stadsherstel.nl JAARVERSLAG 2011

stadsherstel.nl

Stadsherstel Amsterdam n.V. | Jaarverslag 2011

JAARVERSLAG 2011

STADSHERSTEL AMSTERDAM N.V. JAARVERSLAG 2011

Missie Stadsherstel Amsterdam N.V. zorgt, binnen het gebied van de Stelling van Amsterdam, voor duurzaam behoud van in verval geraakt monumentaal of beeldbepalend gebouwd erfgoed. Dat doet zij door restauratie, herbestemming en beheer. Stadsherstel levert hierdoor een belangrijke bijdrage aan het bewaren van erfgoed voor volgende generaties en het behoud van het restauratieambacht. Stadsherstel verricht haar werkzaamheden vanuit een autonome positie door een financieel gezonde en efficiënte bedrijfsvoering met respect voor de belangen van aandeelhouders en belanghebbenden.

Ontwerptekening Posthoornkerk door P.J.H. Cuypers, 1887, Stadsarchief Amsterdam.

inhoud Samenstelling Raad van Commissarissen en Directie

7

Preadvies van de Raad van Commissarissen

9

Om de schoonheid

13

Verslag van de Directie

15

Interview met Paul Morel

29

Voormalige brandweerkazerne Oud Nico

29

Stichting Stadsherstel Paramaribo

32

Gerardus Majellakerk

35

Stichting Oude Hollandse Kerken

40

Congres Urban Heritage Inc.

41

Interview met Gijs Hoen

43

‘Stadsherstel herstelt ook hier de stad’

43

Wevershuizen

47

Beulingstraat 15-17

53

Reguliersgracht 2 / Herengracht 532

55

Interview met Willem van Iterson

59

Posthoornkerk

59

Kinderbewaarplaats Johanna Margaretha

63

Paviljoen bij Fort Diemerdam

67

Warmoesstraat 15

71

Interview met Emmy Schouten

75

Overzicht restauratieprojecten

78

Jaarrekening 2011

82

Controleverklaring

106

Aandeelhouders met een belang van 5% of meer

107

Meerjarenoverzicht

108

De mensen van Stadsherstel

110

Pandenlijst

112

Een aantal panden van Stadsherstel in Amsterdam

118

Stadsherstel binnen de Stelling van Amsterdam

120

Colofon

121

Bloemgracht 166, gerestaureerd in 2011, foto Ernest Annyas.

5

INHOUD

Samenstelling Raad van Commissarissen en Directie

Raad van Commissarissen

3 drs. N.W. Hoek – voorzitter 3 mevrouw drs. A.M. Fentener van Vlissingen – vicevoorzitter 3 mevrouw drs. D.E. Manson 3 drs. H. van der Noordaa 3 mr. J.H.J. Preller 3 E.A. Schilp 3 mr. drs. J.G. Wijn

Directie

3 mr. A. Meerstadt MRE – directeur 3 J.A. Hulscher – adjunct-directeur

Stadsherstel Amsterdam N.V. ‘Kinderbewaarplaats aan den Wingerdweg over het Y te Amsterdam’, ongedateerd, tekening architect Th. J. Roetering, Stadsarchief Amsterdam.

3 Amstelveld 10 1017 JD AMSTERDAM Telefoon 020 520 0060 Fax 020 638 2040 Internet www.stadsherstel.nl E-mail [email protected]

7

SAMENSTELLING RAAD VAN COMMISSARISSEN EN DIRECTIE

Preadvies van de Raad van Commissarissen Aan de aandeelhouders

Hierbij bieden wij u de door de directie opgemaakte jaarrekening van Stadsherstel Amsterdam N.V. over het jaar 2011 aan, overeenkomstig het bepaalde in artikel 22 van de statuten. Daarnaast vindt u het verslag van de directie. De jaarrekening is door de Raad besproken in aanwezigheid van de directeur en de externe accountant en vervolgens vastgesteld in zijn vergadering van 28 maart 2012. De Raad van Commissarissen is als audit committee opgetreden. De jaarrekening gaat vergezeld van een accountantsverklaring als bedoeld in artikel 17 van de statuten. Wij stellen u voor om: 33 de jaarrekening 2011 vast te stellen en decharge te verlenen aan de directie voor het gevoerde beheer

en aan de commissarissen voor het uitgeoefende toezicht; 33 in overeenstemming met het door de directie in haar verslag daartoe gedane voorstel van het voor-

delig saldo € 3.090.000 uit te keren aan de aandeelhouders als 5% dividend en het restant toe te voegen aan de reserves.

Gevolgde werkwijze

In 2011 heeft onze Raad viermaal vergaderd volgens een vooraf vastgesteld schema. De vergaderingen werden, enkele uitzonderingen daargelaten, bijgewoond door alle leden van de Raad. In de vergaderingen van de Raad kwamen onder andere het aankoop-, restauratie- en onderhoudsbeleid, de meerjarenbegroting, de jaarstukken en de halfjaarcijfers aan de orde. Daarnaast werd uitvoerig gesproken over het voornemen van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties om, door middel van een aanpassing van de Woningwet, de invloed van de rijksoverheid op woningcorporaties sterk te vergroten. De voorgestelde regelgeving is bedreigend voor de aard van onze werkzaamheden, de belangen van onze aandeelhouders en de continuïteit van onze vennootschap. In het directieverslag wordt nader ingegaan op dit onderwerp. De voorzitter overlegde in het verslagjaar, buiten de vergaderingen, regelmatig met andere leden van de Raad. De voorzitter voerde in 2011 bovendien maandelijks overleg met de directie, onder andere in het kader van de bijzondere positie die Stadsherstel inneemt binnen het stelsel van toegelaten instellingen en het aantrekken van aanvullend, vreemd vermogen. Het ging hierbij om een langlopende lening. De werkwijze van onze Raad vond zo veel mogelijk plaats overeenkomstig de Corporate Governance Code (Code Tabaksblat) die, met inachtneming van de aard en de omvang van onze maatschappij, zoveel mogelijk wordt opgevolgd. Stadsherstel Amsterdam is geen beursgenoteerde onderneming en had gedurende het verslagjaar minder dan dertig medewerkers in vaste dienst. Dit is een van de redenen waarom de maatschappij geen ‘klokkenluidersregeling’ kent en dat de Raad van Commissarissen niet ieder jaar de behoefte heeft zonder de directie te vergaderen. In het verslagjaar is niet zonder de directie vergaderd.

Ondernemingsraad Raamsteeg 6 in restauratie, achterzijde, 2012, foto Thomas Schlijper.

De voorzitter van de Raad van Commissarissen woonde in 2011 eenmaal een vergadering van de ondernemingsraad bij, bij de behandeling van de begrotingsstukken.

9

PREADVIES VAN DE RAAD VAN COMMISSARISSEN

Samenstelling en (her)benoeming De Raad van Commissarissen heeft met ingang van 1 juli 2011 de zittingsduur van haar leden bepaald op maximaal 12 jaar (vier termijnen van drie jaren). Tijdens de Algemene Vergadering van Aandeelhouders op 22 juni 2011 werd in overeenstemming met ons voorstel mevrouw drs. A.M. Fentener van Vlissingen herbenoemd. Daarnaast werden benoemd ten behoeve van de opvolging van de heer G.J.A. van der Lugt de heer drs. H. van der Noordaa, en ten behoeve van de opvolging van de heer mr. R.W.J. Groenink de heer mr. drs. J.G. Wijn. Volgens rooster treedt in 2012 af de heer drs. N.W. Hoek. De heer Hoek stelt zich herkiesbaar. De heer drs. N.W. Hoek is met ingang van 22 juni 2011 de heer G.J.A. van der Lugt opgevolgd als voorzitter van de Raad. Mevrouw drs. A.M. Fentener van Vlissingen is de heer Hoek opgevolgd als vicevoorzitter. In overeenstemming met artikel 9, lid 1 van de statuten is een bindende voordracht van twee personen opgemaakt ten behoeve van de opvolging van de heer drs. N.W. Hoek: 1. de heer drs. N.W. Hoek; 2. de heer mr. R.J.C. van Helden, notaris te Amsterdam.

De persoonlijke gegevens van de te benoemen commissaris liggen ter inzage op het kantoor van de vennootschap. Wij hebben de voordracht voorgelegd aan de ondernemingsraad. De ondernemingsraad heeft inmiddels een positief advies uitgebracht. Uw vergadering wordt in de gelegenheid gesteld in deze vacatures te voorzien. Onder dit preadvies staan de namen van alle commissarissen vermeld. Achter de namen staan zowel geboortejaar als de jaren van benoeming, van laatste herbenoeming en van periodiek aftreden. De samenstelling van de Raad van Commissarissen is zodanig dat de leden ten opzichte van elkaar, de directie en de organisatie onafhankelijk en kritisch opereren. De leden van de Raad verrichten hun werkzaamheden ten behoeve van de vennootschap zonder bezoldiging. Personeelsopties zijn niet aan de orde noch voor de commissarissen noch voor de directie. Geen der commissarissen heeft persoonlijk aandelen in de vennootschap. Dat geldt ook voor de directie. In het verslagjaar hebben geen transacties plaatsgevonden waarbij sprake was van tegenstrijdigheid tussen belangen van de individuele leden van onze raad ten opzichte van die van Stadsherstel Amsterdam N.V. Op basis van het Besluit Beheer Sociale Huurwoningen (BBSH) zijn twee commissarissen benoemd die er op toezien dat de belangen van de huurders bij de besluitvorming in ogenschouw worden genomen. Het zijn mevrouw drs. D.E. Manson en de heer drs. N.W. Hoek. Mevrouw Manson was aanwezig tijdens de jaarlijkse huurdersavond op 19 december 2011. De huurders kregen tijdens die bijeenkomst de gelegenheid invloed uit te oefenen op het gevoerde en te voeren beleid. Tot slot spreken wij gaarne onze grote waardering en erkentelijkheid uit voor de wijze waarop de directie en de medewerkers zich in het afgelopen jaar voor de belangen van onze vennootschap hebben ingezet. Er is op vele terreinen bijzonder veel en goed werk verricht. Wij zijn een ieder daar dankbaar voor.

Namens de Raad van Commissarissen, N.W. Hoek Amsterdam, 19 april 2012

10


Raad van Commissarissen Benoemd Herbenoemd

Aftredend

mw. drs. A.M. Fentener van Vlissingen (1961) 2006 2011 2014 drs. N.W. Hoek (1956) 2003 2009 2012 mw. drs. D.E. Manson (1966) 2010 - 2013 drs. H. van der Noordaa (1961) 2011 - 2014 mr. J.H.J. Preller (1961) 2010 - 2013 E.A. Schilp (1967) 2007 2010 2013 mr. drs. J.G. Wijn (1969) 2011 - 2014

Mevrouw Fentener van Vlissingen is voorzitter van de Raad van Commissarissen van SHV Holdings N.V. en lid van de Raad van Commissarissen van De Nederlandsche Bank N.V. en Heineken N.V. Daarnaast is zij lid van de Raad van Toezicht van Het Nationale Park De Hoge Veluwe.

Stichting Emplooi en lid van de Raad van Toezicht van museum Het Rembrandthuis en bestuurslid van JINC en MuseumN8.

dam en bestuurslid van de Stichting Nationale Goede Doelen Test. De heer Schilp was in 2011 algemeen directeur van het Nationaal Historisch Museum en voorts onder meer lid van het bestuur van de werkgeversorganisatie Rijksgesubsidieerde Musea, lid van de Raad van Toezicht van het Nationaal Onderwijsmuseum en lid van de Raad van het Leids Universiteits Fonds.

De heer Hoek is voorzitter van de Raad van Bestuur van de Delta Lloyd Groep N.V. Daarnaast is hij lid van de Raad van Commissarissen van NIBC en Euronext N.V. Ook is hij lid van het bestuur van het Verbond van Verzekeraars en lid van de Raad van Advies van RSM Erasmus Universiteit.

De heer Van der Noordaa is lid van het Bestuur van ING Bank en CEO Banking Benelux. Voordien was hij lid van de Raad van Bestuur van ING Groep. De heer Van der Noordaa is vice-voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken, voorzitter van de Raad van Toezicht van de Stichting ING Chances for Children, lid van de Economic Development Board metropoolregio Amsterdam, penningmeester van de Stichting Kenniskring Amsterdam en ambassadeur van War Child.

Mevrouw Manson is algemeen directeur van de vereniging VluchtelingenWerk Nederland. Daarnaast is zij directeur-bestuurder van

De heer Preller is notaris en partner bij NautaDutilh N.V. en voorts lid van de Kamer van Toezicht Notarissen en Kandidaat-notarissen Rotter-

De heer Wijn is lid van de Raad van Bestuur van ABN AMRO. Daarvoor was hij directeur bij Rabobank Nederland, minister van Economische Zaken en staatssecretaris van Financiën. De heer Wijn is lid van het dagelijks bestuur van VNONCW, lid van de Raad van Commissarissen van de Koninklijke Jaarbeurs Utrecht en voorzitter van het Oranje Fonds.

Op 22 juni 2011 zijn de heer G.J.A. van der Lugt en de heer mr. R.W.J. Groenink afgetreden als voorzitter respectievelijk lid van de Raad van Commissarissen van Stadsherstel Amsterdam N.V. De heer Van der Lugt werd in 1995 voor het eerst benoemd als commissaris en vervulde vanaf 2003 de functie van voorzitter. De heer Groenink werd voor het eerst benoemd als commissaris in 1996. Beiden hebben hun controlerende en adviserende taak als commissaris gedurende vele jaren met zeer veel betrokkenheid vormgegeven. Door hun specifieke kennis – met name op financieel terrein – hebben zij een grote en persoonlijke bijdrage gele-

verd aan de verdere ontwikkeling en realisatie van de doelstellingen van Stadsherstel Amsterdam. De heer Van der Lugt deed dat aanvankelijk vanuit diens functie van vicevoorzitter van de Raad van Bestuur van aandeelhouder ING Groep N.V., later als voorzitter van de Raad van Bestuur en als commissaris en de heer Groenink als lid van de Raad van Bestuur van aandeelhouder ABN AMRO Holding N.V., later als voorzitter van de Raad van Bestuur. De heer Van der Lugt leidde als voorzitter de vergaderingen van de Raad van Commissarissen van Stadsherstel efficiënt en tegelijkertijd in een ontspannen sfeer. Hij volgde de ont-

wikkelingen bij de vennootschap op de voet en stond de directie in lastige dossiers met raad en daad terzijde. De heer Groenink had een scherp oog voor het risicoprofiel van de vastgoedportefeuille en adviseerde Stadsherstel onder andere bij het aantrekken van financieringen. In de periode 1995 – 2011 groeide het aantal panden van Stadsherstel Amsterdam van 395 naar 550. De heren Van der Lugt en Groenink hebben als commissaris een enorme bijdrage geleverd aan de instandhouding van het gebouwd cultureel erfgoed in Amsterdam en omgeving. Commissarissen en directie van Stadsherstel zijn hen daar zeer dankbaar voor.

11


om de schoonheid De mensen, de grachten, de bruggen, de kerken, de huizen. Op talloze manieren is het unieke karakter van Amsterdam al bejubeld. In boeken, films of smartlappen, geen medium is onbeproefd gelaten om de magie van de stad te vangen. City-vorming

Ook buiten de stadsgrenzen

Het is dit jaar ruim 55 jaar geleden dat de gemeente Amsterdam met het idee kwam om de verkrottende binnenstad gedeeltelijk af te breken en te vervangen door hoge flatgebouwen en brede autowegen. Voor dat laatste zouden de grachten worden gedempt en gladgestreken. Het plan over wat toen “city-vorming” heette, ondervond veel weerstand. Maar de bevolking groeide, de woningnood was hoog en het verkeer nam toe. De plannen leken onomkeerbaar.

Vijfenvijftig jaar na dato stellen we vast dat Stadsherstel Amsterdam is uitgegroeid tot een professionele, maatschappelijk verantwoord opererende onderneming, die meer dan 550 monumenten conserveert en beheert. Stadsherstel is haar missie, het redden en behouden van in verval geraakt monumentaal of beeldbepalend gebouwd erfgoed, in al die jaren trouw gebleven. Niet alleen vervallen huizen worden opgekocht, gerestaureerd en onderhouden, maar ook bijzondere, monumentale panden als kerken, forten, molens en gemalen. Laatste krijgen meestal een nieuwe bestemming als podia voor culturele en commerciële activiteiten. Een groot deel van de winst uit de onderneming wordt gebruikt om de doelstelling te blijven waarmaken.

Drie visionairs, G. Brinkgreve, jhr. J. Six van Hillegom en H. van Saane, wilden de stad haar karakter niet ontnemen. Zij werkten het idee uit voor een naamloze vennootschap die zich zou toeleggen op het opkopen en restaureren van bouwvallen in het centrum. De binnenstad moest weer bewoonbaar worden. In 1956 was de Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel N.V. een feit. Met een startkapitaal van 1.1 miljoen gulden kon de enige werknemer, directeur K.W. van Houten, worden aangesteld en werden de eerste krotten gekocht en gerestaureerd. Stadsherstel ontwikkelde een geniale strategie met de aankoop van hoekpanden. Deze zijn gezichtsbepalend voor een straat. Eenmaal opgeknapt, volgen doorgaans ook de aanpalende panden en krijgt de buurt een beter aanzien. Zelfs de gemeente raakte enthousiast en werd in 1968 aandeelhouder.

Stadsherstel beperkt zich intussen allang niet meer tot de Amsterdamse stadskern maar breidde haar activiteiten uit tot het gebied binnen de Stelling van Amsterdam, de verdedigingslinie rondom de hoofdstad die tussen 1881 en 1914 werd aangelegd. Stadsherstel verwierf daarbinnen Fort Diemerdam, dat een belangrijke regionale functie als culturele pleisterplaats zal gaan vervullen. In Haarlem kwam de Bakenesserkerk in haar bezit, in Weesp de Van Houtenkerk. Het zijn slechts enkele van de vele voorbeelden van in onbruik geraakte gebouwen buiten Amsterdam die een nieuw leven kregen. Gebouwen die vaak een aanvullende bestemming kregen waardoor mensen er opnieuw kunnen samenkomen. Voor de eredienst of voor concerten, lezingen, tentoonstellingen en congressen. Het motto, “Stadsherstel herstelt ook hier de stad”, staat voor de redding van menig pand. Maar het staat ook voor het instandhouden van oude ambachten en technieken. Omdat Stadsherstel de schoonheid van ons monumentale erfgoed wil bewaren.

Reguliersgracht 2, hoek Herengracht, 1944, foto J.C. van Dijk.

13

OM DE SCHOONHEID

VERSLAG VAN DE DIRECTIE

Directeur Onno Meerstadt tijdens Urban Heritage Inc., april 2011, archief Stadsherstel.

Inleiding Ter gelegenheid van haar 55-jarig bestaan organiseerde Stadsherstel Amsterdam in het voorjaar van 2011 een internationaal forum, getiteld: Urban Heritage Inc. Het driedaagse forum, dat werd gehouden in De Duif en de Amstelkerk, werd bezocht door deelnemers uit Azerbeidjaan, België, Brazilië, Curaçao, Duitsland, Engeland, Frankrijk, Italië, Marokko, Suriname, Tanzania, Turkije, de Verenigde Staten en Zuid-Afrika. Tijdens het forum werd het belang van publiek-private samenwerking voor het behoud van cultureel gebouwd erfgoed belicht. Het 55 jaar oude ‘stadsherstelmodel’ bleek springlevend en vormde een inspiratiebron voor monumentenbehoud in veel van de deelnemende landen. Het forum werd geopend door de burgemeester en afgesloten door de wethouder Monumenten van de gemeente Amsterdam, die beiden lovende woorden spraken over het belang van het werk van Stadsherstel in de afgelopen 55 jaar voor de stad Amsterdam. Commissarissen drs. N.H. Hoek en mr. R.W.J. Groenink leverden een inhoudelijke bijdrage aan het forum, dat een zeer geslaagd parallel jongerenprogramma kende.

Interieur Amstelkerk, december 2011, foto Thomas Schlijper.

15


Dat het Stadsherstelmodel na 55 jaar nog steeds actueel is mag blijken uit de activiteiten in 2011. Stadsherstel rondde in het verslagjaar de restauratie van 13 panden af. Er werden 6 panden aangekocht. Gedurende het verslagjaar was de restauratie van 16 panden in volle gang en werden voor een groot aantal projecten restauratieplannen ontwikkeld. In het verslagjaar werd voor een bedrag van € 13,8 miljoen geïnvesteerd. Net zoals in voorgaande jaren besteedde Stadsherstel in 2011 veel aandacht aan de bijzondere positie die zij inneemt binnen het stelsel van toegelaten instellingen (woningcorporaties). Inmiddels lijkt een oplossing voor de problemen waarmee Stadsherstel binnen het stelsel kampt binnen handbereik te liggen. Verderop in dit jaarverslag leest u daar meer over. Het bedrijfsresultaat over het jaar 2011 stemt tot tevredenheid. Na dividendbetaling kan een bedrag van € 2,5 miljoen worden toegevoegd aan de algemene reserve.

Landelijke ontwikkelingen Vervallen vrijstelling overdrachtsbelasting Restaurerende instellingen waren tot en met 2009 vrijgesteld van het betalen van 6% overdrachtsbelasting voor de aankoop van rijksmonumenten. Met ingang van 1 januari 2010 is deze vrijstelling vervallen. Het kabinet compenseerde de 22 Aangewezen Organisaties voor Monumentenbehoud – waaronder ook Stadsherstel valt – in 2010 en 2011 met een subsidie van in totoaal € 16 miljoen. Voor 2012 en latere jaren wordt deze compensatie helaas niet meer verstrekt. Daarmee is het voor restaurerende instellingen een stuk moeilijker geworden om gebouwd cultureel erfgoed in stand te houden; het verwerven van rijksmonumenten is als gevolg van het vervallen van de vrijstelling immers 6% duurder geworden. Daarnaast valt het te betreuren dat de rijksoverheid, anders dan in het kader van de modernisering van de monumentenzorg aangekondigd, aangewezen organisaties niet langer (financieel) ondersteunt.

Compensatie vervallen vrijstelling Vpb In het jaarverslag van 2008 werd aangegeven dat de staatssecretaris van Financiën stadsherstellichamen wilde compenseren voor het feit dat ze per 1 januari 2008 integraal belastingplichtig in de vennootschapsbelasting zijn geworden. Hij voegde daartoe met ingang van 2009 een ten behoeve van stadsherstellichamen geoormerkte subsidie van € 2 miljoen aan de rijksbegroting toe. Op 23 februari 2012 ontving Stadsherstel op grond van deze regeling een subsidiebeschikking van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed voor de jaren 2011 en 2012 van in totaal ruim € 2,5 miljoen.

Btw-aftrek bij zalenverhuur

Zowel Stadsherstel als de belastingdienst hebben in december 2008 hoger beroep aangetekend tegen de uitspraak van de rechtbank. Dit diende op 9 februari 2010. Het gerechtshof bekrachtigde de uitspraak van de rechtbank, inhoudende dat a) het ter beschikking stellen van locaties door Stadsherstel niet als een reguliere btwbelaste prestatie geldt en b) Stadsherstel geen beroep kan doen op Mededeling 40. Tegen de uitspraak van het gerechtshof Amsterdam heeft Stadsherstel op 5 november 2010 cassatie ingesteld. De Hoge Raad wees op 9 maart 2012 een arrest. Stadsherstel werd door de Hoge Raad volledig in het gelijk gesteld. Dat betekent dat Stadsherstel een bedrag van circa € 1,6 miljoen aan ten onrechte nageheven btw van de belastingdienst terug zal ontvangen. Op de lopende restauratie van de Van Houtenkerk in Weesp kan de btw in aftrek worden gebracht. Daarnaast heeft het arrest belangrijke gevolgen voor de herbestemming van kerken in Nederland. Veel monumentale kerken die buiten gebruik raken krijgen een toekomstige exploitatie zoals Stadsherstel die voert. Het is voor het behoud van die kerken van groot belang dat bij een dergelijke exploitatie de btw op de restauratie in aftrek gebracht kan worden.

Wijziging Woningwet Sinds 2009 overlegt Stadsherstel met het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties over de problemen waarmee zij kampt binnen het stelsel van toegelaten instellingen. Het ministerie wil het werkdomein van woningcorporaties zodanig inperken dat Stadsherstel niet langer als restaurerende instelling kan functioneren. Eind 2010 leek een oplossing gevonden voor deze problematiek. Deze werd echter op het laatst door het ministerie van de hand gewezen.

In maart 2011 zijn de besprekingen met het ministerie hervat. Deze hebben eind 2011 tot een oplossing geleid die zowel voor het ministerie als voor Stadsherstel aanvaardbaar is. Een nieuw op te richten vennootschap, die kan beschikken over het vermogen dat aandeelhouders in Stadsherstel hebben gebracht, koopt het vastgoed uit Stadsherstel Amsterdam, voor zover het geen panden met overwegend sociale woonruimte betreft. Zodoende ontstaat enerzijds een toegelaten instelling die zich zal bezighouden met de verwerving, restauratie en het beheer van cultureel gebouwd erfgoed, passend binnen de regelgeving voor woningcorporaties en anderzijds een vennootschap die zich buiten het stelsel van toegelaten instellingen zal blijven toeleggen op de verwerving, restauratie en het beheer van overig gebouwd cultureel erfgoed. Naar verwachting zal in het voorjaar van 2012 een verzoek tot principe-instemming aan de minister worden voorgelegd.

Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding Monumenten (Brim) Brim-subsidie is bedoeld voor meerjarig onderhoud en incidenteel herstel van rijksmonumenten. In 2011 was er zoveel belangstelling voor deze regeling, dat toekenning uiteindelijk op basis van loting plaatsvond. Stadsherstel diende drie aanvragen in. Voor (a) de Van Houtenkerk in Weesp, (b) een gecombineerde aanvraag voor het onderhoud aan de Amstelkerk, de Vondelkerk en enkele woonhuizen in Haarlem en (c) voor de Bakenesserkerk en vier woonhuizen op de Zaanse Schans. De eerste twee aanvragen werden gehonoreerd, de laatste werd afgewezen. De staatssecretaris van Cultuur wil voor het overgangsjaar 2012 zo veel mogelijk aanvragen uit 2011 honoreren. Dit wil de staatssecretaris bereiken door bepaalde aanvragen voorrang te geven en door verlaging van de subsidiabele

kosten. Twee groepen krijgen in 2012 voorrang: (1) aanvragen van eigenaren van molens en kastelen en (2) de niet gehonoreerde Brim-aanvragen uit 2011. Om zoveel mogelijk aanvragen te kunnen honoreren worden de maximale subsidiabele kosten verlaagd. Restauraties en grootschalige plannen vallen af. Voor restauraties komen andere subsidiemogelijkheden. Hiertoe draagt het rijk € 20 miljoen per jaar over aan provincies, die voor de verdeling van de subsidie gaan zorgdragen. Daarnaast is bij het Nationaal Restauratiefonds een nieuw revolving fund in het leven geroepen: de zogenaamde Restauratiefonds plus hypotheek. Voor restauraties aan nietwoonhuizen kan bij dit fonds laagrentend worden geleend. In de loop van 2012 presenteert de staatssecretaris zijn plannen voor een nieuwe regeling voor 2013 en daarop volgende jaren. Naar verwachting zullen in de nieuwe Brim-systematiek alle panden van Stadsherstel onder de regeling blijven vallen.

Investeringen In het verslagjaar werd voor een bedrag van € 13,8 miljoen geïnvesteerd.

Gereedgekomen restauraties In 2011 werden de volgende gerestaureerde panden opgeleverd: Bloemgracht 166, Beulingstraat 15 en 17, Durgerdammerdijk 97, Nieuwe Prinsengracht 29, Vijzelgracht 4, 6 en 8, Eerste Weteringdwarsstraat 70, Vijzelgracht 45, De Ruijterkade 144-150 (de voormalige brandweerkazerne Oud Nico), Wingerdweg 98 (kinderdagverblijf Johanna Margaretha) en Groot Heiligland 26 te Haarlem. Voorts werd te Haarlem nog een korte restauratie uitgevoerd aan de Bakenesserkerk.

Met de belastingdienst bestaat sinds mei 2006 een meningsverschil over de vraag of Stadsherstel via haar afdeling Exploitatie Bijzondere Locaties de verhuur van zalen met btw mag belasten en of zij terecht de btw op restauratiekosten van de bijzondere ruimten terug heeft gevorderd. In de vorige directieverslagen is melding gemaakt van dit dispuut. Op 29 oktober 2008 oordeelde de rechtbank Haarlem dat Stadsherstel bij de verhuur van de zalen geen btw mag heffen. Zij zou geen beroep kunnen doen op Mededeling 40 van de belastingdienst, die bepaalt dat kortstondige verhuur aan telkens wisselende huurders met btw mag worden belast.

Vijzelgracht 4-6-8 hoek Eerste Wetreingdwarsstraat, 2011, foto Thomas Schlijper.

16


Schooltje van Dik Trom, Etersheim 8 in Oosthuizen, 2011, foto Ernest Annyas.

17


Vensermolen, Venserkade 112 te Diemen, 2011, foto Ernest Annyas.

Onroerende zaken; aan- en verkopen In het verslagjaar werden de volgende panden aangekocht: Oudezijds Achterburgwal 156, Zuideinde 428 en 430, de Vensermolen te Diemen, Etersheim 8 (Schooltje van Dik Trom) te Oosthuizen en de pastorie aan de Breestraat 101 te Beverwijk. Verkocht werden het complex Stromarkt/Gouwe- en Smaksteeg, een terrein achter Nieuwezijds Voorburgwal 95, een terrein achter Nieuwe Looiersstraat 25-27, de parkeergarageplaats van Borneostraat 1B en Vijzelgracht 45 huis.

Onderhoud Stadsherstel houdt haar panden zoveel mogelijk in de staat waarin ze door restauratie zijn gebracht. In het verslagjaar vergde dat circa € 3,0 miljoen, een bedrag dat overeenkomt met 20 % van de totale huurinkomsten. Aan buitenschilderwerk werd € 0,62 miljoen uitgegeven, aan geveltimmerwerk € 0,2 miljoen. Er werden 38 CVketels vernieuwd.

Gevel van het gerenoveerde pand Prinsengracht 300, 2011, foto Thomas Schlijper.

Restauraties in uitvoering De in het vorige boekjaar genoemde restauraties van Oudezijds Voorburgwal 67, Warmoesstraat 15 en de Posthoornkerk aan de Haarlemmerstraat werden in 2011 voortgezet. Daarnaast is gestart met de restauratie/bouw van de volgende panden: Haarlemmerstraat 46, Reguliersgracht 2/Herengracht 532, Oudemanhuispoort 1A, Raamsteeg 6, de Gerardus Majellakerk (concertzaal voor het Nederlands Philharmonisch Orkest en het Nederlands Kamerorkest), kustbatterij Diemerdam te Diemen, Spaarnwouderstraat 68, 72, 74 en 76 te Haarlem. Stadsherstel wordt bij haar restauratiewerkzaamheden terzijde gestaan door de Raad van Advies. De leden van deze raad, mevrouw drs. J.H. Bierenbroodspot-Rudolph, de heer drs. G.S. Hoogewoud, prof. dr. K.A. Ottenheym en de heer E.A. Schilp, brachten in het verslagjaar onder andere advies uit over de restauratie van Raamsteeg 6, Haarlemmerstraat 46, Oudezijds Voorburgwal 43, het Fort bij Krommeniedijk, boerderij Den Burgh bij Hoofddorp en de Gerardus Majellakerk.

In het verslagjaar werden de volgende woningen/panden gerenoveerd: Achtergracht 36, Amstel 316, Brouwersgracht 95 huis, Brouwersgracht 135 II, Droogbak 17, Gasthuismolensteeg 8 I, Geldersekade 3, Herenstraat 34 B, Nieuwendijk 24 I, Nieuwezijds Voorburgwal 38 I, Prinsengracht 300 II, Prinsengracht 646 bg, Reestraat 19 II en Weteringstraat 1 III. Groot onderhoud vond plaats aan de panden: Kruithuisstraat 19, Keizersgracht 62–64, Prinsenstraat 18, Weteringstraat 19 en het Huis De Pinto.


2011 een begin gemaakt met de restauratie van de Van Houtenkerk te Weesp. Naar verwachting wordt deze in de loop van 2012 opgeleverd en in gebruik genomen ten behoeve van een culturele en commerciële exploitatie.

Verhuur van bedrijfsruimten

Naast alle culturele en commerciële activiteiten in de gebouwen van Stadsherstel, werden de kerken en museumwerf ’t Kromhout in 2011 twee maal per maand voor het publiek opengesteld. De vrijwilligers van de Vereniging Vrienden van Stadsherstel spelen een zeer belangrijke rol bij deze openstellingen. De belangstelling om kerken te bezoeken blijkt groot. Dat potentiële huurders de kerken dan ook kunnen bezichtigen, is een belangrijk bijkomend voordeel van de openstelling.

In het verslagjaar deed zich ook bij de verhuur van bedrijfsruimten nauwelijks structurele leegstand voor. Slechts de bedrijfsruimte in Groot Heiligland 26 te Haarlem stond in de laatste periode van het verslagjaar leeg als gevolg van de moeilijke markt voor kantoorruimte in Haarlem. De huren voor bedrijfs- en kantoorruimten werden met 1,6 % verhoogd, conform de contractuele mogelijkheid. Dat is aanzienlijk meer dan de verhoging van 0,4 % in 2010. Ten opzichte van 2010 voegde Stadsherstel twaalf nieuwe bedrijfsruimten aan haar bezit toe. In totaal verhuurt Stadsherstel Amsterdam circa 300 bedrijfsruimtes en bijzondere locaties.

Verhuur van bijzondere locaties In 2011 bedroeg het aantal verhuringen van bijzondere ruimten 850 ten opzichte van 858 in 2010. De omzet van de afdeling Exploitatie Bijzondere Locaties daalde met circa 9 % van € 1.025.000 in 2010 naar € 901.000 in 2011. Naast de bezoekers van kerkdiensten en de openstellingen hebben meer dan 165.000 mensen de locaties van Stadsherstel bezocht. In De Duif vond De Kleine Komedie haar tijdelijke onderkomen en naast vele bijzondere concerten vond in december 2011 het dansfestival Ghost Track van dansgezelschap LeineRoebana plaats. De Posthoornkerk werd na een ingrijpende restauratie in december 2011 opgeleverd. Ondanks de restauratie werd er in 2011 gewoon geprogrammeerd en verhuurd. Tevens is eind december

Verhuur Verhuur van woningen Door het verhuren van de gerestaureerde en veelal monumentale panden wordt niet alleen het leefklimaat in de stad verbeterd. De huurinkomsten maken dat Stadsherstel kan investeren in restauraties en dat het onderhoud aan de panden op een hoog niveau kan worden gehouden. Stadsherstel Amsterdam verhuurt ruim 900 woningen en hanteert een wachtlijst om het aanbod van beschikbare woningen zo goed en zo eerlijk mogelijk te verdelen. Momenteel staan er 10.250 personen ingeschreven op deze wachtlijst. In 2011 deed zich geen structurele leegstand in de huurwoningen van Stadsherstel voor. Eén woning in Haarlem stond na oplevering enige maanden leeg, maar is inmiddels verhuurd. Als gevolg van mutaties of renovatiewerkzaamheden komt enige leegstand ieder jaar in beperkte mate voor. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties stond verhuurders toe de huur van woningen te verhogen met 1,3 %. De jaarlijkse huurverhoging werd in overeenstemming met dit voorschrift doorgevoerd voor zowel de sociale als de vrije sector. In

20

het verslagjaar kregen vijfentwintig in dat jaar gerestaureerde woonruimten nieuwe huurders. Op 19 december 2011 vond de jaarlijkse huurdersavond plaats, in het bijzijn van commissaris mevrouw drs. D.E. Manson.

Huwelijksvoltrekking in De Duif, 2011, foto Thomas Schlijper.

21


Financiering In 2011 is ten behoeve van de investeringsbehoefte in de jaren 2011 tot en met 2013 een langlopende lening aangetrokken bij Triodos Bank N.V. voor € 15 miljoen. In verband met de lage rente op kortlopende bankfaciliteiten heeft in 2011 nog geen opname plaatsgevonden. Verwacht wordt dat dat in 2012 wel het geval zal zijn. Vanwege het feit dat Stadsherstel in 2011 aanzienlijke restauratiesubsidies ontving en kan beschikken over kortlopende bankfaciliteiten van € 17,3 miljoen, was er in het verslagjaar nog geen noodzaak tot verruiming van de kredietfaciliteiten. In 2012 zal Stadsherstel zich buigen over haar financieringsbehoefte voor de komende jaren in verband met het aflopen van een lening van € 15 miljoen en de voorgenomen splitsing van Stadsherstel in een toegelaten instelling en een restaurerende vennootschap die buiten het stelsel van toegelaten instellingen zal opereren. De investeringen en bijbehorende financiering vinden plaats binnen het beleid om een solvabiliteit te handha-

daarbij aanwezig: bij de bespreking van de jaarstukken 2010. Daarnaast kwamen onder andere aan de orde de halfjaarcijfers, de begroting voor 2012 en personeelsaangelegenheden. In maart 2011 gaf de ondernemingsraad advies over de voordracht van leden voor de Raad van Commissarissen.

Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

Kerstdiner Stadsherstel Amsterdam in Pakhuis De Zwijger, 2011, foto Juan Hernández.

ven van minimaal 60%. De solvabiliteit bedroeg aan het eind van 2011 ruim 67%. Omdat valt te verwachten dat de overheid de komende jaren minder geld zal uittrekken voor restauratie en onderhoud van monumenten, legt Stadsherstel zich steeds meer toe op het werven van fondsen. Een voorbeeld van een in de monumentenwereld geheel nieuwe wijze van fondsenwerving is crowdfunding. Bij die manier van fondsenwerving tracht Stadsherstel via internet particulieren te enthousiasmeren om geld in een restauratieproject te steken. In de financiering van de restauratie van het schooltje van Dik Trom in Oosthuizen kwam Stadsherstel € 60.000 tekort. Met behulp van in 2011 ingezette crowdfunding probeert Stadsherstel dit gat te dichten. Begin 2012 was van dit bedrag reeds 80% ontvangen.

Risicobeheersing en controlesystemen Nieuwe investeringen doorlopen een procedure, als gevolg waarvan alle relevante afdelingen van Stadsherstel betrokken worden bij het voorbereiden van een investeringsbeslissing, alvorens deze ter goedkeuring wordt voorgelegd aan de Raad van Commissarissen. Voorts zijn in het verslagjaar de projectadministratie en de rendementsberekening, die als grondslag dient voor investeringsbeslissingen, verbeterd. Nieuwe projecten worden beoordeeld binnen de randvoorwaarden van een minimaal vereist rendement op basis van contante waardeberekeningen van toekomstige kasstromen, de omvang van een project in relatie

tot de financiële en personele capaciteit van Stadsherstel en de solvabiliteit. Indien projecten vanuit risico oogpunt te groot worden geacht voor Stadsherstel, wordt onderzocht of er partners gevonden kunnen worden, die meedragen in het risico, zodat de risico’s voor Stadsherstel aanvaardbaar blijven.

Interne organisatie

De statutaire doelstelling van Stadsherstel valt onder de noemer Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). Stadsherstel geeft onder andere invulling aan deze doelstelling door het bieden van stageplaatsen, door van iedere restauratie een leerlingbouwplaats te maken en door waar mogelijk gebruik te maken van diensten van maatschappelijke organisaties, zoals de Stichting Herstelling. Vier studenten vonden in 2011 een stageplek bij Stadsherstel. Ook aan leefbaarheid wordt het nodige bijgedragen. Dit gebeurt ten eerste door de meest bedreigde monumenten te restaureren. Ten tweede worden gerestaureerde panden van een passende functie voorzien (herbestemming, één van de pijlers van de modernisering van de monumentenzorg). Ten derde wordt aan de leefbaarheid bijgedragen door de panden in de staat te houden, waarin zij door restauratie gebracht zijn. Binnen Stadsherstel is een werkgroep actief die zich richt op MVO. De werkgroep bestaat uit twee medewerkers van de afdeling Planontwikkeling en Restauratie en één medewerker van de afdeling Beheer en Onderhoud. De werkgroep heeft tot doel te bevorderen dat bij beslissingen die Stadsherstel neemt, wordt gekeken naar de juiste balans tussen maatschappij, milieu en onderneming. Op het gebied van energiebesparing en duurzaam res-

taureren is Stadsherstel in 2011 betrokken geraakt bij een cursus van het Nationaal Restauratie Centrum. Stadsherstel richt zich in de ontwerpfase van een restauratieproject steeds nadrukkelijker op beperking van het energiegebruik. In het verslagjaar is de restauratie van twee projecten voorbereid, waarbij bijzondere aandacht is besteed aan energiebesparende maatregelen en installaties: de Gerardus Majellakerk in Amsterdam-Oost en de Van Houtenkerk in Weesp. In beide kerken werd een luchtwarmtepomp en een warmte terugwin (wtw) installatie geïnstalleerd. Ook de woningen en de ateliers in de voormalige brandweerkazerne Oud Nico werden uitgerust met een wtw-installatie.

Vereniging Vrienden van Stadsherstel Stadsherstel heeft een actieve vriendenvereniging van circa 3.000 leden. Een verhoging van het aantal Vrienden met 400 ten opzichte van 2010 is gerealiseerd door wervingsacties onder bruidsparen die getrouwd zijn in onze kerken, de bezoekers van het Forum en huurders van onze panden. Met behulp van een groeiende groep van circa 35 enthousiaste vrijwilligers zijn de Duif, de Vondelkerk en de Posthoornkerk weer opengesteld op iedere eerste woensdag en derde zondag van de maand. De openstellingen zijn een groot succes en daarmee ook een goede promotie voor Stadsherstel. Stadsherstel is de vrijwilligers van de vereniging dankbaar voor hun inzet en vrije tijd. De vereniging organiseert jaarlijks een Vriendenwandeling. Op 29 mei was de route ‘Stadspaleizen tot Wevershuisjes’ uitgezet. Het beginpunt van de wandeling was Herengracht 249. Het eindpunt van de wandeling was Herengracht 532/hoek Reguliersgracht. Op deze zonnige

Stadsherstel telde op 31 december 2011 29 personeelsleden en één medewerker die arbeidsongeschikt was. Naast de medewerkers in vaste dienst werkten in het verslagjaar 26 mensen voor Stadsherstel op freelance-basis, als oproepkracht, stagiair of vrijwilliger. Het jaarlijkse dagje uit voerde de medewerkers naar het Duitse Ruhrgebied, waar aansprekende voorbeelden van herbestemming van industrieel erfgoed werden bekeken. Het personeel van Stadsherstel werd in het verslagjaar intensief betrokken bij de ontwikkelingen in het bedrijf. Tijdens de kwartaalbijeenkomsten werden de medewerkers uitvoerig geïnformeerd over het gevoerde of te voeren beleid, de uitwerking van het bedrijfsplan, de jaarcijfers, de halfjaarcijfers en de begroting.

Ondernemingsraad In het verslagjaar kwam de ondernemingsraad drie keer bijeen. Begin 2011 trad, na verkiezingen in december 2010, de ondernemingsraad in nieuwe samenstelling aan: mevrouw Boot en de heren Caspers en Hoen. Eén maal was de voorzitter van de Raad van Commissarissen Vriendenbezoek aan de restauratie van Raamsteeg 6, 2011, foto Juan Hernández.

22


23


dag liepen er circa 200 mensen de uitgezette route door de binnenstad van Amsterdam.

tengordel en de jubilea van een aantal prominente Amsterdamse instellingen wil vieren.

Op 1 februari 2011 vond een Buitengewone Algemene ledenvergadering plaats in de Amstelkerk. Tijdens deze vergadering is Raamsteeg 6 aangewezen als project dat in aanmerking komt voor de gereserveerde gelden voor de Haringpakkerstoren. Dat project kon na bezwaar van UNESCO en de gemeente Amsterdam geen doorgang vinden. De Algemene ledenvergadering vond op 14 juni 2011 eveneens plaats in de Amstelkerk. Deze vergadering werd afgesloten met een concert door EllaNi ter gelegenheid van het 55-jarig bestaan van Stadsherstel.

Stadsherstel heeft een adviserende taak bij de oprichting van Stadsherstel Paramaribo waarbij nauw wordt samengewerkt met de Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname. In 2011 bracht de heer Morel van Stadsherstel in dit kader drie maal een bezoek aan Suriname, waarbij hij tevens adviseerde over de restauratiewerkzaamheden aan Openluchtmuseum Fort Nieuw Amsterdam. In december 2011 werd een delegatie van bestuurders uit Stonetown op Zanzibar ontvangen. Om het werelderfgoed in Stonetown te behouden heeft de overheid plannen een organisatie naar model van Stadsherstel Amsterdam op te richten.

Begin oktober vond de jaarlijkse rondvaart plaats. Circa 150 deelnemers stapten op het Damrak in rondvaartboten en voeren door de grachten van de binnenstad langs gerestaureerde panden van Stadsherstel naar de Herenmarkt. De afsluitende borrel vond plaats in de Posthoornkerk waar de restauratie van de Posthoornkerk tijdens een rondleiding werd toegelicht. In het verslagjaar ontvingen de Vrienden van de vereniging twee nieuwsbrieven. Zoals gebruikelijk kregen de Vrienden van de vereniging voor een aantal van de voorstellingen in de locaties van Stadsherstel korting met hun Vriendenpas.

Contacten met andere monumentenorganisaties Op landelijk en lokaal niveau is Stadsherstel actief binnen enkele belangrijke monumentenorganisaties. Zij is bijvoorbeeld lid van de Landelijke Federatie Het Behouden Huis, een koepel van stadsherstelorganisaties, en de directeur is bestuurslid van de federatie. Vooral over de invoering van vennootschapsbelastingplicht voor stadsherstellichamen en de compensatiemaatregel hiervoor vond regelmatig gezamenlijk overleg plaats. Daarnaast is Stadsherstel lid van de Federatie Instandhouding Monumenten (FIM), een vereniging die de belangen behartigt van ruim 30 organisaties die zich inspannen voor het behoud van erfgoed. De FIM behartigt de belangen van het gehele monumentenveld, met name op het gebied van overheidsmaatregelen, wetgeving en beleid. De directeur is penningmeester van de federatie. De adjunct-directeur neemt deel aan het binnenstadoverleg dat destijds door de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad is opgezet. Stadsherstel verleent voorts onderdak aan de stichting Amsterdam Monumentenstad en verzorgt tevens het secretariaat. De directeur is secretaris van deze stichting, die in het leven is geroepen om het maatschappelijk draagvlak voor de monumentenzorg in Amsterdam te vergroten. Daarnaast is de directeur lid van de Raden van Advies van Amsterdam Partners en het Nationaal Restauratie Centrum en bestuurslid van de Stichting Amsterdam 2013, die het 400-jarig bestaan van de grach-

24


Resultaat en winstbestemming

Zoals eerder in dit verslag is aangegeven, ontvangt Stadsherstel Amsterdam rijkssubsidie ter compensatie van de gevolgen van de vennootschapsbelastingplicht. Voor 2012 is een bedrag van € 1,25 miljoen aan Stadsherstel toebedeeld. Ondanks het matige financieel-economische klimaat kan, gelet op de begroting voor 2012 en de geschetste ontwikkelingen op het gebied van subsidie, het komende verslagjaar – voor zover thans te overzien – met vertrouwen tegemoet worden gezien. De raming voor de jaren 2012 tot en met 2015 laat zien dat het dividendbeleid van Stadsherstel gehandhaafd kan blijven. De leden van de Raad van Commissarissen en de medewerkers van Stadsherstel wil ik graag hartelijk bedanken voor hun waardevolle bijdrage aan de resultaten die in 2011 behaald zijn.

In het verslagjaar is een positief resultaat van € 7,5 miljoen behaald. Daarvan wordt een bedrag van € 1,9 miljoen aan de herwaarderingsreserve toegevoegd. Dit betekent dat er € 5,6 miljoen beschikbaar is aan uitkeerbare winst. Voorgesteld wordt om een bedrag van € 3,1 miljoen als 5% dividend uit te keren aan de aandeelhouders en het resterende bedrag ad € 2,5 miljoen toe te voegen aan de overige reserve.

Amsterdam, 19 april 2012 A. Meerstadt directeur

Vooruitzichten Bij de verhuur van woningen wordt geen substantiële leegstand verwacht, terwijl de huurprijzen ten minste met de inflatie zullen stijgen. De vraag naar kantoor- en bedrijfsruimte in de Amsterdamse regio staat onder druk met gevolgen voor de verhuurbaarheid en huurprijsniveaus. Vanwege het feit dat de kantoor- en bedrijfsruimte van Stadsherstel zich bijna uitsluitend op toplocaties bevindt, wordt ook in dit segment geen noemenswaardige leegstand verwacht. Ten aanzien van de verhuur van bijzondere locaties wordt ingeschat dat deze het niveau van 2011 zal benaderen. Naar verwachting blijven de totale huurinkomsten van Stadsherstel in 2012 op peil. De waardeontwikkeling van de vastgoedportefeuille van Stadsherstel zal in lijn zijn met de stijging van de afgelopen jaren. Onzekerheid blijft bestaan over de positie die Stadsherstel inneemt binnen het stelsel van toegelaten instellingen (woningcorporaties). Als er geen oplossing wordt gevonden voor de vraag hoe Stadsherstel als restaurerende instelling binnen of buiten het stelsel kan voortbestaan, kan dat gevolgen hebben voor het werkdomein van Stadsherstel en daarmee voor de bedrijfsvoering. Ook over het huurprijsbeleid van de overheid ten aanzien van monumentwoningen blijft onzekerheid bestaan. Naar verwachting zal de minister van BZK hierin rond juli 2012 meer duidelijkheid scheppen. De personeelsformatie zal ten opzichte van 2011 in 2012 afnemen met 1,0 fte in verband met het afscheid van een medewerker bij de afdeling Beheer en Onderhoud. Deze vacature zal niet worden ingevuld.

Detail hoekpand Amstel 316-318 / Achtergracht 36-38, 2011, foto Monique Hollenkamp.

25


Pakhuis de Zwijger, noordzijde, foto Ernest Annyas.

toren werd gebouwd. Naast het uitgebreide havengebied werd Amsterdam-Noord bediend, omdat daar alleen een vrijwillige brandweer functioneerde. De roemruchte stoomblusboot ‘Jason’ heeft van 1904 tot 1963 voor de deur gelegen. In 1905 werd de kazerne uitgebreid met een vrijstaande smederij, in 1908 met extra slaapvertrekken aan de achterzijde en in 1911 met een materialenbergplaats. In 1973 vertrok de brandweer, nu naar de huidige post aan het begin van de IJ-tunnel. Met deze verhuizing werd het gebouw sindsdien ‘Oud Nico’ genoemd. Personeel mocht in de woningen blijven wonen, de overige ruimtes waren met name als atelier in gebruik.

Brandweerkazerne Oud Nico De Ruijterkade 149 in Amsterdam Tussen 1899-1890 werd deze aan vier zijden vrijgelegen brandweerkazerne opgetrokken.¹ Stadsarchitect Willem Springer ontwierp het gebouw in een eclectische stijl met aan de renaissance (rustiek bandwerk) en middeleeuwen (gekanteelde risalieten) ontleende motieven. De robuuste en symmetrische opzet is uitgevoerd in rode baksteen en natuursteen. De sluitstenen van de grote rondboogopeningen op de begane grond zijn voorzien van de attributen van de brandweerman en de salamander, aldus het vuur symboliserend. De naam ‘Oud Nico’ is afgeleid van de voorloper van de kazerne: de Waag op de Nieuwmarkt. Hier werd in 1874 brandweerkazerne ‘N’ gevestigd. In dat jaar werd de professionele brandweer opgericht en kreeg Amsterdam als eerste stad in Nederland een volledig uit beroepsmensen bestaand brand28

De Ruijterkade 149, zuidzijde, 1998, foto Stadsarchief Amsterdam.

weerkorps. Kazernes kregen telegrafische aanduidingen, die in het spellingsalfabet met een eigennaam werden aangeduid. In 1890 verhuisde de kazerne ‘N’ naar het nieuwe gebouw aan de De Ruijterkade. ‘Hoofdwacht van de Brandweer in sectie III’ werd in het kort ‘Nico’. Het gebouw bevatte ook een opleidingscentrum, waarvoor aan de achterkant een slangen- en klim-

Toen het pand werd bedreigd met sloop door de ontwikkeling van de IJ-oevers, organiseerden het Cuypersgenootschap, Erfgoedvereniging Heemschut en de Amsterdamse Raad van de Monumentenzorg in nauw overleg met verontruste bewoners (Stichting Oud Nico) de verkrijging van de rijksmonumentale status. Uiteindelijk verkocht de gemeente het pand in 2006 aan Stadsherstel voor restauratie en herontwikkeling. De oplevering vond plaats in 2011 en sindsdien is de kazerne in gebruik als atelier-, kantoor- en woonruimte.

interview met Paul Morel Voormalige brandweerkazerne Oud Nico Ingeklemd en onbekend tussen alle nieuw ontwikkelde gebouwen op het Ooster-dokseiland ligt – tussen de spoorbaan en sneltram 26 – de voormalige brandweerkazerne Oud Nico. Aan de De Ruijterkade met uitzicht op het IJ.

Het Oosterdokseiland – zo heet dit stukje overwegend nieuw gebouwd Am-

sterdam – geeft zicht op de stad en op het IJ. Natuurlijk is daar de mooie, ruime bibliotheek van Amsterdam. Maar die is al niet meer zo nieuw. Afgelopen zomer opende het Mint Hotel – nu alweer overgegaan in handen van de Hilton hotelgroep – op de kop van het eiland met een wijds dakterras en een van de mooist denkbare uitzichten over de stad aan de centrum- én noordzijde. Appartementen, het hoofdkantoor van een telefoniegigant en nog zo wat ontwikkelingen bevolken verder het eiland. Het is nog niet mogelijk een rondje Oosterdokseiland te fietsen - daarvoor zijn er nu nog te veel bouwwerkzaamheden - maar lang lijkt dat niet meer te zullen duren. Niet alleen moderne architectuur is er te zien. Aan IJzijde, dus aan de achterkant van al die nieuwe gebouwen, werd in 2011 een parel van een pand gerestaureerd door Stadsherstel. Daar aan de De Ruijterkade op de nummers 144-150, staat het strak gerestaureerde pand met de tot de verbeelding sprekende naam Oud Nico. Een droom van een project voor de specialist in het restaureren van industrieel erfgoed en religieuze gebouwen van Stadsherstel, Paul Morel.

¹Redegevende omschrijving nr. 518408, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Het pand - een statig gebouw van architect Springer werd in 2006 overgenomen van de gemeente en is in juni 2011 opgeleverd en feestelijk geopend. De woningen en ateliers (broedplaatsen) op de verdiepingen waren al eerder gerenoveerd, maar de restyling van het gebouw, met als uitgangspunt het behoud van de oorspronkelijke structuur, kwam afgelopen zomer gereed. De begane grond en de vrijstaande voormalige smederij werden ingericht tot een showroom en kantoor van Levi’s Dockers.

De Ruijterkade 149, brandweer op de binnenplaats, ongedateerde foto, Stadsarchief Amsterdam.

INTERVIEW MET PAUL MOREL

De Ruijterkade 149 na oplevering, 2011, foto Ernest Annyas.

29


De Ruijterkade 149, versierd vanwege het 50-jarig jubileum van de Amsterdamse brandweer, 1924, foto SAA.

De Ruijterkade 149 na oplevering, 2011, foto Ernest Annyas.

Er is veel gevraagd van het incasseringsvermogen van de huurders. “De verbouwing is gestart met de bewoners erin en dat was een enorme toestand”, zegt Morel. Het pand bleef grotendeels bewoond tijdens de anderhalf jaar durende werkzaamheden. Morel refereert hieraan met de woorden “Bij de oplevering – wat een heel hilarische bijeenkomst was – heb ik ter illustratie van de irritatie over de overlast twee e-mails in mijn verhaal gedaan. De mails waren van bewoners die mij helemaal stijf scholden. En dat is dan ook wel weer goed, want het leidt er toe dat ik ’s ochtends opsta en denk: Morel, kom op, je moet er tegenaan! Met die bewoners is het heel spannend en veel gedoe geweest, maar ook weer heel erg leuk. Dat is altijd zo. Je hebt heel betrokken bewoners en die beginnen zich er dan mee te bemoeien. Dat vinden wij wel lastig, maar eigenlijk moet je dat ook koesteren. Lastige bewoners zijn in principe goede bewoners.” En dat gebeurt vaker. Men is blij dat Stadsherstel een gebouw redt, maar als het project eenmaal is begonnen zeggen bewoners en omwonenden “Fijn, maar dat hadden we eigenlijk toch iets anders bedacht.” Het is uiteindelijk allemaal goed gekomen. Bewoners uitplaatsen voor zo’n lange periode is nooit leuk en deze bewoners wilden dat ook niet. Inmiddels is iedereen gelukkig met de prachtige, totaal gerestaureerde Oud Nico.

De begane grond wordt gehuurd door Levi’s Dockers. Zij namen hun eigen interieurarchitecten mee, die met hun visie vanuit het merk het interieur van de begane grond hebben ontworpen. “Daar stonden we eerst wel raar tegenaan te kijken. Dat ze bijvoorbeeld hun muren niet wilden stukadoren en alles heel erg vintage wilden inrichten. Maar het is wel gewoon echt fantastisch geworden.” Mooi neveneffect is dat de mensen van het Levi’s hoofdkantoor de Oud Nico beschouwen als referentiekader voor hun toekomstig te ontwikkelen nieuwe gebouwen. De combinatie van huisvesting van commerciële huurders en de meer sociale broedplaatsen bij elkaar in één gebouw doet Stadsherstel wel vaker. Enerzijds komt dat soms door de te verhuren oppervlakte, anderzijds is het ook een kans om kleine bedrijven op een redelijke en betaalbare manier te huisvesten. Pakhuis De Zwijger is daarvan een voorbeeld, maar ook Museumwerf ’t Kromhout. Daar worden de kantoren commercieel verhuurd, wat Stadsherstel in staat stelt om de werf tegen een redelijke prijs te verhuren en dus te behouden.

“Morel, kom op, je moet er tegenaan”

De Ruijterkade 149 na oplevering, 2011, foto’s Ernest Annyas.

30


31


Stichting Stadsherstel Paramaribo Vier reizen heeft Morel in 2011 gemaakt naar Suriname. Exceptioneel, maar er was haast geboden om het project (met subsidie) van de grond te krijgen. Eigenlijk was alles geregeld, maar bleef de oprichting hangen op wat juridische problemen. Omdat de oprichting van een N.V. op korte termijn niet mogelijk was is het de Stichting Stadsherstel Paramaribo geworden.

ontbrak tot nu toe. De samenwerking van de Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname met Stadsherstel heeft een flinke boost gegeven aan dit initiatief. “Wij hebben steeds kunnen vertellen hoe wij het doen met een N.V. om een idee te geven hoe het daar zou kunnen.” De historie herhaalt zich. De situatie in de jaren vijftig en zestig in de vorige eeuw in Amsterdam - oprichting Stadsherstel Amsterdam N.V. met o.a. bankiers als aandeelhouder - laat zich gemakkelijk vergelijken met de reactie van de grote bedrijven en banken in Suriname. “Zodra we de kans kregen ons verhaal te vertellen, zei iedereen toe mee te doen.” Bedrijven en banken vinden het initiatief heel belangrijk en ze begrijpen dat ze wat minder dividend krijgen om het doel te kunnen bereiken. “Het kapitalisme organiseert zich rondom een maatschappelijk doel”. Het eerste pand, dat ligt op nr. 56 van de Julianastraat, is in december 2011 aangekocht door de Stichting Stadsherstel Paramaribo. De stichting zorgt ook voor de aanbesteding van een deel nieuwbouw en de restauratie van het huis. Uiteindelijk zal dit eerste huis leiden tot een

om mondelinge erfafspraken gaat, zijn er projecten op percelen waaraan je gewoonweg niet kunt beginnen. Zo ingewikkeld ligt het eigendom.” Toch wordt aan archivering van belangrijke documenten gewerkt in Suriname. Recent is er een documentatiecentrum geopend waar de Surinaamse geschiedenis – waarvan de documenten tot voor kort in Nederlandse archieven waren opgeborgen – lokaal in archieven is ondergebracht. In een nieuw gebouw met klimatisering en speciaal opgeleide medewerkers. Nog een criterium voor een aan te kopen pand. Morel: “Het pand moet ook wel een beetje sexy zijn. Dus niet alleen maar pandjes achteraf. Mensen moeten het kunnen zien.” Tot slot – en dat is ook in Suriname heel belangrijk – komt na de restauratie het betreffende pand in de verhuur. Net als in Amsterdam.

Eerste aankoop van de Stichting Stadsherstel Paramaribo, Julianastraat 56, foto Stadsarchief Amsterdam.

De directeur is er en het eerste pand is aangekocht. Stadsherstel is daarbij alleen betrokken als adviseur (Morel is lid van de Raad van Advies, red.), want directie, bestuur en medewerkers zijn allemaal lokaal aangesteld of ingehuurd. Ook in de Raad van Advies zit Cynthia McLeod. “Dat is best bijzonder dat zij erin zit”, zegt Morel. Zij blijkt een groot kenner van de Surinaamse geschiedenis en Suriname’s meest bekende schrijfster te zijn. De Raad van Advies gaat vooral over de wijze van restaureren – “er zitten ook een paar bekende architecten in” – over de geschiedenis en over de antropologie. “Dat speelt in Suriname een veel grotere rol dan in Nederland”, zegt Morel over die laatste categorie. De verhalen zijn belangrijk. Dan moet je denken aan de oorsprong van de straat, wie hebben er gewoond, wat zijn de verha32


len onderling. Maar ook de geschiedenis is van belang. Kennis over hoe dat deel van de stad is ontstaan bijvoorbeeld. Ook aan de band met Stadsherstel Amsterdam, ten slotte, wordt via de Raad van Advies inhoud gegeven. Kennisuitwisseling is daardoor gewaarborgd. Het is de bedoeling dat op den duur, zodra er goedkeuring is van de Surinaamse regering, de stichting wordt omgevormd naar de gewenste N.V. Een aantal potentiële Surinaamse aandeelhouders heeft zich al gemeld. Het grootste deel van het aandelenkapitaal zal uit het land zelf komen. Morel ontmoet groot enthousiasme voor het behoud van monumentale panden. Men is zeer enthousiast en vindt dit een belangrijk initiatief. De restauratie van monumentale panden in Paramaribo is ook zeer de wens van de lokale bevolking en bestuurders. Alleen de expertise

portefeuille van ongeveer honderd tot een paar honderd panden. De bedragen die ermee zijn gemoeid zijn minder groot (maar relatief natuurlijk net zo hoog als hier) en de huizen zijn in Suriname wat kleiner bemeten. “Er is nu een portfolio van vijftig panden met daarin weer een top acht, zodat er direct met het tweede pand kan worden begonnen. Het belangrijkste is altijd: is er een helder eigendom?” De boedelscheidingen liggen ingewikkeld. Een pand kan meerdere erfgenamen hebben en als je dus iets koopt, is het van belang dat je met de echte en enige eigenaar te maken hebt. Zo is Stadsherstel dat ook al tegengekomen op de eilanden Saba en Eustatius, die ingewikkelde boedelscheidingen. “Maar in Suriname is het extreem”, aldus Morel. Oude plantages, bijvoorbeeld, kunnen duizenden eigenaren hebben. Dat is natuurlijk niet schriftelijk vastgelegd, dus vergt het goed en veel uitzoekwerk. “Omdat het vaak alleen 33


Voormalig eigenaresse, mevrouw Berkenveld, van het huis in de Julianastraat. Zij wordt omringd door (van links naar rechts) Ton Smit, directeur Stichting Stadsherstel Paramaribo (SSP), Patrick Bhagwandin van de Surinaamse Bank en secretaris, Stephen Fokké, voorzitter bestuur en Paul Morel. Foto archief Stadsherstel.

“Het kapitalisme organiseert zich rondom een maatschappelijk doel”

Gerardus Majellakerk Tussen straten met namen als Palembangstraat, Semarangstraat en Sumatraplantsoen ligt ten zuiden van de Insulindeweg een sprookjesachtige, ronde kerk aan zowel het Obiplein als het Ambonplein.

We bevinden ons in de Indische buurt in Stadsdeel Oost, dat als een klaver-

blad gegroepeerd ligt, grofweg tussen het spoor naar Utrecht - Hilversum en het Flevopark. De wijk dateert grotendeels uit het begin van de twintigste eeuw. De eerste straatnamen, die zijn vernoemd naar eilanden en andere geografische aanduidingen in de voormalige kolonie Nederlands-Indië, dateren uit 1902. Gerardus Majellakerk met omliggend complex en Ambonplein, 1930, prentbriefkaart Stadsarchief Amsterdam.

Gerardus Majellakerk Obiplein 4 in Amsterdam

ven van de Katholieke Kerk om kerkelijke- en schoolgebouwen te concentreren.

De voormalige rooms-katholieke kerk is tussen 1923 en 1926 gebouwd naar een ontwerp van architect Jan Stuyt (18681934).¹ Op 5 september 1927 vond de inwijding plaats. De kerk was hét centrale punt voor alle katholieken in de nieuw gebouwde Indische buurt. De centraalbouw is geïnspireerd op de vroeg-christelijke basiliekbouw (zie de Hagia Sophia te Instanboel) en heeft neo-romaanse kenmerken in de detaillering (vensterseries en sierlijsten). Naast de kerk bevond zich een complex aan gebouwen: een patronaatsgebouw, een kleuterschool, een jongens- en meisjesschool en een zusterhuis. Het is een duidelijk voorbeeld van het toenmalige stre-

34

De oorspronkelijke decoraties aan binnenzijde, waarschijnlijk door Jan Oosterman, zijn op dit moment overschilderd. Het kerkgebouw wordt gedomineerd door het hoge twaalfzijdige tentdak boven een imposante inwendige koepel. Aan de westzijde bevindt zich de hoofdtoegangspartij met bronzen deuren. Aan de kopse zijdes bevinden zich ook twee zij-ingangen. Een geplande toren is wegens geldgebrek nooit gebouwd, hoewel de funderingen, die nog steeds in de grond zitten, al gelegd waren. Omdat de Indische buurt niet in trek was bij meer welgestelde bewoners, waren er al vanaf de jaren dertig problemen voor de parochianen om het immense gebouw te onderhouden. Door


de ontkerkelijking vanaf de jaren zestig en het wegtrekken van oudere inwoners door de stadsvernieuwing kon de kerk uiteindelijk niet meer opengehouden worden. Op 20 september 1992 werd de laatste mis gevierd en verhuisde de parochie naar een kleiner gebouw. Het rijksmonument is in oktober 1992 verworven door het Amsterdams Monumenten Fonds en vervolgens door architectenbureau J. van Stigt herontwikkeld tot kantoor-, archief- en bedrijfsruimte. Het middengedeelte werd vrijgehouden om de ruimtewerking intact te laten en sociaal-culturele activiteiten mogelijk te maken. Sinds de fusie in 1999 behoort de kerk tot het bezit van Stadsherstel Amsterdam.

¹Redegevende omschrijving nr. 523303, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Gerardus Majellakerk in restauratie, 2011, foto Ernest Annyas.

De naam van de kerk behoort toe aan de Italiaanse rooms-katholieke volksheilige Gerardus Majella en heeft dan weer niets te maken met Nederlands Oost-Indië, zoals de kolonie ook wel werd genoemd. Architect Jan Stuyt ontwierp de Majellakerk rond 1925. Het ontwerp is geïnspireerd door de stijl van Byzantijnse kerken, wat de bijzondere vorm verklaart.

35


Er wordt al heel wat opgeknapt in de Indische buurt. Stukken ervan worden zelfs een hype op woongebied. Het Nederlands Philharmonisch Orkest/Nederlands Kamerorkest (NedPhO|NKO) heeft besloten zijn nieuwe domicilie te kiezen in deze opkomende buurt van Amsterdam. En wel in de Gerardus Majellakerk die toebehoort aan Stadsherstel Amsterdam.

Het hart van de Indische buurt krijgt een kloppend, muzikaal hart De nieuwe (zakelijke) liefde van Paul Morel is de restauratie van de Gerardus Majellakerk. Na een flinke aanloopperiode – waarin het huurcontract met het NedPhO|NKO is getekend – startte de bouw eind oktober 2011. De planning is dat de kerk eind juni 2012 bouwkundig wordt opgeleverd. Het NedPhO|NKO heeft dan nog anderhalve maand de tijd om de oefenzaal verder in te richten. “Vanaf september kan het orkest oefenen in zijn nieuwe locatie en dus operationeel zijn als het nieuwe seizoen begint. Behalve het symfonieorkest dat uit ongeveer 120 musici bestaat, zullen de mensen van de organisatie zoals marketing, planning en techniek daar ook een plek krijgen”, zegt Morel. “Het mooie is dat het orkest zijn repetitieruimte in het midden van de kerk heeft. De kantoren zitten daaromheen op de verschillende etages. Dus zij kijken op hun eigen productie-eenheid uit, zeg ik altijd.” Onverwachte verrassingen – tegen- of meevallers – is hij nog niet tegengekomen. Wel is het een ingewikkelde bouw qua techniek. “Complex, omdat akoestiek nu eenmaal een ingewikkelde materie is en voor bouwvakkers ook tamelijk abstract. Dus daar moeten we goed bovenop zitten en duidelijk vertellen wat we willen en hoe we het willen. Verder is de planning krap en is er zoals altijd een enorme druk op het budget.” Wat daarentegen nu weer wel verrassend is, is de aandacht voor het project vanuit de directe omgeving. De omgeving is enthousiast. In dit stadium gaat het dan nog niet zo zeer om omwonenden – hoewel die in de toekomst zeker zullen worden benaderd voor culturele activiteiten – maar om aandacht van organisaties in de omgeving, zoals het stadsdeelkantoor en andere woningbouwverenigingen.

Koepelgewelf en steigerconstructie, 2011, foto Ernest Annyas.

36


Het aantrekkelijk maken van de Majellakerk voor omwonenden? “Daar gaan we zeker heel veel werk van maken. De Open Monumentendag was trouwens al goed bezocht en de kerk wordt op twee zaterdagen – in maart en in juni – opengesteld voor publiek, vooral om de buurt de mogelijkheid te geven de kerk te bekijken terwijl hij nog wordt verbouwd. Daar gaan we echt iets leuks van maken”. Er is geen twijfel mogelijk, een feest zal het worden, zo te zien en te horen aan het enthousiasme van Morel.

“CONCERTZALEN STAAN VAAK LEEG” Is Morel altijd al zo gefascineerd geweest door kerken? “Ik ben echt in de kerken gerold”, zegt hij, “via het Amsterdams Monumenten Fonds (AMF)”, dat later is opgegaan in Stadsherstel Amsterdam. Maar hij heeft een fascinatie voor geluid. Voor akoestiek. Dat dateert uit de tijd dat hij voor het AMF als projectleider bij de verbouwing van het Sweelinck Conservatorium was betrokken. In de periode dat daar de klassieke muziek werd samengevoegd met de jazz muziek. Dat vereiste veel werk aan de akoestiek van die zalen. Het interessante voor Morel blijkt de combinatie van geluid en grote ruimten te zijn. “Ja, dat vind ik wel heel erg leuk”, zegt hij. “Om me bezig te houden met de natuurkunde van dit soort ruimten.” Ook al heeft hij veel ervaring met de verbouwing van andere kerken die bij Stadsherstel horen, “een repetitieconcertzaal bouwen in een kerk voor een symfonieorkest dat wereldberoemd is, dat is wel weer heel andere koek, ja.”

Projectleider Paul Morel tijdens de eerste bezichtiging, februari 2012, foto Ernest Annyas.

37


Het interessante aan een dergelijk project is dat musici alleen met hun eigen stukje, de akoestiek, bezig zijn. “Klinkt dit goed, daar gaat het hen om. Als opdrachtgever heb je met heel veel andere aspecten te maken en dat maakt zo’n project complex. Ook is het mooi dat deze zaal voor meerdere doeleinden zal worden gebruikt. Het orkest repeteert vier uur per dag. Daarbuiten staat de ruimte leeg – net als veel repetitieruimten wereldwijd – en dat is dan weer een enorme kans voor de afdeling zaalverhuur van Stadsherstel.” Activiteiten zoals die plaatsvinden in De Duif, maar dan meer buurtgericht, worden straks dus ook in de Majellakerk geprogrammeerd. Maar ook andere activiteiten kunnen er plaatsvinden. Dus cultuur, maar ook trouwen, rouwen en feest vieren. “De zaal is qua akoestiek en podium te vergelijken met topzalen”, zegt Morel. Dat is belangrijk, want dan voelt dat voor de musici hetzelfde aan als de concertzalen waar ze spelen. “Nauwelijks verschil in klanken, reflectie en afmetingen”, maar qua publiekfaciliteiten - omdat het een repetitieruimte is – beperkt tot 220 zitplaatsen. Stadsherstel werkt in deze verbouwing samen met architect Van Stigt, die in 1992 de verbouwing van kerk naar kantoorruimte ook al deed. Van Stigt voert de directie, houdt de grote lijnen in de gaten en doet al het toezicht. Voor de orkestkant is Kees Spanjers van Zaanen Spanjers cs Architecten erbij gehaald, omdat hij veel ervaring heeft met de verbouwing van zalen met podiumkunst.

Ontwerptekening grote zaal, 2010, Zaanen Spanjers PROJECT: cs Architecten. Gerardus Majellakerk t.b.v. NedPhO B V ZAAN E N S PAN J E R S C S AR C H I T E C T E N B NA| B N I G E V E S T I G D I N PAK H U I S D E M E R C U U R 3 0 6 O U D E Z I J D S V O O R B U R G WAL 1 0 1 2 G L AM S T E R DAM T E L E F O O N 0 2 0 6 2 5 3 9 7 3 T E L E FAX 0 2 0 6 2 6 1 9 4 9 W W W . Z SA. N L E - MAI L I N F O @ Z SA. N L

8

C O P Y R I G H T 2 0 0 9 W I J Z I G E N V E R M E N I G V U L D I G E N O F O P E N B AA R M A K E N N I E T T O E G E S T AA N

ONDERWERP: FORMAAT: SCHAAL: GETEKEND:

Zaal vanaf podium A3 DATUM: DVL

SMA103

22-10-2010

B VERSIE: GEWIJZIGD: 31-01-2011 BLAD NO.:

6 18

Op de artist impression is goed te zien dat het podium op het niveau van de begane grond ligt en dat de zitplaatsen daaraan zijn aangepast. Het publiek zit in een kuil die langzaam oploopt. De hoogste plaatsen zitten boven het podiumniveau. Logistiek – de instrumenten vervoeren – een groot voordeel, maar ook goed bedacht. De kuil kan namelijk dicht, de stoelen eruit en dan is de ruimte geschikt voor heel andere evenementen. NedPhO Go – een leerlingenproject – is een activiteit die buiten de repetities om wordt georganiseerd. De bedoeling ervan is om kinderen bekend te maken met klassieke muziek. Het NedPhO wilde juist graag in een woonbuurt zitten om aansluiting te krijgen met de omgeving. Morel vertelt enthousiast over het voortraject, de periode voordat het zover was dat een huurcontract kon worden getekend. Over “hoe geef je zo’n project handen en voeten”, en “wij doen dat de hele dag, dit soort rare opgaven, dus wij vonden het eigenlijk wel leuk.” Hij heeft het over het meedenken met een potentiële huurder die een programma van eisen heeft waaraan moet worden voldaan. Door actief te participeren in het denken ontwikkelproces is Stadsherstel de beste partij gebleken voor het NedPhO. Dat lijkt bijna vanzelfsprekend als je Morel hoort praten, maar niets is minder waar. Het is hard werken al is het natuurlijk wel zo dat Stadsherstel veel ervaring heeft met vijftien kerken in exploitatie. Al met al een zeer interessant project om in 2012 te blijven volgen.

Ontwerptekening grote zaal, 2010, Zaanen Spanjers cs Architecten.

38


Stichting Oude Hollandse Kerken

Congres Urban Heritage Inc.

Adviseren doet Stadsherstel - zoals gezegd - wel vaker. Ook dichter bij huis. Zo is er voor en in samenwerking met de Stichting Oude Hollandse Kerken (SOHK) onderzoek gedaan en advies uitgebracht over hoe om te gaan met het religieus erfgoed. Het onderzoeksrapport ‘Kerken, Kostbaar, Kwetsbaar, Kansrijk, Nieuwe vormen van gebruik als middel tot behoud’ werd in februari 2011 aangeboden aan de gedeputeerde van de provincie Noord-Holland, Sascha Baggerman.

In principe kan er namelijk heel veel. De kerken staan doorgaans op centrale plekken in het dorp. Ze worden dan ook vaak gebruikt als dorpshuis, maar ze zouden ook kunnen dienen als kantoor. Met een minder openbare functie dus. Dat is doorgaans niet de wens van de gemeenschap, maar vaak wel de enige mogelijkheid om de exploitatie draaiende te houden. “Er moet heel breed naar worden gekeken”, zegt Morel,

“Kerken slopen is geen oplossing”

Omslag onderzoeksrapport ‘Kerken, Kostbaar, Kwetsbaar, Kansrijk’, 2011, Stadsherstel Amsterdam / SOHK.

Afgelopen jaar is er op verzoek van de SOHK door een aantal mensen van Stadsherstel een uitgebreid onderzoek gedaan naar het gebruik van kerken in de provincie Noord-Holland, met als doel inzicht te krijgen in het gebruik en mogelijk hergebruik van de kleine plattelandskerken. De vraag “Wat kun je nu eigenlijk doen met kerken in vaak kleine gemeenschappen?” diende te worden beantwoord om die gemeenschappen instrumenten, handvatten te geven. Dan gaat het over proactief bekijken hoe je goed met zo’n kerk omgaat en daarmee dus niet te wachten totdat de kerk leeg staat. 40


“want in de komende tien jaar komen er duizend kerken leeg – in Noord-Holland ongeveer 120 – en als je die allemaal zou moeten slopen ben je een heel groot stuk van het landschap kwijt. Met proactiviteit alleen kom je er niet. De overheid moet andere functies ook mogelijk maken, bestemmingsplannen willen wijzigen.” Het advies is dan ook overhandigd aan gebruikers, eigenaren en overheden. “Het rapport is goed ontvangen en wordt in veel gremia gelezen, maar de samenwerking tussen Stadsherstel en de SOHK zou nog wel wat meer vorm moeten krijgen. We zouden bijvoorbeeld samen naar een wat uitgebreidere programmering van die kerken moeten kijken”, stelt Morel, die duidelijk zeer begaan is met het lot van religieus erfgoed. Als Morel spreekt over zijn projecten spat de passie er vanaf. Of we het nu hebben over Suriname, de Gerardus Majellakerk met het NedPhO, Oud Nico of het congres dat Stadsherstel in april 2011 organiseerde ter gelegenheid van haar 55-jarig bestaan. Over dat laatste wil hij graag nog het een en ander kwijt, zodat de missie van Stadsherstel op dat gebied ook duidelijk wordt en kan worden uitgedragen.

Burgemeester Eberhard van der Laan tijdens Urban Heritage Inc., april 2011, foto archief Stadsherstel.

“De vraag ‘hoe doen jullie dat nou met zo’n N.V.’ wordt ons steeds vaker gesteld”, zegt Morel. Tijdens het congres van vijf jaar geleden beantwoordden we vooral de vraag wat Stadsherstel doet en werden de resultaten bekeken. Het goed bezochte congres van 2011, Urban Heritage Inc. genaamd, had juist als doelstelling te laten zien hoe Stadsherstel werkt en te bekijken of en hoe dit model kan worden toegepast buiten Nederland en Europa. In gebieden waar sprake is van bedreigd erfgoed. De aandacht voor en de interesse in hoe je zoiets doet is enorm aan het groeien, merkt Stadsherstel. Er was veel binnen- en buitenlandse belangstelling voor het congres en voor ‘de methode Stadsherstel’. Ook de stad Amsterdam werd goed vertegenwoordigd door burgemeester Eberhard van der Laan, die de opening verrichtte, wethouder Carolien Gehrels en directeur Bureau Monumenten en Architectuur, Esther Agricola. Inmiddels is een delegatie uit Zanzibar op bezoek geweest om dieper en specifieker op de materie in te gaan. “Dat is een direct gevolg van het congres. De nieuwsgierigheid is toen en daar gewekt”, zegt Morel. Er waren acht landen vertegenwoordigd en zo’n veertig buitenlandse deelnemers, onder wie de afgevaardigde uit Zanzibar. 41


“Adviseren vanuit de praktijk” Tot een echte ‘adviespoot’ zal dit alles overigens niet leiden. Het leuke van zijn werk en hoe hij het doet, vertelt Paul Morel, is dat hij “bij wijze van spreken ’s ochtends op de steiger staat en praat over het metselwerk en ’s middags of ’s avonds een presentatie over het ‘hoe’ geeft”. Het is adviseren vanuit de praktijk en de combinatie van al die facetten maakt zijn werk juist zo interessant. Anderzijds zou Stadsherstel volgens hem heel goed iemand voor een paar dagen per week kunnen gebruiken. “Iemand die heel goed in dat internationale werk zit en ons daarbij ondersteunt en ook zorgt dat er geld voor komt. Want er ís geld beschikbaar voor dit soort initiatieven”, besluit Morel.

interview met Gijs Hoen ‘Stadsherstel herstelt ook hier de stad’ Als je in het centrum van de stad Amsterdam een restauratiebord van Stadsherstel ziet kun je er wel vanuit gaan dat Gijs Hoen bij het project is betrokken. Bij de aankoop of bij de restauratie en in veel gevallen bij allebei. Met Gijs Hoen heeft Stadsherstel namelijk een makelaar en restauratiedeskundige ineen in huis. Zijn portefeuille van 2011 laat een indrukwekkende lijst panden zien – hij noemt ze bijna achteloos achterelkaar op - die zijn gerestaureerd of nog in restauratie zijn. Veel ervan zijn inmiddels klaar. Stadspanden hebben zijn voorliefde, zo blijkt. Die voorkeur is wellicht deels geografisch bepaald, maar komt vooral voort uit het feit dat hij heel erg van de binnenstad en de sfeer van oude panden houdt. ”De sfeer zit ook nu nog steeds in de omgeving. Het heeft iets gezelligs”, zegt hij. Hoe ze op zijn pad komen is niet altijd eenduidig. Soms is het toeval.

Als afgestudeerd planoloog, gediplomeerd makelaar plus een aantal jaren bouwkunde op de hogeschool, is hij “een door Stadsherstel gevormde restauratiedeskundige”, zegt hij.

“De sfeer van oude panden is gezellig”

Herengracht, gezien in noordelijke richting, 1894, foto Jacob Olie. Links is Huis Bartolotti zichtbaar (nr. 170-172), gebouwd omstreeks 1620, hoogstwaarschijnlijk naar ontwerp van Hendrick de Keyser. Foto Stadsarchief Amsterdam.

Na zijn opleidingen kwam Stadsherstel op zijn pad. Hij lijkt niet heel graag over zichzelf te praten, maar begint toch te vertellen. “Ik wilde stage lopen bij een woningbouwvereniging – sowieso – en ik had er al een paar geprobeerd, maar dat liep nog niet zo voorspoedig. Toen ben ik in contact geraakt met de voormalig directeur van Stadsherstel, Wim Eggenkamp, en die wilde de kleinzoon van één van de oprichters van Stadsherstel wel eens zien. 43

INTERVIEW MET GIJS HOEN

Dus kwam er een gesprek met Jaap Hulscher en Wim en dat ging goed.” Hoen begon in 1999 met het lopen van stage, is intussen allround restauratiedeskundige geworden en heeft – net als sommige andere Stadsherstel medewerkers – het gevoel dat hij “hier nooit meer weggaat”. Hij noemt dat “wel een beetje beangstigend”. Toch ook niet verwonderlijk, want het lijkt te passen bij zijn persoon. “Niet veranderen wat goed is. Waarom zou je?”, zegt hij daarover. Hij vindt de verschillende facetten van een restauratieproject leuk. Als makelaar is hij doorgaans bij een aankoop betrokken. De planontwikkeling - “wat kun je met zo’n pand doen?” – vindt hij interessant. Daarna volgt het project op de bouwplaats, waar je weer van alles tegenkomt uit te praktijk en aan het einde is hij bij de verhuur geregeld ook nog betrokken. Dat klinkt inderdaad als een prima combinatie van werkzaamheden.

Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) Hoen zit in de werkgroep Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) binnen Stadsherstel en in 2010 werd een pilot MVO project gedaan bij de restauratie van Herengracht 249. Wat daar is geleerd past Stadsherstel toe wanneer het kan. Bijvoorbeeld iets heel simpels: “Opletten dat als de ketel ver van het waterpunt zit, er een dunnere waterleiding wordt toepast. Bekijken of er ruimte is om een warmtepompsysteem aan het CV systeem te hangen. Ook kijken we of we zonnecellen op het dak kunnen leggen.”

“Isolatie van raampartijen is altijd lastig”

haalbaarheid een rol”, zegt Hoen, die benadrukt dat het geld maar één keer kan worden uitgegeven. “Geld dat je uitgeeft aan dure MVO voorzieningen is geld dat niet meer beschikbaar is voor restauratie. Maar als de kans er is om een zonnepaneel op het dak te plaatsen, dan moeten we het niet laten omdat het duur is of omdat Stadsherstel het niet kan terugverdienen. In zo’n geval moeten we in de huurprijs meenemen dat de toekomstige huurder een lagere energierekening heeft - de energie wordt op zijn dak opgewekt tenslotte - en genegen zal zijn een wat hogere huurprijs te betalen. “Maar het heeft nog een voordeel”, stelt Hoen, “en dat is dat mensen hun energieverbruik veel beter in de gaten houden. Als je wilt weten wat op een zonnige dag aan kW/u energie is binnengekomen, zal je ook beter in de gaten houden wat eruit is gegaan.” De praktijk leert dat men met energiebesparende voorzieningen nog beter speurt naar onnodig verbruik, bijvoorbeeld naar nachtelijke ‘energieslurpers’. “Dan blijkt bijvoorbeeld dat men televisies of andere apparaten in de stand-by stand heeft staan. Het lijkt me een goede ontwikkeling als we het meeverhuren van energiebesparende systemen kunnen toepassen. Ook bij de kleinere verhuurbare eenheden overigens”.

Stadsherstel bekijkt bij elke restauratie opnieuw wat qua MVO haalbaar is en overlegt dat ook met Bureau Monumenten en Archeologie (BMA) van de gemeente Amsterdam. “Soms laat je dan het één vallen ten gunste van het ander. Isolatie van raampartijen is altijd lastig. Monumentenzorg is zeer tegen het plaatsen van isolatieglas, omdat dubbelglas veel meer spiegelt.” Daarnaast kan het ook vaak niet. Dubbelglas is 18mm dik ten opzichte van een 6mm dikte voor gewoon glas. Dat past dan niet in de sponningen van monumentale panden, waar een raam vaak is onderverdeeld in een veelvoud van ruitjes. “Uiteraard speelt ook de financiële

Werktekening Architectenbureau Vroom.

44


45


Wevershuizen

Eén van meest in het oog springende projecten van Gijs Hoen in het afgelopen jaar is de restauratie van de monumentale wevershuizen aan de Vijzelgracht 4-6-8 en in de Eerste Weteringdwarsstraat 70. Lijken ze aan de buitenkant klein, eenmaal binnen weet de bezoeker dat het verrassend ruime woningen zijn. De in 2010 door Stadsherstel van de gemeente Amsterdam overgenomen en door de aanleg van de Noord-Zuid lijn ernstig verzakte huizen zijn prachtig hersteld en alweer verhuurd.

Wevershuizen Vijzelgracht 4–6–8 in Amsterdam

De buurt ten zuiden van de Prinsengracht, tussen de Reguliers- en Spiegelgracht werd het ‘Noortse Bosch’ genoemd. In deze industriële buurt werden aan de Vijzelgracht, daterend uit de vierde grote uitleg van de stad (1650-1700), de zogenaamde ‘wevershuizen’ neergezet. Dit stadsdeel komt in zijn structuur overeen met de andere stadsdelen buiten de Prinsengracht, maar valt op door de grootschalige en weloverwogen opzet. De naam Noortse Bosch is vermoedelijk ontstaan door de grote hoeveelheid Scandinavisch grenen die voor de fundering van de wevershuizen werd gebruikt. De huizen 4, 6 en 8 vormen een rij, zijn nog vrijwel in oorspronkelijke staat en behoren tot het zogenaamde Noortse-Bosch-type. 46

Vijzelgracht 4-6-8. Rechts is voor de Eerste Weteringdwarsstraat de hoofdingang van het Walenweeshuis zichtbaar, 1933, foto Stadsarchief Amsterdam.

De wevershuizen werden hier gebouwd om wevers naar de stad te lokken. De lakenwevers zouden een lage prijs betalen, op voorwaarde dat ze hun getouwen voortdurend aan de gang zouden houden.¹ De lakenweverij in Amsterdam was binnen de Republiek van ondergeschikt belang en de concurrentie uit Engeland en Vlaanderen was groot.

huizen ruime zolders hebben voor het opslaan en sorteren van de wol. De ontwerptekeningen voor de bouw (datering 1670) werden gemaakt door de belangrijkste stadsarchitect van dat moment, Philips Vingboons. De huizen hadden een aparte nummering met letters ervoor die de eigenaar aangaven (WH = Weeshuis; L = Leprozenhuis; GH = Gasthuis).

Het stadsbestuur stelde in 1670 gratis grond ter beschikking, waar de regenten van het Burgerweeshuis, het Leprozenhuis en de Gasthuizen minimaal vierhonderd huizen zouden neerzetten voor de weverij en wolkammerij. De voorhuizen, waar het licht binnenkwam, moesten groot genoeg zijn om twee weefgetouwen in te kunnen zetten. Ook moesten de

Na de voorspoedige start, bereikte het economische stimuleringsbeleid niet het gewenste resultaat. Uiteindelijk werden 211 van de 400 geplande huizen gebouwd. Een aantal werd door de drie instellingen zelfs al na enkele jaren verkocht.


¹J.E. Abrahamse, De Grote Uitleg van Amsterdam, Bussum 2010, p. 233

Vijzelgracht 4-6-8 in de stutten, 2009, foto Stadsarchief Amsterdam.

Stutten door aanrecht en trappenen Volgens afspraak werden de huizen door de gemeente eerst rechtgezet. Daarna was er werk aan de winkel voor Stadsherstel. De schade in de panden was niet zozeer ontstaan door het verzakken, als wel door de in allerijl aangebrachte stutconstructies. Die liepen in sommige gevallen dwars door aanrechtbladen en trappen. “De gemeente heeft de panden in no-time moeten stutten en had dus ook geen tijd om heel bedachtzaam te werk te gaan. Ze wilden sowieso voorkomen dat die panden zouden instorten, zoals in Keulen bijvoorbeeld wel is ge47


beurd. Dus hebben ze een aannemer gestuurd die daar naar binnen durfde, met als opdracht ‘zorg dat het pand niet kan instorten’”. Haast was geboden. Zoveel is duidelijk. Voor Hoen was dit een leuke klus. Zo’n rijtje huizen zonder de gebruikelijke verborgen gebreken. Het snelle resultaat was ook een prettige afwisseling voor Hoen. “Meestal sta je in de blubber te scheppen om een nieuwe fundering ergens onder te krijgen, maar dat hoefde hier niet. We hebben ons voornamelijk met het interieur kunnen bezighouden.”

Ontwerp voor de Wevershuizen, 1670, Philips Vingboons, Stadsarchief Amsterdam.

Het interieur is bijzonder. Dat komt onder andere omdat het pand door de architect in de jaren negentig compleet is gerenoveerd en men toen dacht de appartementen geschikt te maken voor bewoning door ex-pats, die bij elke kamer graag een douche schijnen te hebben voor als er gasten komen. Zo is het gekomen dat deze huizen veel badkamers, toiletten en douches herbergen, netjes verborgen achter een kastdeur. Het doel was om de huizen zo snel mogelijk bewoonbaar te maken. En dat is met behulp van goed werk van architect en aannemer prima en in recordtempo gelukt. De architect van de restauratie – Vroom – had als voormalig eigenaar van de panden alle tekeningen in zijn bezit. Zijn kantoor zat vóór de verzakking op nummer 6 in het souterrain. Na de restauratie is hij als huurder teruggekeerd.

“Meestal in de blubber op zoek naar de fundering”

Een weemoedig gevoel als de restauratie is voltooid heeft Hoen niet. “Als huurders de sleutel van een net gerestaureerd pand krijgen is dat vaak een heel leuke belevenis”, zegt hij, “meestal zijn de mensen ongelooflijk blij met hun nieuwe huis.”

Vijzelgracht 4-6-8 en Eerste Weteringdwarsstraat 70 na restauratie, 2011, foto’s Thomas Schlijper.

50


51


Beulingstraat 15-17

Al in het begin van dit verslagjaar werden de panden op nummer 15 en 17 in de Beulingstraat opgeleverd. De twee rijksmonumenten die Stadsherstel in 1978 kocht, zijn ingrijpend gerestaureerd. Door enkele onverwachte historische vondsten heeft de restauratie beduidend langer geduurd dan was voorzien, maar het resultaat is er dan ook wel naar. Deze in oorsprong zeventiende-eeuwse, maar nu met achttiende-eeuwse halsgevels getooide buurpanden zijn een mooie illustratie van de diversiteit van het vroegere bouwen. Op het eerste gezicht lijken ze wat op elkaar, donker geoliede oude woonpandjes in een zijstraatje tussen de hoofdgrachten. Maar zoveel als ze op elkaar lijken, zeer verschillend bleken ze ook. Zo loopt de oorspronkelijke fundering van één van de panden naar achter toe steeds iets verder omhoog. Dit maakte de restauratie nog ingewikkelder en natuurlijk ook kostbaarder dan was voorzien.

In oorsprong zijn dit zeventiende eeuwse, rijksmonumentale buurpanden in een zijstraat tussen Herengracht en Singel, ter hoogte van het Spui. Nummer 15 heeft een ingezwenkte halsgevel en nummer 17 bevat een goed bewaarde halsgevel met volutenafdekking. Beide gevels zijn van oorsprong achttiende eeuws. Nummer 15 is waarschijnlijk gebouwd tussen 1589 en 1597 en nummer 17 niet lang na 1597. Achter de percelen aan de zuidzijde bevond zich een steeg, die uitkwam op het Singel en zo de kavels binnen het bouwblok ontsloot.

Een leuke ontdekking was de extra plavuizenvloer. Minder leuk was dan weer dat telkens de onderste vloer rot bleek en dat ook veel balken aan de bovenkant verstikt of verrot waren. Vanzelfsprekend zijn alle balken waar dat nodig was, hersteld. De plavuizen zijn verzameld, aangevuld met een oude voorraad plavuizen van Stadsherstel en vervolgens gebruikt om de vloer van de tweede verdieping van nummer 15 af te werken. Een andere vorm van hergebruik in deze ruimte is een schouw die in het Stadsherstelpand Oude Waal 6 niet kon worden gehandhaafd.

De Beulingstraat maakt deel uit van de stadsuitbreiding 1585-1586.¹ Tot de grote uitleggen in de zeventiende eeuw was dit dan ook de rand van de stad. Omdat de straat in het verlengde van de Leidsegracht ligt, was het tevens de fysieke grens tussen de uitbreidingen die startten in 1614 en 1660. Schoenmakers en andere leerbewerkers bevolkten de Beulingstraat tot in de achttiende eeuw. Bij de restauratie bleken meerdere balklagen verstikt of verrot en werden vervangen. Op de beletage van nummer 17 zijn daarbij de consoles teruggebracht, naar voorbeeld van een ter plekke nog aanwezig exemplaar van rond 1600. Tevens werd een schouw die in het Stadsherstel-pand Oude Waal 6 niet kon worden gehandhaafd, op fraaie wijze herbruikt.

Door alle wijzigingen is deze kleinschalige en complexe restauratie zeer kostbaar geworden. Maar het behoud van de bijzondere historische diversiteit in de nieuwe, mede daardoor, zeer aantrekkelijke en gevarieerde woningen ziet Stadsherstel als de winst op dit project.

De vestingwal met centraal daaroner de Beulingstraat, detail uit de stadsplattegrond van Balthasar Florisz (zie boven), 1625, Stadsarchief Amsterdam.

¹I.H. van Eeghen, ‘De stadsuitleg van 1585/1586’, Jaarboek Amstelodamum 63, 1971, p. 65

52


53


Beulingstraat 15-17, na restauratie, 2011, foto’s Thomas Schlijper.

Reguliersgracht 2 / Herengracht 532 Het pand op de hoek van Reguliersgracht en Herengracht werd Stadsherstel te koop aangeboden. Er was al een plan gemaakt om het pand te restaureren door Prins Projecten, maar toen bleek dat de vorige eigenaar het pand toch liever wilde verkopen, bracht de architect hem in contact met Stadsherstel. Kort na de definitieve afhandeling van de koop werd, in afwachting van een restauratievergunning, alvast gestart met het funderingsherstel van dit mooie dubbele hoekpand.

Het pand vanaf de Herengracht gezien, circa 1768, detail uit Jan Caspar Philips, Verzaameling van alle de huizen […] langs de Keizers- en Heere-grachten der stadt Amsterdam (zie boven), tekening Stadsarchief Amsterdam.

Projectleider Gijs Hoen (tweede van links) tijdens de restauratie, 2011, foto Thomas Schlijper.

Reguliersgracht 2 / Herengracht 532 in Amsterdam

stelodamum protesteerde met succes tegen deze aantasting van het stadsbeeld.

De Reguliersgracht begon oorspronkelijk bij de huidige Reguliersbreestraat. Door de demping van het deel tot aan de Herengracht ontstond het Thorbeckeplein. In 1901 wilde de gemeente nog een deel van de gracht dempen, ten behoeve van de paardentram. Het net opgerichte Genootschap Am-

Het hoekpand Reguliersgracht 2 / Herengracht 532, aangekocht in 2009 en gelegen in een bocht van de Herengracht, bestaat van oorsprong uit twee laat zeventiende eeuwse panden (ca. 1670) die later werden verbonden door een groot schilddak. Het betreft twee rijksmonumenten, waarvan de interieurs door diverse verbouwingen twee sterk verschillende uitstralingen hebben.

54


De tekening in het Grachtenboek van Caspar Philips toont deze aangepaste situatie. Het linkergedeelte vanaf de Herengracht bezien, is een zijgevel. Het betreft een ondiep huis, wat gebruikelijk is bij dergelijke hoekpanden. De deurpartij met de aansluitende raampartij dateert van rond 1800.

Daarna is opdracht gegeven voor het herstel van het casco en dit zonder bouwvergunning. In overleg met de inspecteurs van bouwtoezicht en monumentenzorg werd namelijk vastgesteld dat er geen sprake was van verbouwing, maar van herstel. Het herstel wordt in de eerste helft van 2012 afgerond. De ‘kers op de taart’ wordt de prachtig gerestaureerde lantaarn aan het pand, mogelijk gemaakt door een donatie van de Vereniging Vrienden van Stadsherstel.

‘Rotte kiezen’ in de stad Hoen is in een krantenartikel wel eens geciteerd, zeggende dat er nog wel wat “rotte kiezen in de stad” zijn die hij zou willen aanpakken. Er nu naar gevraagd wil hij niet dat zijn uitspraken een prijsopdrijvende werking heb55


ben en houdt hij het er dus bij dat rotte kiezen wat hem betreft panden zijn die “slecht worden her-bestemd”, of die op de nominatie voor de sloop staan. Als voorbeeld noemt hij Raamsteeg 6, waarvoor al een monumentenvergunning voor sloop was afgegeven en toch nog is gered. Panden waaraan het schort qua herbestemming zijn naar zijn mening panden die een verkeerde functie krijgen. “Maar het meest schrijnende is als panden worden afgebroken.” Als voorbeelden noemt hij de Pius X kerk in Slotervaart en de Thomas van Aquinokerk in de Rijnstraat. Maar ook de al wat langer geleden gesloopte SintWillibrorduskerk buiten de Veste van architect P.J.H. Cuypers. Zelfs van het Wibauthuis vindt Hoen dat – “hoewel het nooit gebouwd had mogen worden” – het beter was geweest indien men had geprobeerd het pand van binnen te her-ontwikkelen.

Het pand gedurende de restauratie, 2011, foto Ernest Annyas.

Bij veel van de Stadsherstelpanden is de begane grond verhuurd aan bedrijven van verschillend formaat. Daarnaar gevraagd vertelt Hoen dat dat dan meestal van oorsprong zo was. Maar de belangrijkste reden is wat er in het bestemmingsplan staat. Als daarin staat dat de bestemming van de ruimte voor gemengde doeleinden is, dan mag er bijvoorbeeld een winkel worden gevestigd.

heeft daar flink zijn best voor gedaan - en dus zal er een start kunnen worden gemaakt met de restauratie.

“Het pand vraagt daar ook vaak om. Als je een pand hebt met een winkelpui en je maakt daar een woning van, dan zie je dat mensen folie op de ramen plakken, omdat ze niet willen dat je naar binnen kijkt. Terwijl je eigenlijk liever hebt dat daar weer een etalage komt. Ik denk dat het de meest verstandige beslissing is om te doen wat het beste bij het pand past.”

Voor 2012 staat nog genoeg op het lijstje van Hoen. Een aantal panden, zoals Oudemanhuispoort 1A, Oudezijds Voorburgwal 67 en Haarlemmerstraat 46, is in de eerste helft van dat jaar gereed. Aan de Raamsteeg wordt volop gewerkt. En dan zijn er dus nog de funderingen van Kerkstraat 15 en 17 en de restauratie van de Korte Leidsedwarsstraat 70.

Altijd verrassingen Regelmatig is er bij restauratie sprake van verrassingen, zowel leuke als onprettige. “Vervelend is eigenlijk als je asbest tegenkomt en het zit op plekken waar je het niet verwachtte”, zegt Hoen. Zodra dat aan de orde is, worden de werkzaamheden onderbroken. In het slechtste geval moet het hele pand worden ingepakt en onder druk gezet. Een leuke verrassing, daarentegen, is bijvoorbeeld de ontdekking van een oude plavuizenvloer in het pandje Oudemanhuispoort 1A. “Alle plavuizen die we eruit hebben kunnen halen zijn opgeknapt. Ze worden teruggelegd op de begane grond. We hopen trouwens dat de Vrienden (van Stadsherstel, red.) daaraan zullen meebetalen, want het is een kostbare zaak.” Na nog wat doorpraten blijken er eigenlijk altijd verrassingen te zijn. Ook voldoening geeft het dat de fundering van Kerkstraat 15 eindelijk zal worden vernieuwd. De bewoner heeft andere woonruimte geaccepteerd - Hoen Het pand is bijna klaar voor verhuur, 2012, foto Monique Hollenkamp.

57


Het mooiste project van 2011 was toch wel de voorbereiding van Raamsteeg 6. “Dat was spannend en leuk.” Het verkrijgen van de bouwvergunning en de aanbesteding spelen daarin een rol, maar vooral “het redden van het pand van de sloop.”

“Het mooiste is panden redden van de sloop” Eind 2011 is nog een aantal panden aangekocht. Zo was Hoen betrokken bij de aankoop van zes panden aan de Nieuwe Prinsengracht 43-53 en Kloveniersburgwal 44. Zo ook bij de panden Bergstraat 2 en 4, waarin voorheen bordelen waren gevestigd en die zijn overgenomen van Woonstichting De Key en de gemeente. De laatstgenoemde drie panden zal hij samen met collega projectleider Alex Blommestijn restaureren. Een project waar Hoen naar uitkijkt is Nieuwe Prinsengracht 43-53. “Het is groot en je bent met verschillende partijen bezig. Bewoners, krakers, buren, architect, constructeur en diverse afdelingen van de gemeente. Alles moet gebeuren. Funderen, casco’s en interieur.”

interview met Willem van Iterson Posthoornkerk

In de Haarlemmerstraat 124-126 staat na een derde restauratie binnen vijfentwintig jaar een prachtig gebouw in het zonlicht te glanzen. De Posthoornkerk is weer als nieuw. In 2011 is er hard gewerkt aan de vierde fase van de restauratie. Lange tijd was er niets aan het herstel van de buitenzijde gedaan en dat was op diverse plaatsen goed te merken. De kerk heeft geruime tijd in de steigers gestaan – alleen het opbouPosthoornkerk Haarlemmerstraat 124-126 in Amsterdam De parochiekerk van Onze Lieve Vrouwe Onbevlekt Ontvangen, de ‘Posthoorn’, is een belangrijk vroeg werk van P.J.H.Cuypers (1827-1921).¹ De kerk staat op de plaats van een eerdere, zeventiende eeuwse kerk met dezelfde naam. Na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 werd de Posthoorn tot parochiekerk verheven en kon de bouw van de nieuwe kerk in 1860 aanvangen. Dit duurde tot 1863, maar de voltooiing volgde pas in 1889 met de oplevering van het westelijk transept en het tweetorenfront. Door de sloop van drie huizen ontstond het huidige voorpleintje. De Posthoornkerk is een driebeukige kruisbasiliek met dubbele galerijen in het schip, omdat het kleine bouwterrein dit noodzakelijk maakte. De klaverbladvormige oostelijke partij wordt bekroond door een vieringtoren. 58

wen ervan nam al een maand in beslag – maar de restauratie is inmiddels voltooid. Westerdok, gezien vanaf scheepswerf De Zwaan op het Bickersplein, richting de Haarlemmer Houttuinen. Op de achtergrond de Posthoornkerk in aanbouw met links daarvan de lantaarn van de Ronde Lutherse Kerk, 1862, foto Jacob Olie, Stadsarchief Amsterdam.

In het interieur is een keur aan verschillend gekleurd baksteen toegepast, een toenmalige noviteit. Mede door de sloop van de Haarlemmerhouttuinen in de zestiger jaren van de vorige eeuw nam het aantal parochianen in de buurt sterk af. Toen vanwege de algemene ontkerkelijking de oude parochiale structuur van de binnenstad in 1971 werd opgeheven, besloot het Bisdom de monumentale en moeilijk te onderhouden Posthoornkerk af te stoten. Nadat onttrekking aan de eredienst in 1976 had plaatsgevonden, werd het verwaarloosde gebouw zelfs bedreigd met sloop, omdat eigenaar Citykerk op de plek bejaardenwoningen wilde neerzetten. De buurt en de gemeente Amsterdam wensten dit te voorkomen

INTERVIEW MET WILLEM VAN ITERSON

Projectleider ir. Willem van Iterson is er maar wat blij mee. Gevraagd naar zijn meest bijzondere project van 2011 noemt hij de Posthoornkerk. Dat komt mede doordat het een heel grote restauratie betreft en dan ook nog van een prachtig rijksmonument. Hij noemt het ‘het summum van restauratie’.

en werden geholpen door de plaatsing op de rijksmonumentenlijst in 1972. Diverse sloopaanvragen en rechtszaken volgden, waarna sloop onvermijdelijk leek. Uiteindelijk verzamelde Stichting ‘de Posthoornkerk’ in 1986 de middelen voor herbestemming en restauratie en kon de kerk worden aangekocht. In 1989 werd de vernieuwde Posthoornkerk, met een deel tot kantoor getransformeerd, in gebruik genomen. Het schip, de dwarsbeuken en het koor bleven beschikbaar voor evenementen. Stadsherstel Amsterdam werd in 1999 eigenaar door de fusie met het Amsterdams Monumenten Fonds. Hierdoor konden ook in 1998 en 2010-2011 grootschalige restauraties blijven plaatsvinden. ¹Redegevende omschrijving nr. 1289, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Restauratie van leien, goten en glas-in-lood

Ontwerptekening Posthoornkerk door P.J.H. Cuypers, 1887, Stadsarchief Amsterdam.

59

Het was ook het eerste project waarmee hij aan de slag ging na zijn komst (in 2010) naar Stadsherstel. “Ik heb vanuit het verleden niet zo heel veel ervaring met restauratie van monumenten” - Van Iterson werkte ruim twintig jaar als architect van voornamelijk nieuwbouw en restaureerde ooit twee panden aan de Herengracht – “en ik viel dan ook met mijn neus in de boter bij de restauratie van de Posthoornkerk. Als een spons nam ik alle informatie in me op. En, heel belangrijk, we hadden een steengoede aannemer.” De aannemer (Jelle Dijkstra van Reno Dijk, red.) was ook al bij een eerdere renovatie van de kerk betrokken. Toen werd het voegwerk aan het interieur hersteld. Ook de architecten Dick Bak en Peter de Vries komen ter sprake als we het hebben over ervaring. Dus gebruikmaken van de knowhow van deze mensen en een flinke dosis logisch nadenken Van Iterson zelf, zorgde ervoor dat het project prima verliep. “En ik sprak heel regelmatig met Paul Morel van Stadsherstel over


deze restauratie, want hij is natuurlijk de oude rot in het vak die hierin heel ervaren is. Hij op zijn beurt vond het leuk om op die manier toch nog bij de restauratie betrokken te zijn.“ Een dergelijk project realiseer je natuurlijk niet zonder dat er overlast ontstaat voor huurders en omwonenden. Meestal kon iedereen goed worden voorbereid op wat er komen ging qua werkzaamheden. Maar het uitbikken van de voegen heeft wel voor overlast gezorgd. Het doordringende drilboorachtige geluid daarvan – Van Iterson doet het even voor – is op zijn zachtst gezegd niet te negeren. Vandaar dat met de aannemer werd afgesproken dat werk te beperken tot 2 á 2 ½ uur per ochtend. Tijdens de werkzaamheden zijn er nog allerlei zaken naar boven gekomen die ook moesten worden hersteld. Het project werd daardoor vertraagd. Maar het was wel een bewuste keuze, want het reguliere groot onderhoud dat eens in de zoveel jaren gebeurt, is in tijd naar voren gehaald omdat de steigers er nu toch stonden. “Alleen zo’n steiger bouwen kost al ongeveer een ton.” Hierdoor is werk dat pas over vijf jaar gedaan zou moeten worden nu al ‘meegenomen’.

“De Posthoornkerk is hogeschoolrestauratie” Aan de buitenkant werden in de vieringtoren alle roosvensters in oude glorie hersteld. Elk deeltje gekleurd glas is schoongemaakt en in nieuw lood teruggezet. Het draadglas aan de buitenkant werd vervangen door voorzetramen van helder glas aan de binnenzijde. De prachtige glas-in-lood ramen zijn nu zowel van de binnen- als van de buitenkant te zien. In het interieur is ook het nodige werk verzet. Zo werden drie kunstschatten gerestaureerd. De restauratie van het linoleumschilderij ‘De Hemelvaart van Christus’ had veel voeten in de aarde. Het is van de muur getakeld en op een grote hoge steiger gerestaureerd, waarna het weer voorzichtig omhoog is gehesen. “Wat er tevoorschijn kwam bij schoonmaken was magnifiek”, zegt Van Iterson. “Per dag zag je de kleuren terugkomen.” Ook de Secco schildering van Maria van Kevelaer en de kruiswegstaties werden door het daarin gespecialiseerde bedrijf Rescura gerestaureerd.

Posthoornkerk na restauratie met nieuw voorplein, 2012, foto Ernest Annyas.

dan wel groot zijn, maar de bouwplaats was dat niet. Je probeert het allemaal zo efficiënt mogelijk te doen. Een keet voor de bouwvakkers, de aanvoer van materialen, de afvalstromen reguleren.” Dus planning is van groot belang vanwege de beperkte ruimte. “Het mooie van dit project vond ik wel om te zien hoe die heel oude detaillering (natuursteen vastgezet met ankers, red.) in elkaar zit, terwijl de Posthoorn nog een relatief nieuwe kerk is. De Posthoornkerk vind ik het summum van restauratie.” De kerk is in december 2011 bouwkundig opgeleverd. Het voorplein kan inmiddels niet meer als ‘openbare’ fietsparkeerplaats worden gebruikt. Het voorplein - met twee nieuwe banken en bomen - is alleen toegankelijk voor huurders en bezoekers.

De grootste verrassing die Van Iterson is tegengekomen is iets wat hij eigenlijk wel wist. De werking van roest. Maar op deze schaal was dat toch wel een nieuwe ervaring, zegt hij. “De kracht van roest op materialen is enorm. De trekankers (lange ijzeren staven die in het metselwerk zijn ingebracht, red.), die zorgen dat die toren rechtop blijft staan, waren zo uitgezet door roest dat natuurstenen blokken van 30 cm bij 30 cm en dan anderhalve meter lang volledig gebroken waren.” Posthoornkerk in restauratie, 2010/2011, foto’s Willem van Iterson en Ernest Annyas.

“Een interessant project”, vertelt Van Iterson, “omdat je je moet bewegen in een kleine ruimte. De kerk mag 61


“De kracht van roest op materialen is enorm”

Kinderbewaarplaats Johanna Margaretha In 1930 werd, midden in het groen, de ‘kleinekinderbewaarplaats’ Johanna Margaretha geopend. Het mooie pand in de bloemenbuurt van dit deel van Amsterdam, is het eerste gebouw in Amsterdam dat speciaal voor dit doel is ontworpen. Nog steeds ligt dit gemeentelijk monument in een lommerrijke buurt. Het gebouw is na een intensieve restauratie eind oktober 2011 overgedragen aan de voormalige eigenaar die nu huurder is geworden, kinderopvangorganisatie TintelTuin.

De ‘kleinekinderbewaarplaats’ aan de Wingerdweg 98 in 1932, foto Stadsarchief Amsterdam.

Kinderdagverblijf Johanna Margaretha Wingerdweg 98 in Amsterdam Aan de rand van het Florapark, aan de Wingerdweg, werd in 1930 een kinderbewaarplaats geopend. Ontworpen door architect T.J. Roetering, in opdracht van de Vereeniging tot Verbetering der Kleine Kinderen Bewaarplaatsen en opgetrokken in Amsterdamse Schoolstijl. De ‘bewaarplaats’ zou de naam gaan dragen van Johanna Margaretha OverhoffPiek (1870-1947), die vanaf de ingebruikname tot haar overlijden ‘bestuurderesse’ was en een bovenwoning op de eerste verdieping betrok. In de jaren twintig gaven Burgemeester en Wethouders de opdracht plannen te maken om de woningnood op te lossen. Men stelde dat de arbeiders alleen bereid zouden zijn boven het IJ te gaan wonen als ze een huis met een tuin zouden krijgen, een ideaal waarin de

62

Engelse garden-city voorzag. Tussen 1927 en 1929 werden hiertoe 600 woningen gebouwd, inclusief een scala aan openbare voorzieningen. De ‘kleinekinderbewaarplaats’ was één van de eerste in zijn soort en het concept paste in de verheffingsgedachte: vrouwen moesten zich kunnen emanciperen, tijd voor werken kunnen vrijmaken en derhalve de kinderen ‘in bewaring’ kunnen geven. Het betreft een vrijstaand gebouw, opgemetseld in gele en donkerpaarse baksteen, dat stedenbouwkundig op de westelijke punt van een driehoekig stratenplan is geplaatst. De voorgevel is symmetrisch en naast de entree bevonden zich aan weerszijden siersmeedijzeren letters: ‘kleine kinderen’ en ‘bewaarplaats’. In 2011 zijn deze letters naar nieuw ontwerp, gebaseerd op de oude situatie, herplaatst. De besloten speelplaats aan de achterkant van het pand is ontworpen als een fraaie plek in een groene omgeving met ge-


zonde luchttoevoer. Gezien dit openluchtkarakter is het kinderdagverblijf te vergelijken met de Openluchtschool voor lager onderwijs aan de Mauritskade 56 (1930), nabij het Oosterpark in Amsterdam. In 2010 werd het pand gemeentelijk monument en vond de aankoop door Stadsherstel plaats. Binnen de traditionele gevels werd na de restauratie in 2011 opnieuw een kinderdagverblijf gerealiseerd, passend bij de nieuwste pedagogische inzichten en technische eisen. De oorspronkelijke opzet als kinderbewaarplaats is direct herkenbaar en toepasbaar gebleken.

Wingerdweg 98 in 2011, foto Willem van Iterson.

Wat direct opvalt bij binnenkomst is de lichtinval, de fraaie originele elementen en het gebruik van kleuren. We bevinden ons in een modern, vrolijk kinderopvanggebouw met eigen tuin. Projectleider Willem van Iterson vond hier een uitdaging van heel andere orde. Het pand werd in de jaren zeventig intern verbouwd, maar was in de loop der tijd door intensief gebruik in slechte staat van onderhoud geraakt. Het gebouw was vochtig en tochtig en is in ere hersteld. Het dak en de raampartijen werden geïsoleerd, goten gerepareerd of vervangen en eigentijdse installaties aangebracht.

63

“Er is veel veranderd in al die jaren sinds het pand werd gebouwd. In vergelijking met vroeger, maar ook met de jaren zeventig is de extreem beschermde omgeving voor kinderen iets van deze tijd. Regelgeving op het gebied van ventilatie, warmte en andere zaken is er volop. Het is dan ook een uitdaging om het gebouw, dat eigenlijk bijna was afgeschreven, nieuw leven in te blazen”, zegt Van Iterson. “Vanaf het moment dat het gebouw van ons was, hebben we als een speer een sloopbedrijf erin gezet om te voorkomen dat het zou worden gekraakt. Hierbij was het uiteraard belangrijk dat alle authentieke elementen bleven behouden.”


“Wat ik leuk vind aan het project – en dat heeft misschien wel te maken met mijn achtergrond als architect – is dat je op een subtiele manier installaties zoveel mogelijk wegwerkt achter plafonds of in dubbele wanden.” Lelijke elementen worden zo aan het oog onttrokken. De mooie nieuwe letters Johanna Margaretha zitten op het gebouw in de stijl van de vroegere letters. Ontworpen door Jaap Hulscher, gemaakt door de firma Groenwoud en veel belangrijker nog, mogelijk gemaakt - want betaald - door de Vereniging Vrienden van Stadsherstel.

“Als een speer het sloopbedrijf erin”

Adjunct-directeur Jaap Hulscher tijdens de opening, december 2011. Tevens zijn de nieuw ontworpen Amsterdamse School-letters zichtbaar die tijdens de restauratie aan de gevel werden bevestigd (zie boven). De letters zijn geschonken door de Vereniging Vrienden van Stadsherstel. Foto’s archief Stadsherstel.

64


Wingerdweg 98, binnenplaats, zomer 1932, foto Stadsarchief Amsterdam.

Interieur na restauratie, 2011, foto Ernest Annyas.

65


Paviljoen bij Fort Diemerdam Fietsend van Amsterdam naar Muiden kom je - als je vanaf Zeeburg de natuur- en recreatieboulevard neemt - langs Fort Diemerdam. Een mooie route en een goede stop voor een kop koffie of informatie over de Stelling van Amsterdam en de historie van het fort zelf. Dat kan allemaal nog vóór de zomer, want de bouw van het paviljoen bij Fort Diemerdam is voltooid in de lente van 2012. Met vertraging, dat wel, want er moest eerst een brug worden (bij)gebouwd, omdat het zware materiaal niet kon worden vervoerd over de bestaande brug van Nuon.

Fort Diemerdam in 2010, kijkend richting IJburg, foto Ernest Annyas.

Fort Diemerdam Overdiemerweg 37 in Diemen

Stadsherstel Amsterdam is op 26 september 2006 eigenaar geworden van kustbatterij Diemerdam, ook wel Fort Diemerdam genoemd. Als één van de 46 forten maakt het onderdeel uit van de Stelling van Amsterdam, sinds 1996 UNESCO Werelderfgoed. Deze linie werd tussen 1880 en 1920 aangelegd op zo’n twintig kilometer afstand van de binnenstad van Amsterdam. In de zestiende eeuw was er reeds sprake van een verdedigbaar aarden werk bij Diemerdam. Door de aanleg van deze dam ontstond er namelijk een korte route naar de stad die verdedigd moest worden. Op de plaats van de huidige kustbatterij bevond zich in 1787 een dubbele aarden batterij (versterkte plaats om kanonnen te plaatsen), opgeworpen door de Patriotten ter verdediging van Amsterdam tegen de Pruisische inval dat jaar. In 1889 en 1896 66

plaatste de Genie nieuwe betonnen gebouwen en geschutsopstelplaatsen. In 1954 werd het Fort ten slotte als vestingwerk opgeheven. De kustbatterij diende als onderdeel van de Stelling van Amsterdam tot afsluiting en verdediging van de Zuiderzee (nu IJmeer of IJsselmeer), de toegang tot Amsterdam en de Diemerdammersluis. Ook het afslaan van eventuele landingen of aanvallen vanuit het westen en oosten behoorde tot haar taken. Om deze taken te kunnen uitvoeren kon op verschillende fronten vuur worden gegeven. Samen met het vuurtoreneiland voor Durgerdam en het forteiland Pampus vormde Fort Diemerdam een permanente verdediging van de Zuiderzeekust. Binnen de Stelling is de vorm van de kustbatterij uniek. De magazijnen zijn opgetrokken uit ongewapend, zogenaamd steenslag-grind, beton. Deze bouwwijze is een voorloper van de latere standaardtype-forten. De aardwerken reiken ook nu nog op de hoogste delen


net boven de zeedijk uit. Als lagergelegen basis geldt het terreplein (binnenruimte in een verdedigingswerk), waarop de noordelijke gebouwen en de thans gerestaureerde fortwachterswoning zijn gelegen. Ook bijzonder is een overgebleven gedeelte van een smalspoorbaan: stalen rails lopen over een betonnen tracé van de munitiemagazijnen uit 1896 richting het batterij platform. Het vormt het meest gave smalspoor in de gehele Stelling van Amsterdam. Vlakbij Fort Diemerdam ligt de in 2005 door Stadsherstel gerestaureerde Kringenwetboerderij Zeehoeve. Deze boerderijen stonden in de zogenaamde ‘verboden kringen’ en moesten in tijd van oorlog gemakkelijk af te breken zijn.

Fort Diemerdam, projectbord, 2010, foto Monique Hollenkamp.

Projectleider Stella van Heezik heeft het ontwikkelingstraject van Fort Diemerdam begeleid. Zo heeft zij de restauratie van de kringwetboerderij De Zeehoeve en die van de fortwachterswoning voor haar rekening genomen. En zij is de contactpersoon van Stadsherstel voor Europese subsidies van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) voor dit project. Zij is dan ook de grote motor achter dit project geweest en heeft het project geleid tot begin 2011. Toen nam Willem van Iterson de laatste horde – de bouw van het paviljoen en het 67

laatste deel van de aanbesteding – van haar over. Het EFRO verleent subsidie hiervoor om het gebied een boost te geven. Daarnaast is er subsidie van de Diemervijfhoek van de gemeente Diemen en een cofinanciering van de provincie Noord-Holland. Die laatste vindt het óók belangrijk dat de forten van de Stelling van Amsterdam worden gerestaureerd en een economische ontwikkeling krijgen. Om ze door middel van herbestemming rendabel te maken, waardoor ze kunnen worden behouden voor volgende generaties.


Projectleider Willem van Iterson bij de viering van het hoogste punt, 2011, In het midden de footprint, de plek waar vroeger het houten conducteurshuisje stond. Foto Ernest Annyas.

De provincie op haar beurt, heeft een apart projectbureau in het leven geroepen om ervoor te zorgen dat de subsidies voor de forten goed worden verdeeld. Ook vindt zij het belangrijk dat de forten voor publiek toegankelijk worden gemaakt. In dit kader volgen voor Stadsherstel mogelijk ook nog restauratieprojecten aan Fort aan den Ham en Fort bij Krommeniedijk. Ook hiervoor is Stella van Heezik projectleider tijdens het hele voorbereidingstraject.

“Onwijs leuke dingen doen met die bunkertjes” Het bouwwerk van paviljoen Fort Diemerdam lijkt gigantisch, maar het valt mee. Na de eerder genoemde vertraging van een jaar is de bouw van het bijzondere ontwerp van Emma Architecten begin 2011 gestart. Het nieuwe paviljoen staat op de plaats van de voormalige conducteurswoning. De footprint van dit voormalig houten huisje is als basis genomen voor het restaurantgedeelte. Hieromheen is - als het ware - een houten shawl ontworpen. Het ontwerp is geïnspireerd op de glooiende vormen van de taluds en het omringende landschap. Lange tijd was er voor buitenstaanders niet veel te zien van de werkzaamheden. Een groot deel werd namelijk onder de grond gebouwd. In september 2011 werden de eerste glooiende vormen van het paviljoen zichtbaar en op 4 oktober. werd het hoogste punt gevierd.

zend shingles (schubvormige plaatjes die als bedekking voor gevels en daken gebruikt kunnen worden) met meer dan 120.000 (!) nagels tegen de gevel vastgezet. Want niet alleen de glooiende en welvende vorm maken het paviljoen zo bijzonder, ook deze shingles geven het zijn unieke uitstraling. Een schitterend plaatje! Het fort zal ongetwijfeld een mooi en gewild rustpunt en een culturele pleisterplaats voor de recreatieve fietser worden. Zeker nu de natuur- en recreatieroute, die vlak langs Fort Diemerdam loopt, helemaal gereed is en men tussen Muiden en Amsterdam niet meer langs de snelweg hoeft te fietsen. Stadsherstel heeft na overleg met meerdere partijen voor de exploitatie een geschikte huurder gevonden. Het paviljoen, dat tussen de A1 en IJburg ligt, heeft een horecabestemming. Op de verdieping is een multifunctionele ruimte die, apart van de benedenverdieping, kan worden gebruikt voor bijvoorbeeld vergaderingen en trainingen. “Je kunt met dat hele fort, het verdedigingsbolwerk met die bunkertjes onwijs veel leuke dingen doen”, zegt Van Iterson. Het is dus aan de toekomstige exploitant om daar creatief mee om te gaan. Na de oplevering is begonnen met het grondwerk en zullen het bolwerk en het fort in de oude glorie herrijzen.

Eind 2011 was het bijzondere bouwwerk wind- en waterdicht en bovendien waren de meeste van de veertigdui-

68


Hier wordt geïnvesteerd in uw toekomst. Dit project wordt mede mogelijk gemaakt door het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Paviljoen in aanbouw, 2011, foto’s Ernest Annyas.

69


Warmoesstraat 15

In de zestiende eeuw was de Warmoesstraat de straat met de grootste huizen voor de rijkste burgers van de stad. Toen de bewoners in de zeventiende eeuw naar de andere kant van het Damrak – naar de grachten – verhuisden, werd de Warmoesstraat een florerende winkel- en handelsstraat. Behalve winkels voor dagelijkse levensmiddelen zaten er stoffenzaken, theehuizen, een zijdeweverij, twee tabaksfabrieken waaronder die van Hajenius en het logement van het Leger des Heils. De eerste vestiging van ‘Magazyn de Byenkorf’ zat op de Nieuwendijk, maar het pand op nummer 160 in de Warmoesstraat diende als opslag- en voorraadruimte tot de beginjaren van de twintigste eeuw. De verloedering van de Warmoesstraat sloeg toe in zestiger jaren van de vorige eeuw. Warmoesstraat 15 is een zogenoemd orde 2 pand. Dat wil zeggen: ‘een beeldbepalend pand, dat in hoge mate bijdraagt aan het stadsbeeld en een behoudenswaardige aanpak geniet.’ Kortom, een beschermde status (maar geen monument) en er mag in principe niets worden gesloopt. Gelukkig heeft de gemeente desondanks akkoord gegeven voor de sloop van de achterbouw, omdat die op geen enkele wijze was te herstellen. Het pand heeft tijdelijk gediend als proeflokaal voor Brouwerij de Prael, toen de werkzaamheden van Stadsherstel in het Oudezijds Armproject – waarin de brouwerij ruimte huurt - vertraging opliep. Het proeflokaal is inmiddels verhuisd naar nummer 26 in de Oudezijds Armsteeg.

Voorgevels van Warmoesstraat 13, 15 en 17, 1936, foto Stadsarchief Amsterdam.

Warmoesstraat 15 in Amsterdam

In het voorhuis van nummer 15 van de Warmoesstraat, één van de oudste straten van Amsterdam, had de linkermuur geen fundering. Uit funderingsonderzoek is gebleken dat het hier om één van de oudste bouwlocaties van Amsterdam gaat. De rechterbouwmuur dateert uit de zestiende eeuw en is dan ook, zoals gebruikelijk, niet op palen gefundeerd. Slechts een uitgemetselde voet aan de onderzijde is aangetroffen. Eind negentiende eeuw was ‘Beth San’ er gevestigd, een protestants opvanghuis voor ‘gevallen vrouwen’. De buurt stond bekend als ‘onguur’ en werd destijds het Rattennest of Rottenest genoemd.

70


Willem van Iterson is ook projectleider van deze restauratie. Het is opvallend dat hij momenteel heel grote panden, kleine panden en alles daartussen in portefeuille heeft.

Warmoesstraat 15 in restauratie, 2011, foto Willem van Iterson.

Stadsherstel Amsterdam heeft in 2009 op verzoek van en met bemiddeling door het Stadsdeel Centrum dit sterk verwaarloosde pand - met een begin twintigste eeuwse voorgevel - aangekocht. Het grenst aan het Stadsherstelproject in de Oudezijds Armsteeg.

71

Daarnaar gevraagd vertelt hij dat hij juist die diversiteit heel prettig vindt. “Hier heb je bijvoorbeeld met funderingsherstel te maken, maar dat is niet te vergelijken met de hogeschool restauratie van de Posthoornkerk of de nieuwbouw bij Fort Diemerdam en ook niet met de late Amsterdamse School restauratie van het kinderdagverblijf in Amsterdam-Noord. Maar allemaal zijn ze leuk om te doen. Alles heeft zijn charme.” Als Van Iterson vertelt en iets uitlegt, zijn zijn handen vaak onderdeel van de uitleg. Ook de kopjes op tafel worden ingezet om iets duidelijk te maken, een situatieschets of een stratenplan weer te geven, of door het stapelen van het servies een bouwwijze te demonstreren.


Leerlingbouwplaats

“Elk project heeft zijn charme”

“Bij deze restauratie hebben we qua aan- en afvoer van materialen en puin de ongelooflijke mazzel dat er een nieuwbouw van het Leger des Heils aan de achterkant van Warmoesstraat nummer 15 komt. Omdat de sloop en de nieuwbouw enorm op zich laat wachten, is er ruimte voor onze bouwplaats grenzend aan de Oudezijds Armsteeg. Dat is logistiek een flinke meevaller.” Gezien de beperkte ruimte in deze buurt lijkt het erop dat dit project anders een logistieke nachtmerrie zou zijn geworden. Zodra de restauratie gereed is heeft de begane grond een horecabestemming en zijn er op de verdiepingen appartementen gerealiseerd. De oplevering wordt mei 2012 verwacht. Elk project dat Stadsherstel ter hand neemt wordt – en dat staat ook zo in het bestek – uitgevoerd als leerlingbouwplaats. Dat wil zeggen dat leerlingen begeleid meewerken aan het project. Dit om een bijdrage te leveren aan de instandhouding van het restauratieambacht. In 2012 krijgt Willem van Iterson het zeker niet minder druk. Hij gaat aan de slag met de restauratie van Het Schooltje van Dik Trom in Etersheim (gemeente Zeevang), Boerderij den Burgh in Hoofddorp, De Kapel in Durgerdam en – samen met projectleider Alex Blommestijn – met de voormalige pastorie in Beverwijk.

Warmoesstraat 15 in restauratie, 2011, foto Willem van Iterson. Tekening voorgevel Warmoesstraat 15, 2011, Bouwkundig bureau J. Steur B.V.

72


interview met EMMY SCHOUTEN Het jaar 2011 werd gekenmerkt door zowel mooie evenementen als een lagere omzet ten opzichte van het jaar ervoor. De bezettingsgraad bleef weliswaar min of meer gelijk, maar het bestedingspatroon van zakelijke en particuliere klanten lag lager. In 2012 lijkt deze trend zich door te zetten. “Wel zien we een lichte stijging in het aantal culturele evenementen”, meldt hoofd van de afdeling Exploitatie Bijzondere Locaties, Emmy Schouten.

Schouten legt uit: “Als gevolg van de bezuinigingen en hervormingen in de culturele sector voldoen de locaties van Stadsherstel aan de nieuwe vraag. De sector is genoodzaakt kleiner te programmeren en dat biedt dan weer kansen voor de cultuurlocaties van Stadsherstel. Zowel de kleine als de grotere producties kunnen wij huisvesten.” Stadsherstel heeft inderdaad in grootte

Optreden violiste Emmy Verhey in de Amstelkerk, 2011, foto Thomas Schlijper. Huwelijksvoltrekking in de Vondelkerk, 2011, foto Thomas Schlijper.

75

interview met emmy schouten

verschillende locaties. Een goed voorbeeld van een intiem concert in 2011 is het 50-jarig jubileumconcert van topvioliste Emmy Verhey in de Amstelkerk. En als het een wat grotere productie betreft is De Duif uitstekend geschikt. Zo speelde bijvoorbeeld de Kleine Komedie de hele maand september verschillende voorstellingen in deze locatie.

Locaties vol geschiedenis bieden een huis aan cultuur van nu Ook Paradiso is vaak te gast in De Duif en in de Amstelkerk met akoestische concerten. Zij had in 2011 meer aanbod dan zij kon herbergen en zocht daarom de samenwerking met Stadsherstel. Een voorbeeld is het zomerfestival Indiestad, dat de afdeling Exploitatie Bijzonder Locaties in 2012 voor de tweede maal zal faciliteren. “Ad hoc kunnen wij inspelen op acute vragen”, vertelt Schouten met enige trots. “Wij kunnen op korte termijn - zelfs binnen een dag - een productie ‘op poten zetten’ als het moet.” De nieuwe media zijn ook in de culturele sector bezig aan een opmars. Schouten merkt dat aan last minute bezoekers van voorstellingen. Dat zijn vaak jongere mensen die elkaar via de social media op de hoogte houden over waar ze zich bevinden en welk evenement de moeite waard is om te bezoeken. Stadsherstel is daarom ook actief op platforms als Facebook en Twitter.

Twee nieuwe locaties Stadsherstel heeft er twee bijzondere verhuurlocaties bij: de Bakenesserkerk in Haarlem en de Gerardus Majellakerk in Amsterdam-Oost. In Haarlem is het mogelijk in het publieke gedeelte van de kerk theatervoorstellingen te organiseren. En in Amsterdam zal de Gerardus Majellakerk vanaf september 2012 beschikbaar zijn voor (culturele) verhuur op momenten dat de nieuwe huurder - NedPho|NKO - de oefenruimte niet gebruikt. “Beide locaties zullen worden opgenomen in de Cultuuragenda van Stadsherstel”, zegt Schouten enthousiast terwijl ze vertelt over de nieuw op te zetten concertseries, theatervoorstellingen en openbare lezingen. De afdeling heeft een bijzondere, dubbele functie. Zij programmeert niet alleen, maar ontwikkelt ook eigen producties, die vervolgens weer zijn te zien tijdens evenementen als de Stellingmaand en de Europese Kijkdagen. De muzikale kindervoorstellingen Moustachio en Yurko zijn daarvan goede voorbeelden. Deze voorstellingen worden bovendien geprogrammeerd bij het jaarlijkse festival de Parade. En dan is er nog de kinderconcertserie So What in De Duif, waar het het leukste is als de kinderen actief meedoen. “Ook een eigen productie”, aldus Schouten. Naast de overige producties mag de jaarlijks terugkerende Canto Ostinato van Simeon ten Holt op vier vleugels niet onvermeld blijven.

In de Van Houtenkerk in Weesp worden sinds december 2011 restauraties en verbouwingen gerealiseerd aan zowel het interieur als het exterieur. Alles om de verhuurbaarheid te vergroten. De kerkdiensten worden voor zolang in de plaatselijke, naastgelegen bibliotheek gehouden en de lezingenserie is tijdelijk verhuisd naar de Laurenskerk vlakbij. Voor het culturele seizoen 2012/2013 wordt alweer geprogrammeerd in de kerk, met als feestelijke opening in november het Chocolade Festival.

Trouwen en televisie Dat het commercieel minder goed gaat dan in voorgaande jaren is ontegenzeggelijk waar. Er zijn nieuwe ‘collega bijzondere locaties’ in de stad bijgekomen. Dat om te beginnen. Maar Schouten merkt ook een verschuiving in bestedingen. Is het aan de ene kant zo dat er minder vaak en korter van tevoren wordt geboekt en het budget per evenement lager ligt dan voorheen, aan de andere kant “boeken bedrijven niet alleen een borrel, maar ook inhoud”, aldus Schouten. En enthousiast als ze is ziet zij daar dan direct weer een kans voor cultuur liggen. Er wordt veel getrouwd in de locaties van Stadsherstel. Voor een dagje bij Trouwen voor 1 Dag! in de Kerk van Ransdorp, of in het echt. Gewilde trouwlocaties zijn de Schellingwouderkerk heel idyllisch gelegen onderaan het talud van de Schellingwouderdijk -, De Duif en de Vondelkerk. Ook zal er in 2012 wordt gehuwd ‘op televisie’. Sommige locaties kunnen worden gekozen in de tv-show Welkom op mijn bruiloft. Televisieproductiemaatschappijen weten Schouten en haar collega’s trouwens wel vaker te vinden. Afgelopen jaar onder andere voor een aflevering uit het programma Wie is de mol? Tweemaal per jaar - met Kerstmis en met Pasen - organiseert Stadsherstel sinds 2005 de Daklozendiners in de Amstelkerk. De laatste jaren in samenwerking met de horecaopleiding van het ROC en de hogeschool InHolland in Amsterdam. Tot slot merkt Schouten op dat de exploitatie van een aantal kerken onder druk staat. “We doen er alles aan om voldoende inkomsten te genereren, om die locaties te kunnen blijven exploiteren.” Het huishoudboekje moet wél kloppen, zogezegd. Breed draagvlak van bewoners en openbaar bestuur is hard nodig, want zonder dat “is geen enkele locatie rendabel te ontwikkelen.”

Voorstelling dansgezelschap Leine Roebana in De Duif, 2011, foto Thomas Schlijper.

76

interview met emmy schouten

gereedgekomen restauraties

De Ruijterkade 144-150, oud nico

Durgerdammerdijk 97

Overzicht restauratieprojecten Beulingstraat 15-17

Bloemgracht 166

Eerste Weteringdwarsstraat 70

Groot Heiligland 26, Haarlem

Oudegracht 69, Weesp, van houtenkerk

Oudemanhuispoort 1A

Oudezijds Voorburgwal 67

Overdiemerweg 37, paviljoen fort diemerdam

aankopen Nieuwe Prinsengracht 29

Wingerdweg 98, KDV Johanna Margaretha

Vijzelgracht 4-6-8

Vijzelgracht 45

RAAMSTEEG 6

WARMOESSTRAAT 15

Spaarnwouderstraat 68-76, HAARLEM

Breestraat 101, Beverwijk

Etersheim 8, Oosthuizen, schooltje van dik trom

Obiplein 4, gerardus majellakerk

Zuideinde 428-430

restauraties in uitvoering

Haarlemmerstraat 46

Haarlemmerstraat 124-126, Posthoornkerk 78

Herengracht 532 / Reguliersgracht 2

OVERZICHT RESTAURATIEPROJECTEN

79

Oudezijds Achterburgwal 156

OVERZICHT RESTAURATIEPROJECTEN

Venserkade 112, Diemen, vensermolen

Amstelkerk in de sneeuw, 2011, foto Frank de Ridder.

jaarrekening 2011 GECONSOLIDEERDE BALANS PER 31 DECEMBER 2011 voor winstverdeling, x € 1.000 Activa

Ref.

31 december 2011

31 december 2010

Vaste activa Immateriële vaste activa Software 1.1 64 89 Materiële vaste activa Panden in exploitatie vrije sector 1.2 202.215 193.520 Panden in exploitatie sociale huursector 1.2 13.132 12.464 Panden te restaureren en in restauratie 1.2 20.166 22.755 Hardware en kantoorinventaris 1.3 235 246 235.748 228.985 Financiële vaste activa Leningen u.g. 1.4 3 3 Overige financiële vaste activa 1.5 644 688 647 691 Vlottende activa Vorderingen Subsidievorderingen 1.6 1.237 1.247 Huurdebiteuren 1.7 477 480 Belastingen 1.8 1.334 224 Rekening-courant deelnemingen 1.9 98 47 Overige vorderingen en overlopende activa 1.10 243 179 3.389 2.176

Passiva Ref. 31 december 2011 31 december 2010 Groepsvermogen Geplaatst aandelenkapitaal 2.1 61.804 61.804 Herwaarderingsreserve 2.2 78.662 76.773 Overige reserve 2.3 8.219 5.522 Resultaat boekjaar 2.4 7.546 7.675 2.14 156.231 151.774 Egalisatierekening erfpachtsrechten 2.5 154 167 Voorziening latente belastingverplichtingen 2.6 234 233 Langlopende schulden Achtergestelde leningen 2.7/14 6.000 6.000 Leningen o.g. 2.8 39.696 40.091 Leningen o.g. verstrekt door aandeelhouders 2.9 23.287 23.620 Waarborgsommen 2.10 1.337 1.218 70.320 70.929 Kortlopende schulden Crediteuren 2.873 2.696 Kasgeldleningen banken 2.000 0 Aflossingsverplichting langlopende schulden 2.8/9 577 510 Vooruitontvangen huur 478 539 Belastingen 2.11 2.571 1.923 Overige schulden en overlopende passiva 2.12 1.569 1.633 10.068 7.303

Liquide middelen 1.11 324 516

Rekening-courant banken

240.172 232.457

240.172 232.457

82

Jaarrekening 2011 Stadsherstel Amsterdam N.V.

83

2.13 3.165 2.051


GECONSOLIDEERDE WINST- EN VERLIESREKENING 2011

GECONSOLIDEERD KASSSTROOMOVERZICHT 2011

X € 1.000

X € 1.000

2011 2010

2011 2010 Operationele kasstroom Netto resultaat 7.546 7.675 Mutatie herwaardering -986 -3.030 Afschrijvingen immateriële vaste activa 47 79 Afschrijvingen materiële vaste activa 209 273 Afschrijvingen financiële vaste activa 44 259 Mutatie egalisatierekening -13 -5 Mutatie werkkapitaal -1095 -1.834 Waarborgsommen 119 75 Belastingen 649 1.127

Bedrijfsopbrengsten Huuropbrengsten 3.1 15.679 15.152 Overige opbrengsten 3.2 3.028 1.479 18.707 16.631 Bedrijfslasten Onderhoudskosten -2.986 -2.823 Vaste lasten -883 -930 Afschrijving erfpacht -151 -155 Personeelskosten 3.3 -2.844 -2.664 Overige bedrijfslasten 3.4 -1.772 -1.919 Afschrijving overige activa -105 -195 -8.741 -8.686

Bedrijfsresultaat 9.966 7.945 Financiële baten en lasten Rentebaten 3.5 228 154 Rentelasten 3.6 -2.602 -2.272

6.520 4.619

Investeringskasstroom Investeringen immateriële vaste activa -22 -20 Investeringen materiële vaste activa -7.495 -11.994 Desinvesteringen materiële vaste activa 1.735 144 Investeringen in financiële vaste activa 0 -44 Geactiveerde bouwrente -226 -153

-6.008 -12.067 -2.374 -2.118 Resultaat voor vennootschapsbelasting 7.592 5.827 Vennootschapsbelasting 3.7 -1.032 -1.182 Resultaat na belastingen vóór mutatie herwaardering 6.560 4.645 Mutatie herwaardering 986 3.030 Netto resultaat 7.546 7.675

Financieringskasstroom Aflossing langlopende leningen -728 -531 Opgenomen langlopende leningen 0 17.366 Mutatie kasgeldleningen 2.000 0 Betaald dividend -3.090 -3.090

-1.818 13.745

-1.305 6.297 Saldo liquiditeit 1 januari

-1.535 -7.832

Saldo liquiditeit 31 december -2.841 -1.535 Specificatie per 31 december Liquide middelen 324 516 Rekening-courant banken -3.165 -2.051 -2.841 -1.535

84


85


ALGEMENE TOELICHTING

Bedrijfsactiviteiten Stadsherstel Amsterdam N.V. zorgt voor duurzaam behoud van in verval geraakt monumentaal of beeldbepalend gebouwd erfgoed, door restauratie, herbestemming en/of beheer. Deze doelstelling is van toepassing op alle groepsvennootschappen. Stadherstel Amsterdam N.V. heeft de status van een toegelaten instelling (TI) in het kader van de woningwet voor de realisatie en exploitatie van sociale huurwoningen. Stadsherstel Amsterdam N.V. en de Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel II N.V. zijn aan te merken als “aangewezen organisatie” op grond van het Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding Monumenten (Brim). Regelgeving De jaarverslaggeving van Stadsherstel Amsterdam N.V. is gebaseerd op eisen zoals deze zijn geformuleerd in het Besluit Beheer Sociale Huursector. In dit besluit wordt Boek 2 Titel 9 voorgeschreven behoudens enkele uitzonderingen van specifieke aard. Daarnaast is de verslaggeving mede bepaald door richtlijn 645 Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting uitgegeven door de Raad voor de Jaarverslaggeving.

GRONDSLAGEN VOOR WAARDERING VAN ACTIVA EN PASSIVA

De in consolidatie begrepen rechtspersonen en vennootschappen zijn: • Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel II N.V. (100%) • N.V. Amsterdams Monumenten Fonds (100%) • B.V. AMF Restauratie (100%) • B.V. AMF Werf ‘t Kromhout (100%) • Stadsherstel Haarlem B.V. (100%) • Stadsherstel Zaanstreek N.V. (51%) Intercompany-transacties en onderlinge vorderingen en schulden tussen groepsmaatschappijen worden geëlimineerd. Financiële instrumenten Binnen het treasurybeleid van Stadsherstel Amsterdam N.V. worden financiële instrumenten alleen gebruikt ter beperking van inherente risico’s. Het gebruik ervan is slechts toegestaan voor zover er een materieel verband met het belegde/ gefinancierde vermogen kan worden gelegd en de toepassing ervan tot een positie van de totale leningen-/beleggingsportefeuille leidt, welke vergelijkbaar is met een positie zonder gebruik te maken van deze instrumenten.

Aangezien bovengenoemde regelgeving ingericht is op rechtspersonen zijnde niet-N.V.’s en uitsluitend ten doel hebbend de sociale huursector, is deze regelgeving niet zonder meer toepasbaar op deze jaarrekening. Stadsherstel waardeert haar panden op basis van actuele waarde, maar benut daarvoor niet de vanuit RJ645 gangbare bedrijfswaarde, daar de bedrijfsvoering en eigendomsverhoudingen van Stadsherstel afwijken van reguliere toegelaten instellingen. Stadsherstel kent in bescheiden mate bezit voor de sociale doelgroep en voor haar aandeelhouders en belanghebbenden is de marktwaarde in verhuurde staat meer relevant. Grondslagen voor consolidatie In de consolidatie worden opgenomen de financiële gegevens van Stadsherstel Amsterdam N.V. en haar groepsmaatschappijen. Dit betreft de maatschappijen waarmee zij een organisatorische en economische eenheid vormt. Integraal in de consolidatie worden deelnemingen opgenomen waarin beslissende invloed op het beleid kan worden uitgeoefend.

86


Vergelijking met voorgaand jaar De gehanteerde grondslagen van waardering en resultaatbepaling zijn ongewijzigd gebleven ten opzichte van voorgaand jaar. Verwerking verplichtingen In de jaarrekening worden naast juridisch afdwingbare verplichtingen tevens feitelijke verplichtingen verwerkt die kunnen worden gekwalificeerd als “intern geformaliseerd en extern gecommuniceerd”. Hiervan is sprake wanneer uitingen namens de vennootschap zijn gedaan richting belanghebbenden aangaande verplichtingen inzake toekomstige projecten. Een feitelijke verplichting is gekoppeld aan het besluitvormingsproces van de vennootschap rondom projectontwikkeling. Van een feitelijke verplichting is sprake indien op basis van de definiteve ontwerpfase, en afgeleid het aanvragen van de bouwvergunning, een opdrachtverlening tot uitvoering heeft plaatsgevonden. Immateriële vaste activa, software Gekochte softwarelicenties worden gewaardeerd tegen de verkrijgingsprijs en afgeschreven over de verwachte economische levensduur. Materiële vaste activa, panden in exploitatie vrije sector Deze panden worden in de balans gewaardeerd tegen taxatiewaarde, welke waarde is gebaseerd op opbrengsten bij geleidelijke onderhandse verkoop in verhuurde staat. Indien er sprake is van een afgekocht erfpachtcontract wordt de afkoopsom geactiveerd en afgeschreven gedurende de looptijd. Materiële vaste activa, panden in exploitatie sociale huursector Deze panden worden in de balans gewaardeerd tegen taxatiewaarde, welke waarde is gebaseerd op opbrengsten bij geleidelijke onderhandse verkoop in verhuurde staat. Indien er sprake is van een afgekocht erfpachtcontract wordt de afkoopsom geactiveerd en afgeschreven gedurende de looptijd. Deze panden betreffen die panden, waaromtrent in 1995 een afrekening heeft plaatsgevonden met de Rijksoverheid in het kader van het afkopen van exploitatietekorten. Materiële vaste activa, panden te restaureren en in restauratie Nog te restaureren panden en in restauratie zijnde panden worden gewaardeerd tegen aankoopkosten, vermeerderd met instandhoudingskosten en ver-

87

minderd met eventuele afschrijvingen over de afgekochte erfpachtsrechten. Indien te restaureren projecten in uitvoering worden genomen, worden de restauratiekosten geactiveerd, en worden subsidies en bijdragen in mindering gebracht. Daarnaast wordt bouwrente over het gemiddeld geïnvesteerd vermogen geactiveerd. Materiële vaste activa, hardware en kantoorinventaris Aankopen worden geactiveerd tegen de verkrijgingsprijs en afgeschreven over de verwachte economische levensduur. Deelnemingen Deelnemingen in groepsmaatschappijen en overige deelnemingen waarin invloed van betekenis kan worden uitgeoefend worden gewaardeerd volgens de nettovermogens-waardemethode. Deze wordt berekend volgens de grondslagen die gelden voor deze jaarrekening. Invloed van betekenis wordt in ieder geval verondersteld aanwezig te zijn bij een aandeelhoudersbelang van meer dan 20%. Leningen u.g. Deze worden opgenomen tegen de geamortiseerde kostprijs onder aftrek van noodzakelijke voorzieningen. Geactiveerde kosten financiële instrumenten Aangekochte rente-caps worden gewaardeerd tegen historische kosten, verminderd met de lineaire afschrijvingen over de looptijd van de rente-cap. Contante waarde toekomstig rentevoordeel NRF leningen Bij in exploitatie genomen panden, waarbij voor de restauratie gebruik is gemaakt van financiering door middel van hypothecaire leningen verstrekt door het Nationaal Restauratie Fonds (NRF), wordt de contante waarde van het genoten rentevoordeel als een investeringssubsidie in mindering gebracht op de historische kosten. Deze contante waarde wordt geactiveerd als financieel vast actief, en wordt afgeschreven naar rato van de aflossing van de betreffende leningen. Achtergrond van deze wijze van verwerken van dit rentevoordeel is het beter inzicht verkrijgen in de historische kostprijs van de respectievelijke panden, aangezien ook bij de investeringsbeslissingen deze investeringssubsidie in acht genomen wordt.


GRONDSLAGEN VOOR DE BEPALING VAN HET RESULTAAT

Vorderingen Vorderingen worden bij eerste verwerking gewaardeerd tegen de reële waarde van de tegenprestatie. Subsidie debiteuren Ten behoeve van restauratie van panden zijn door overheidsinstanties en belanghebbenden subsidies toegezegd. Uit voorzichtigheidsoverwegingen worden subsidies verantwoord bij ontvangst per bank. Indien panden in exploitatie genomen zijn, worden investeringssubsidies, ook als zij nog niet ontvangen zijn, wel opgenomen, maar slechts voor die bedragen, waarvan redelijk verwacht kan worden, dat deze bedragen ook daadwerkelijk ontvangen zullen worden. Op deze wijze kan op een verantwoorde wijze de herwaardering van deze panden worden vastgesteld. Alleen bedragen, waarvoor formele beschikkingen zijn verkregen, zijn onder deze post verantwoord. Huurdebiteuren Een voorziening voor oninbaarheid wordt in mindering gebracht op de boekwaarde van de vordering. Overige vorderingen en overlopende activa Een voorziening voor oninbaarheid wordt in mindering gebracht op de boekwaarde van de vordering. Herwaarderingsreserve Panden worden in de balans gewaardeerd tegen taxatiewaarde, welke waarde is gebaseerd op opbrengsten bij geleidelijke onderhandse verkoop in verhuurde staat. Voor het positieve verschil tussen de taxatiewaarde en de geactiveerde historische kostprijs (= aankoopkosten + restauratiekosten + eventuele afkoopsom erfpacht -/- subsidies en bijdragen) wordt een herwaarderingsreserve gevormd. Eventuele latente belastingverplichtingen worden in mindering gebracht op de herwaarderingsreserve. Egalisatierekening erfpachtsrechten Deze bestaat uit vooruitbetaalde erfpachtsrechten. Jaarlijks valt een lineair gedeelte vrij ten gunste van het resultaat. Voorzieningen Deze worden gevormd voor in rechte afdwingbare of feitelijke verplichtingen en verliezen, die op balansdatum bestaan en waarbij het waarschijnlijk is dat een uitstroom van middelen noodzakelijk is en waarvan de hoogte redelijkerwijs kan worden ge88

schat. Tenzij anders vermeld worden voorzieningen tegen nominale waarde opgenomen. Latente belastingvorderingen en verplichtingen Latente belastingvorderingen en -verplichtingen worden opgenomen voor tijdelijke verschillen tussen de waarde van de activa en passiva volgens fiscale voorschriften enerzijds en de boekwaarden die in deze jaarrekening gevolgd worden anderzijds. De berekening van de latente belastingvorderingen en -verplichtingen geschiedt tegen de belastingtarieven die op het einde van het verslagjaar gelden, of tegen de tarieven die in de komende jaren gelden, voor zover deze al bij wet zijn vastgesteld. Latente belastingvorderingen uit hoofde van verrekenbare verschillen en beschikbare voorwaartse verliescompensatie worden opgenomen voor zover het waarschijnlijk is dat er toekomstige fiscale winst beschikbaar zal zijn waarmee verliezen kunnen worden gecompenseerd en verrekeningsmogelijkheden kunnen worden benut. Belastinglatenties worden gewaardeerd op basis van contante waarde vanwege de doelstelling van blijvende exploitatie. Bij onzekerheid omtrent blijvende exploitatie worden belastinglatenties gewaardeerd tegen het nominale belastingtarief. Bij waardering tegen contante waarde wordt een disconteringsvoet gehanteerd van 5,25%. Pensioenen Voor de pensioenregelingen betaalt de vennootschap op verplichte, contractuele of vrijwillige basis premies aan pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen. Behalve de betaling van premies heeft de vennootschap geen verdere verplichtingen uit hoofde van deze pensioenregelingen. De vennootschap heeft in geval van een tekort bij het fonds geen verplichting tot het voldoen van aanvullende bijdragen anders dan hogere toekomstige premies De premies worden verantwoord als personeelskosten als deze verschuldigd zijn. Vooruitbetaalde premies worden opgenomen als overlopende activa indien deze tot een terugstorting leiden of tot een vermindering van toekomstige betalingen. Langlopende schulden Langlopende schulden worden gewaardeerd tegen kostprijs, zijnde het ontvangen bedrag, rekening houdend met agio of disagio en onder aftrek van transactiekosten. De aflossingsverplichtingen voor het komend jaar van de langlopende schulden zijn opgenomen onder de kortlopende schulden.


Algemeen Het resultaat wordt bepaald als verschil tussen de opbrengstwaarde van de geleverde prestaties en de kosten en andere lasten over het jaar. De resultaten op transacties worden verantwoord in het jaar, waarin zij zijn gerealiseerd; verliezen reeds zodra zij voorzienbaar zijn. Het resultaat wordt tevens bepaald met inachtneming van de verwerking van ongerealiseerde waardeveranderingen van op actuele waarde gewaardeerde panden en financiële instrumenten. Opbrengstverantwoording Opbrengsten van levering van goederen worden verantwoord zodra alle belangrijke rechten en risico’s met betrekking tot de eigendom van goederen zijn overgedragen aan de koper. Opbrengsten uit de levering van diensten worden verantwoord naar rato van de geleverde prestaties, gebaseerd op de verrichte diensten tot aan de balansdatum, in verhouding tot de in totaal te verrichten diensten. Huuropbrengsten Onder huuropbrengsten worden verstaan de opbrengsten voortvloeiend uit de met huurders gesloten huurovereenkomsten, gebruiksvergoedingen en vruchtgebruikvergoedingen. Overige opbrengsten Onder deze post worden verantwoord het resultaat van verkopen van vastgoed, opbrengsten vanwege verleende diensten voor derden en inschrijfgelden. Het resultaat verkopen vastgoed betreft het saldo van de behaalde verkoopopbrengst minus de historische kosten. Winsten worden verantwoord op het moment van levering (passeren transportakte). Onderhoudskosten Dit betreffen de in het verslagjaar uitgevoerde onderhoudskosten onder aftrek van hieraan toe te rekenen en ontvangen onderhoudssubsidies. Reeds aangegane verplichtingen waarvan de werkzaamheden nog niet zijn uitgevoerd op balansdatum worden verwerkt onder de niet uit de balans blijkende verplichtingen. De lasten van onderhoud, waaronder renovatie, onderscheiden zich van activeerbare kosten door het feit, dat er geen waardeverhoging is van het actief. Deze onderhoudskosten worden direct in het resultaat verantwoord.

89

Afschrijving erfpacht Afgekochte erfpachtsrechten worden lineair afgeschreven over de resterende looptijd van de afkooptermijn. Afschrijving overige activa De afschrijving wordt lineair berekend door middel van vaste percentages van de aanschaffingswaarde op basis van de geschatte economische levensduur. Rentebaten en rentelasten Rentebaten en rentelasten worden tijdsevenredig verwerkt, rekening houdend met de effectieve rentevoet van de betreffende activa en passiva. Bij de verwerking van de rentelasten wordt rekening gehouden met de verantwoorde transactiekosten op de ontvangen leningen die als onderdeel van de berekening van de effectieve rente worden meegenomen. Gedurende restauraties van vastgoed wordt rente op basis van kortlopende geldtarieven toegerekend aan het materieel vast actief. Deze bouwrente is eveneens onder rentebaten verantwoord. De contante waarde van het rentevoordeel op leningen van het Nationaal Restauratie Fonds wordt geactiveerd en over de resterende looptijd van de leningen afgeschreven. Deze afschrijving wordt onder rentelasten verantwoord. De kostprijs van financiële derivaten wordt geactiveerd en afgeschreven over de betreffende looptijd. Deze afschrijving wordt onder rentelasten verantwoord. Belastingen De belasting over het resultaat wordt berekend over het resultaat voor belastingen in de winsten-verliesrekening, rekening houdend met beschikbare fiscaal compensabele verliezen uit voorgaande boekjaren (voor zover niet opgenomen in de latente belastingvorderingen) en vrijgestelde winstbestanddelen en na bijtelling van niet-aftrekbare kosten. Tevens wordt rekening gehouden met wijzigingen die optreden in de latente belastingvorderingen en latente belastingschulden uit hoofde van wijzigingen in het te hanteren belastingtarief.


kasstroomoverzicht

Mutatie herwaardering De mutatie in de herwaardering van de panden in exploitatie wordt in deze post weergegeven. Bij de resultaatbestemming worden de mutaties toegevoegd of onttrokken aan de overige reserve indien en voorzover het saldo van de herwaardering per pand negatief is. Overige mutaties worden toegevoegd of onttrokken aan de herwaarderingsreserve.

Om het kostprijshedge-accounting model toe te passen, voldoet Stadsherstel aan de vereisten van hedge documentatie en effectiviteitstesting zoals die in RJ 290 uiteen zijn gezet. Stadsherstel past kostprijshedge-accounting toe voor de renteswaps die ervoor zorgen dat bepaalde variabel rentende leningen worden omgezet in vast rentende schulden.

Financiële instrumenten en risicobeheersing Binnen het treasurybeleid dient het gebruik van financiële instrumenten ter beperking van inherente (rente-, looptijden- en markt-) risico’s. Op grond van het vigerende interne treasurystatuut is het gebruik van financiële instrumenten slechts toegestaan voor zover er een materieel verband met het belegde/gefinancierde vermogen kan worden gelegd en de toepassing ervan tot een positie van de totale leningen-/beleggingenportefeuille leidt welke vergelijkbaar is met een positie zonder gebruik te maken van deze instrumenten. De vennootschap past de gebruikelijke risicobeheersingsmaatregelen toe.

Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirecte methode. Bij deze methode wordt het nettoresultaat aangepast voor posten van de winsten verliesrekening die geen invloed hebben op ontvangsten en uitgaven in het verslagjaar, mutaties in de balansposten en posten van de winsten verliesrekening waarvan de ontvangsten en uitgaven niet worden beschouwd als behorende tot de operationele activiteiten. De liquiditeitspositie in het kasstroomoverzicht bestaat uit kastegoeden en banksaldi in rekeningcourant. In het kasstroomoverzicht wordt onderscheid gemaakt tussen operationele-, investerings- en financieringsactiviteiten. De kasstromen uit hoofde van financiering zijn gesplitst in kasstromen met betrekking tot mutaties in de hoofdsom (opgenomen onder financieringsactiviteiten) en betaalde interest (opgenomen onder operationele activiteiten). De investeringen in materiële vaste activa worden opgenomen onder aftrek van de onder overige schulden voorkomende verplichtingen, alsmede de ontvangen investeringssubsidies.

Hedge accounting Stadsherstel waardeert haar interest derivaten tegen kostprijs. Dit betekent dat de interest derivaten bij eerste opname over het algemeen worden opgenomen tegen nul in de balans. Indien op balansdatum de marktwaarde van het interest derivaat beneden kostprijs is, wordt er voor dat verschil een voorziening gevormd via de winsten verliesrekening, tenzij het kostprijshedge-accounting model wordt toegepast. Bij het toepassen van het kostprijshedge-accounting model, is de eerste waardering en de grondslag van verwerking in de balans en de resultaatbepaling van het hedge-instrument afhankelijk van de waarde van de afgedekte post. Dit betekent dat als de afgedekte post tegen kostprijs in de balans wordt verwerkt, ook het derivaat tegen kostprijs wordt gewaardeerd. Zolang de afgedekte post in de kostprijshedge nog niet in de balans verwerkt wordt, wordt het hedge–instrument niet geherwaardeerd. Het mogelijke ineffectieve deel van de hedgerelatie wordt direct in de winsten verliesrekening verwerkt.

De eerste Monumentendag in Suriname, georganiseerd door de Stichting Stadsherstel Paramaribo. Foto archief Stadsherstel.

90


91


TOELICHTING OP DE GECONSOLIDEERDE BALANS EN WINST- EN VERLIESREKENING

1.1. Immateriële vaste activa, software 2011 2010 Stand 1 januari 89 148 Investeringen 22 20 Afschrijvingen -47 -79 Stand 31 december 64 89 De afschrijving bedraagt 20% per jaar.

1.2. Materiële vaste activa, panden

Panden in Panden in exPanden te exploitatie vrije ploitatie sociale restaureren en Totaal sector huursector in restauratie

Historische kostprijs 1 januari 2011 Herwaardering 1 januari 2011

127.819 12.321 22.755 162.894 65.702 143 0 65.845

Boekwaarde 1 januari 2011 193.520 12.464 22.755 228.739 Mutaties 2011 Aanschaffingskosten 1 0 1.447 1.448 Afkoop erfpacht 0 0 98 98 Geactiveerde verbeteringen 777 4 9 790 Bestede restauratiekosten 3.068 0 8.400 11.468 Van kostprijs naar exploitatie 9.469 -2 9.467 0 Verkopen tegen historische kostprijs -1.704 -31 0 -1.735 In verkopen begrepen herwaardering -1.851 0 0 -1.851 Subsidies en bijdragen -3.112 0 -3.018 -6.130 Afschrijving erfpacht -77 -16 -58 -151 Mutatie historische kostprijs Mutatie herwaardering

6.571 -45 -2.589 3.937 2.124 713 0 2.837

Mutatie boekwaarde 8.695 668 -2.589 6.774 Historische kostprijs 31 december 2011 136.240 12.276 20.166 168.682 Herwaardering 31 december 2011 65.975 856 0 66.831 Boekwaarde 31 december 2011 202.215 13.132 20.166 235.513 De posten ‘aanschaffingskosten’ en ‘afkoop erfpacht’ geven alle investeringen weer, die zijn gedaan om de opstallen en/of de grond in eigendom te verkrijgen. De post ‘geactiveerde verbeteringen’ omvat alle investeringen in de panden gedaan door de afdeling Beheer en Onderhoud, die tot een huurverhoging hebben geleid. De post ‘bestede restauratiekosten’ omvat alle investeringen, die door de afdeling Planontwikkeling en Restauratie zijn gedaan in het kader van restauratieprojecten.

2011 2010 Bouwrente bedrag 226 153 % 1,83% 1,65% 2011 2010 x € 1 mln x € 1 mln Verzekerde waarde vastgoed opstalverzekering 401 394 Waarde wet Waardering Onroerende Zaken (WOZ) 367 384 1.3. Materiële vaste activa, hardware en kantoorinventaris


2010

Stand 1 januari 246 313 Investeringen 47 48 Afschrijvingen -58 -115 Stand 31 december 235 246

De afschrijving bedraagt voor kantoorinventaris 20% per jaar; voor inventaris betreffende zaalverhuur bedraagt de afschrijving 10% per jaar. 1.4. Leningen u.g. 2011

2010

Stand 1 januari 3 3 Aflossingen 0 0 Stand 31 december 3 3

1.5. Geactiveerde kosten financiële instrumenten 2011

2010

Stand 1 januari 688 903 Activeringen 44 Afschrijvingen -44 -259 Stand 31 december 644 688 Specificatie boekwaarde 31.12.11 31.12.10 Geactiveerde kosten financiële instrumenten 158 184 Contante waarde toekomstig rentevoordeel NRF leningen 486 504 644 688

In september 2005 is een lening van € 10 miljoen opgenomen bij de Nederlandse Waterschapsbank met 6–maands Euribor. Teneinde het renterisico te beperken, is een rentecap afgesloten met een uitoefenniveau van 5,4%, een looptijd tot september 2018 en voor het volledige leningbedrag. De marktwaarde op balansdatum bedroeg € 74.000.

De ‘afschrijving erfpacht’ vindt plaats naar rato van de periode waarop de afkoop van erfpacht betrekking heeft; overwegend betreft deze termijn 50 jaar, en is de afschrijving dus 2% per jaar.

92

2011

93


2011 2010

2.2. Herwaarderingsreserve 2011

2010

Stand 1 januari 2.541 4.492 Correcties -234 -59 Gedane toezeggingen 889 71 Ontvangen -1.550 -1.963

Stand 1 januari 76.773 Toevoeging vanuit de resultaatverdeling boekjaar 1.889

73.625 3.148

1.6. Subsidievorderingen

Stand 31 december 1.646 2.541 Voorgefinancierd door het Nationaal Restauratie Fonds (NRF) -409 -1.294 Boekwaarde 31 december per saldo 1.237 1.247 Niet alle posten kunnen binnen de termijn van één jaar worden geïncasseerd. 31.12.11

31.12.10

Niet geactiveerde subsidiebeschikkingen 3.447 4.140

Stand 31 december 78.662 76.773 De herwaarderingsreserve is aan te merken als een wettelijk gebonden reserve als bedoeld in Boek 2 Titel 9. Het saldo komt derhalve niet in aanmerking voor uitkering. 2.3. Overige reserve 2011 2010 Stand 1 januari 5.522 2.836 Toevoeging vanuit de resultaatverdeling boekjaar aan de herwaarderingsreserve -1.889 -3.148 Resultaat vorig boekjaar 7.675 8.925 Uitgekeerd dividend -3.089 -3.091 Stand 31 december 8.219

1.7. Huurdebiteuren 31.12.11

5.522

31.12.10

Te ontvangen huurvorderingen 813 843 Voorziening voor oninbaarheid -336 -363

2.4. Resultaat boekjaar 2011 2010

477 480

Netto resultaat volgens de winsten verliesrekening 7.546

1.8. Belastingen

Resultaatbestemming: Mutatie herwaardering naar herwaarderingsreserve via overige reserve 1.889 3.148 Mutatie negatieve herwaardering naar overige reserve -903 -118 Toevoeging aan de overige reserve 3.470 1.555 Dividend 3.090 3.090

Deze post betreft te vorderen BTW, inclusief een vordering met betrekking tot een dispuut met de Belastingdienst. Op grond van een recent arrest van de Hoge Raad inzake dit dispuut is deze post voorlopig gewaardeerd op ruim € 1.2 mln in afwachting van een verdere afwikkeling door de Belastingdienst. 1.9. Rekening-courant deelnemingen Betreft 49% van de rekening-courant met Stadsherstel Zaanstreek N.V., ofwel het niet mee-geconsolideerde deel. 1.10. Overige vorderingen en overlopende activa 31.12.11

31.12.10

Overige vorderingen 93 178 Voorziening voor oninbaarheid -81 -81 12 97 Overlopende activa 231 82

Resultaat boekjaar 7.546

7.675

7.675

2.5. Egalisatierekening erfpachtsrechten 2011 2010 Stand 1 januari 167 172 Vrijval -13 -5 Stand 31 december 154

167

De gronden waarop het erfpachtsrecht is uitgegeven, zijn op perceel Eerste Lauriersdwarsstraat 48 na in eigendom en pro memorie gewaardeerd.

243 179

2.6. Voorziening latente belastingverplichtingen

1.11. Liquide middelen

De voorziening latente belastingverplichtingen is gevormd voor belastbare tijdelijke verschillen in de fiscale waardering en de waardering van de materiële vaste activa, onderhanden projecten in opdracht van derden en financiële activa en passiva in deze jaarrekening. Deze voorziening betreft het 51% aandeel in de betreffende voorziening bij Stadsherstel Zaanstreek N.V.

Dit betreffen direct opeisbare saldi bij banken en de kas. 2.1. Geplaatst aandelenkapitaal Het maatschappelijk kapitaal bedraagt € 157.500.000 Geplaatst zijn per balansdatum in totaal 137.343 aandelen van € 450 nominaal, die alle volgestort zijn.

2.7. Achtergestelde lening 2011 2010 Stand 1 januari 6.000 Opname 6.000 Stand 31 december 6.000 6.000

Dit betreft een lening van een aandeelhouder, welke achtergesteld is bij de overige schulden. De rente bedraagt 4,5%. Zie toelichting 2.14. voor garantievermogen en solvabiliteit. 94


95


2.8. Leningen o.g. 2011

2010

2.12. Overige schulden en overlopende passiva 31.12.11

31.12.10

Stand 1 januari 40.268 39.077 Opname 1.400 Aflossingen -406 -209

Stichting Werf ‘t Kromhout 494 Overlopende passiva 1.031 Dividend 44

494 1.136 3

Stand 31 december inclusief kortlopend deel 39.862 Kortlopend deel verantwoord onder kortlopende schulden -166

40.268 -177

1.569

1.633

Stand 31 december 39.696

40.091

31.12.11

31.12.10

Leningen met overheidsgarantie 34.908 Hypothecaire leningen 1.366 Overige leningen 3.588

34.965 1.386 3.917

39.862 40.268 De rente variëert van nihil tot 5,45% Op 24 januari 2011 is een kredietovereenkomst afgesloten met Triodos Bank N.V. voor een bedrag van € 15 mln met een rente van 4,75% en met een looptijd tot 2021. Er is in 2011 nog geen gebruik gemaakt van deze leningfaciliteit.

2.13. Rekening-courant banken Betreft opgenomen gelden in het kader van rekening-courant faciliteiten bij banken. De totale rekening-courant faciliteit per 31 december 2011 bedraagt € 17,3 mln (gelijk aan 31 december 2010). 2.14. Garantievermogen en solvabiliteit In het kader van financiering met langlopende bancaire leningen is het begrip solvabiliteit van belang. Kortheidshalve kan de solvabiliteit gedefinieerd worden als het garantievermogen uitgedrukt in een percentage van het balanstotaal. 31.12.10 31.12.09 Eigen vermogen 156.231 Achtergestelde lening 6.000

151.774 6.000

2010

Garantievermogen 162.231

157.774

Stand 1 januari 23.953 14.285 Opname 10.000 Aflossingen -254 -332

Balanstotaal 240.172 Solvabiliteit 67,5%

232.457 67,9%

2.9. Leningen o.g. verstrekt door aandeelhouders 2011

Stand 31 december inclusief kortlopend deel 23.699 Kortlopend deel verantwoord onder kortlopende schulden -412

23.953 -333

Stand 31 december 23.287

23.620

31.12.11

31.12.10

Hypothecaire leningen 696 Overige leningen 23.003

714 23.239

23.699 23.953 De rente variëert van 2,308% tot 5,155%

De actuele waarde van dit recht bedraagt voor Fortis € 0,7 miljoen.

2.10. Waarborgsommen De waarborgsommen worden uit hoofde van huurovereenkomsten van huurders ontvangen en dienen als eerste zekerheid voor de voldoening van eventueel verschuldigde achterstallige huur en mutatiekosten. De waarborgsommen worden bij beëindiging van de huurovereenkomst verrekend.

2.11. Belastingen 31.12.11

31.12.10

Loonheffing 69 BTW 4 Vennootschapsbelasting 2.498

66 0 1.857

2.571

1.923

96


2.15. Financiële instrumenten, renteswaps De renteverplichting voor een lening van ABN AMRO Bank N.V. (voorheen Fortis Bank Nederland N.V.) bestaat uit een variabele rente, gebaseerd op de 3-maands Euribor en verhoogd met een opslag van 0,45%. Deze renteverplichting is geruild met dezelfde bank voor een vaste renteverplichting van 2,89%, verhoogd met een opslag van 0,45%. De renteswap is afgesloten op 1 maart 2006 en loopt tot 3 maart 2026. Daarnaast heeft voorheen Fortis het recht uitgeoefend om vanaf 1 september 2010 tot 4 september 2035 aan Stadsherstel een rente van 4% in rekening te brengen op de lening van € 10 miljoen, die Stadsherstel afgesloten heeft bij NWB. Deze renteswap is afgesloten om de effectieve rente op voornoemde lening van voorheen Fortis omlaag te brengen.

2.16. Borgstellingen en zekerheden 31.12.10 31.12.09 Leningen geborgd door gemeente Amsterdam 1.721 1.796 Leningen geborgd door het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW) met als achtervang gemeente Amsterdam 34.000 34.000 Leningen geborgd door subsidiebeschikkingen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 267 281 Borging door positief/negatieve hypotheekverklaringen 166 174 T.b.v. kredietovereenkomsten met ABN AMRO Bank N.V. en ING Bank N.V. zijn positief-negatieve hypotheekverklaringen afgegeven.

97


2.17. Niet uit de balans blijkende verplichtingen 31.12.11

31.12.10

Investeringsverplichting vanwege restauraties 8.086 4.113 Onderhoudsverplichtingen 1.083 621 Obligo uit hoofde van door WSW verstrekte borgstellingen 1.309 1.309 Garantiestelling lening Triodos Bank N.V. verstrekt aan Stadsherstel Zaanstreek N.V. 1.335 1.354

2.18. Verbonden partijen Als verbonden partij worden aangemerkt alle rechtspersonen waarover overheersende zeggenschap, gezamenlijke zeggenschap of invloed van betekenis kan worden uitgeoefend. Ook rechtspersonen die overwegende zeggenschap kunnen uitoefenen worden aangemerkt als verbonden partij. Ook de statutaire directieleden, andere sleutelfunctionarissen in het management van Stadsherstel Amsterdam N.V. en nauwe verwanten zijn verbonden partijen. Met de deelnemingen heeft Stadsherstel Amsterdam N.V. naast haar aandelenbelang ook een zakelijke relatie, waarbij diensten onderling worden verleend. Deze transacties zijn steeds gebaseerd op gebruikelijke contractuele afspraken waarbij marktconforme condities zijn overeengekomen.

3.4. Overige bedrijfslasten 2011 2010 Externe kosten projecten en zalenverhuur 753 Algemene kosten 1.019

563 1.356

1.772 1.919 Accountantshonoraria 2011 2010 Controle jaarrekening 40 50 Andere controle werkzaamheden 4 4 Fiscale advisering 117 145 Andere niet-controle diensten 4 161

203

Bovenstaande honoraria betreffen uitsluitend de werkzaamheden die zijn uitgevoerd door accountantsorganisaties zoals bedoeld in art.1 lid 1 van de Wet toezicht accountantsorganisaties.

3.1. Huuropbrengsten 2011 2010 Vaste verhuur 14.778 Incidentele verhuur (zaalverhuur) 901

14.127 1.025

15.679

15.152

3.5. Rentebaten 2011 2010 Ontvangen rente 3 Bouwrente 225

1 153

228

154

3.2. Overige opbrengsten 2011 2010 Resultaat verkopen 2.759 346 Afkoopsom huurcontract 1.036 Overige posten 268 97 3.028

1.479

3.6. Rentelasten 2011 2010 Betaalde rente 2.558 Afschrijving financiële vaste activa 44

2.014 259

2.602

2.273

3.3. Personeelskosten 2011 2010 Salarissen 1.696 Sociale lasten 214 Pensioenlasten 383 Overige personeelskosten 551

1.615 202 343 504

2.844 2.664

31.12.11 31.12.10 Aantal personeelsleden in dienst 50 Waarvan op vaste basis 33

45 30

Bezoldiging bestuurders 2011 2010 Dit betreft de specificatie van de bezoldiging van de statutaire directie Periodiek betaalde beloningen 142 139 Beloningen betaalbaar op termijn 41 40 Winstdeling en bonus 21 20 204

199

De vennootschap kent geen dertiende maand. Er zijn geen lease-auto’s ter beschikking gesteld. Aan de directie zijn ook geen leningen, voorschotten of garanties verstrekt. Er is geen regeling bij beëindiging dienstverband.

98


99


3.7. Vennootschapsbelasting (VPB) Acute verplichting Fiscale eenheid Stadsherstel Amsterdam N.V.: Met ingang van 2008 is er sprake van een integrale belastingplicht voor Stadsherstel Amsterdam N.V. en al haar 100% dochtermaatschappijen. Vanaf dezelfde datum is een fiscale eenheid gevormd van Stadsherstel Amsterdam N.V. en haar 100% dochtermaatschappijen. De belasting over het resultaat wordt berekend over het resultaat voor belastingen in de winsten verliesrekening, rekening houdend met beschikbare fiscaal compensabele verliezen uit voorgaande boekjaren (voor zover niet opgenomen in de latente belastingvorderingen) en vrijgestelde winstbestanddelen en na bijtelling van niet-aftrekbare kosten. Tevens wordt rekening gehouden met wijzigingen die optreden in de latente belastingvorderingen en latente belastingschulden uit hoofde van wijzigingen in het te hanteren belastingtarief. Specificatie berekening last boekjaar: 2011 2010 Resultaat voor vennootschapsbelasting 7.595 Deelnemingsvrijgstelling Stadsherstel Zaanstreek N.V. 16 Fiscaal niet in aanmerking te nemen verkoopresultaten -3.366 Overige fiscaal niet in aanmerking te nemen posten -77

5.827 43 -198 -1.025

4.168 4.638 Berekende vennootschapsbelasting 1.032 1.175 Effectieve belastingdruk in de winsten verliesrekening 13,59% 20,16% Stadsherstel Zaanstreek N.V.: Deze N.V. had geen positief fiscaal resultaat in het boekjaar eindigend op 31 december 2011. Latente belastingverplichtingen en -vorderingen Fiscale eenheid Stadsherstel Amsterdam N.V.: Over het waarderingsverschil tussen posten op de balans (met name panden) en de fiscale balans dient een post latente belastingvordering of -verplichting gevormd te worden. Naar verwachting zal deze post niet tot afwikkeling komen binnen een afzienbare termijn. Derhalve is de (contante) waarde van deze post op nihil gesteld. Stadsherstel Zaanstreek N.V.: Voorzichtigheidshalve wordt hier wel een voorziening voor latente belastingverplichtingen gevormd. Specificatie last in de winsten verliesrekening: 2011 2010 Berekende last 1.032 Mutatie voorziening latente belastingverplichtingen 0

VENNOOTSCHAPPELIJKE BALANS PER 31 DECEMBER 2011 voor winstverdeling, x € 1.000

Ref.

31 december 2011

Vaste activa Immateriële vaste activa Software 64 89 Materiële vaste activa Panden in exploitatie vrije sector 89.085 87.975 Panden in exploitatie sociale huursector 12.335 12.349 Panden te restaureren en in restauratie -500 7.151 Hardware en kantoorinventaris 139 143 101.059 107.618 Financiële vaste activa Deelneming Stadsherstel II 4.1 23.245 21.367 Deelneming AMF 4.2 13.414 12.154 Deelneming Stadsherstel Zaanstreek 4.3 701 717 Leningen u.g. 4.4 2.045 2.045 Geactiveerde kosten financiële derivaten 179 311 39.584 36.594 Vlottende activa Vorderingen Subsidievorderingen 271 22 Huurdebiteuren 462 467 Belastingen 1.334 220 Vorderingen op groepsmaatschappijen 4.5 91.224 81.211 Overige vorderingen en overlopende activa 169 152 93.460


82.072

Liquide middelen 273 516 234.440 226.889

1.175 7

1.032 1.182

100

31 december 2010

101


Ref.

31 december 2011

31 december 2010

Eigen vermogen Geplaatst aandelenkapitaal 2.1 61.804 61.804 Herwaarderingsreserve 2.2 78.662 76.773 Overige reserve 2.3 8.219 5.522 Resultaat boekjaar 2.4 7.546 7.675 156.231

151.774

Egalisatierekening erfpachtsrechten 88 90

TOELICHTING OP DE VENNOOTSCHAPPELIJKE BALANS EN WINST- EN VERLIESREKENING x € 1.000 Algemeen De grondslagen van waardering en resultaatbepaling van de vennootschappelijke en geconsolideerde jaarrekening zijn gelijk. Deelnemingen worden gewaardeerd op netto-vermogenswaarde.

4.1. Deelneming Stadsherstel II Dit betreft de 100% deelneming in Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel II N.V.

Langlopende schulden Achtergestelde leningen 6.000 6.000 Leningen o.g. 44.730 45.228 Leningen o.g. verstrekt door aandeelhouders 13.567 13.900 Waarborgsommen 778 786 65.075 65.914

2011 2010

Boekwaarde 1 januari 21.367 18.004 Resultaat boekjaar 1.878 3.363 Boekwaarde 31 december 23.245

21.367

4.2. Deelneming AMF Dit betreft de 100% deelneming in N.V. Amsterdams Monumenten Fonds 2011 2010

Kortlopende schulden Crediteuren 2.863 2.660 Kasgeldleningen banken 2.000 0 Aflossingsverplichting langlopende schulden 558 491 Vooruitontvangen huur 416 396 Belastingen 2.567 1.923 Overige schulden en overlopende passiva 1.477 1.586 9.881 7.056 Rekening-courant banken 3.165

2.055

234.440 226.889

VENNOOTSCHAPPELIJKE WINST- EN VERLIESREKENING 2011 x € 1.000

Ref.

2011

2010

Boekwaarde 1 januari 12.154 10.679 Resultaat boekjaar 1.260 1.475 Boekwaarde 31 december 13.414 4.3. Deelneming Stadsherstel Zaanstreek Dit betreft de 51% deelneming in Stadsherstel Zaanstreek N.V.

731 -14

Boekwaarde 31 december 701

717

4.4. Leningen u.g. 2011 2010 Boekwaarde 1 januari 2.045 Mutaties boekjaar 0

2.045 0

Boekwaarde 31 december 2.045

2.045

Voor een bedrag van € 2.042.000 betreft dit een lening aan N.V. Amsterdams Monumenten Fonds

Resultaat voor vennootschapsbelasting 8.578 8.857 Vennootschapsbelasting -1.032 -1.182

102


2011 2010

Boekwaarde 1 januari 717 Resultaat boekjaar -16

Resultaten uit deelnemingen 4.181 4.824 Overige baten en lasten 4.397 4.033

Netto resultaat 2.4 7.546

12.154

7.675

103


4.5. Vorderingen op groepsmaatschappijen Deze vorderingen zijn als volgt opgebouwd: 31-12-11 31-dec-10 Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel II N.V. 45.628 N.V. Amsterdams Monumenten Fonds 45.290 Stadsherstel Zaanstreek N.V. 306

47.505 33.612 94

91.224

81.211

4.6. Garanties Stadsherstel Amsterdam N.V. heeft zich hoofdelijk aansprakelijk gesteld voor de uit de rechtshandelingen voortvloeiende schulden van de 100% dochtermaatschappijen op grond van artikel 403 lid 1f van Titel 9 Boek 2 BW.

OVERIGE GEGEVENS Statutaire regeling omtrent de bestemming van de winst De statutaire bepalingen zijn als volgt: Artikel 18 1. Jaarlijks zal een zodanige afschrijving op de bezittingen der vennootschap worden toegepast als de algemene vergadering van aandeelhouders na kennisneming van een daartoe door de directie onder goedkeuring van de Raad van Commissarissen opgesteld advies zal bepalen. 2. De Raad van Commissarissen is bevoegd te bepalen welk deel van het saldo van de winsten verliesrekening zal worden gereserveerd.

Raad van Commissarissen drs. N.W. Hoek – voorzitter mevrouw drs. A.M. Fentener van Vlissingen – vicevoorzitter mevrouw drs. D.E. Manson drs. H. van der Noordaa mr. J.H.J. Preller E.A. Schilp mr. drs. J.G. Wijn

Directie mr. A. Meerstadt MRE – directeur J.A. Hulscher – adjunct-directeur

3. Van hetgeen er met inachtneming van de terzake geldende overheidsvoorschriften na afschrijving en reservering als in de vorige leden bedoeld blijkens de winsten verliesrekening als winst wordt geconstateerd, mag jaarlijks over de op aandelen gestorte bedragen niet meer worden uitgekeerd dan in het kader van de vennootschap overeenkomt met een redelijke rente over die bedragen. 4. Indien in enig jaar de winst niet toereikend is voor uitkering overeenkomstig het in lid 3 bepaalde, kan in de volgende jaren, als de winst in die jaren toereikend is, boven de in die jaren overeenkomstig het in lid 3 bepaalde uit te keren winst alsnog worden uitgekeerd het verschil tussen het voor enig jaar overeenkomstig het uit lid 3 voortvloeiende bedrag en het over dat jaar aan winst uitgekeerde bedrag, met dien verstande, dat uitkering van dit verschil niet later kan plaatsvinden dan in het vijfde jaar nadat waarin de winst niet toereikend was voor uitkering overeenkomstig het in lid 3 bepaalde. 5. De na de uitkeringen als in de leden 3 en 4 bedoeld overblijvende winst wordt gestort in de algemene bedrijfsreserve. De middelen van de algemene bedrijfsreserve kunnen buiten de vennootschap worden belegd. Beschikking over de algemene bedrijfsreserve behoeft de goedkeuring van de Raad van Commissarissen. 6. Aan geldmiddelen en andere activa van de vennootschap mag geen andere bestemming worden gegeven dan ter bevordering van het doel der vennootschap. Artikel 20 Indien blijkens de vastgestelde winsten verliesrekening over enig jaar verlies geleden is hetwelk niet uit enige reserve bestreden of op andere wijze gedelgd wordt, geschiedt in volgende jaren geen winstuitkering zolang zodanig verlies niet is aangezuiverd. Voorgestelde bestemming van het resultaat (x € 1.000) 2011 2010 Mutatie postieve herwaardering naar herwaarderingsreserve via overige reserve 1.889 Mutatie negatieve herwaardering naar overige reserve -903 Toevoeging aan de overige reserve 3.470 Dividend 3.090

3.147 -117 1.555 3.090

Resultaat boekjaar 7.546

7.675

Bevestiging bordje nieuwe stijl tijdens oplevering Oud Nico, juni 2011, foto Alex Blommestijn.

104


105

Overige gegevens

CONTROLEVERKLARING Aan: de Algemene Vergadering van Aandeelhouders van Stadsherstel Amsterdam N.V. Verklaring betreffende de jaarrekening Wij hebben de in dit verslag opgenomen jaarrekening 2011 van Stadsherstel Amsterdam N.V. te Amsterdam gecontroleerd. Deze jaarrekening bestaat uit de geconsolideerde en enkelvoudige balans per 31 december 2011 en de geconsolideerde en enkelvoudige winsten-verliesrekening over 2011 en de toelichting, waarin zijn opgenomen een overzicht van de gehanteerde grondslagen voor financiële verslaggeving en andere toelichtingen.

Verantwoordelijkheid van de directie De directie van de toegelaten instelling is verantwoordelijk voor het opmaken van de jaarrekening die het vermogen en het resultaat getrouw dient weer te geven, alsmede voor het opstellen van het jaarverslag, beide in overeenstemming met de bepalingen inzake de jaarrekening en het jaarverslag als opgenomen in artikel 26, eerste lid, van het Bbsh, richtlijn 645 van de Raad voor de Jaarverslaggeving en de Wet openbaarmaking uit publieke middelen gefinancierde topinkomens. De directie van de toegelaten instelling is tevens verantwoordelijk voor een zodanige interne beheersing als het noodzakelijk acht om het opmaken van de jaarrekening mogelijk te maken zonder afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten.

Verantwoordelijkheid van de accountant

voor het getrouwe beeld daarvan, gericht op het opzetten van controlewerkzaamheden die passend zijn in de omstandigheden. Deze risico-inschattingen hebben echter niet tot doel een oordeel tot uitdrukking te brengen over de effectiviteit van de interne beheersing van de toegelaten instelling. Een controle omvat tevens het evalueren van de geschiktheid van de gebruikte grondslagen voor financiële verslaggeving en van de redelijkheid van de door de directie van de toegelaten instelling gemaakte schattingen, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening.

Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van Stadsherstel Amsterdam N.V. per 31 december 2011 en van het resultaat over 2011 in overeenstemming met artikel 26, eerste lid, van het Bbsh, richtlijn 645 van de Raad voor de Jaarverslaggeving en de Wet openbaarmaking uit publieke middelen gefinancierde topinkomens.

Verklaring betreffende overige bij of krachtens de wet gestelde eisen

Bij het maken van deze risico-inschattingen neemt de accountant de interne beheersing in aanmerking die relevant is voor het opmaken van de jaarrekening en

Amsterdam, 19 april 2012 PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. Origineel getekend door H.H. Bröring RA

Controleverklaring

ABN AMRO Bank N.V.

Achmea Vastgoed B.V.

ASR Levensverzekering N.V.

Oordeel

Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. De geselecteerde werkzaamheden zijn afhankelijk van de door de accountant toegepaste oordeelsvorming, met inbegrip van het inschatten van de risico’s dat de jaarrekening een afwijking van materieel belang bevat als gevolg van fraude of fouten.

106

Lijst van aandeelhouders Met een belang van 5% of meer per 31 december 2011

Amvest Participaties I B.V. Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is om een onderbouwing voor ons oordeel te bieden.

Ingevolge artikel 28, onderdeel b, van het Bbsh, voor wat betreft het in dit artikel genoemde jaarverslag, melden wij dat ons geen tekortkomingen zijn gebleken naar aanleiding van het onderzoek of het jaarverslag, voor zover wij dat kunnen beoordelen, overeenkomstig de van toepassing zijnde bepalingen van titel 9 van Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek is opgesteld, en of de in artikel 2: 392 lid 1 onder g, van Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek bedoelde gegevens zijn toegevoegd. Tevens vermelden wij dat het jaarverslag, voor zover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar is met de jaarrekening zoals vereist in artikel 391, vierde lid, van Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek. Verder vermelden wij dat is voldaan aan de verplichting tot vermelding in het jaarverslag van financiële ondersteuning aan buitenlandse instellingen zoals bedoeld in de MG 2005-04, MG 2008-03, MG 2010-03 en MG2011-02, alsmede aan de verplichting tot vermelding in het jaarverslag van grondaankopen zoals bedoeld in de MG 2001-26 en de verplichting tot vermelding in het jaarverslag van sponsoractiviteiten zoals bedoeld in MG 2006-04.

Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht, waaronder de Nederlandse controlestandaarden en het controleprotocol in rubriek A van bijlage III bij het Bbsh. Dit vereist dat wij voldoen aan de voor ons geldende ethische voorschriften en dat wij onze controle zodanig plannen en uitvoeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat.

aandeelhouders

Delta Lloyd Levensverzekering N.V.

De Nederlandsche Bank N.V.

Gemeente Amsterdam

ING Bank N.V.

Rabobank Amsterdam UA

107

Aandeelhouders

meerjarenoverzicht

2011

x € 1.000

2010 2009 2008 2007

Vermogen en solvabiliteit Geplaatst aandelenkapitaal 61.804 61.804 61.804 61.804 61.804 Reserves 94.427 89.970 85.386 79.551 80.741 Eigen vermogen Achtergestelde lening

156.231 151.774 147.190 141.355 142.545 6.000 6.000

Garantievermogen Egalisatierekening Voorziening voor latente belastingverplichtingen Vreemd vermogen op lange termijn Kortlopende schulden inclusief banken

162.231 157.774 154 167 172 178 181 234 233 227 64.320 64.929 54.019 54.489 52.877 13.233 9.354 18.009 5.726 5.381

Balanstotaal

240.172

232.457 219.617 201.748 200.984

67,5%

67,9% 67,0% 70,1% 70,9%

Solvabiliteit (eigen vermogen in % balanstotaal)

Panden Vastgoed 235.513 228.739 214.225 194.381 190.157 Restauraties 12.258 12.348 6.218 7.140 4.634 Exploitatie Huuropbrengsten 15.679 15.152 14.575 14.206 13.335 Overige opbrengsten inclusief verkopen 3.028 1.479 963 12 551 Netto winst exclusief mutatie herwaardering Mutatie herwaardering

6.560 986

4.645 4.146 2.624 3.702 3.030 4.779 (724) 6.180

Netto winst inclusief mutatie herwaardering Af: dividend aan aandeelhouders

7.546 - 3.090

7.675 8.925 1.900 9.882 - 3.090 - 3.090 - 3.090 - 3.090

4.456

4.585 5.835 - 1.190 6.792

Naar eigen vermogen

De eerste Monumentendag in Suriname, georganiseerd door de Stichting Stadsherstel Paramaribo. Foto SA.

Bestektekening van de Beulingstraat 15-17, 2009, Archirectenbureau Vroom.

108

Meerjarenoverzicht

Alex Blommestijn

Leora Boot

Michiel van der Burght

Willem van Iterson

Onno Meerstadt

Alexander de Mol

Paul Morel

Peter Caspers

Gemma Cooymans

Bibi Driehuizen

Marieke van den Dungen

Marjolein van Ooijen

Pieter Jan Peene

Peter Prins

Marieke Ravestein

Hicham Ezzerari

Crijn de Feijter

Marc Fruijtier

Peter Goutbeek

Joke de reus-verhoeff

John Ricker

Frank de Ridder

Carin Roest

PIeter GRAVESTEIJN

Stella van Heezik

Juan Hernandez

Gijs Hoen

Emmy Schouten

Jozet van Sloten

Joris Smits

Lia van der Steen

Monique Hollenkamp

Rieneke Hoogendoorn

Christine Huijssen

Jaap Hulscher

Berbera van Teijlingen

Jeanette Tromp

Steven Withagen

Gerard Zonneveld

110


111


foto’s Juan Hernández

Kees Ampt

Pandenlijst

in restauratie in erfpacht

G

p an ko o A

er es ta ur ee

rd p

G

an ko o A

p

er es ta ur ee

rd G

an ko o A

er es ta ur ee

rd p

er es ta ur ee G

an ko o A

A

rd

sociale huursector

op adres

Bloemgracht 4

1963 1968

Egelantiersgracht 37

1971 1979

Herenmarkt 91-93-95-97-99 (West-Indisch Huis) 1996 1977

Achtergracht 34

1968 1973

Bloemgracht 32

1961 1970


1971 1979

Herenstraat 29

1968 1969

Achtergracht 36-38 / Amstel 316-318

1969 1973

Bloemgracht 34

1957 1963


1974 1987

Herenstraat 31

1965 1968

Bloemgracht 35

1970 1971


1974 1987

Herenstraat 33

1965 1968

Ambonplein 61-63-67-73-79 (Gerardus Majellakerk) 1992

1993

Amstel 81 / Nieuwe Kerkstraat 2

1968 1973

Bloemgracht 36

1957 1963


1968 1974

Herenstraat 34

1976 1991

Amstel 87

1958 1962

Bloemgracht 37

1971 1977


1968 1974

Herenstraat 35

1965 1967

Amstel 95

1958 1972

Bloemgracht 39

1976 1992

Elandsgracht 43

1981 1984

Herenstraat 36

1989 1997

Amstel 97

1958 1971

Bloemgracht 42

1959 1999

Enge Kerksteeg 3 / Oudekerksplein 32 (VVE)

1993 1994

Herenstraat 37

1963 1967

Amstel 99

1972 2009

Bloemgracht 76 / Tweede Leliedwarsstraat 25-27-29-31 1966

1978

Herenstraat 38

1974 1980

Amstel 176

1983 1989

Bloemgracht 125 1971

1972/1999

Herenstraat 39

1963 1967

Amstel 262 1963

Bloemgracht 127 1964/1998

F

1971 1972

Flevopark 11-12

2007 2011

Herenstraat 41 / Keizersgracht 95B

1959 1967

1993 1993

Flevopark 13 (Flevo Gemaal)

2007 2010

Hoogte Kadijk 12

2001 2005

Hoogte Kadijk 16

1995 1992

Hoogte Kadijk 18A-18C

1995 1992

Amstel 264

1967 1969

Bloemgracht 145-147

Amstel 266

1967 1969

Bloemgracht 166 1966

Amstel 268

1960 1967

2011

G

Amstel 282

1969

Broekergouw 10

2002

Gasthuismolensteeg 8

1988

Hoogte Kadijk 50

1995 1992

Amstel 316-318 / Achtergracht 36-38

1969 1973

Broekergouw 12

2002

Geldersekade 3

1959 1960

Hoogte Kadijk 52

1995 1992

Amstelveld 2

1986 1990

Brouwersgracht 62 / Herenmarkt 23-25-27

1971 1976

Geldersekade 10 / Oudezijds Kolk 1

1989 1992

Hoogte Kadijk 62

1995 1992

Amstelveld 4

1986 1990

Brouwersgracht 86 / Binnen Brouwersstraat 37 1957

Geldersekade 12

1969 1984

Hoogte Kadijk 74 / Tussen Kadijken 17-19-21

1995 1992

Amstelveld 6

1986 1990

Brouwersgracht 95

1971 1972

Geldersekade 14 / Oudezijds Kolk 3

1997 2002

Hoogte Kadijk 97-101-105

1983 1988

Amstelveld 8

1986 1990

Brouwersgracht 97

1963 1972

Geldersekade 15

1992

Hoogte Kadijk 99-103

1983 1988

Amstelveld 10 (Amstelkerk)

1986 1990

Brouwersgracht 99

1966 1972

Geldersekade 53 1959

Amstelveld 12

1986 1990

Brouwersgracht 101 / Prinsengracht 1

1968 1972

Geldersekade 78

2004

Hoogte Kadijk 113-117 / Overhaalsgang 1

Brouwersgracht 135

1985 1989

Geldersekade 121

1963 1982

Hoogte Kadijk 147 / Kruithuisstraat 17-25

Buiksloterdijk 224

1971 1974

Gerard Brandtstraat 26-28 (Parkkerk)

1995 2006

Buiksloterdijk 254

2002

Grote Bickersstraat 35

1974

Buiksloterdijk 434

2002

Guldehandsteeg 11-13-15-17

1981 1990

Buiksloterdijk 444

2002

Buiten Wieringenstraat 1 / Droogbak 17

1958 1976

B Barndesteeg 8

1994 1992

Barndesteeg 10 / Oudezijds Achterburgwal 103 1994 1992 Barndesteeg 12 / Oudezijds Achterburgwal 105 1994 1992

1992/2008/

1960/2003

Barndesteeg 14-16

1994 1992

Bethaniëndwarsstraat 1-3-5-7

1992 1992

Bethaniënstraat 3A

1998 2000

D

Bethaniënstraat 5

1998 2000

De Ruijterkade 144-147-149-150 (Brandweerkazerne) 2006

Bethaniënstraat 10

1992 1992

Dirk van Hasseltsteeg 1-3

2000 2007

Bethaniënstraat 14

1992 1992

Dirk van Hasseltsteeg 2-4

2004 2007

Bethaniënstraat 37-39

1990 1990

Droogbak 17 / Buiten Wieringenstraat 1

1958 1976

1982/2011 Dwars Spinhuissteeg 5 / Spinhuissteeg 5

1984 1993

Beulingstraat 17 1978

1982/2011 Dwars Spinhuissteeg 7 / Spinhuissteeg 3

1984 1993

1974 1978

Binnen Brouwersstraat 2

1990 1993

Dwars Spinhuissteeg 9-11-13 / Spinhuissteeg 1A 1984 1993

E


2001

Eerste Egelantiersdwarsstraat 2-4C / Tuinstraat 51 1985


1981 1994

Eerste Egelantiersdwarsstraat 4

Binnen Brouwersstraat 37 / Brouwersgracht 86 1957

1960/2003 Eerste Laurierdwarsstraat 50

1987

1980 1987 1990 2001

Binnen Vissersstraat 9-11

1990 1997

Eerste Looiersdwarsstraat 11 / Oude Looiersstraat 55 1991

Binnen Vissersstraat 13-15A

1995 1997


Binnen Vissersstraat 15B-17

1995 1997

Eerste Weteringdwarsstraat 70 / Vijzelgracht 4-6-8 2010

Binnen Vissersstraat 23

1997 1997

Eerste Weteringdwarsstraat 83 t/m 105

Binnenkant 36

1962 1973

Binnenkant 37

1971 1973

Egelantiersgracht 5

1973 1978

Binnenkant 50

1968 1971


1971 1978

Binnenkant 51 / Kalkmarkt 12-13

1963 1971


1971 1979

112

Pandenlijst

(Hodshon Dedelhofje)

1995

1989 2006 2011

1980 1985

1998 2003

1991 1993

K

1998/2011

Haarlemmer Houttuinen 65A /

Kadijksplein 5-12 / Laagte Kadijk 1-2

1997 1997

1959 1964

Kalkmarkt 7

1978 1999

Haarlemmerdijk 55

1974 1986

Kalkmarkt 10

2004 2004

Haarlemmerstraat 1 (VVE)

1980 1996

Kalkmarkt 11

1968 1971

Haarlemmerstraat 3 (VVE)

1984 1996

Kalkmarkt 12-13 / Binnenkant 51

1963 1971

Haarlemmerstraat 46

2009

Keizersgracht 62

1962 1973

Haarlemmerstraat 48

1981 1984

Keizersgracht 64

1962 1973

Haarlemmerstraat 115

1969 1973

Keizersgracht 95B / Herenstraat 41

1959 1967

Keizerzgracht 97

1964 1970

1998/2011 Keizersgracht 99

1966 1971

Korte Prinsengracht 5

Haarlemmerstraat 124-126 /

Binnen Brouwersstraat 16 2001

1983 1988

J Nieuwe Herengracht 55

Haarlemmerstraat 124-126 (Posthoornkerk) 1996 2011

(Museumwerf ‘t Kromhout)

1983 1988

Jonas Daniel Meijerplein 52 /

H Haarlemmer Houttuinen 47 /

Beulingstraat 15 1978 Bickersgracht 30

Hoogte Kadijk 107-109-111-115 1963/1996

Haarlemmer Houttuinen 47 (Posthoornkerk) 1996 Halmaheirastraat 28

2003

Keizersgracht 172A / Leliegracht 36

1959 1964

Henri Polaklaan 20

2001

Keizersgracht 323

1970 1972

Herengracht 35

1961 1964

Keizersgracht 527

1963 1978

Herengracht 249

1958 2010

Keizersgracht 539 / Nieuwe Spiegelstraat 22A-22D 1974

Herengracht 300 / Wolvenstraat 1A

1984 1987

Keizersgracht 541

1974 1984

Herengracht 325

1975 1989

Keizersgracht 543

1974 1984

Herengracht 532 / Reguliersgracht 2

2009

Keizersgracht 695

1981 1988

Herenmarkt 9

1975 1984

Keizersgracht 697

1984 1988

Herenmarkt 19

1972 1984

Keizersgracht 703

1961 1970

Herenmarkt 21

1970 1972

Kerkstraat 15

1959

Herenmarkt 23-25-27 / Brouwersgracht 62

1971 1976

Kerkstraat 184

1984 1989

113

Pandenlijst

1984

M

rd G

p an ko o A

er es ta ur ee

rd p

G

an ko o A

er es ta ur ee

rd p

er es ta ur ee G

an ko o A

A

sociale huursector

G

an ko o

p

in erfpacht

er es ta ur ee

rd

in restauratie

Oudekerksplein 32 (VVE) / Enge Kerksteeg 3 1993 1994

Prinsengracht 600 / Weteringstraat 1

1974 1977

Oudemanhuispoort 1A

Prinsengracht 602

1971 1978

Oudezijds Achterburgwal 103 / Barndesteeg 10 1994 1992

Prinsengracht 646

1967 1971

Oudezijds Achterburgwal 105 / Barndesteeg 12 1994 1992

Prinsengracht 648

1967 1971


1990 1990

Prinsengracht 754 (Pastorie De Duif)

1995 2002


2011

Prinsengracht 756 (Kerk De Duif)

1995 2002


2001 2007

Prinsengracht 1075

1963 1982

1991 1993


1981 2006

Prinsenstraat 18

1971 1973

Nieuwe Herengracht 47

1991 1993


1981 2006

Prinsenstraat 20

1970 1972

1974 1990


1991 1993


1981 2006

Prinsenstraat 22

1970 1972

Kerkstraat 323

1974 1993


1991 1993


1981 2006

Professor Tulpstraat 14

2002 2005

Kerkstraat 326

1959 1967


1991 1993

Oudezijds Achterburgwal 199 / Rusland 3-5

1999 2002

Professor Tulpstraat 16-18-20

2002 2005

Kerkstraat 328

1969 2000

Nieuwe Herengracht 55 /

Oudezijds Armsteeg 6-28

2008 2010

Professor Tulpstraat 22-24-26-28

2002 2005

Kerkstraat 328 / Reguliersgracht 70

1971 2000

1991 1993

Oudezijds Kolk 1 / Geldersekade 10

1989 1992

Kerkstraat 329

1991 1995

Nieuwe Herengracht 71 / Muiderstraat 28-32 1995 1995

Oudezijds Kolk 3 / Geldersekade 14

1997 2002

R

Kerkstraat 396-398

1968 1978

Nieuwe Herengracht 219-221


1973 1993

Raamdwarsstraat 9-11 / Leidsegracht 106

1995 1999

Kerkstraat 400

1970 1978

Nieuwe Keizersgracht 37 1962

1964/1996


1993 1994

Raamsteeg 6

2010

Kerkstraat 402

1970 1978

Nieuwe Keizersgracht 39 1962

1964/1997


1966 1975

Reestraat 5

1980 1982

Kerkstraat 414

1963

Nieuwe Kerkstraat 2A

1971 1973


1962 1999

Reestraat 7

1975 1982

Kerkstraat 416

1963

Nieuwe Kerkstraat 2 / Amstel 81

1968 1973

Oudezijds Voorburgwal 28 (Veilinghuisje)

2001 2008

Reestraat 15

1972 1977

Kerkstraat 418

1963

Nieuwe Leliestraat 75

1985 1992

Oudezijds Voorburgwal 30 (voorhuis)

1995 2006

Reestraat 17

1972 1977

Kloveniersburgwal 6

1965 1980

Nieuwe Leliestraat 183

1999 2009

Oudezijds Voorburgwal 30 (achterhuis)

1999 2006

Reestraat 19

1968 1971

Kloveniersburgwal 8

1965 1980

Nieuwe Looiersstraat 25-27

1983 1997


1958

Reestraat 30-32

1969 1973

Kloveniersburgwal 14

1990 1990

Nieuwe Nieuwstraat 19

1988 1997


2009 2011

Reguliersgracht 2 / Herengracht 532

2009

Kloveniersburgwal 22-24

1997 2007

Nieuwe Nieuwstraat 27

1989 1997

Oudezijds Voorburgwal 224-226 / Servetsteeg 11 1996

Reguliersgracht 11-13

1977 1982


1963 1969

Nieuwe Prinsengracht 29

1957 1968/2011

Oudezijds Voorburgwal 228-230

1995 1994

Reguliersgracht 19

1959 1961


1968 1971

Nieuwe Spiegelstraat 22A-22D / Keizersgracht 539 1974


1993 1995

Reguliersgracht 63

1974 2003

Koestraat 13

1988 1993

Nieuwe Spiegelstraat 22B-22C-22E

1974 1984

Overhaalsgang 1 / Hoogte Kadijk 113-117

1983 1988

Reguliersgracht 65-67

1974 1990

Koestraat 16B (VVE)

1996

Nieuwendijk 1 / Prins Hendrikkade 1

1972 1978

Overtoom 371

1999 2004

Reguliersgracht 70 / Kerkstraat 328A

1971 2000

Koestraat 20-22

1995 1994

Nieuwendijk 24

1968 1969

Overtoom 373

1999 2004

Reguliersgracht 95

1988 2007

Koestraat 24-26-28-30

1990 1990

Nieuwezijds Voorburgwal 38

1960 1963

1957 1968

1983/2005 Nieuwezijds Voorburgwal 87

1978 1985

P

Roomolenstraat 11 Runstraat 4

1988 2009

1978 1985

Paleisstraat 23-31 / Nieuwezijds Voorburgwal 149 1973

Runstraat 29

1966 1997

Kerkstraat 186

1984 1989

Kerkstraat 188

1984 1989

Kerkstraat 192

1998 1998

Kerkstraat 194

1998 1998

Kerkstraat 196

1998 1998

Kerkstraat 198

1998 1998

Kerkstraat 273

1983 1985

N

Kerkstraat 278

1961 2002


Kerkstraat 280

1961 2002

Kerkstraat 321

Korsjespoortsteeg 5 1983

Marnixstraat 58

1997 1998

Muiderstraat 24-26-30

1995 1995

Muiderstraat 28-32 / Nieuwe Herengracht 71 1995 1995

Jonas Daniel Meijerplein 52

Korsjespoortsteeg 17

1975 2009


Korte Keizersstraat 11

1974 1980

Nieuwezijds Voorburgwal 91 /

Korte Prinsengracht 5 /

Sint Nicolaasstraat 80-82

Haarlemmer Houttuinen 65A

1959 1964


1971 1998



1959 1964

Nieuwezijds Voorburgwal 95-97 /


1959 1964

Kromme Waal 13

1957 1963

Kruithuisstraat 17-25 / Hoogte Kadijk 147 (Museumwerf ‘t Kromhout)

L

1984

1978 1985

Nieuwezijds Voorburgwal 93 /

Sint Nicolaasstraat 67-71-75

1978 1985 1978 1985

Nieuwezijds Voorburgwal 149 / Paleisstraat 23-31

1998 2003

1974 1979

1973 1975

Nieuwezijds Voorburgwal 151 1973

1975/2011

2010

1997

1975

Passeerdersgracht 6

1982 1985

Rusland 3-5 / Oudezijds Achterburgwal 199

1999 2002

Piet Heinkade 179-181 (Pakhuis De Zwijger)

2005 2006

Rusland 10-12

1999 2003

Pijlsteeg 33-53

1994 1996

Rusland 27

1999 2002

Pijlsteeg 57-63

1994 1995

Ruysdaelkade 2-4 (Rioolgemaal F) 1994

Plantage Kerklaan 21

1992 2000

Prins Hendrikkade 1 / Nieuwendijk 1

1972 1978

S

Prins Hendrikkade 87

1969 1992

Servetsteeg 11 / Oudezijds Voorburgwal 224-226 1996


1963 1975

Singel 1 / Stromarkt 4D

1975 2005

1996/2000

1997

Prinsengracht 1 / Brouwersgracht 101

1968 1972

Singel 135

1957 2009

Noorder IJdijk 109

2002

Prinsengracht 1A

1971 1986

Singel 157

1969 1983

Noorderdwarsstraat 7

1986 2010

Prinsengracht 3

1971 1986

Singel 159

1969 1983

Laagte Kadijk 1-2 / Kadijksplein 5-12

1997 1997

Noorderkerkstraat 2

1985 2008

Prinsengracht 5

1971 1986

Singel 346

1963 2001

Laagte Kadijk 10-11-12

1997 1997

Noorderstraat 39 A-C-E-G

1976 1991

Prinsengracht 8

1961 1967

Singel 350 / Oude Spiegelstraat 1A

1968 1983

Landsmeerderdijk 45

2004

Noorderstraat 39 B-D-F-H

1995 1991

Prinsengracht 25

1963 1969

Singel 368

1976 1986

Lange Leidsedwarsstraat 31

1988 2008

Noordhollandschkanaaldijk 24 2002

Prinsengracht 142-144

1962 1966

Singel 413

1963 1969

Lange Niezel 22

1984 1992

1962 1966

Singel 415

1963 1971

Langestraat 35

1979 1986

O

Prinsengracht 146 Prinsengracht 148

1962 1966

Singel 417

1963 1971

Langestraat 37

1979 1986

Obiplein 18 (Pastoor Hesseveldschool)

2001 2004

Prinsengracht 206 1985

1987/2003 Singel 419

1963 1968

Langestraat 76A-76B

1962 1975

Oude Hoogstraat 17

1990 1990

Prinsengracht 300

1957 1962

Singel 496

1958 1965

Prinsengracht 333

1961 1967

Sint Annenstraat 10

1994 1995

1991 1995

Prinsengracht 337

1959 1967

Sint Annenstraat 12

1994 1995

Langestraat 80 1957

1959/2001 Oude Looiersstraat 55 /

Lauriergracht 12

2004 2006

Lauriergracht 19-21

1985 1989

Oude Looiersstraat 61

1989 1995

Prinsengracht 339

1959 1967

Sint Annenstraat 14

1994 1995

Leidsegracht 61

1957 1973

Oude Schans 52

1959 1977

Prinsengracht 451

1969 1974

Sint Annenstraat 16

1994 1995

Leidsegracht 106 / Raamdwarsstraat 9-11

1995 1999

Oude Spiegelstraat 1A / Singel 350

1968 1983

Prinsengracht 457

1974 1986

Sint Anthoniebreestraat 69 /

Leliegracht 36 / Keizersgracht 172A

1959 1964

Oude Waal 6

1977 1984

Prinsengracht 459

1974 1986

Looiersgracht 2-4

1969 1979

114

Pandenlijst

Eerste Looiersdwarsstraat 11

115

Pandenlijst

Sint Anthoniesluis 25 (Huis de Pinto)

1998 1975

rd p

er es ta ur ee

an ko o A

Sint Geertruidensteeg 15

1978 1985

Vijzelgracht 45 2000

Spaarnwouderstraat 76 / Spiegelstraat 2A

2009 2011

Sint Jansstraat 24-42

1983 1992

Vijzelgracht 47

2000 2009

Spaarnwouderstraat 134

2009 2011

Sint Jansstraat 44-46

1983 1992

Vijzelgracht 63

2000 2003

Spiegelstraat 4

2009

Sint Nicolaasstraat 49

1978 1982

Vinkenstraat 55

1977 1986

Spiegelstraat 6-8

2009


1978 1985

Vinkenstraat 68

1974 1986

Spiegelstraat 8A

2009

Sint Nicolaasstraat 51-57 (Blaeu Erf)

1978 1982

Vinkenstraat 74

1978 1991

Vrouwestraat 12 (Bakenesserkerk)

2009 2010


1978 1985

Vondelpark 6B-6C (Meststallen)

2006 2005

Sint Nicolaasstraat 59 (Blaeu Erf)

1978 1982

Vondelstraat 120 (Vondelkerk) 1996


1978 1982


1978 1985

Sint Nicolaasstraat 67-71-75 / Nieuwezijds Voorburgwal 95-97 Sint Nicolaasstraat 70-78


1986/2004

W

Diemen Hartveldseweg 23 (De Hoop te Diemen)

1996 1998

Overdiemerweg 37 (Kustbatterij Diemerdam)

2006

Warmoesstraat 15

2009

Overdiemerweg 41 (Boerderij Zeehoeve)

2003 2005

1978 1985

Weteringstraat 1 / Prinsengracht 600

1974 1977

Venserkade 112 (Vensermolen)

2011

1978 1985

Weteringstraat 19

1961 1974

Wijkergouw (Muziektent Schellingwouder)

2006 2006

Durgerdam

1978 1985

Wijkergouw 6 (Schellingwouderkerk)

1998 2000

Durgerdammerdijk 97

2002 2005/2011

1978 1985

Wingerdweg 28-34

2002 2005

Durgerdammerdijk 101 (Kapel Durgerdam)

2009

Sint Nicolaasstraat 80-82 / Nieuwezijds Voorburgwal 91

2002/2011

G

rd p

er es ta ur ee G

an ko o A

A

sociale huursector

G

an ko o

p

in erfpacht

er es ta ur ee

rd

in restauratie

Sint Nicolaasstraat 88-90 /

Wingerdweg 98

2010 2011

Landsmeer

Spinhuissteeg 1A / Dwars Spinhuisteeg 9-11-13 1984 1993

Wittenburgergracht 197-199-201

1984 1987

Dorpsstraat 28 (Kerk van Landsmeer)

Spinhuissteeg 3 / Dwars Spinhuissteeg 7

1984 1993


1984 1987

Spinhuissteeg 5 / Dwars Spinhuissteeg 5

1984 1993


1981 1989

Oosthuizen

Spuistraat 255A-255B

1978 1990

Wolvenstraat 1A / Herengracht 300

1984 1987

Etersheim 8 (Schooltje van Dik Trom)

Stadionplein 18

2006 2007

Stoombootweg 1

2002

Z

Stoombootweg 4

2002

Zamenhofstraat 28A

2005 2008

Dorpsweg 55 (Kerk van Ransdorp)

Stoombootweg 17

2002

Zandhoek 13 1957

Stromarkt 3

1988 2006

Zandhoek 14-15

1961 1978

Weesp

Zeeburgerdijk 50-52-54 (Gemaal Zeeburg)

1997 1991

Oudegracht 69 (Van Houtenkerk te Weesp)

Zonneplein 29-30-30A (Zonnehuis)

2002 2005


1978 1985

T

(Kinderdagverblijf Johanna Margaretha)

2007

2011

Ransdorp 2003 2006

1959/1996 2009

Zuideinde 422

2002

Tuinstraat 53-55

1985 1987

Zuideinde 428-430

2011

Zaanse Schans (Bezit Stadsherstel Zaanstreek N.V.)

Tuinstraat 57

1985 1987

Zwarte pad 30 (De Oude Molen)

2008 2010

De Kwakels 1

2009

Tuinstraat 59-61

1985 1987

Kalverringdijk 1

2009

Tussen Kadijken 3-5-9

1993 1992

In erfpacht uitgegeven - te Amsterdam

Kalverringdijk 3

2009

Tussen Kadijken 7-11

1993 1992

Bethaniënstraat 7

1998 2000

Kalverringdijk 5

2009

Tussen Kadijken 13-15

1993 1992

Binnen Vissersstraat 19-21

1997 1997

Kalverringdijk 7

2009

Tussen Kadijken 17-19-21 / Hoogte Kadijk 74

1982 1992

Buiksloterdijk 228

1973 1983

Kalverringdijk 8

2009

Tweede Goudsbloemdwarsstraat 6

1981 1990

Buiksloterdijk 230

1976 1986

Kalverringdijk 9

2009

Tweede Goudsbloemdwarsstraat 10

1981 1990

Eerste Laurierdwarsstraat 48

2001 2001

Kalverringdijk 10

2009

Tweede Leliedwarsstraat 25-31 / Bloemgracht 76 1966 1978

Herengracht 361

1959 1962

Kalverringdijk 11

2009

Tweede Weteringdwarsstraat 5-7

1972 1975

Keizersgracht 677

1960 1963

Kalverringdijk 17

2009

Tweede Weteringdwarsstraat 71-73

2004 2005

Paardenstraat 1

1967 1970

Kalverringdijk 19

2009

Prinsengracht 335

1959 1967

Kalverringdijk 21

2009

Reestraat 2

1960 1970

Schansend 1

2009

Reestraat 4

1960 1970

Zeilenmakerspad 1

2009

2001 2003

Reestraat 6

1968 1970

Zeilenmakerspad 2

2009

Utrechtsedwarsstraat 71 / Utrechtsestraat 135 1988 1991

Reestraat 8

1978 1981

Zeilenmakerspad 3

2009

Zeilenmakerspad 4

2009

Beverwijk

Zonnewijzerspad 1

2009

Breestraat 101 (Pastorie)

Zonnewijzerspad 2

2009

Zonnewijzerspad 5

2009

Tuinstraat 51 / Eerste Egelantiersdwarsstraat 2-4C 1985

Tweede Wittenburgerdwarsstraat 133 (Groenland) 2005

1987

2005

U Utrechtsedwarsstraat 106

Utrechtsestraat 135 / Utrechtsedwarsstraat 71 1988 1991 Utrechtsestraat 141

1972 1975

V

2011

Van Ostadestraat 149 (Oranjekerk)

1998 2000

Haarlem

Zonnewijzerspad 6

2009

Vijzelgracht 1

1967 1971

Begijnhof 20

1969 1972

Zonnewijzerspad 7

2009

Vijzelgracht 3

1967 1971

Groot Heiligland 26

2007 2011

Zonnewijzerspad 8

2009

Spaarne 11

2007 2009

Vijzelgracht 4-6-8 / 2010 2011

Spaarnwouderstraat 68-68A

2009 2011

Vijzelgracht 5


1967 1971

Spaarnwouderstraat 72-72A-72B

2009 2011

Vijzelgracht 39

1969 2001

Spaarnwouderstraat 74 / Spiegelstraat 2B

2009 2011

116

Pandenlijst

117

Pandenlijst



Sint Annenstraat 10-16

Kloveniersburgwal 40 Geldersekade 121

Oudezijds Voorburgwal 40 Oudezijds Kolk 3 / Geldersekade 14

Geldersekade 53 Kromme Waal 13 Prins Hendrikkade 101a

Geldersekade 15


Geldersekade 12 Oudezijds Kolk 1 / Geldersekade 10

Geldersekade 3

Het centrum van Amsterdam gezien vanaf het Oosterdokseiland, foto Thomas Schlijper.

118


119


OOSTHUIZEN SCHOOLTJE VAN DIK TROM ETERSHEIM 8

BEVERWIJK PASTORIE BREESTRAAT 101

ZAANSE SCHANS DE KWAKELS 1 KALVERINGSDIJK 1 T/M 21 SCHANSEND 1 ZEILMAKERSPAD 1 T/M 4 ZONNEWIJZERSPAD 1, 2, 5 T/M 8 LANDSMEER DORPSSTRAAT 28 KERK VAN LANDSMEER

RANSDORP KERK VAN RANSDORP DORPSWEG 55 DURGERDAM DURGERDAMMERDIJK 97 DURGERDAMMERDIJK 101 | KAPEL

HAARLEM BEGIJNHOF 20 GROOT HEILIGLAND 26 SPAARNE 11 SPAARNWOUDESTRAAT 68 T/M 76 SPAARWOUDESTRAAT 134 SPIEGELSTRAAT 2A T/M 8A VROUWENSTRAAT 12 | BAKENESSERKERK

DIEMEN VENSERMOLEN VENSERKADE 112 KUSTBATERIJ DIEMERDAM OVERDIEMERWEG 23 BOERDERIJ ZEEHOEVE OVERDIEMERWEG 41 SCHUILKERK DE HOOP HARTVELDSEWEG 23

120

Stadsherstel binnen de Stelling van Amsterdam

WEESP VAN HOUTENKERK OUDE GRACHT 69

COLOFON JAARVERSLAG 2011 Stadsherstel Amsterdam N.V

Redactie en Productie Monique Hollenkamp Pieter Jan Peene

Concept en Interviews Monique Hollenkamp

Ontwerp Kamiel Vorwerk

Druk Joh. Enschedé

Foto omslag Ernest Annyas

Adres Amstelveld 10 1017 JD AMSTERDAM Telefoon 020 520 0060 Fax 020 638 2040 Internet www.stadsherstel.nl E-mail [email protected]

Dit jaarverslag is geheel FSC-gecertificeerd geproduceerd

stadsherstel.nl

stadsherstel.nl JAARVERSLAG 2011

Recommend Documents