AlterIAS
Inleiding .......................................................................................................... 3 Educatie over invasieve planten in 3 stappen
....................... 4
Stap 1 : vóór de informatiesessie ................................................................. 4 Stap 2 : tijdens de informatiesessie .............................................................. 5 o Module 1 en module 2 .......................................................................... 5 o Klassikale animaties ............................................................................. 6
Identificeren van invasieve planten ............................. 6
Invasieve planten en natuurlijke milieus ..................... 6
Invasieve planten ‘reizen’............................................ 7
Hoe invasieven aanpakken ......................................... 8
o Op de sites van PCS en CTH ............................................................... 10 Stap 3 : na de informatiesessie .................................................................... 11
Documentatiemateriaal ......................................................................... 12
2
Het bewaren van de biodiversiteit is één van de belangrijkste milieu-uitdagingen van deze eeuw. De introductie en verspreiding van invasieve planten (of exotische, woekerende planten) wordt momenteel beschouwd als één van de belangrijkste oorzaken van het wereldwijde verlies aan biodiversiteit. Daarnaast zorgen deze planten voor de degradatie van de ecosystemen, veroorzaken ze soms problemen voor de volksgezondheid en vormen een enorme economische belasting voor de maatschappij. Het overgrote deel van deze planten zijn sierplanten die werden ingevoerd en geteeld omwille van hun tuinbouwkundige eigenschappen. Daarom is preventie in de groensector essentieel. De problematiek van invasieve planten is redelijk recent en blijft, ondanks het groeiend bewustzijn, ook in het onderwijs redelijk onbekend. De wetenschappelijke discipline nl. de invasiebiologie is ook weinig geïntegreerd in de opleidingen in de groensector (tuin- en landschaparchitectuur, groenmanagement, tuinbouwkunde,…). Aangezien deze opleidingen direct betrokken zijn bij de problematiek, is het dus belangrijk om nu de toekomstige groenvoorzieners te vormen die later met dit probleem zullen geconfronteerd worden. Het LIFE project AlterIAS [ALTERnatives to Invasive Alien Species] verzorgt een sensibilisatiecampagne in het tuinbouwonderwijs. Daarnaast werden een aantal didactische middelen uitgewerkt om het fenomeen van biologische invasies, invasieve planten en preventieve maatregelen voor de groensector te illustreren bv. PowerPoint presentatie, interactieve animaties, documentaire DVD, folders, brochures, website, pedagogisch dossier, … Dit pedagogisch dossier stelt een methode voor die in het onderwijs kan gevolgd worden om de thematiek van invasieve planten te integreren.
3
Stap 1 : voorbereiding
Informatie opzoeken Breng een bezoek aan de website van AlterIAS (http://www.alterias.be), waar reeds vele begrippen aangaande invasieve planten worden uitgelegd (definitie, gevolgen, situatie in België,…). Raadpleeg ook eens FAQ (veelgestelde vragen), u zal er vele antwoorden terugvinden maar sommige vragen kunnen ook de basis voor discussies vormen. Er zijn nog een aantal andere interessante websites die u kan bezoeken, bijvoorbeeld : Belgisch biodiversiteitsplatform (Belgisch forum voor invasieve planten) : http://ias.biodiversity.be/ Cellule de gestion des plantes invasives de l’Unité Biodiversité & Paysage (ULg GxABT) http://www.gembloux.ulg.ac.be/biodiversite-et-paysage Le plan d’action « Berce du Caucase » en Wallonie http://environnement.wallonie.be/berce/ Portail Biodiversité en Wallonie (bonnes pratiques de lutte): http://biodiversite.wallonie.be/fr/bonnes-pratiques-de-lutte.html?IDC=3549 Het INTERREG project INVEXO (project over het beheer van verschillende invasieven): http://www.invexo.be/ Agentschap voor natuur en bos http://www.natuurenbos.be/nlBE/Natuurbeleid/Soortenbeleid/Overlast_schade/door_uith_soorten.aspx Waarschuwingssysteem invasieve exoten http://waarnemingen.be/invasive_alert_view.php
Discussie Als voorbeiding op de informatiesessie en om het kennisniveau/perceptie in te schatten kunnen er vooraf een aantal eenvoudige vraagjes in de klas besproken worden. De bedoeling is om het debat te openen. Enkele voorbeeldvragen :
Wat is een invasieve plant ? Kan je een aantal invasieve planten opnoemen ? Kan je een aantal sites met invasieve planten lokaliseren ? Zoek of beschrijf een geïnvadeerde site in de buurt van de school Welke planten zijn volgens jou een alternatief voor invasieve planten ? Wat betekent « biodiversiteit » ? Hoe kunnen invasieve planten de diversiteit beïnvloeden ? 4
Stap 2 : de informatiesessie Er worden 2 opleidingsformules/animaties voorgesteld. Een module van 50 minuten (module 1) of een module van 100 minuten (module 2). Deze opleidingen kunnen ter plaatse in de schoolinstelling of in de onderzoeksinstellingen (Proefcentrum voor Sierteelt te Destelbergen of le Centre Technique Horticole de Gembloux) gegeven worden.
Module 1 (50'): PPT presentatie "Invasieve planten " Tijdens een algemene presentatie komen de belangrijkste aspecten met betrekking tot invasieve planten aan bod. :
Invasieve planten: definitie, gevolgen, verspreidingsfactoren, situatie in België Beheer & preventie Gedragscode invasieve planten Alternatieve planten: concept & voorbeelden
In functie van tijd en vraagstelling, kan de presentatie gevolgd worden door een debat en/of DVD-fragmenten. Op de CD in de bijlage wordt u een uitgebreidere PPT presentatie aangeboden die dieper ingaat op volgende onderwerpen : Een uitgebreidere inleiding over de problematiek met ook voorbeelden van invasieve diersoorten. Verklaring van enkele specifieke, wetenschappelijke termen zoals de regel van Williamson, latentieperiode, ERH of Enemy Release Hypothesis Beheer invasieve planten (principes beheer, enkele concrete voorbeelden) Voorstelling AlterIAS project
Module 2 (100'): Interactieve animaties Bij module 2 worden er 100 minuten voorzien waarin de voorgaande presentatie wordt gegeven, die gevolgd worden door (1) meerdere interactieve animaties met de studenten (voor het hoger onderwijs) of (2) het klassikaal bekijken van de DVD (voor het middelbaar onderwijs). De animaties worden in de volgende pagina’s beschreven zodat docenten ze zelf ook kunnen begeleiden. Voor elke animatie wordt de doelstelling, opzet en discussiemogelijkheden beschreven.
5
Klasssikale animaties Deze animaties worden begeleid door een PPT-presentatie (zie bijgevoegde CD). In deze module worden er vier animaties voorgesteld. Voor sommige animaties dienen thematische fiches gebruikt te worden (af te drukken). De animaties steunen verder op de begrippen en informatie die tijdens de voorgaande presentatie aan bod kwamen (zie module 1).
Animatie 1 : Identificeren van invasieve planten Doelstelling: Deze activiteit is opgebouwd rond het identificeren van invasieve planten in het landschap. Beschrijving: Er worden meerdere foto’s aan de groep getoond (projectie PPT) waarna de studenten de invasieve planten klassikaal identificeren. Discussie : De volgende soorten worden ter identificatie voorgesteld : Foto 1 : Japanse duizendknoop Foto 2 : Japanse duizenknoop, reuzenberenklauw, reuzebalsemien, Foto 3 : hemelboom Foto 4 : vlinderstruik, Canadese guldenroede Foto 5 : gewone robinia Foto 6 : Japanse duizendknoop
Animatie 2 : Invasieve planten en natuurlijke milieus Doelstelling : Tijdens deze activiteit worden invasieve planten gelinkt aan de semi-natuurlijke milieus waar ze zich ontwikkelen. Doelstelling is om (1) de link te leggen tussen de ecolgische kenmerken van het milieu en de invasieve planten ; (2) te duiden dat bepaalde invasieve planten wijdverspreid in verschillende milieus voorkomen alsook dat er invasieven zijn die zich enkel in specifieke milieus ontwikkelen.
Beschrijvig : Zowel de PPT presentatie als de fiches uit de presentatie (dienen uitgeprint te worden) worden gebruikt tijdens deze animatie. Verdeel de groep in 4 Iedere groep dient tussen de voorgestelde invasieven (in fichevorm), de planten te selecteren die invasief worden in het door hun gekozen milieu. Iedere groep presenteert zijn lijst. Associaties tussen de semi-natuurlijke milieus en invasieve planten is weergegeven in tabel 1. 6
Tabel 1 : Semi-natuurlijke milieus en invasieve planten Semi-natuurlijke milieus Kustduinen Kalkrijke graslanden, rotsachtige milieus Heide en bossen Rivieroevers, vochtige milieus
Invasieve soorten Rosa rugosa (Cotoneaster horizontalis) Cotoneaster horizontalis, Ailanthus altissima Rhododendron ponticum, Prunus serotina Fallopia japonica, Heracleum mantegazzianum, Impatiens glandulifera, Spiraea alba, Hydrocotyle ranunculoides, Solidago canadensis, (Buddleja davidii)
Discussie : Kustduinen en kalkrijk grasland Zowel kustduinen als kalkrijk grasland zijn zeldzame en beschermde habitats in Europa. Ze zijn geklasseerd als Natura 2000 en het zijn habitats van communautair belang in de Habitatrichtlijn van de Europese Gemeenschap. Het zijn gebieden met een groot ecologisch belang met een typische fauna en flora. Het is daarom zeer belangrijk om deze milieus te beschermen. Om de risico’s van invasies te beperken, moet men de aanplant van invasieve planten in de buurt van deze milieus beperken. Heide en bossen Heide (vochtige en droge heide) hebben eveneens een belangrijke, ecologische waarde. Heel kenmerkend voor deze milieus zijn de zure bodems. Pontische rhododendron (Rhododendron ponticum) is zeer invasief in dit milieutype waar de plant ondoordringbare massieven vormt. Deze Rhododendron, alsook de Amerikaanse vogelkers ((Prunus serotina) invadeert ook bossen op zure bodems. Bossen hebben zowel een ecologische als economische functie. Invasies in bossen hebben een niet te verwaarlozen economische impact ; naast de extra beheerskosten van het terrein veroorzaken ze ook een rentabiliteitsverlies in de geïnvadeerde zones. Rivieroevers en vochtige milieus Rivieroevers en vochtige milieus zijn zeer interessante gebieden voor de biodiversiteit. Maar daarnaast spelen deze milieus ook een belangrijke rol in de verspreiding van invasieve planten. Het water transporteert de zaden, wortel-, wortelstok- of stengelfragmenten over soms lange afstanden. Daarom treft men ook veel invasieve planten aan langs waterwegen. Invasieve waterplanten kunnen grote wateroppervlakken (meren, vijvers) bedekken en de werking van het ecosysteem wijzigen. Dit heeft enorme economische gevolgen. Elk jaar worden er enorme bedragen uitgegeven om de verdere progressie van deze soorten te beperken.
7
Animatie 3: invasieve planten « reizen » ! Doelstelling: Tijdens deze activiteit worden de verspreidingsfactoren van invasieve planten geïdentificeerd. Hiermee wordt aangetoond dat planten gemakkelijk kunnen ‘ontsnappen’ van de plaats waar ze werden aangeplant. Talrijke natuurlijke of menselijke verspreidingsfactoren dragen bij tot hun verspreiding in de natuur (tabel 2).
Tabel 2: Belangrijkste verspreidingsfactoren van invasieve planten Natuurlijke factoren Menselijke factoren Verspreiding van zaden & vruchten (wind, Aanplant of inzaaien vogels, etc.) Verspreiding van wortel, wortelstok- en Groenafval stengelfragmenten Vegetatieve vermenigvuldiging (stolonen, Grondtransport wortelstokken, uitlopers)
Beschrijving: De groep wordt in 4 verdeeld Elke subgroep ontvangt een foto waarop ze een maximaal aantal verspreidingsfactoren voor invasieve planten dienen te identificeren. Discussie Zaden worden gemakkelijk vervoerd via vogels en de wind. Lineaire elementen zoals transportwegen (autosnel-, spoor- of waterwegen) fungeren als verspreidingsnetwerk van invasieve planten. De stroom van auto’s of treinen begunstigt de verspreiding van zaden (bv. vlinderstruik, bezemkruiskruid). Waterwegen vervoeren eveneens zaden of plantfragmenten (rhizomen, stengels,..), soms zelf over lange afstanden (bv. reuzebalsemien). Al deze verspreidingsfactoren zijn geassocieerd aan bepaalde omgevingen (tabel 3).
Tabel 3 : Enkele verspreidingsfactoren voor verschillende omgevingen Omgeving Stad Ommuurde tuin Werf Boomkwekerij
Verspreidingsfactoren Auto-, water- en spoorwegen Vogels, wind, uitwisseling planten of zaden tussen buren, groenafval Grondtransport Vogels, wind, verkoop, groenafval
8
Animatie 4 : Hoe invasieven aanpakken ? Doelstelling: Tijdens deze activiteit wordt aandacht besteed aan de gevolgen van de aanwezigheid van invasieve planten, het belang van preventieve maatregelen en de gevolgen van de beheersmaatregelen. Beschrijving : De groep wordt onderverdeeld in 4 subgroepen. Iedere groep vertegenwoordigt een type van gebruikers van sierplanten: Openbare groendiensten Tuinaanleggers of -architecten Tuinliefhebbers Boomkwekers Er worden een reeks vragen gesteld. Elk team verdedigt een standpunt vanuit zijn gevoeligheden en beperkingen. Elke vraag wordt gelinkt aan een foto. Volgende vragen komen aan bod : Moet deze populatie reuzenberenklauw verwijderd worden ? Moet deze Japanse duizenknoop aangepakt worden? Moet men de verkoop van Buddleja verbieden? Wat met dit massief Cotoneaster horizontalis die deze talud bedekt ? Hoe kunnen we de verspreiding van invasieve planten beperken ? Wat met groenafval van invasieve planten ?
Discussie : Debat tussen de groepen. De animator confronteert de meningen van de verschillende groepen. Hij kan ook het standpunt van de ecologisten aanbrengen. Elke vraag opent het debat voor een aantal gerelateerde vragen over het onderwerp. Moet deze reuzenberenklauw verwijderd worden ? Stelt deze populatie een probleem? Is er een risico voor de volksgezondheid? Hoe kan de plant zich verspreiden? In geval van beheer dient gewezen te worden op het belang van beschermende kledij en dient op een gecoördineerde manier het stroomgebied (stroomafwaarts) aangepakt te worden. Voor de tuinliefhebbers of imkers het belang van de plant bespreken. Wat doen als een particulier deze plant in zijn tuin wenst te behouden ? Moet men verplicht worden om de plant te verwijderen? Er zijn al groendiensten die de bestrijding van deze plant in hun gemeentereglement hebben opgenomen. Moet dit massief Japanse duizenknoop aangepakt worden? Hoe Japanse duizendknoop beheren? Het moeilijke beheer van deze soort ter sprake brengen. Voor de openbare en private groendiensten en tuin de risico’s op verspreiding door grondtransport en groenafval uitlokken. Voor de tuinliefhebbers zorgt deze plant voor problemen met de buren aangezien ze zich uitbreidt. Moet men de verkoop/aanplant van deze soort stopzetten ?
9
Moet men de verkoop van Buddleja verbieden? In welke milieus is de vlinderstruik invasief ? Hoe de verspreiding van de plant tegengaan? Waarom is deze plant zo gegeerd in tuinen ? Deze plant is aantrekkelijk voor bestuivers, soms komt ze in concurrentie met de inheemse planten, de inheemse planten zijn belangrijk voor de voortplanting van insecten. Wat met dit massief Cotoneaster horizontalis die deze talud bedekt ? Wat zijn de voornaamste functies van Cotoneaster horizontalis ? In welke specifieke milieus is deze plant invasief ? Waar vindt men vooral deze milieus terug ? Hoe verspreidt Cotoneaster horizontalis zich ? Welke aanbeveling kan je doen naar aanplant? Welke alternatieve plant kan voorgesteld worden ? Een inheems of exotisch alternatief? Wat is het risico als men exotische alternatieven gaat voorstellen ? Wat kunnen we doen om de verspreiding van invasieven tegen te gaan ? Dit is een algemene vraag over preventieve maatregelen. Deze vraag laat toe om na te gaan of de inhoud van de presentatie verwerkt is. De discussie buigen naar preventieve maatregelen die iedereen kan toepassen, met referentie naar de Gedragscode. Wat met groenafval van invasieve planten ? De problematiek van het dumpen van groenafval aankaarten. Te vermijden handelingen ( dumpen van groenafval in de natuur, rivieren of braakliggende terreinen). Hoe zich ontdoen van tuinafval (composteren…).
2. Op de sites van PCS of CTH Naast de theoretische presentaties en interactieve animaties in de klas, kan bij bezoek aan de onderzoekscentra de opleiding afgerond worden met een didactisch parcours op de site. Elk onderzoekscentrum beschikt over didactisch materiaal zodat de studenten een aantal invasieve planten en hun alternatieven ter plaatse kunnen leren kennen.
I. Invasieve planten in vivo Van een aantal invasieve planten in pot worden de belangrijkste botanische eigenschappen besproken, verspreidingsmanieren, maatregelen ter preventie en beheer.
II. Alternatieve tuin Bezoek aan « de alternatieve tuin » waar heel wat alternatieven met verschillende functies bv. boom, haag, waterplant, … ter vervanging van invasieven worden voorgesteld.
10
Stap 3 : na de sessie Er kunnen na de sessie verschillende, bijkomende activiteiten uitgevoerd worden: Bekijken DVD en debat Reflectie in de klas : "Wat kan ik /kunnen wij als klas doen ?" Formuleren van een aantal voorstellen die klassikaal en/of individueel kunnen ondernomen worden. Zich aansluiten bij de Gedragscode als tuinliefhebber, docent of onderwijsinstelling Bezoek brengen aan geïnvadeerde sites. Als school communicatie-acties opzetten over invasieve planten (bv. tijdens opendeurdagen, …). Groepswerken op een specifieke sites: analyse probleem en voorstellen beheer uitwerken. Uitwerken van een tuin zonder invasieven Deelname aan vervroegd detectiesysteem (richtlijn Gedragscode)
11
Aan de docenten en studenten wordt er documentatiemateriaal ter beschikking gesteld : PPT presentatie Deze presentatie vormt de basis van de opleiding. De belangrijkste begrippen worden aangekaart (definitie, gevolgen, preventie en beheer, etc.). De docent kan deze presentatie vrij gebruiken en aanvullen. Er wordt zowel een korte als een uitgebreidere presentatie ter beschikking gesteld. Folder LIFE project AlterIAS « Preventie begint in onze tuin » Deze folder illustreert de problematiek van invasieve planten met de nadruk op het belang om op een preventieve manier actie te ondernemen. Nota over het informatiesysteem Harmonia Deze toelichting is geschreven door het Belgisch Biodiversiteitsplatform. Het protocol dat door wetenschappers gebruikt wordt om planten in te delen in een zwarte lijst, bewakingslijst en alarmlijst wordt beschreven. DVD "Invasieve planten: een zaak van biodiversiteit, een uitdaging voor de samenleving" Tijdens deze didactische DVD van 40 minuten wordt het thema invasieve planten via interviews, beheerswerken, getuigenissen, animaties,… geïllustreerd in 4 hoofdstukken : Hoofdstuk 1 : Inleiding Hoofdstuk 2 : Het verhaal van een duizendknoop uit Japan Hoofdstuk 3 : Enkele invasieve planten en hun impact Hoofdstuk 4 : Preventie begint in onze tuinen Gedragscode invasieve planten in België De Gedragscode voor de professionele groenvoorziener die in onderling overleg met de groensector werd opgesteld. Ook tuinbouwleerkrachten en tuinbouwscholen kunnen de Gedragscode ondertekenen. Folder Gedragscode « Plant anders » In deze folders wordt de Gedragscode en de preventieve richtlijnen voorgesteld. . Folder "Stop de verspreiding van invasieve waterplanten" In deze folder wordt de problematiek van invasieve waterplanten geschetst en worden er enkele alternatieve planten voorgesteld. Brochure "Alternatieven voor invasieven" Deze geïllustreerde brochure (60 pagina’s) is een selectie van inheemse planten die ter vervanging van invasieve planten kunnen gebruikt worden. CD met diverse informatie, artikels, documenten Pedagogisch dossier PowerPoint presentatie (2 versies) & animatie Wetenschappelijke literatuur, ….
12
Dit document werd uitgewerkt in januari 2012 door C. Mathys, M. Halford, L. Heemers & G. Mahy in het kader van het LIFE+ project AlterIAS dat gecoördineerd wordt door l’Unité Biodiversité & Paysage de l’Université de Liège Gembloux Agro-Bio Tech
In samenwerking met: Le Centre Technique Horticole de Gembloux
Proefcentrum voor Sierteelt
De Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu
Het Belgisch Biodiversiteitsplatform en het Belgisch forum voor invasieve planten (BFIS)
Gesteund en gecofinancierd door:
----------------------------------------------------
AlterIAS – Alternatieven voor invasieve planten – is een communicatieproject dat gewijd is aan invasieve planten en preventieve maatregelen voor de professionele groensector (http://www.alterias.be). AlterIAS [2010 – 2013] wordt gesteund en gecofinancierd door het LIFE + programma van de Europese Commissie en door de regionale en federale administraties verantwoordelijk voor leefmilieu in België (Agentschap voor Natuur en Bos, Leefmilieu Brussel, Service Public de Wallonie).
13
