eerst een visie op de inzet van domotica en ICT ontwikkelen. Wat erg hielp was dat de eerste vijf instellingen ook mee hadden gedaan aan het project e-Awareness in de Care. In dat project, eveneens van het ministerie van VWS en Syntens, werd zorgbestuurders de nodige kennis bijgebracht over de inzet van ICT en domotica. Het ging om bewustwording. Zij hadden dus al een visie ontwikkeld en waren al begonnen met nieuwbouw toen ze bij het KWmD project instapten.”

Herpositionering “Opvallend was dat bestuurders in eerste instantie vaak dachten dat KWmD een aardig project was om er bij te doen. Maar al snel realiseerden zij zich dat het niet bij die ene locatie zou blijven. In veel gevallen viel het samen met de herpositionering van de hele instelling.” “Veel deelnemers zijn intussen helemaal overgegaan op het verlenen van kleinschalige zorg met domotica, zowel intra- als extramuraal. Dat is ingrijpend want je moet processen voor zorgverleners anders inrichten, ICT en vastgoed en facilitair moeten anders gaan werken. En de interne cultuur wordt zwaar op de proef gesteld. De hele organisatie gaat op de schop.” “Als je met domotica aan de slag gaat zoek je ook grenzen op. Neem de discussie over de aanwezigheid van een medewerker in de nacht. Sommige instellingen zeggen: dat

doen we niet meer nu we camera’s en uitluisterapparatuur hebben. Zij rekken daarmee de weten regelgeving op. Andere instellingen draaien het juist om: ondanks de aanwezigheid van domotica willen zij zelfs niet één maar twee medewerkers in de nacht hebben. Dat vinden zij veiliger. Zo komt elke instelling met eigen oplossingen die weer zijn gebaseerd op de eigen visie.”

Vertrouwen “Er moest enorm veel vertrouwen zijn tussen de KWmD-deelnemers. De projectleiders van de initiatieven zijn verscheidene keren bijeen geweest. Dat was niet verplicht. De bijeenkomsten werden goed bezocht. Naarmate het project vorderde nam het onderlinge vertrouwen toe. Projectleiders hebben ervaringen kunnen uitwisselen en van elkaar kunnen leren. Ze gingen ook bij elkaar kijken. De deuren gingen door het KWmD-project meer open. Zo is het KWmD-project door de jaren gegroeid, en de mensen ook. De projectleiders hebben zelfs aangegeven dat ze bijeen willen blijven komen.” “Het project heeft ruim drie jaar gelopen. Verandering gaat langzaam. Pas als de do motica echt is ingebed kan je kijken wat het heeft opgeleverd. Zo ver is het nog niet. De maatschappelijke businesscase, de mBC, die instellingen hebben gemaakt is een levend document. Het is een methodiek die je kunt meenemen naar nieuwe projecten met kleinschalig wonen en domotica of zelfs met robotica.”


Nynke Leistra (midden)

Verdienmodel “Door het opstellen van de mBC zijn de instellingen ook gaan nadenken over een verdienmodel. Zo zijn er gesprekken gaande met zorgverzekeraars om financiering te krijgen voor ICT en domotica in nieuwbouwprojecten. Vanuit Syntens gaan we door met het verspreiden van de verworven kennis in de zorgmarkt. Dat is onze uitdaging.” “De bestuurders van de deelnemende zorginstellingen hebben geleerd om met andere ogen te kijken naar ICT en domotica. Alles wat zij met vallen en opstaan hebben geleerd passen zij nu toe bij volgende nieuwbouwprojecten. Want domotica èn robotica zullen een steeds belangrijker rol gaan spelen in de ouderenzorg.”


Hoofdstuk 6 1

De Praktijk Bijlagen


FACTSHEET

maatschappelijke BusinessCase Roel van Est [email protected] / 06-2125 2828

Doel mBC: het komen van de waardering van cliëntbehoeften met stakeholders tot maatschappelijke meerwaarde voor financiers.

De maatschappelijke BusinessCase (mBC) is een gestructureerde kosten-baten afweging waarin het economische én het maatschappelijke nut samenkomen. Middels vijf samenhangende casussen beschrijft de mBC een duurzaam toekomstig organisatieconcept dat vertrekt vanuit de cliëntbehoeften.  De mBC is een methode om structuur en overzicht te creëren in de totale businesscase van een project.  Het einddoel is met het resultaat de dialoog met potentiële financiers aan te kunnen gaan.  Vooraf aan de realisatie kijkt het instrument predictief vooruit naar een volwassen organisatieconcept.  Het maakt zoveel als mogelijk de zachte kwalitatieve overwegingen hard in economische en maatschappelijke meerwaarde en weegt deze samenhangend af tegen verschillende perspectieven. Opbouw mBC: in vijf onderling verbonden perspectieven komen tot één gedeelde totaal kosten-baten afweging van een project.

 Casus 1: Het CliëntPerspectief (CP) beschrijft de primaire basisbehoeften van de cliënt die bevredigd worden door het creëren van waarde met een vernieuwend organisatieconcept.  Casus 2: Het BusinessModel (BM) beschrijft de scoping van het project en schenkt aandacht aan minimale basisvereisten, continuïteit en kopieerbaarheid: wie doet er wat en hoe.  Casus 3: De Organisatorische Case (OC) beschrijft investeringen, kosten en opbrengsten beredeneerd vanuit de organisatie.  Casus 4: De Maatschappelijke Case (MC) beschrijft alle stakeholders in relatie tot de impact en de gekwantificeerde maatschappelijke effecten die het project bewerkstelligt.  Casus 5: De maatschappelijke BusinessCase (mBC) vat casus één tot en met vier samen en beschrijft de levensvatbaarheid, succesfactoren, risico’s en de aanbevelingen voor toekomstige financiering. Samenhang van casussen. CP - de cliënt snapt/wil het; BM - de zorgverlener snapt/wil het; OC - de zorgaanbieder snapt/ wil het; MC - de stakeholder snapt/wil het; mBC - de financier snapt/wil het. Gebruik mBC: geen volledige precisie maar een gezamenlijk afwegingsproces waarin ieders kennis en doelen samenkomen.

 De mBC werkt met zorgvuldig gedocumenteerde aannames, veronderstellingen en indicatoren om een onderbouwde inschatting te maken voor de dialoog over een gezamenlijk wenselijke toekomstige situatie. Het is een waarderingsproces en pretendeert geen uiterste wetenschappelijke precisie.  Causaliteit en onderlinge afhankelijkheden zijn niet per definitie aantoonbaar en vergen vaak jaren onderzoek in toekomstige situaties. Schattingstechnieken, onderzoek en expert opinions trachten tot de best mogelijke benadering te komen.  Stakeholders zijn niet per definitie de financiers en waardering is nog geen bekostiging. De stakeholdersdialoog levert een gezamenlijke objectieve waardering van maatschappelijke effecten op en de uiteindelijke mBC is pas in een vervolgstap het startpunt van een financieringsdialoog.  De mBC berekent aan de maatschappelijke kant kostenbesparingen voor de maatschappij (MC), enkel toegerekend naar stakeholders. Het doel is niet de meerwaarde voor de cliënt te kwantificeren (CP). Deze vaak individueel waardeerbare cliëntbehoeften zijn wel de rationale waarop alle vervolgcasussen zijn gestoeld en waar stakeholders hun beleid op baseren (bv. meedoen, langer leven of geluk).  De focus op identificeerbare en kwantificeerbare effecten dient genuanceerd te worden vanuit deze meerwaarde voor de cliënt (CP). Een verbetering in bv. gezondheid, zelfredzaamheid, welbevinden, waardigheid, bewustzijn, gewoonten, daden of privacy bij de mens én zijn totale omgeving zijn in de mBC kwalitatief beschreven doelen, die de gekwantificeerde maatschappelijke effecten overstijgen.

De ICT REFLECTOR De ICT Reflector brengt bij een zorginstelling of regionaal initiatief het volgende in kaart: – De wijze waarop de visie op domotica beleidsmatig wordt geconcretiseerd. Daarbij vormen de resultaten van de maatschappelijke business case (mBC) een belangrijk vertrekpunt; – De kaders voor de ICT zorgtechnologie op het gebied van architectuur, infrastructuur en informatie management; – De kosten en de mogelijkheden om hier op te sturen; – De transitie- agenda met voorgestelde veranderingen in de vorm van verbeterplannen en quick wins; – Het draagvlak voor het inzetten van domotica; – Het zorgtechnologie governance model (bemensing); – Een vergelijking met de sector. CenCOR biedt vervolgens ondersteuning bij het tot stand brengen van ICT/domotica beleidsplan en het realiseren van een domoticaproject, waarbij de kaders voor ICT/domotica architectuur, infrastructuur en informatie management expliciet zijn ingevuld. De werkzaamheden worden gefaseerd uitgevoerd:

– Opstarten door middel van een workshop en/of interviews.

Toetsing ICT/domotica beleidsvorming: – Visie als vertrekpunt voor ICT/domotica beleid; – Formulering doelstellingen; – Formulering ICT/domotica inrichtingseisen; – Formulering randvoorwaarden; – Consequenties organisatie (vaststellen kernproblemen inclusief oplossingsrichtingen); – Beleid ten aanzien van stakeholders.

Toetsing implementatie strategie: – Vastgesteld wordt hoe ICT/domotica projecten worden opgestart, geëvalueerd en welke criteria daarbij een rol spelen; – Welke eisen worden gesteld indien een organisatiebrede uitrol wordt voorzien; – Hoe is de organisatorische inbedding van B&O (Beheer & Onderhoud) geregeld.

Rapportage aan bestuurder/ management team: – Conclusies en aanbevelingen opnemen in het Plan van Aanpak – Besprekingsverslagen/Powerpoint presentaties – Workshop (facultatief )

Oriëntatiefase: – vaststellen status ICT/domotica inrichtingen en beleidsaspecten


  

Conclusies en aanbevelingen opnemen in het Plan van Aanpak Besprekingsverslagen/Powerpoint presentaties Workshop (facultatief)

Plan van Aanpak

– Richt zich op gezamenlijk gebruik van Plan van Aanpak diensten in een gedefinieerde infrastrucCenCOR adviseert om voor de aansturing tuur (integratie) van het innovatieproces eende beleidsdocuCenCOR adviseert om voor aansturing van het innovatieproces een beleidsdocument ICT/domotica opwaarin te stellen zorginstelling vastlegt wat deen een finanvoor kwaliteitskaders ment ICT/domotica op te stellen dewaarin– deZorgt impact is van marktontwikkelingen in relatie tot de visie van de instelling. ciëleworden onderbouwing zorginstelling vastlegt wat de impact van De gevolgen voor de doelstellingen perisaandachtsgebied vervolgens vertaald in een plan Plan van Aanpak (PvA).tot Het is: – Maakt de ICT/domotica behoefte expliciet marktontwikkelingen in relatie dePvA visie • Ondersteunend bij het realiseren van de strategische doelen – Identificeert en projecteert de ICT/domovan de instelling. (informatieplanning) tica projecten De gevolgen• voor de richting doelstellingen per Geeft voor aantoonbare waardecreatie (keuzesop opbasis basisvan vanwat moet, wat vastgesteld beleid) kan en wat de organisatie wil aandachtsgebied worden vervolgens verIs Plan expliciet bekend(PvA). bij belanghebbenden – Geeft(draagvlak, inzicht in implementatie) de impact van de projectaald in een•plan vanenAanpak • Is onderdeel van een geïnstitutionaliseerd proces (ontwikkeling en ten: zowel financieel, qua tijdsbeslag, Het PvA is: onderhoud tijdens jaarlijkse businesscyclus) veranderingsaspecten, kwalitatieve ele– Ondersteunend bijco-productie het realiseren deen ICT/domotica • Is een vanvan Zorg (samenhang en brede uitrol) (informatieplanning) menten en organisatie. strategische doelen • Richt op hergebruik en duurzaamheid – Geeft richting voorzich aantoonbare waarde• Richt zich op gezamenlijk gebruik van diensten in een gedefinieerde creatie (keuzes op basis van vastgesteld De projectleiding infrastructuur (integratie) en - niveaus moeten zich richten op het beleid) • ZorgtBesturingsdomeinen Projectleiders voor kwaliteitskaders en een financiële onderbouwing • en Maakt de ICT/domotica behoefte expliciet – Is expliciet bekend bij belanghebbenbeheersen van: den (draagvlak, implementatie) – Kosten – Is onderdeel van een geïnstitutionaliseerd – Tijdsplanning KWmDboekje@CenCOR 2 23-07-2012 proces (ontwikkeling en onderhoud tij– Kwaliteit dens jaarlijkse businesscyclus) – Doelstellingen – Is een co-productie van Zorg en ICT/dom– Risico’s otica (samenhang en brede uitrol) – Opbrengsten – Richt zich op hergebruik en duurzaamheid Adequate beheersing van deze variabelen is te verwezenlijken indien de huidige situatie 106 Kleinschalig Wonen met Domotica

Adequate beheersing van deze variabelen is te verwezenlijken indien de huidige situatie (‘ist’)en de gewenste situatie (‘soll’) duidelijk in beeld zijn gebracht en per aandachtsgebied kaders zijn gedefinieerd en aanbevelingen opgesteld. CenCOR beveelt aan om daarbij onderstaand model toe te passen.

planning en ontwerpen voor implemen(‘ist’)en de gewenste situatie (‘soll’) duidebusiness cases (MBC’s) tatie van succesvolle exploitaties. lijk inMaatschappelijke beeld zijn gebracht en per aandachtsgebiedDekaders zijn gedefinieerd en aanbeveMBC’s hebben in belangrijke mate bijgedragen tot het succes van het KWmD-project: lingen opgesteld. CenCOR beveeltgedwongen aan om hunDomotica Beleidsdocument a. Het heeft bestuurders visie te bepalen betreffende: i. Dienstenportfolio; daarbij onderstaand model toe te passen. Alle deelnemende zorginstellingen hebben ii. Aanleg en gebruik van het technisch platform; in hun mBC’s uitspraken gedaan over hun iii. Organisatie inrichting; visie op domotica. Verscheidene instellinMaatschappelijke Business Cases KWmDboekje@CenCOR 3 23-07-2012 gen zijn tijdens het project een stap verder (mBC’s) gegaan en hebben voor hun organisatie een De mBC’s hebben in belangrijke mate bijgeop bestuursniveau bekrachtigd Domotica dragen tot het succes van het Beleidsdocument opgesteld. Het document KWmD-project: is een leidraad voor iedereen in de organisaa. Het heeft bestuurders gedwongen hun tie die betrokken is bij domotica. visie te bepalen betreffende: Onderdelen van het document: i. Dienstenportfolio; – Voor - en nadelen van zorgtechnologie/ ii. Aanleg en gebruik van het technisch domotica; iii. platform; – Welke zorgdiensten moeten worden iv. 0rganisatie inrichting; ondersteund met concreet benoemde v. Revenuen en kosten; domoticafuncties; Samenwerkingsvormen. – Investerings- en operationele kosten; b. De resultaten van de mBC’s kunnen – Beheers aspecten; gebruikt worden als terugkoppeling om – Privacy- en veiligheidsmaatregelen. de visie gericht bij te stellen, indien noodzakelijk. Meer informatie: www.cencor.info c. Het heeft bestuurders tevens gedwongen om de visie gestructureerd om te zetten in


Stappenplan en Functioneel Programma van Eisen Vilans heeft een Stappenplan en functioneel Programma van Eisen (PvE) ontwikkeld als hulpmiddel voor instellingen in zorg en wonen om te komen tot een juiste keuze van technologie. Dit Stappenplan en functioneel Programma van Eisen (PvE) was beschikbaar voor de initiatieven die deelnamen aan het project Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD). Aan de hand van de ervaringen die zijn opgedaan in de projecten zijn het Stappenplan en het PvE verder ontwikkeld.

Stappen voor succesvolle toepassing van technologie (domotica) in wonen en zorg (verkort) Stap 0: Plan voorbereiding – “Een goed begin is het halve werk” Aanschaf en implementatie van domotica start met een goede voorbereiding. Het begint met de visie op het gebruik van technologie in de zorg en op de rol die ICT kan spelen voor de zorg en zeker ook voor arbeid. Besloten moet worden om een project te starten waarin aanschaf en implementatie worden voorbereid en uitgevoerd.

Stap 1: (Zorg)dienst ontwikkelen en aanbieden Na het besluit een project te starten is de eerste stap het concretiseren van de zorgdienst die de organisatie met behulp van technologie wil gaan ontwikkelen en aanbieden. Daarmee wordt ook duidelijk welke mensen in de organisatie in de toekomst te maken zullen krijgen met de in te voeren technologie en dienst. Tijdige 108 Kleinschalig Wonen met Domotica

betrokkenheid en gebruik van hun kennis en ervaring is van belang. In deze fase wordt het communicatieplan opgesteld. Een begin wordt gemaakt met het opstellen van de (Maatschappelijke) Business Case.

Stap 2: (Zorg)dienst uitwerken In stap 1 is bepaald wat voor soort dienst ontwikkeld gaat worden en wat de contouren zijn van de (Maatschappelijke) Business Case die daaraan ten grondslag ligt. In stap 2 wordt dit verder uitgewerkt.

Stap 3: Functies technologie uitwerken In deze fase wordt het plan voor inzet van technologie concreter uitgewerkt en wordt een helder inzicht verkregen in de bijbehorende kosten en financieringsmogelijkheden. Het PvE wordt opgesteld en op grond daarvan wordt een zogeheten system integrator geselecteerd.

Stap 4: Besluit Raad van Bestuur De Raad van Bestuur neemt een besluit over het al dan niet voortzetten van het project, dus van de implementatie van Zorg met technologie. Dit besluit wordt genomen op basis van: 1. (Maatschappelijke) Business Case 2. Risicoanalyse. Het gaat hier niet alleen om de financiële risico’s die verbonden zijn aan de implementatie, maar ook de risico’s op het gebied van veiligheid van het toepassen van de gekozen technologie 3. Plan voor risicobeheersing

Stap 5: Voorbereiden implementatie Hoe die voorbereiding plaatsvindt is mede afhankelijk van de gekozen toepassing van technologie. Meestal gaat het om: 1. Definitieve afspraken met system integrator over: – De technische invulling – Service Level Agreement (SLA) 2. Opstellen implementatieplan – Plan voor inbedding van de toepassing van de technologie in de zorgen werkprocessen – Beschrijving van de beheersorganisatie – Uitwerking van de maatregelen de in stap 4 geanalyseerde risico’s te beheersen – Communicatieplan intern en extern 3. Realiseren van een testopstelling voor het vaststellen van de juiste werking van de technologie en diensten en het zo nodig aanpassen ervan. De testopstelling kan ook worden gebruikt voor scholing van medewerkers (zie stap 6). 4. Informeren en werven van cliënten/ bewoners

Stap 6: Realisatie In deze fase vindt de implementatie daadwerkelijk plaats. – Technische realisatie door installateur en - system integrator – Scholing van de zorgmedewerkers – Aanwijzen bewoners (indien van toepassing) – Opnemen toepassen domotica in zorgplan bewoner – Vrijgave en acceptatie technologie

– Controle op juiste werking van de technologie – Instellen technologie conform de eisen in het zorgplan van de bewoner – Scholing bewoners

Stap 7: Gebruiksfase De technologie wordt in de praktijk gebruikt. Er is aandacht voor ondersteuning van alle betrokkenen bij het gebruik van de technologie. Regelmatig vindt evaluatie plaats van het gebruik en worden zo nodig aanpassingen aangebracht in het zorgplan van de bewoner.

Het Functioneel Programma van Eisen Het functioneel Programma van Eisen (PvE) geeft een overzicht van de door de organisaties gekozen functies van domotica. Het PvE verschilt van organisatie tot organisatie. Het is onder meer afhankelijk van de bewoners en de visie op zorg. In het PvE worden de functies (toepassingen) beschreven die door het inzetten van domotica in de (groeps)woning, voorziening of instelling gerealiseerd moeten worden. Het PvE vormt startpunt en ijkpunt voor het toepassen van domotica. Op basis van dit functioneel PvE wordt een technisch PvE opgesteld en worden definitieve keuzes gemaakt. Na het installeren van de domotica kan de gerealiseerde functionaliteit worden getoetst aan de in het functioneel PvE beschreven functionaliteit. Het functioneel PvE zoekt een balans tussen wat mogelijk, wat zinvol en wat technisch haalbaar is. Deze elementen zijn in de loop Kleinschalig Wonen met Domotica 109

van de tijd aan verandering onderhevig. Wat vandaag niet mogelijk is, of alleen tegen hoge kosten, is morgen misschien wel mogelijk en betaalbaar. Het PvE is dus een momentopname en zal geregeld bijgesteld moeten worden.

Functiegroep: comfort en zelfredzaamheid

Bij de indeling van de functies worden verschillende functiegroepen onderscheiden. Hier wordt een overzicht gegeven zoals die voor en in samenwerking met zorginstelling tanteLouise-Vivensis is uitgewerkt. Het eigenlijke format functioneel PvE is verder uitgewerkt en bevat achtergrondinformatie.

Functiegroep: mantelzorgers

Functiegroep: veiligheid – passieve alarmering. Bewaking op mogelijke persoonlijke noodsituaties overdag en/of in de nacht – actieve personenalarmering – dwaalpreventie en dwaaldetectie – licht – toegangscontrole – bewaking woning (gebouw)

Functiegroep: zorg – passieve alarmering – actieve alarmering – licht, dagen nachtritme – ondersteuning zelfredzaamheid – verpleegkundige en medische zorg en begeleiding op afstand – bewaking op afstand


– smart home oplossingen – videocommunicatie – verschillende beeldscherm (screen) toepassingen

– veiligheid – ondersteuning en begeleiding op afstand – maatschappelijke participatie

Functiegroep: medewerkers en organisatie – veiligheid medewerkers – veiligheid installaties – energiebeheer In principe hebben de functies omtrent het licht het doel de kwaliteit van leven te verhogen, terwijl bij de groepen 1 en 2 het accent meer ligt op het ondersteunen van het zorgpersoneel. Deze indeling is niet absoluut. Het via nachtoriëntatieverlichting bewoners in staat stellen zelf naar het toilet te gaan, geeft niet alleen verhoging van de kwaliteit van leven, maar ook een vermindering van de werkdruk op het personeel. Een aantal functies is individueel instelbaar per bewoner. Deze individuele instelbaarheid wordt opgenomen in het zorgplan van de bewoner.

Meer weten?

VWS

CenCOR

Sita Kishna T 070 3407388 E [email protected] www.minvws.nl

Jacques Aarts T 06 46154073 E [email protected] www.cencor.info

Syntens

Ernst & Young

Nynke Leistra T 06 22516577 E [email protected]

Roel van Est T 06 21252828 E [email protected]

Julia Foekema T 06 51429793 E [email protected] www.syntens.nl

Vilans

Jan Thie T 030 7892336 E [email protected] www.vilans.nl


Kleinschalig Wonen met Domotica

Recommend Documents