Stadsdeel Amsterdam-Noord Welstandsnota Amsterdam-Noord (2004)

Stadsdeel Amsterdam-Noord Welstandsnota Amsterdam-Noord (2004)

Colofon

COLOFON een uitgave van het Stadsdeel Amsterdam-Noord in samenwerking met Marina Roosebeek architect bna Beek & Kooiman Cultuurhistorie met bijdragen van M. Beek J. Knemeijer M. Kooiman E. Mattie F. Oorthuys M. Roosebeek J. Swart J. Van Tijn J. Zondag blad 2

Welstandsnota (2004)

versie 1.0 van 1 juli 2004

Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1.

2.

3.

Inleiding ....................................................................................................................................................................7 1.1. Ruimtelijke kwaliteit en welstandstoezicht .......................................................................................................7 1.2. De Woningwet en het welstandstoezicht .........................................................................................................7 1.3. Welstandstoezicht in Amsterdam.....................................................................................................................7 1.4. Politieke verantwoordelijkheid voor het welstandstoezicht ..............................................................................7 1.5. De welstandsnota voor Amsterdam-Noord ......................................................................................................8 1.6. Verhouding tot ander beleid .............................................................................................................................8 Verhouding tot bestemmingsplan en bouwverordening ..................................................................................8 Verhouding tot beeldkwaliteitplannen ..............................................................................................................8 1.7. Systematiek van het welstandsbeleid ..............................................................................................................8 Beleidsregels betreffende beleidsbepaling, participanten en procedures ..............................................................10 2.1. Beginsel .........................................................................................................................................................10 2.2. Vaststelling, wijziging en evaluatie van de welstandsnota .............................................................................10 Vaststelling van de welstandsnota ................................................................................................................10 Wijziging van de welstandsnota in het geval van nieuwe ruimtelijke structuren............................................10 Wijziging van de welstandsnota als gevolg van evaluatie .............................................................................11 2.3. Het welstandsoordeel.....................................................................................................................................11 2.4. Het welstandsadvies ......................................................................................................................................11 2.5. Stadsdeelbouwmeester of welstandscommissie............................................................................................12 2.6. De participanten .............................................................................................................................................12 De welstandscommissie ................................................................................................................................12 Mandataris .....................................................................................................................................................13 Ambtelijk advies.............................................................................................................................................13 Stedenbouwkundige supervisie en (architectonische) planbegeleiding ........................................................13 2.7. Procedures.....................................................................................................................................................14 Beoordelingskaders voor grote ontwikkelingsprojecten ................................................................................14 Vooroverleg ...................................................................................................................................................15 Second opinion ..............................................................................................................................................15 Beklagrecht....................................................................................................................................................15 Beleidsregels betreffende de welstandscriteria......................................................................................................16 3.1. Leeswijzer ......................................................................................................................................................16 3.2. Inleiding..........................................................................................................................................................16 Achtergrond van de gebiedsindeling .............................................................................................................16 Korrelgrootte ..................................................................................................................................................17 Gebiedenkaart ...............................................................................................................................................17 3.3. Excessenregeling...........................................................................................................................................18 3.4. Welstandsvrije gebieden ................................................................................................................................20 3.5. Welstandsvrije categorieën bouwwerken.......................................................................................................20 3.6. Algemene welstandscriteria ...........................................................................................................................20 Inleiding .........................................................................................................................................................20 Criteria ...........................................................................................................................................................21 Toelichting .....................................................................................................................................................21 3.7. Gebiedsgerichte beoordelingskaders.............................................................................................................22 Stramien beschrijving ....................................................................................................................................22 Voor- en achterkant .......................................................................................................................................22 Historische kernen en linten ..........................................................................................................................23 Schellingwoude (201) ...............................................................................................................................26 Nieuwendam (202) ...................................................................................................................................28 Buiksloterdijk (203) ...................................................................................................................................32 Landsmeerder- en Oostzanerdijk e.o. (204) .............................................................................................36 Twiske Zuid (204B) ...................................................................................................................................40 Buiksloterweg (205) ..................................................................................................................................42 Durgerdam (206) ......................................................................................................................................44 Ransdorp (207).........................................................................................................................................46 Zunderdorp (208)......................................................................................................................................48 Holysloot (209)..........................................................................................................................................50 Tuindorpen ....................................................................................................................................................53 Tuindorp Oostzaan (501)..........................................................................................................................56 Van der Pekbuurt (502) ............................................................................................................................60 Disteldorp (503) ........................................................................................................................................64 Bloemenbuurt (504) ..................................................................................................................................66 Vogelbuurt (505) .......................................................................................................................................70 Vogeldorp (506) ........................................................................................................................................74 Tuindorp Buiksloot (507)...........................................................................................................................76



blad 3

Inhoudsopgave Tuindorp Nieuwendam (508) ....................................................................................................................80 Algemeen Uitbreidingsplan............................................................................................................................85 Dierenriembuurt (601)...............................................................................................................................86 Terrasdorp (602).......................................................................................................................................88 Nieuwendam Zuidwest (603) ....................................................................................................................92 Nieuwendam Noord (604).........................................................................................................................94 Banne Buiksloot Zuid (605) ......................................................................................................................98 Buikslotermeer Noord (606)....................................................................................................................100 Buikslotermeerplein (607).......................................................................................................................102 Buikslotermeer Zuidwest (608) ...............................................................................................................104 Post-Algemeen Uitbreidingsplan .................................................................................................................107 Molenwijk (701).......................................................................................................................................108 Plan Van Gool (702) ...............................................................................................................................110 Laat 20e eeuwse nieuwbouwwijken .............................................................................................................115 Banne Buiksloot Noord (801)..................................................................................................................116 Aanvullende woningbouwlocaties................................................................................................................119 IJplein (1001) ..........................................................................................................................................120 Hoge Land (1002)...................................................................................................................................124 Circusplein e.o. (1003)............................................................................................................................126 Molenaarsweg (1004) .............................................................................................................................128 Twiske Oost (1005).................................................................................................................................130 Twiske West (1006) ................................................................................................................................132 Floraweg e.o. (1007A) ............................................................................................................................134 Buiksloterbreek (1007B) .........................................................................................................................136 Banne Oost (1008) .................................................................................................................................138 Zuiderzeepark (1009) .............................................................................................................................140 De Bongerd/Zijkanaal I (1010)................................................................................................................142 Jeugdland (1011)....................................................................................................................................144 Gesuperponeerde systemen .......................................................................................................................147 Ringweg/Nieuwe Leeuwarderweg (1101)...............................................................................................148 Kantoren- en bedrijventerreinen ..................................................................................................................151 Hamerstraat e.o. (1201)..........................................................................................................................154 Zamenhofstraat (1202) ...........................................................................................................................156 Johan van Hasseltweg e.o (1203) .........................................................................................................158 Gemboterrein/Oranjewerf (1204)............................................................................................................160 Buiksloterham/Papaverweg (1205).........................................................................................................162 Grasweg e.o. (1206) ...............................................................................................................................164 Metaalbewerkerweg (1207) ....................................................................................................................166 Cornelis Douwesterrein (1208) ...............................................................................................................168 NDSM-werf (1209)..................................................................................................................................170 Perifere groengebieden ...............................................................................................................................173 Historische breken (1401) ...........................................................................................................................174 Gebruiksgroen (1402).............................................................................................................................176 Noordhollandsch kanaal (1403)..............................................................................................................178 Waterland (1404) ....................................................................................................................................182 Noorder IJ-plas (1405)............................................................................................................................186 3.8. Beoordelingskaders voor specifieke typen bouwwerken (objectcriteria)......................................................189 Inleiding .......................................................................................................................................................189 Hoogbouw...............................................................................................................................................190 Stolpboerderijen......................................................................................................................................192 Kaakbergen ............................................................................................................................................194 Houten huizen.........................................................................................................................................196 Woonwagens ..........................................................................................................................................198 Gebouwtjes in de openbare ruimte.........................................................................................................200 Reclame..................................................................................................................................................202 3.9. Concrete welstandscriteria voor veel voorkomende kleine bouwplannen (loketcriteria)..............................205 Inleiding .......................................................................................................................................................205 Aan- en uitbouwen aan woningen ..........................................................................................................206 Bijgebouwen en overkappingen bij woningen.........................................................................................208 Veranderingen van kozijnen, kozijninvullingen. luiken en gevelpanelen bij woningen ...........................210 Dakkapellen ............................................................................................................................................212 Erf- en perceelsafscheidingen ................................................................................................................213 Rolluiken .................................................................................................................................................214

blad 4



Inhoudsopgave Bijlagen Bijlage 1 Voordracht en Raadsbesluit ..........................................................................................................................216 Bijlage 2 Relevante artikelen uit de Woningwet ...........................................................................................................220 Bijlage 3 Kadernota voor de welstandsbeoordeling in Amsterdam ..............................................................................222 Bijlage 4 Inspraakverordening artikel 12 ......................................................................................................................260 Bijlage 5 Hoofdstuk 9 uit de bouwverordening Amsterdam 2003.................................................................................261 Bijlage 6 Bronnen .........................................................................................................................................................263 Bijlage 7 Gebiedsindeling.............................................................................................................................................265



blad 5

Voorwoord Voorwoord Voor u ligt de nieuwe Welstandsnota van het stadsdeel Amsterdam-Noord. De nota vloeit voort uit de gewijzigde Woningwet, die stelt dat elke gemeente en stadsdeel vóór 1 juli 2004 een kader voor welstandsbeleid moet opstellen. Met een eigen Welstandsnota voor Amsterdam-Noord komt het stadsdeel tegemoet aan een objectiever en inzichtelijker welstandsbeleid. De nota maakt het voor de burgers - bijvoorbeeld de aanvragers van een bouwvergunning eenvoudiger om zich een goed beeld van het geldende gemeentelijke welstandsbeleid te vormen. Het stadsdeel geeft de burger hiermee vooraf zo concreet mogelijk duidelijkheid wat de wettelijke criteria ‘redelijke eisen van welstand’ inhoudt. Wat kan en wat kan niet. Daarnaast biedt de nota een zo concreet mogelijk inhoudelijk toetsingskader, dat door het dagelijks bestuur en de welstandscommissie bij de uitoefening van hun wettelijke taken moet worden gehanteerd. Als dagelijks bestuur zijn we verheugd over het resultaat. De nota is een enorm naslagwerk met een overzicht van Noordse architectuur. Het is de eerste integrale beschrijving van de bestaande bebouwing in Amsterdam-Noord en laat zien hoe mooi en gevarieerd Noord is. Op basis van type bebouwing zijn 57 verschillende gebieden onderscheiden waarvoor verschillende welstandscriteria gelden. De criteria waarmee een bouwplan beoordeeld wordt zijn er dan ook op gericht een bouwwerk in zijn omgeving te laten passen. Bijvoorbeeld, waar een Tuindorp Oostzaan uit de jaren ‘20 van de vorige eeuw de omgeving vormt van een bouwplan gelden veelal andere criteria, dan in het geval de context een modern bedrijfsterrein zoals Cornelis Douwesterrein is. In feite legt de nota niets anders vast dan de regels die voorheen ook gehanteerd werden. De nota vormt een codering van de regels. Dat neemt niet weg dat de nota een levend document is, dat regelmatig zal (moeten) worden bijgesteld om gewenste ontwikkelingen mogelijk of ongewenste ontwikkelingen onmogelijk te maken Hierdoor weet de verbouwende burger waar zijn plannen aan moeten voldoen om de kans op een bouwvergunning te vergroten, en dat kan veel tijd en ergernis besparen. Het Dagelijks Bestuurslid van het stadsdeel Amsterdam-Noord voor Ruimtelijke Ordening, Volkshuisvesting, Milieu, Diversiteitsbeleid, Landelijk Noord,

Mr. drs. Kees Diepeveen

blad 6



Inleiding Artikel A: beleidsregels 1. Inleiding 1.1. Ruimtelijke kwaliteit en welstandstoezicht Steeds meer wordt onderkend dat ruimtelijke kwaliteit belangrijk is voor de waardering van bouwwerken op zichzelf en in relatie met hun omgeving. Die ruimtelijke kwaliteit omvat niet alleen de gebruikswaarde van bouwwerken, maar ook hun culturele waarde (belevingswaarde) en toekomstwaarde. Een goede ruimtelijke kwaliteit van de dagelijkse leefomgeving kan bijdragen aan leefbaarheid en is ook vanuit oogpunt van duurzaamheid en als cultureel erfgoed van belang: volgende generaties moeten niet worden opgezadeld met een gebouwde omgeving van onvoldoende ruimtelijke kwaliteit. Ruimtelijke kwaliteit heeft bovendien een economische dimensie. Herkenbaarheid, identiteit, sfeer en allure van wijken en buurten bepalen mede de aantrekkelijkheid van de woonen werkomgeving als verblijfs- en vestigingsplaats en zijn daarmee tevens van invloed op de concurrentiepositie en de waarde van bedrijfsterreinen, woonwijken en buurten, straten, gebouwen en woningen. In samenhang met het groeiende besef van het belang van een goede ruimtelijke kwaliteit is de laatste jaren op allerlei schaalniveaus steeds meer aandacht voor samenhangende ruimtelijke kwaliteitszorg ontstaan. Naast aandacht voor de aanvaardbaarheid van het uiterlijk en de plaatsing van afzonderlijke bouwwerken (= welstandstoezicht) omvat die zorg ook andere aspecten, zoals de vormgeving en inrichting van de openbare ruimte. Bij ruimtelijke kwaliteitszorg zijn dan ook meerdere disciplines betrokken, zoals (landschaps)architectuur, stedenbouw en monumentenzorg. Dit betekent dat in het bijzonder op lokaal niveau een beleidsmatige inbedding van het welstandstoezicht in een breder geheel nodig is, evenals aandacht voor welstandsaspecten in, bijvoorbeeld, de stedenbouwkundige planvorming.

1.2.

De Woningwet en het welstandstoezicht 1

De Woningwet voorziet sinds vele jaren in een evenwichtige benadering van het welstandstoezicht op grond van de uitgangspunten dat ruimtelijke kwaliteit zeer belangrijk is, dat welstandstoezicht lokaal onderdeel van integraal beleid moet zijn en dat ruimtelijke kwaliteitszorg een gezamenlijke verantwoordelijkheid van alle betrokken partijen is. De primaire verantwoordelijkheid voor een goede ruimtelijke kwaliteit berust bij burgers, opdrachtgevers en ontwerpers. De overheid (gemeente, provincie en Rijk) heeft in dat verband vooral stimulerende en voorwaardenscheppende taken. Onverlet die ordening van taken en verantwoordelijkheden is het, gegeven het belang van een goede ruimtelijke kwaliteit, wenselijk om het minimaal vereiste welstandsniveau van bouwwerken wettelijk te waarborgen. Met het oog daarop zijn in de huidige Woningwet enkele specifieke taken ten aanzien van het welstandstoezicht aan de gemeente toebedeeld. Op grond daarvan beschikt de gemeente over het primaat bij: − de concrete normstelling op basis van het wettelijk criterium “redelijke eisen van welstand”, − het preventief toetsen van niet-vergunningsvrije bouwplannen op ruimtelijke kwaliteit (dat wil zeggen dat aanvragen om een lichte of reguliere bouwvergunning worden getoetst aan “redelijke eisen van welstand”, aan de stedenbouwkundige voorschriften in de bouwverordening, aan het bestemmingsplan en de leefmilieuverordening en zonodig op het behoud van monumentale waarden) en − het repressief welstandstoezicht.

De uitoefening van het welstandstoezicht door de gemeente gaat onvermijdelijk gepaard met begrenzing van de keuzevrijheid van burgers en bouwpraktijk. Het belang van een goede ruimtelijke kwaliteit maakt die consequenties aanvaardbaar, mits die begrenzing en belasting niet groter zijn dan noodzakelijk is. Verbetering van de doelmatigheid en de inzichtelijkheid van het welstandstoezicht werd evenwel door velen mogelijk en wenselijk geacht. Voor zover niet de gemeente zelf maar de wetgever aan die aanbevelingen uitvoering kan geven, is daaraan met de wetswijziging gevolg gegeven: de criteria die worden gehanteerd ter beoordeling van de vraag of een bouwplan voldoet aan redelijke eisen van welstand moeten worden opgenomen in een door de gemeenteraad vast te stellen welstandsnota.

1.3.

Welstandstoezicht in Amsterdam

De situatie in Amsterdam wijkt enigszins af van de situatie elders in het land. Op grond van de Verordening op de Stadsdelen zijn de bevoegdheden van de gemeenteraad aan de Stadsdeelraad en van Burgemeester en Wethouders aan het Dagelijks Bestuur overgedragen. Het vaststellen van een welstandsnota is (in principe) dan ook de bevoegdheid van de Stadsdeelraad. De Verordening op de Stadsdelen geeft evenwel aan dat bepaalde bevoegdheden voor geheel Amsterdam (of voor bepaalde gebieden) worden teruggenomen door de gemeenteraad. Teneinde de stedelijke samenhang in het decentrale welstandsbeleid te waarborgen heeft de gemeenteraad van Amsterdam besloten om een stedelijk kader voor dat beleid op te stellen. De reeds bestaande nota De Schoonheid van Amsterdam uit 1999 is daartoe omgebouwd2. Daarnaast is de bevoegdheid tot het vaststellen van een welstandsnota voor de zogenaamde Groot Stedelijke Projecten en de Coalitie Projecten (voor zover het gaat om zaken die met die projecten samenhangen) door de gemeenteraad teruggenomen.

1.4.

Politieke verantwoordelijkheid voor het welstandstoezicht

In de wetswijziging wordt ook de politieke verantwoordelijkheid van het Dagelijks Bestuur voor het welstandstoezicht aangescherpt. Ook vanuit het parlement is diverse keren aangegeven, dat het mogelijk moet zijn dat het Dagelijks Bestuur op basis van een integrale beleidsafweging afwijkt van een advies van de welstandscommissie. In het overleg met de bouwpraktijk is gebleken, dat hiervoor een groot draagvlak bestaat. De wetswijziging voorziet er dan ook in dat het Dagelijks Bestuur uitdrukkelijk de mogelijkheid krijgt om – mits

1

Laatstelijk gewijzigd bij wetswijziging van 18 oktober 2001 (Stb. 2001, nr. 518) in werking getreden per 1 januari 2003; zie Bijlage 2 Relevante artikelen uit de Woningwet, blad 3

2

Zie Bijlage 3 Kadernota voor de welstandsbeoordeling in Amsterdam, blad 3



blad 7

Inleiding

deugdelijk gemotiveerd – af te wijken van een welstandsadvies3. Zo’n afwijkingsmogelijkheid is inherent aan hun (politieke) verantwoordelijkheid voor de feitelijke uitoefening van het welstandstoezicht en voor de afgifte van bouwvergunningen. Overigens blijkt uit de jurisprudentie dat het Dagelijks Bestuur daarnaast de mogelijkheid heeft om – mits deugdelijk gemotiveerd – op welstandsgronden af te wijken van het advies van de welstandscommissie. Welstandscommissies hebben een adviserende en signalerende taak. De wettelijke beslissingsbevoegdheid ten aanzien van het verlenen van bouwvergunningen berust echter geheel bij het Dagelijks Bestuur. het Dagelijks Bestuur zal zich derhalve steeds een eigen oordeel over de welstandsaspecten van een bouwplan moeten vormen.

1.5.

De welstandsnota voor Amsterdam-Noord

Burgers (bijvoorbeeld aanvragers van een bouwvergunning) en bouwpraktijk mogen aan het eind van ruimtelijke planvormingsprocessen niet worden verrast door de welstandscriteria die door de gemeente worden gehanteerd. Dit betekent dat de Stadsdeelraad: − burgers vooraf zo concreet mogelijk duidelijk moet maken wat het wettelijk criterium “redelijke eisen van welstand” inhoudt (“wat kan en wat kan niet”); − vooraf een zo concreet mogelijk inhoudelijk toetsingskader moet bieden, dat door het Dagelijks Bestuur en de welstandscommissie bij de uitoefening van hun wettelijke taken moet worden gehanteerd. Gebleken is dat het in principe mogelijk is om met een gebiedsgerichte benadering een meer toetsbaar welstandstoezicht te voeren alsmede om voor kleine bouwwerken en karakteristieke gebouwen objectgerichte criteria op te stellen.

1.6. Verhouding tot ander beleid Verhouding tot bestemmingsplan en bouwverordening De samenloop van voorschriften van de bouwverordening en bestemmingsplan enerzijds met voorschriften van de welstandsnota anderzijds is geregeld in artikel 12, lid 3 van de Woningwet4. De afstemmingsregeling gaat uit van voorrang van bestemmingsplanvoorschriften. De reden daarvoor is dat de gewenste plaatsing van bouwwerken op bouwkavels primair een planologisch aspect is, dat zoveel mogelijk regeling behoort te vinden in een bestemmingsplan en niet in een welstandsnota. In het verlengde daarvan gaat de afstemmingsregeling verder uit van voorrang van stedenbouwkundige voorschriften van de bouwverordening die voor de plaatsing van bouwwerken van belang zijn, boven soortgelijke criteria van de welstandsnota. In voorkomend geval hebben de betreffende bestemmingsplan voorschriften derhalve voorrang op de betreffende stedenbouwkundige voorschriften van de bouwverordening, die op hun beurt weer voorrang hebben op de criteria van de welstandsnota met betrekking tot de plaatsing van bouwwerken.

Verhouding tot beeldkwaliteitplannen Beeldkwaliteitplannen vormen, sinds de tweede helft van de jaren 90, een van de instrumenten die worden ingezet om de ruimtelijke kwaliteit van een bepaald gebied te behouden of bevorderen. Daarbij worden de beelden belevingswaarde van het gebied als invalshoek gehanteerd. Beeldkwaliteitplannen5 kunnen aanknopingspunten en richtlijnen geven voor de vormgeving en de beeldkwaliteit die in het gebied worden beoogd, maar zij konden (mits zij aanwijzingen voor het uiterlijk van gebouwen omvatten) ook dienen als kader voor een beoordeling van bouwplannen. Deze laatste mogelijkheid vloeide voort uit artikel 9.1, lid 2 van de (voormalige) bouwverordening6. Voor een aantal gebieden in het stadsdeel zijn beeldkwaliteitplannen opgesteld. Het gaat met name om een aantal gebieden die zijn of worden (her)ontwikkeld: Johan van Hasseltweg (oostelijk deel), Hamerstraat en omgeving, Cornelis Douwesterrein en De Bongerd/Zijkanaal I. Omdat bouwplannen nog slechts mogen worden beoordeeld aan de hand van de criteria die in de welstandsnota zijn opgenomen, verliezen de beeldkwaliteitplannen (voor wat dit onderdeel betreft) hun waarde; de in de beeldkwaliteitplannen opgenomen aanwijzingen zijn dan ook in de vorm van criteria in deze welstandsnota opgenomen.

1.7.

Systematiek van het welstandsbeleid

Bij het opstellen van welstandscriteria is in grote lijnen een driedeling aangebracht, gebaseerd op de aard van de ingrepen: de veel voorkomende kleine aanpassingen en veranderingen van en bij bestaande bouwwerken, de kleine en middelgrote projecten die zich voegen binnen de bestaande ruimtelijke structuur en de grotere (her)ontwikkelingsprojecten die dieper ingrijpen in, of totaal afwijken van de bestaande ruimtelijke structuur. Het accent in de welstandsnota ligt op het geven van welstandscriteria voor de veel voorkomende kleine bouwplannen en de kleine en middelgrote projecten die zich voegen binnen de bestaande ruimtelijke structuur. De welstandscriteria voor deze ingrepen zijn gebaseerd op de ruimtelijke kwaliteit zoals die in de bestaande situatie wordt aangetroffen en op uitgangspunten van duurzaamheid en vakmanschap.

Voor de kleine, veel voorkomende bouwplannen hoeft het welstandsoordeel niet bij elk bouwplan opnieuw te worden uitgevoerd. Veelal kan eenmalig worden vastgesteld wanneer zo’n ingreep voldoet aan redelijke eisen van welstand. Afwijkingen blijven natuurlijk mogelijk, maar dan is een specifiek welstandsoordeel nodig. 3

Aanvankelijk was in het wetsvoorstel slechts de mogelijkheid opgenomen om “om zwaarwegende redenen” af te wijken. Op voorstel van de Tweede Kamer is deze beperking opgeheven

4

Zie Bijlage 2 Relevante artikelen uit de Woningwet, blad 3

5

Zie onder andere “Het beeldkwaliteitplan instrument voor kwaliteitsbeleid”; uitg. VROM/WVC, Den Haag 1994

6

De tekst van artikel 9.1, lid 2 luidde: Indien en voor zover de gemeenteraad (i.c. stadsdeelraad) een beleid voor de visuele kwaliteit van de gebouwde omgeving heeft geformuleerd en openbaar gemaakt in planologische maatregelen, beleidsnota’s, deelnotities, dan wel daarbij behorende ontwerpen, wordt het bouwwerk aan dat beleid getoetst.”

blad 8



Inleiding De welstandscriteria bij de grotere (her)ontwikkelingsprojecten hebben in principe een tijdelijk karakter. Zolang de ontwikkeling duurt worden specifieke welstandscriteria gebruikt, die het beste per project kunnen worden opgesteld in het kader van de stedenbouwkundige planvoorbereiding en vervolgens door de stadsdeelraad moeten worden vastgesteld. In de welstandsnota zijn hiervoor afzonderlijke procedures ingericht (zie paragraaf 2.2, onderdeel Wijziging van de welstandsnota in het geval van nieuwe ruimtelijke structuren). Het gaat hierbij niet altijd om nieuwbouwlocaties, ook herstructurering kan aan de orde zijn. Is de ontwikkelingsfase afgerond dan kunnen reguliere welstandscriteria gericht op het beheer van het gebied worden vastgesteld en in de welstandsnota worden ingevoegd. In onderstaand schema is de systematiek van het welstandsbeleid uiteengezet:

hoofddoel van het welstandsbeleid: criteria:

criteria vooral werkbaar voor: welstandsoordeel van het Dagelijks Bestuur na: bijzondere situaties:

kleine, veel voorkomende bouwplannen (meestal veranderingen en aanpassingen van en bij bestaande bouwwerken) niet storend

kleine en middelgrote projecten die zich voegen binnen de bestaande ruimtelijke structuur samenhang met de omgeving (wat een eigentijdse vormgeving zeker niet uitsluit) • vooral gericht op het • vooral gebiedsgericht: bouwplan zelf: bouwwerken die saper type object worden zo menhang vertonen op mogelijk 100% kenbare en grond van de ruimtelijobjectieve welstandscriteke verschijningsvorm ria vastgesteld die aangeworden samengeven wanneer de ingreep voegd tot een gebied “in ieder geval” voldoet • per gebied wordt een aan redelijke eisen van beoordelingskader welstand, eventueel geopgenomen in de welkoppeld aan het gebied standsnota; waarin het betreffende ob- • dat kader bestaat uit ject ligt een stelsel van samenhangende criteria betreffende de stedenbouwkundige en architectonische inpassing van een bouwwerk in het gebied burgers, ondernemers, aanincidentele en professionenemers, tekenaars le opdrachtgevers en hun architecten sneltoets door gemandateerde advies van de welstandsambtenaar commissie advies van de welstandscommissie aan de hand van algemene welstandscriteria


advies van de welstandscommissie aan de hand van de algemene welstandscriteria


grote (her)ontwikkelingsprojecten waarvoor een nieuwe ruimtelijke structuur wordt ontworpen “doorgeven” van stedenbouwkundige kwaliteitsdoelstellingen naar architectonisch ontwerpproces •

beoordelingskaders worden per ontwikkelingsproject opgesteld in het kader van de stedenbouwkundige planvoorbereiding en eventueel gekoppeld aan het gebied waarin het betreffende project ligt

professionele opdrachtgevers en hun architecten advies van de welstandscommissie, eventueel na planbegeleiding door een supervisor advies van de welstandscommissie aan de hand van algemene welstandscriteria

blad 9

2. 2.1.

Beleidsbepaling, participanten en procedures Beleidsregels betreffende beleidsbepaling, participanten en procedures Beginsel

In deze nota wordt het welstandsbeleid van het stadsdeel Amsterdam-Noord uiteengezet. Het welstandsbeleid is geformuleerd vanuit de overtuiging dat de lokale overheid het publieke belang van een aantrekkelijke gebouwde omgeving dient te behartigen. De overheid grijpt met welstandstoezicht in in de individuele vrijheid van burgers en ondernemers omdat de verschijningsvorm van een bouwwerk geen zaak is van het individu alleen. Een bouwwerk maakt deel uit van de publieke ruimte, de voorbijganger wordt ermee geconfronteerd of hij wil of niet. Een aantrekkelijke, goed verzorgde omgeving verhoogt de waarde van het onroerend goed en versterkt het vestigingsklimaat. Het welstandstoezicht moet daaraan, in alle openheid, een bijdrage leveren. Het doel van het welstandsbeleid is het inrichten van een effectief, controleerbaar en klantvriendelijk welstandstoezicht. Opdrachtgevers en architecten kunnen in een vroeg stadium informeren welke welstandscriteria van toepassing zijn. Voor de kleine veranderingen en aanpassingen van bestaande gebouwen zijn welstandscriteria opgesteld die een sneltoets mogelijk maken. Voor grotere bouwplannen kan desgewenst vooroverleg met (een lid van) de welstandscommissie plaatsvinden over de betekenis van de welstandscriteria voor het concrete plan. Dergelijke plannen worden altijd beoordeeld in de eigen context. De welstandsnota voorziet niet in welstandscriteria voor (her)ontwikkelingsprojecten waarbij sprake is van een nieuwe ruimtelijke structuur. Voor dergelijke projecten worden de welstandscriteria vastgesteld in het kader van de stedenbouwkundige planvoorbereiding. De welstandscriteria in deze welstandsnota geven aan wanneer een te realiseren bouwwerk in ieder geval voldoet aan redelijke eisen van welstand. Zij vormen een vangnet en dienen om bouwplannen zoveel mogelijk te laten voldoen aan de beoogde kwaliteit. Goede opdrachtgevers en ontwerpers gebruiken ze echter als opstapje naar betere plannen (plannen derhalve die het in de criteria verwoordde niveau overschrijden) en om een discussie te voeren over de schoonheid van het gebouw in zijn context. In de welstandsnota zijn daarnaast criteria opgenomen die aangeven wanneer een bestaand bouwwerk in ernstige mate in strijd is met redelijke eisen van welstand. Deze criteria zijn bedoeld om excessen tegen te gaan. Zij vormen zonodig de basis voor een eventuele aanschrijving tot het treffen van zodanige voorzieningen dat de strijd wordt weggenomen.

2.2. Vaststelling, wijziging en evaluatie van de welstandsnota Vaststelling van de welstandsnota Deze nota is tot stand gekomen door de ingezetenen van het stadsdeel en de in het stadsdeel een belang hebbende natuurlijke en rechtspersonen bij de voorbereiding van deze welstandsnota te betrekken op en wijze zoals dat in de Inspraakverordening Amsterdam-Noord is bepaald. Het Dagelijks Bestuur heeft op 13 januari 2004 een inspraakprocedure vastgesteld. Besloten is het ontwerp van de welstandsnota gedurende vier weken ter inzage te leggen en via de website van het stadsdeel beschikbaar te stellen. Gedurende deze termijn kon een ieder op het concept (schriftelijk of per e-mail) reageren. Daarnaast is op 19 februari 2004 een inspraakavond gehouden; op deze avond kon ook mondeling worden gereageerd. Van zowel de termijn van ter inzage legging, als het moment waarop de inspraakavond werd gehouden is, onder vermelding van de zakelijke inhoud van de nota, kennisgegeven door publicatie in het Amsterdams Stadsblad. De inspraakreacties hebben geleid tot aanpassing van de nota. De Stadsdeelraad van Amsterdam-Noord heeft in haar vergadering van 9 juni 2004 met de Welstandsnota Amsterdam-Noord (2004) ingestemd. De nota treedt op 1 juli 2004 in werking.

Wijziging van de welstandsnota in het geval van nieuwe ruimtelijke structuren Als voor een gebied een nieuwe ruimtelijk structuur wordt ontwikkeld, wordt eerst een nieuw bestemmingsplan opgesteld. Het zal in het algemeen noodzakelijk zijn dan ook de welstandsnota aan te passen. De voor het betreffende gebied in deze nota vastgelegde beschrijving (zie paragraaf 3.7 Gebiedsgerichte beoordelingskaders) zal immers niet meer overeenstemmen met de nieuwe structuur. De beschrijving van de nieuwe ruimtelijke structuur zal vaak worden vastgelegd in een beeldkwaliteitplan (zie paragraaf 2.7, onderdeel Beoordelingskaders voor grote ontwikkelingsprojecten). Uit deze beschrijving dienen vervolgens nieuwe welstandscriteria te worden afgeleid die worden gehanteerd bij de beoordeling van de vraag of bouwplannen die de nieuwe ruimtelijke structuur feitelijk vormgeven, voldoen aan redelijke eisen van welstand. Ook door verlening van vrijstellingen van het bestemmingsplan (veelal krachtens artikel 19, lid 1 of lid 2 van de Wet op de Ruimtelijke Ordening) kan (in theorie) een geheel nieuwe ruimtelijke structuur worden gecreëerd. Bouwplannen die bij dergelijke vrijstellingen zijn betrokken, worden primair getoetst aan de in de welstandsnota opgenomen gebiedsgerichte criteria en, zonodig, aan de algemene criteria (zie paragraaf 3.6 Algemene welstandscriteria). Als deze criteria niet toereikend zijn (omdat de gewenste ruimtelijke structuur een ander beeld dan het aanwezige beeld beoogd), zal een nieuwe gebiedsbeschrijving moeten worden opgesteld en aanpassing van de gebiedsgerichte criteria nodig zijn. Hoewel plannen voor dergelijke ingrijpende wijzigingen in de ruimtelijke structuur ook door andere partijen dan het stadsdeel kunnen worden geïnitieerd, zullen zij zelden tot stand komen zonder dat het stadsdeel daarbij op de één of andere wijze is betrokken. Bedacht moet worden dat met name recent gerealiseerde woningen in woningcomplexen vrij spoedig na de ingebruikname, verbouwd zullen worden: erfafscheidingen, aanen uitbouwen, bijgebouwen en dakkapellen zijn bouwplannen die weldra ter hand zullen worden genomen. In het hiervoor geschetste stadium van de planvorming zal veelal geen aandacht worden besteed aan latere verbouwingen van de gebouwen. Dat heeft als consequentie dat er geen, op het onderhavige gebied toegesneden loketcriteria zijn geformuleerd, zodat voor de beoordeling van dergelijke (veel voorkomende) bouwplannen op de in de welstandsnota opgenomen standaard loketcriteria (zie paragraaf 3.8 Beoordelingskaders voor specifieke typen bouwwerken (objectcriteria)) zal moeten worden teruggevallen. Als de standaard loketcriteria onvoldoende bescherming bieden zal derhalve al in een vroeg stadium van de planvorming aandacht moeten worden besteed aan de voor het gebied nader te specificeren loketcriteria. Ook wijzigingen van de welstandsnota zijn aan inspraak onderhevig. In de Inspraakverordening is het daartoe te doorblad 10



7

Beleidsbepaling, participanten en procedures

lopen proces vastgelegd . Pas als de nieuwe criteria in deze welstandsnota zijn opgenomen kunnen bouwplannen aan deze nieuwe criteria worden getoetst.

Wijziging van de welstandsnota als gevolg van evaluatie Het Dagelijks Bestuur en de welstandscommissie moeten over de toepassing van hun bevoegdheden in het kader van het welstandstoezicht verantwoording af leggen in de vorm van jaarverslagen. Het doel van de verslagen is het bevorderen van het publieke debat betreffende de ruimtelijke kwaliteit in het stadsdeel. Het jaarverslag dient dus geschikt te zijn met het oog op dat debat: het zal een openbaar stuk dienen te zijn, dat voor de burgers begrijpelijke informatie bevat. Het zal ten minste moeten aangeven hoe het Dagelijks Bestuur en de welstandscommissie zijn omgegaan met de door de Stadsdeelraad vastgestelde welstandscriteria. In de jaarverslagen van de welstandscommissie aan de Stadsdeelraad wordt een kwantitatieve en een kwalitatieve opgave gedaan van de wijze waarop zij toepassing heeft gegeven aan de criteria als bedoeld in deze nota. In de jaarverslagen van het Dagelijks Bestuur aan de Stadsdeelraad wordt een kwantitatieve en een kwalitatieve opgave gedaan van de wijze waarop dat college: omgegaan is met de adviezen van de welstandscommissie; in welke categorieën van gevallen zij de aanvraag voor een lichte bouwvergunning niet aan de welstandscommissie hebben voorgelegd en op welke wijze zij in die gevallen zelf toepassing hebben gegeven aan de criteria aan de criteria als bedoeld in deze nota; in welke categorieën van gevallen: 1. zij tot aanschrijving op grond van artikel 19 van de Woningwet zijn overgegaan en daarbij de keuze hebben gelaten tussen ofwel het uitvoeren van de aanschrijving, ofwel het slopen van het bouwwerk of de standplaats binnen de door hen te bepalen termijn, en 2. zij bij of na een aanschrijving op grond van artikel 19 zijn overgegaan tot toepassing van bestuursdwang op grond van artikel 26 van de Woningwet. Het Dagelijks Bestuur voegt bij de bovenbedoelde bedoelde jaarverslagen een voorstel waarin wordt aangegeven of zij meent dat er wel of juist geen redenen zijn (de criteria in) de welstandsnota te wijzigen. Ook deze wijzigingen van deze welstandsnota zijn aan inspraak onderhevig.

2.3.

Het welstandsoordeel

De bestuurlijke verantwoordelijkheid voor de afgifte van de bouwvergunning ligt bij het Dagelijks Bestuur. Zij heeft een eigen verantwoordelijkheid voor het welstandsoordeel dat tot stand komt aan de hand van de in de welstandsnota opgenomen criteria. Het Dagelijks Bestuur vraagt advies aan de welstandscommissie als het gaat om regulier vergunningplichtige plannen (tenzij het een plan in een door de Stadsdeelraad aangewezen welstandsvrij gebied of een door de Stadsdeelraad aangewezen welstandsvrij bouwwerk betreft). Bij licht-vergunningplichtige plannen komt het welstandsoordeel tot stand op basis van een ambtelijk advies (het gaat in deze gevallen veelal om veel voorkomende kleine plannen die voldoen aan de daarvoor vastgestelde loketcriteria). Als een plan niet aan deze loketcriteria voldoet dan wordt het plan aan de welstandscommissie voorgelegd. Als betrokkenen het voornemen hebben om een vergunningvrij bouwwerk te realiseren, is een welstandsoordeel voorafgaand aan de realisatie niet (wettelijk) noodzakelijk. Indien toch om een dergelijk oordeel wordt gevraagd (bijvoorbeeld omdat betrokkenen de zekerheid willen hebben dat zij, na realisatie van het vergunningvrije bouwwerk, geen aanschrijving krachtens artikel 19 van de Woningwet zullen krijgen), komt dat oordeel tot stand op dezelfde wijze als voor licht-vergunningplichtige plannen. Het welstandsoordeel wordt de planindiener kenbaar gemaakt doordat het in de beschikking omtrent de aanvraag wordt opgenomen. Bij een negatief advies informeert de adviseur de aanvrager schriftelijk daaromtrent. Door de adviseur kan (mondeling) een eventueel gewenste toelichting worden gegeven. Het Dagelijks Bestuur volgt in principe het advies tenzij zij van mening is dat de adviseur de van toepassing zijnde criteria naar haar oordeel niet juist heeft geïnterpreteerd of de adviseur naar haar oordeel niet de juiste criteria heeft toegepast. Indien het Dagelijks Bestuur het welstandsadvies niet overneemt omdat zij een andere mening heeft omtrent het al 8 dan niet voldoen aanredelijke eisen van welstand , wordt dit in de beslissing op de aanvraag van de bouwvergunning gemotiveerd.

2.4.

Het welstandsadvies

Het welstandsadvies geeft aan of “het uiterlijk en de plaatsing van een bouwwerk of een standplaats, in strijd is met redelijke eisen van welstand”. Het advies komt tot stand aan de hand van de criteria zoals die in deze welstandsnota zijn opgenomen. Een welstandsadvies kan de volgende uitkomsten hebben: 1. het bouwplan voldoet aan redelijke eisen van welstand. In dergelijke gevallen zal, mits de andere in de Woningwet genoemde gronden voor beoordeling van bouwplan9 nen zich daartegen niet verzetten, een bouwvergunning worden verleend; 2. het bouwplan voldoet onder voorwaarden aan redelijke eisen van welstand. Het bouwplan behoeft in dergelijke gevallen een relatief ondergeschikte wijziging (bijvoorbeeld een iets andere kleur dan door de aanvrager werd 7

Zie Bijlage 4 Inspraakverordening artikel 12, blad 3

8

Dit laat onverlet de mogelijkheid die de Woningwet biedt om een bouwvergunning te verlenen voor een bouwplan dat niet voldoet aan redelijke eisen van welstand. Van deze mogelijkheid kan gebruik worden gemaakt indien er andere belangen zijn die (in dat specifieke geval) zwaarder wegen dan het welstandsbelang.

9

Aanvragen om een reguliere bouwvergunning worden getoetst aan het Bouwbesluit, de bouwverordening, het bestemmingsplan, “redelijke eisen van welstand” en (indien van toepassing) of een momumentenvergunning is verleend. Aanvragen om een lichte bouwvergunning worden getoetst aan aan de constructieve bepalingen in het Bouwbesluit, de stedenbouwkundige bepalingen in de bouwverordening, het bestemmingsplan, “redelijke eisen van welstand” en (indien van toepassing) of een momumentenvergunning is verleend.



blad 11

Beleidsbepaling, participanten en procedures voorgesteld). De bouwvergunning zal in dergelijke gevallen, mits de andere in de Woningwet genoemde gronden voor beoordeling van bouwplannen9 zich daartegen niet verzetten, worden verleend, waarbij de voorwaarde in de vergunning (op tekening en/of in de beschikking zelf) wordt opgenomen. De vergunninghouder kan tegen de voorwaarden bezwaar maken; 3. het bouwplan voldoet niet aan redelijke eisen van welstand. In dergelijke gevallen zal een bouwvergunning niet worden verleend, tenzij het Dagelijks Bestuur van mening is dat niettemin bouwvergunning moet worden verleend. Van deze laatste mogelijkheid zal het Dagelijks Bestuur slechts gebruik maken als het welstandsvereiste ondergeschikt is aan (een) ander(e) belang(en). 10 Indien er voldoende tijd resteert kan een bouwplan (na wijziging) een tweede maal aan de welstandscommissie worden voorgelegd. Een bouwplan wordt hooguit 2 maal aan de commissie voorgelegd. Als er dan nog geen positief advies ligt, geldt het gestelde onder 3.

2.5.

Stadsdeelbouwmeester of welstandscommissie

In de woningwet is een wijziging aangebracht die de Raad een keuzemogelijkheid oplevert. Naast de in de wet opgenomen (standaard)mogelijkheid om de beoordeling van bouwplannen te laten plaatsvinden door een welstandscommissie, kan zij kiezen voor de instelling van een stadsdeelbouwmeester. Ter motivatie van deze wijziging werd onder meer gesteld: “… Dagelijkse aanwezigheid van de stadsbouwmeester maakt het mogelijk de vergunningverlening aanmerkelijk te versnellen. Idem als het betreft toelichting op de toepassing van de welstandscriteria. Het belang van de burger is hiermee gediend. De stadsbouwmeester is een extern aangetrokken, gezaghebbende deskundige, die vanuit een brede maatschappelijk en architectonische visie kan opereren….”. In het stadsdeel Amsterdam-Noord wordt geen stadsdeelbouwmeester aangesteld omdat het voor de kwaliteit van de welstandsadvisering van belang is dat het welstandsadvies een collectief advies is, een optelsom van persoonlijke en vakinhoudelijke meningen van meerdere onafhankelijke adviseurs. Bovendien zal er, door te kiezen voor een stadsdeelbouwmeester minder sprake zijn van openbaarheid (het advies komt immers niet via – openbaar – overleg tot stand, maar is het resultaat van een beoordeling door één persoon) en ontbreekt de mogelijkheid om burgers een plaats in de welstandscommissie te geven.

2.6.

De participanten

Bij de uitvoering van het welstandsbeleid voor Amsterdam-Noord zijn velen betrokken. In deze paragraaf wordt voor elk van hen weergegeven wat hun inbreng is en op welke wijze zij daar uitvoering aangeven.

De welstandscommissie Artikel 48 van de Woningwet bepaald dat aanvragen om een reguliere bouwvergunning aan de welstandscommissie worden voorgelegd (tenzij het een plan in een door de Stadsdeelraad aangewezen welstandsvrij gebied of een door de Stadsdeelraad aangewezen welstandsvrij bouwwerk betreft). De commissie beoordeelt de bouwplannen en brengt een advies uit over de vraag of zij voldoen aan redelijke eisen van welstand. De commissie baseert haar advies (enkel en alleen) op de in deze nota opgenomen criteria. Op grond van artikel 8, lid 6 van de Woningwet zijn in de bouwverordening voorschriften inzake de welstandscommis11 sie opgenomen . De hier opgenomen beleidsregels zijn dan ook slechts bindend voor zover zij niet met die bouwverordening in strijd zijn. Binnen het stadsdeel Amsterdam-Noord wordt gebruik gemaakt van de in de bouwverordening genoemde subcommissie III van de Commissie voor Welstand en Monumenten). Jaarlijks wordt de gelegenheid geboden om te solliciteren naar een functie als lid van (een van) de welstandscommissie(s). In de tekst van de advertentie wordt (zoals gebruikelijk) het profiel van de gezochte personen aangegeven. Uit de ingekomen sollicitanten benoemt de gemeenteraad de leden van de (sub)commissie(s). 1) Profiel Om te bereiken dat de bevolking nadrukkelijker wordt betrokken bij het welstandsbeleid, zouden ook burgerleden (zonder vakinhoudelijke kennis) in de commissie zitting moeten nemen. De stadsdelen worden in de gelegenheid gesteld advies uit te brengen over de te benoemen commissieleden. Daardoor is het mogelijk om vanuit het stadsdeel aan te dringen op een welstandscommissie die uit zowel vakleden als burgerleden is samengesteld. De verschillende leden zouden (voor zover het stadsdeel daar iets over heeft te zeggen) aan de volgende profielbeschrijvingen moeten voldoen: a) vakleden − kennis van de stedenbouwkundige – en architectonische opbouw van Amsterdam-Noord − gevoel voor en aantoonbare ervaring met bouwkunst en ontwerpprocessen − een evenwichtig en in de tijd passend oordeel kunnen geven over architectuur en cultuurhistorie − goede communicatieve eigenschappen b) burgerleden − tekeningen kunnen lezen − cultureel besef en kennis van de geschiedenis van de bouwkunst − geïnteresseerd in Amsterdam-Noord − goede communicatieve eigenschappen 2) Inrichting en werkwijze De bouwverordening bevat voorschriften omtrent de samenstelling, de inrichting en de werkwijze van de wel-

10

Aanvragen om een reguliere vergunning moeten in beginsel binnen twaalf weken worden afgehandeld; slechts als het bouwplan in strijd is met het bestemmingsplan, geldt die termijn niet. Aanvragen om een lichte-bouwvergunning en aanvragen om een eerste fase vergunning moeten in beginsel binnen zes weken worden afgehandeld; slechts als het bouwplan in strijd is met het bestemmingsplan, geldt die termijn niet. Overschrijding van deze termijnen leidt tot een bouwvergunning van rechtswege.

11

Op 7 mei 2003 is door de Amsterdamse gemeenteraad de nieuwe bouwverordening Amsterdam 2003 vastgesteld. In hoofdstuk 9 van deze verordening zijn de bedoelde bepalingen opgenomen (zie Bijlage 5 Hoofdstuk 9 uit de bouwverordening Amsterdam 2003, blad 3).

blad 12



Beleidsbepaling, participanten en procedures standscommissie.

Mandataris Eén van de secretarissen van de welstandscommissie wordt door die commissie gemandateerd tot het verrichten van specifieke werkzaamheden: hij houdt vooroverleg met de gemeente, met bouwplanindieners, met ontwerpers en andere belanghebbenden en beoordeelt plannen. 1) Werkwijze Voor dit vooroverleg wordt door de welstandscoördinator van het stadsdeel een agenda aangelegd. Een maal per twee weken houdt de mandataris zitting. Van hetgeen daar wordt verwoord wordt door de wel12 standscoördinator verslag gemaakt. 2) Terugkoppeling De verslagen worden aan het secretariaat van de Welstandscommissie toegezonden. Bij twijfel legt de gemandateerd secretaris het plan voor aan de voltallige commissie. 3) Mate van zelfstandigheid De gemandateerd secretaris heeft het mandaat van de Commissie voor Welstand en Monumenten Amsterdam om zowel positieve als negatieve adviezen uit te brengen. Het criterium is hierbij is dat gaat om plannen van relatief geringe ruimtelijke betekenis of plannen waar gelet op meerdere vergelijkbare gevallen de mening van de commissie als bekend mag worden verondersteld. De Commissie voor Welstand en Monumenten Amsterdam is verantwoordelijk voor het welstandsadvies van de mandataris.

Ambtelijk advies De Woningwet biedt in artikel 48 de mogelijkheid om aanvragen om een lichte bouwvergunning niet aan de Welstandscommissie voor te leggen, maar zelf te toetsen aan het criterium redelijke eisen van welstand (tenzij het een plan in een door de Stadsdeelraad aangewezen welstandsvrij gebied of een door de Stadsdeelraad aangewezen welstandsvrij bouwwerk betreft). In dergelijke gevallen is er derhalve sprake van een ambtelijke toets aan de in deze welstandsnota opgenomen criteria. Omdat de gebiedsgerichte criteria niet zodanig concreet zijn dat een ieder ze kan toepassen, wordt de advisering door ambtenaren beperkt tot de bouwplannen waarvoor in deze nota loketcriteria (zie paragraaf 3.9 Concrete welstandscriteria voor veel voorkomende kleine bouwplannen (loketcriteria)) zijn opgenomen. 1) Werkwijze Tijdens de behandeling van de aanvraag om een lichte bouwvergunning wordt het bouwplan aan de betreffende loketcriteria (zie paragraaf 3.9 Concrete welstandscriteria voor veel voorkomende kleine bouwplannen (loketcriteria)) getoetst. Als het bouwplan aan deze criteria voldoet, voldoet het aan redelijke eisen van welstand. Als het bouwplan niet aan de loketcriteria voldoet wordt het ter beoordeling voorgelegd aan de gemandateerde secretaris (zie paragraaf 2.6, onderdeel Mandataris). 2) Mate van zelfstandigheid De ambtenaar kan slechts positieve adviezen uitbrengen. Bij twijfel legt de ambtenaar het plan voor aan de gemandateerde secretaris (zie paragraaf 2.6, onderdeel Mandataris).

Stedenbouwkundige supervisie en (architectonische) planbegeleiding Het doel van supervisie is bewaking van de stedenbouwkundige (en architectonische) kwaliteit van de plangebieden. 13 De supervisor bevordert de samenhang tussen stedenbouwkundig plan, de architectonische vormgeving, de inrichting van de openbare ruimte en het landschap en hij bewaakt de samenhang tussen de diverse deelgebieden. Afhankelijk van de omvang van het plangebied zijn er verschillende niveaus van supervisie te onderkennen: 1) De opsteller van het stedenbouwkundig plan voor een groot plangebied zal in het algemeen als bewaker van de stedenbouwkundige kwaliteit van het gehele plangebied worden aangewezen en sturing geven aan de stedenbouwkundigen die de stedenbouwkundige plannen voor de deelgebieden maken (integrale supervisor). 2) De stedenbouwkundigen die de deelplannen maken zullen vervolgens als bewaker van de stedenbouwkundige en architectonische kwaliteit van de bouwplannen in hun deelgebied worden aangewezen en sturing geven aan de architecten die de verschillende bouwplannen in hun deelgebied ontwerpen (ontwerpende supervisor). Voor kleinere plangebieden zal de supervisie zich beperken tot de laatst genoemde vorm van supervisie. De onder 2) genoemde vorm van supervisie richt zich, zoals gezegd, ook op de architectonische kwaliteit van bouwplannen. De werkzaamheden van de ontwerpende supervisor komen dicht bij de beoordeling van aanvragen om bouwvergunning die in verband met de toets aan redelijke eisen van welstand worden getoetst aan de criteria die in deze nota zijn opgenomen. Dit maakt het noodzakelijk om in deze nota duidelijk aan te geven wat de status is van de advisering door deze supervisor. De hierna beschreven beleidsregels hebben dan ook alleen betrekking op supervisoren die zich met de beoordeling van de architectonische kwaliteit van bouwplannen bezig houden (ontwerpende supervisoren). Uitgangspunt van onderstaande beleidsregels inzake supervisoren is dat de supervisor functioneert als vooruitgeschoven post van de welstandscommissie; hij maakt nadrukkelijk geen deel uit van de welstandscommissie. 1) 2)

Benoeming Supervisoren die bouwplannen beoordelen op hun architectonische kwaliteiten worden door het Dagelijks Bestuur benoemt. Werkwijze a) De supervisor stelt voor het (deel)gebied waarover hij de supervisie heeft een beeldkwaliteitplan op waarin tenminste opgenomen:

12

De welstandscoördinator is een ambtenaar van het stadsdeel die als contactpersoon voor de welstandscommissie is aangewezen

13

In deze nota wordt onder “supervisor” ook een team van personen begrepen die gezamenlijk de bedoelde kwaliteiten bewaken.



blad 13

Beleidsbepaling, participanten en procedures i) ii)

3)

4)

een beschrijving van het gebied een beschrijving van de beoogde stedenbouwkundige en architectonische karakteristieken en visuele kwaliteiten van de architectuur van de bebouwing iii) de (zo concreet mogelijk geformuleerde) welstandscriteria en iv) indien het wenselijk is om andere loketcriteria dan verwoord in paragraaf 3.9 Concrete welstandscriteria voor veel voorkomende kleine bouwplannen (loketcriteria)te hanteren, loketcriteria voor: aanen uitbouwen aan woningen bijgebouwen en overkappingen bij woningen veranderingen van kozijnen, kozijninvullingen. luiken en gevelpanelen bij woningen dakkapellen en erf- en perceelsafscheidingen op een wijze die overeenkomt met de beschrijvingen, karakteristieken en criteria die zijn gegeven voor de gebieden in paragrafen 3.7 Gebiedsgerichte beoordelingskaders en 3.9 Concrete welstandscriteria voor veel voorkomende kleine bouwplannen (loketcriteria). b) Het beeldkwaliteitplan wordt als voorstel voor wijziging van de welstandsnota voorgelegd aan het Dagelijks Bestuur dat beslist over de vrijgave voor inspraak conform de Inspraakverordening Amsterdam-Noord. c) Na afloop van de inspraak wordt het beeldkwaliteitplan door de Stadsdeelraad vastgesteld als wijziging van de welstandsnota. d) De supervisor informeert de welstandscommissie over de inhoud van het beeldkwaliteitplan. e) Na vaststelling van de wijziging van de welstandsnota bespreekt de supervisor (de ontwerpen voor) de bouwplannen met de architect en beoordeelt die plannen daarbij op hun architectonische kwaliteit door ze te toetsen aan de geformuleerde criteria, respectievelijk aan de criteria in paragraaf 3.6 Algemene welstandscriteria, een en ander overeenkomstig het bepaalde in paragraaf 3.1 Leeswijzer. f) Van hetgeen door de supervisor wordt besproken en geoordeeld wordt een verslag gemaakt. Terugkoppeling a) Als de bouwplannen naar het oordeel van de supervisor voldoen aan redelijke eisen van welstand, wordt het bouwplan (voorzien van het advies van de supervisor) ter advisering aan de welstandscommissie aangeboden. b) Als de welstandscommissie het oordeel van de supervisor niet deelt en meent dat het bouwplan niet voldoet aan redelijke eisen van welstand, vindt overleg tussen de supervisor en de welstandscommissie plaats waarin de supervisor zijn oordeel toelicht. Mate van zelfstandigheid a) Indien de supervisor en de welstandscommissie, na genoemd overleg, niet tot hetzelfde (positieve) oordeel komen, wordt het bouwplan met de adviezen van de supervisor en de welstandscommissie aan het Dagelijks Bestuurslid belast met het welstandstoezicht voorgelegd. b) Het Dagelijks Bestuur neemt, op basis van een voordracht van het Dagelijks Bestuurslid, een besluit omtrent het antwoord op de vraag of het bouwplan voldoet aan redelijke eisen van welstand.

In het verleden hebben zich meermalen situaties voorgedaan waarin bouwplannen werden ontworpen in een gebied waarvoor nog geen nieuw beoordelingskader beschikbaar was. Dat bouwplan werd dan toch door een supervisor beoordeeld aan de hand van het beeld van het gebied dat hij voor ogen had. Deze situatie mag zich, gelet op de bedoeling van de wetgever om het beoordelingskader vooraf duidelijk geformuleerd te hebben, niet meer voordoen! Het bouwplan mag in het vervolg alleen op de in paragraaf 3.1 Leeswijzer aangegeven wijze worden getoetst aan de criteria die in paragraaf 3 Beleidsregels betreffende de welstandscriteria van deze nota zijn opgenomen. Dit kan leiden tot een gebouw dat wel aansluit bij de bestaande bebouwing, maar niet aansluit bij het (nog niet vastgelegde) beeld van het gebied zoals men dat voor de toekomst voor ogen heeft. Het is dus zaak om in dergelijke gevallen snel een nieuw beoordelingskader vast te stellen.

2.7. Procedures Beoordelingskaders voor grote ontwikkelingsprojecten In het stadsdeel Amsterdam-Noord worden veel gebieden (opnieuw) ontwikkeld. Die ontwikkeling kan diverse vormen aannemen: van stedelijke vernieuwing door gedeeltelijke sloop en vervangende nieuwbouw (o.a. Banne Noord, Nieuwendam, Centrum Amsterdam-Noord) tot volledig nieuw ingerichte gebieden (o.a. De Bongerd - Zijkanaal I, Shell-terrein). Het is denkbaar dat de gebiedsbeschrijvingen die in paragraaf 3.7 Gebiedsgerichte beoordelingskaders van deze nota zijn opgenomen, niet aansluiten op de te ontwikkelen gebieden. In dat geval zullen er (voordat de bouwaanvragen worden ingediend) nieuwe welstandscriteria moeten worden vastgesteld, opdat de bouwplannen aan die nieuwe criteria kunnen worden getoetst. De bevoegdheid tot het vaststellen van die criteria is afhankelijk van hetgeen hieromtrent in de Verordening op de Stadsdelen is geregeld. De bevoegdheid tot het vaststellen van criteria voor de bestaande omgeving en voor bouwwerken die geen relatie hebben met de nieuwe ontwikkelingen is voorbehouden aan de Stadsdeelraad. Te onderscheiden zijn: Groot Stedelijke Projecten Voor de bouwwerken die een relatie hebben met de als Groot Stedelijk Project aangewezen gebieden (de aanleg van de Noord/Zuidlijn is op dit moment het enige Groot Stedelijke Project) geldt dat de bevoegdheid tot het vaststellen van welstandscriteria is voorbehouden aan de gemeenteraad. De bevoegdheid tot het vaststellen van criteria voor de (na afronding van de nieuwe ontwikkelingen) bestaande omgeving is voorbehouden aan de Stadsdeelraad. Coalitie Projecten Voor de bouwwerken die een relatie hebben met de nieuwe ontwikkelingen in het Centrum Amsterdam-Noord en het gebied in de Buiksloterham tussen Sixhaven en Zijkanaal I geldt dat de bevoegdheid tot het vaststellen van welstandscriteria is voorbehouden aan de gemeenteraad; de Stadsdeelraad heeft een adviesbevoegdheid. blad 14



Beleidsbepaling, participanten en procedures De bevoegdheid tot het vaststellen van criteria voor de (na afronding van de nieuwe ontwikkelingen) bestaande omgeving is voorbehouden aan de Stadsdeelraad. Stadsdeelprojecten Voor alle andere ontwikkelingsgebieden geldt dat de Stadsdeelraad bevoegd is tot het vaststellen van welstandscriteria. In het algemeen geldt dat er in dergelijke ontwikkelingsgebieden wordt gewerkt met supervisoren. Het is een taak van deze supervisoren om voorstellen voor de nieuwe welstandscriteria te doen (zie ook paragraaf 2.6, onderdeel Stedenbouwkundige supervisie en (architectonische) planbegeleiding).

Vooroverleg Belanghebbenden bij bouwplannen (opdrachtgevers, ontwerpers) willen in veel gevallen, voorafgaand aan het indienen van een formele aanvraag om bouwvergunning, weten hoe het welstandsadvies met betrekcoalitiegebieden en grootstedelijke projecten king tot het dan voorhanden zijnde bouwplan zal luiden. De status van dit overleg is hier geregeld: 1) Werkwijze Bouwplannen kunnen in een vooroverleg met de gemandateerd secretaris (zie paragraaf 2.6, onderdeel Mandataris) worden toegelicht en besproken. Afhankelijk van het ontwikkelingsstadium van het plan kan een indruk worden gegeven van de richting waarin het advies van de welstandscommissie vermoedelijk zal gaan. Van het vooroverleg wordt verslag gemaakt door de welstandscoördinator van het stadsdeel; een kopie van het verslag wordt aan de aanvrager toegezonden. 2) Status Het advies leidt niet tot een gemeentelijke beslissing waaraan een rechtsgevolg verbonden is. Indien belanghebbende wel een voor bezwaar en beroep vatbaar besluit wenst, dient een (lichte of eerste fase) bouwvergunning te worden aangevraagd. 3) Mate van zelfstandigheid Bouwplannen die naar het oordeel van de gemandateerd secretaris niet van geringe ruimtelijke betekenis zijn, dan wel nieuwe ontwikkelingen voor staan, worden tevens voorgelegd aan de welstandscommissie.

Second opinion De voor de behandeling van een bouwaanvraag beschikbare tijd is zodanig beperkt dat het niet mogelijk is om een second opinion te vragen.

Beklagrecht Teneinde de inhoudelijke kwaliteit van de welstandsadvisering verder te vergroten wordt de mogelijkheid geboden om in specifieke gevallen een klacht in te dienen. Daarbij geldt de volgende procedure: 1) Aanvragers van een bouwvergunning, architecten en andere betrokkenen kunnen over het optreden van Commissie III of van een van haar leden een klacht indienen. 2) De klacht moet schriftelijk bij het Dagelijks Bestuur worden ingediend binnen 6 weken na de dag waarop het omstreden optreden heeft plaatsgevonden. 3) Het Dagelijks Bestuur beslist, na advies van de Federatie Welstand, omtrent af- of toewijzing van de klacht. 4) Alle betrokkenen worden door de Federatie Welstand gehoord. 5) Indien het Dagelijks Bestuur de klacht toewijst, wordt een afschrift van het advies en van het besluit aan Burgemeester en Wethouders van Amsterdam gezonden met het verzoek om adequate maatregelen te treffen. 6) Afschrift van het advies van de Federatie Welstand en van het besluit van het Dagelijks Bestuur worden onmiddellijk ter kennis gebracht van de klager en van (het lid van) Commissie III.



blad 15

Welstandscriteria, leeswijzer 3. 3.1.

Beleidsregels betreffende de welstandscriteria Leeswijzer

De criteria in deze welstandsnota zijn positief geformuleerd en geven dus aan wanneer een bouwplan in elk geval voldoet aan redelijke eisen van welstand. Dit leidt er toe dat niet snel uit de nota is op te maken wanneer een bouwplan in strijd is met redelijke eisen van welstand. Om te kunnen uitspreken dat er strijd is met redelijke eisen van welstand, dient toetsing aan meerdere (abstractie)niveaus van criteria plaats te vinden: 1) Een bouwplan dat betrekking heeft op aanen uitbouwen aan woningen bijgebouwen en overkappingen bij woningen veranderingen van kozijnen, kozijninvullingen. luiken en gevelpanelen bij woningen dakkapellen erf- en perceelsafscheidingen of rolluiken wordt getoetst aan de criteria van paragraaf 3.9 Concrete welstandscriteria voor veel voorkomende kleine bouwplannen (loketcriteria). 2) Een bouwplan, niet zijnde een bouwplan als bedoeld onder 1), dat betrekking heeft op of wordt gerealiseerd op, aan of bij een gebouw waarvoor in paragraaf 3.8 Beoordelingskaders voor specifieke typen bouwwerken (objectcriteria) criteria zijn gegeven, wordt getoetst aan de criteria van paragraaf 3.8 Beoordelingskaders voor specifieke typen bouwwerken (objectcriteria). 3) Als het niet gaat om een van bovenstaande bouwplannen wordt het bouwplan getoetst aan de criteria die in de paragraaf 3.7 Gebiedsgerichte beoordelingskaders staan vermeld. 4) Als niet aan de criteria van de paragrafen 3.9 Concrete welstandscriteria voor veel voorkomende kleine bouwplannen (loketcriteria), 3.8 Beoordelingskaders voor specifieke typen bouwwerken (objectcriteria) of 3.7 Gebiedsgerichte beoordelingskaders wordt voldaan, wordt het bouwplan getoetst aan de criteria in paragraaf 3.6 Algemene welstandscriteria. 5) Als ook aan de criteria in paragraaf 3.6 Algemene welstandscriteria niet wordt voldaan, moet worden geconcludeerd dat het bouwplan niet voldoet aan redelijke eisen van welstand.

3.2. Inleiding Achtergrond van de gebiedsindeling In het welstandsbeleid ‘nieuwe stijl‘ dat op grond van de (gewijzigde) Woningwet vorm krijgt, is een gebiedsgerichte aanpak een belangrijk vertrekpunt. Het idee daarachter is het volgende: de welstandseisen waaraan een bouwwerk moet voldoen, worden in belangrijke mate bepaald door de ruimtelijke context of omgeving waarvan het betreffende bouwwerk deel uitmaakt. De criteria waarmee een bouwplan beoordeeld wordt zijn er dan op gericht een bouwwerk in zijn omgeving te laten passen. Bijvoorbeeld, waar een tuindorp uit de jaren ’20 van de 20e eeuw de context of omgeving van een bouwplan is gelden – voor een deel - andere criteria dan in het geval de context een modern bedrijfsterrein is. De welstandstoets neemt de context van een ingreep als uitgangspunt met als doel bestaande kwaliteiten te behouden dan wel te versterken. Een ontwerp dat zich op geslaagde wijze voegt binnen de context kan dus op een positief welstandsadvies rekenen. Het aspect van ‘contextueel toetsen’ geldt met name voor de bestaande stad, waar zich in de vorm van allerlei (ver)bouwactiviteiten wel de nodige ruimtelijke dynamiek voordoet, maar geen totale herstructurering of transformatie. Als dat wel het geval is, is sprake van een ontwikkelingsgebied. Daar verdwijnt de bestaande context ten gunste van een nieuwe en moet een bijbehorend welstandskader geformuleerd worden op basis van de ontwikkelingsopgave. Dit type gebieden valt buiten de reikwijdte van deze nota. De gemeente Amsterdam had al geruime tijd voor de herziening van de Woningwet een gebiedsgericht welstandskader opgesteld: de nota De Schoonheid van Amsterdam (1999), met een indeling in gebieden gebaseerd op ruimtelijke karakteristieken per gebiedstype. Met andere woorden: in de nota is het gehele stedelijke grondgebied opgedeeld in gebieden die elk tot een specifiek gebiedstype behoren, bijvoorbeeld tuindorp of bedrijfsterrein (de nota hanteert overigens niet de term gebied maar ruimtelijk systeem). De Schoonheid van Amsterdam is inmiddels omgebouwd tot de Kadernota voor de welstandsbeoordeling in Amsterdam, die, zoals de naam al aangeeft, een overkoepelend kader schetst voor de stad als geheel dat de afzonderlijke deelgemeenten naar behoefte kunnen invullen. Concreet houdt dit in dat de deelgemeenten de indeling in gebiedstypen en gebieden uit de Kadernota overnemen, maar daarbinnen een eigen beleid kunnen formuleren. Het hanteren blad 16



Welstandscriteria, inleiding van een grotendeels uniforme gebiedsindeling is echter vanuit het oogpunt van stedelijke samenhang en inzichtelijkheid voor aanvragers van een bouwvergunning van groot belang. De gebiedsindeling voor Amsterdam-Noord is op enkele ondergeschikte punten verfijnd ten opzichte van de Kadernota. De gebiedstypen in Amsterdam zijn onderscheiden op grond van ontstaansgeschiedenis, op stedenbouwkundige karakteristieken (rangschikking van gebouwde volumes en openbare ruimte), architectonische kenmerken en vooral in het verband tussen beide laatstgenoemde aspecten. Gebieden die tot een bepaald gebiedstype behoren, zijn vanuit welstandsoogpunt over het algemeen in hoge mate vergelijkbaar. Er gelden dus (vrijwel) identiek criteria, maar waar nodig zijn aanvullend gebiedsspecifieke criteria geformuleerd, gericht op het in stand houden van kwaliteitsaspecten die voor een bepaald gebied van belang zijn.

Korrelgrootte Als gevolg van de globale kaartschaal vindt binnen de aangegeven gebieden op de Gebiedenkaart geen differentiatie plaats; de gebieden worden dus als een homogeen vlak aangegeven. In werkelijkheid is dat niet altijd zo: in een deelgebied kan afwijkende - bijvoorbeeld latere - bebouwing staan. Bij een te kleine korrelgrootte valt die echter niet uit het kaartbeeld af te leiden. Echter, op de kaart bij het betreffende gebied en in de beschrijving is deze bebouwing apart onderscheiden. Een voorbeeld: in de Van der Pekbuurt is de bebouwing uit de jaren ’80 en ’90 van de 20e eeuw aan Buiksloterweg en Laanweg apart van de tuindorpbebouwing op kaart gezet, beschreven en van criteria voorzien.

Gebiedenkaart De onderverdeling in deze welstandsnota heeft betrekking op 9 gebiedstypen en 57 gebieden:

Gebiedstypen en gebieden in Amsterdam-Noord (zie ook de kaart achterin de nota) Gebiedstype

nr.

Gebied

Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden

201

Schellingwoude

202

Nieuwendam

203

Buiksloterdijk

204 A

Landsmeerder- en Oostzanerdijk e.o.

204 B

Twiske Zuid.

205

Buiksloterweg

206

Durgerdam

207

Ransdorp

208

Zunderdorp

209

Holysloot

501

Tuindorp Oostzaan

502

Van der Pekbuurt

503

Disteldorp

504

Bloemenbuurt

505

Vogelbuurt

506

Vogeldorp

Tuindorpen



blad 17

Welstandscriteria, inleiding Gebiedstype

nr.

Gebied

507

Tuindorp Buiksloot

508

Tuindorp Nieuwendam

601

Dierenriembuurt

602

Terrasdorp

603

Nieuwendam Zuidwest

604

Nieuwendam Noord

605

Banne Buiksloot Zuid

606

Buikslotermeer Noord

607

Buikslotermeerplein

608

Buikslotermeer Zuidwest

701

Molenwijk

702

Plan van Gool/Buikslotermeer Noord

Laat 20 eeuwse nieuwbouwwijken

801

Banne Buiksloot Noord

Aanvullende bouwlocaties

1001

IJplein

1002

Het Hoge Land

1003

Circusplein e.o.

1004

Molenaarsweg

1005

Twiske Oost

1006

Twiske West

1007 A

Floraweg e.o.

1007 B

Buiksloterbreek

1008

Banne Oost

1009

Zuiderzeepark

1010

De Bongerd/Zijkanaal I

1011

Jeugdland

Gesuperponeerde systemen

1101

Ringweg/Nieuwe Leeuwarderweg/Johan Van Hasseltweg

Kantoren- en bedrijventerreinen

1201

Hamerstraat e.o.

1202

Zamenhofstraat

1203

Johan Van Hasseltweg e.o.

1204

Gemboterrein/Oranjewerf

1205

Buiksloterham/Papaverweg

1206

Grasweg e.o.

1207

Metaalbewerkerweg

1208

Cornelis Douwesterrein

1209

NDSM-werf

1401

Historische breken

1402

Gebruiksgroen

1403

Noordhollandsch Kanaal

1404

Waterland

1405

Noorder IJ-plas

Het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam (AUP)

Post AUP e

Perifere groengebieden

3.3.

Excessenregeling

Indien een bouwwerk (niet zijnde een bouwwerk dat slechts tijdelijk in stand blijft) in ernstige mate in strijd is met redelijke eisen van welstand heeft het Dagelijks Bestuur de mogelijkheid repressief op te treden. Op grond van artikel 19 van de Woningwet kan het Dagelijks Bestuur de eigenaar of degene die bevoegd is om de overtreding ongedaan te maken, aanschrijven tot het treffen van zodanige voorzieningen dat de strijdigheid wordt opgeheven. Deze mogelijkheid tot aanschrijven geldt ook voor bouwwerken die zonder bouwvergunning mogen worden gerealiseerd. De regeblad 18



Welstandscriteria, excessenregeling ling is niet bedoeld om plaatsing van het bouwwerk tegen te gaan, maar slechts om een “vangnet” te creëren waar14 door het mogelijk is om echte uitwassen tegen te gaan. 15 De criteria die worden gehanteerd bij de beoordeling van bouwwerken moeten op grond van de wet in deze welstandsnota worden opgenomen. Ook kan in de criteria onderscheid worden gemaakt tussen verschillende delen van het grondgebied. In onderstaande gevallen zijn bouwwerken in ernstige mate in strijd met redelijke eisen van welstand: 1) Algemene criteria a) bouwwerken die de karakteristiek van het gebied (zoals omschreven in de onderdelen Karakteristieken en kwaliteiten, respectievelijk Karakteristieken en kwaliteiten van de bebouwing van paragraaf 3.7 Gebiedsgerichte beoordelingskaders– respectievelijk onderdelen van de beschrijvingen van de gebiedstypen en van de beschijvingen van de gebieden) in hoge mate geweld aandoen; b) bouwwerken die door toepassing van een grote verscheidenheid van toegepaste materialen of kleuren onvoldoende onderlinge samenhang tussen de samenstellende delen vertonen. 2) Specifieke criteria voor vergunningvrije bouwwerken Hoewel (zoals gesteld) voor onderstaande bouwwerken (veelal) geen bouwvergunning nodig is, kunnen deze bouwwerken de ruimtelijke kwaliteit wel degelijk (ernstig) aantasten. Teneinde de mogelijkheid te hebben in die gevallen deze bouwwerken zodanig te laten aanpassen dat van aantasting niet langer sprake is, zijn onderstaand (zonodig gedifferentieerd naar gebiedstype) criteria geformuleerd voor ongewenste bouwwerken. Onverminderd het hierboven gestelde zijn de hieronder genoemde bouwwerken in ernstige mate in strijd met redelijke eisen van welstand: a) aanen uitbouwen bij woningen: i) in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; - indien meer dan één aanof uitbouw is gerealiseerd; ii) in de Tuindorpen: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; - indien meer dan één aanof uitbouw is gerealiseerd; b) bijgebouwen en overkappingen bij woningen: i) in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; - indien meer dan één bijgebouw en/of overkapping is gerealiseerd; ii) in de Tuindorpen: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; - indien meer dan één bijgebouw en/of overkapping is gerealiseerd; c) veranderingen van kozijnen, kozijninvullingen. luiken en gevelpanelen bij woningen: i) in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; ii) in de Tuindorpen: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; d) dakkapellen op gebouwen: i) in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; ii) in de Tuindorpen: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; iii) in het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam - indien uitgevoerd met plat dak in een rijtje waar aangeluifde dakkapellen voorkomen iv) in het Post AUP - indien uitgevoerd met plat dak in een rijtje waar aangeluifde dakkapellen voorkomen v) in Laat twintigste-eeuwse nieuwbouwwijken - indien uitgevoerd met plat dak in een rijtje waar aangeluifde dakkapellen voorkomen e) erf- en perceelsafscheidingen: i) in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; ii) in de Tuindorpen: - indien langs de openbare weg of het openbaar groen en hoger dan 1,5m; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; f) dakramen: i) in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: 14

De toelichting bij het wetsvoorstel spreekt over “evidente en ook voor niet-deskundigen duidelijk kenbare buitensporigheden van het uiterlijk van een bouwwerk”. Als voorbeeld wordt genoemd: “het geval dat op een beeldbepalende plek een schutting is opgericht, bestaande uit een bonte verzameling van materialen zoals oude deuren en golfplaten.

15

Artikel 12a, lid 1, aanhef en onder b (zie Bijlage 2 Relevante artikelen uit de Woningwet, blad 3)



blad 19

Welstandscriteria, excessenregeling

g)

h)

i)

j)

k)

l)

3.4.

- indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; ii) in de Tuindorpen: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; bouwwerken van beperkte omvang op erven: i) in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; ii) in de Tuindorpen: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; zonnecollectoren en -panelen op of aan bouwwerken: i) in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: - indien geplaatst op het hoofdgebouw; ii) in de Tuindorpen: - indien geplaatst op het hoofdgebouw; antenne-installaties op of aan bouwwerken: i) in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: - indien de antenne-installaties aan de voorof zijgevel zijn geplaatst; ii) in de Tuindorpen: - indien de antenne-installaties aan de voorof zijgevel zijn geplaatst; nutsgebouwtjes: i) in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien signaal (felle) kleuren zijn toegepast; ii) in de Tuindorpen: - indien niet-traditionele materialen (kunststof, volkern-plaat, metaalplaat en dergelijke) zijn toegepast; - indien felle (signaal) kleuren zijn toegepast; zonweringen aan woningen: i) in de Tuindorpen: - indien dit leidt tot een ernstige verstoring van de stedenbouwkundige eenheid; ii) in het Post AUP: - indien dit leidt tot een ernstige verstoring van de stedenbouwkundige eenheid; zonweringen aan woningen: i) in de Tuindorpen: - indien dit leidt tot een ernstige verstoring van de stedenbouwkundige eenheid; - indien het gaat om rolluiken aan de bujitenzijde van de voorof zijgevels; ii) in het Post AUP: - indien dit leidt tot een ernstige verstoring van de stedenbouwkundige eenheid.

Welstandsvrije gebieden

De mogelijkheid om gebieden aan te wijzen waarvoor geen welstandseisen gelden, bestaat al sinds 1992. Van deze mogelijkheid is tot op heden en wordt geen gebruik gemaakt omdat de overtuiging bestaat dat het stadsdeelbestuur het publieke belang van een aantrekkelijke gebouwde omgeving het best behartigt door (ook) ontwerpen voor bouwplannen door een collectief te laten beoordelen (waardoor er sprake is van een optelsom van persoonlijke en vakinhoudelijke meningen van meerdere onafhankelijke personen) en niet alleen af te gaan op de (individuele) mening van de betrokken architect/opdrachtgever

3.5.

Welstandsvrije categorieën bouwwerken

Sinds de wetswijziging van 1 januari 2003 bestaat naast de hierbovengenoemde mogelijkheid om welstandsvrije gebieden aan te wijzen, de mogelijkheid om categorieën van bouwwerken aan te wijzen waarvoor geen welstandseisen gelden. Voor deze mogelijkheid geldt dezelfde motivatie als voor welstandsvrije gebieden om er geen gebruik van te maken. Omdat dit er (op juridische gronden) evenwel toe zou leiden dat feitelijk voor alle bouwplannen welstandseisen gelden, terwijl de noodzaak daartoe soms ontbreekt, worden er twee categorieën bouwwerken aangegeven waarvoor geen eisen gelden. Het gaat hier om bouwwerken die alleen voor de eigenaar/gebruiker (en dus niet voor derden) zichtbaar zijn. Er gelden geen welstandscriteria voor de volgende categorieën van bouwwerken: 1) bouwwerken die geheel ondergronds worden gerealiseerd, voor zover het niet gaat om voor een ieder toegankelijke bebouwing; 2) bouwwerken die uitsluitend binnen andere bouwwerken worden gerealiseerd, voor zover het niet gaat om voor een ieder toegankelijke bebouwing.

3.6. Algemene welstandscriteria Inleiding De algemene welstandscriteria die in deze paragraaf worden genoemd richten zich op de zeggingskracht en het vakmanschap van het architectonisch ontwerp en zijn terug te voeren op vrij universele kwaliteitsprincipes. Deze welstandscriteria liggen (haast onzichtbaar) ten grondslag aan elke planbeoordeling omdat ze ook het uitgangspunt vormen voor de geformuleerde objectcriteria en de gebiedscriteria. In praktijk zullen die twee vormen van criteria meestal voldoende houvast bieden voor de planbeoordeling. In situaties waar bouwplannen niet voldoen aan de criteria die zijn gesteld in de paragrafen 3.9 Concrete welstandscriteria voor veel voorkomende kleine bouwplannen (loketcriteria), 3.8 Beoordelingskaders voor specifieke typen bouwwerken (objectcriteria) of 3.7 Gebiedsgerichte beoordelingskaders, wordt expliciet teruggegrepen op onderblad 20



Welstandscriteria, algemene criteria staande algemene welstandscriteria.

Criteria Een bouwwerk voldoet aan redelijke eisen van welstand: 1 indien het identiek is aan een bouwplan voor het betreffende gebouwtype waarover het Dagelijks Bestuur minder dan 3 jaar geleden heeft uitgesproken dat het voldoet aan redelijke eisen van welstand, of 2 indien: a het in voldoende mate aansluit bij de karakteristiek van de reeds aanwezige bebouwing, de openbare ruimte, het landschap en de stedenbouwkundige context, een en ander zoals die voor het betreffende gebied is beschreven in het onderdeel Karakteristieken en kwaliteiten van de bebouwing in paragraaf 3.7 Gebiedsgerichte beoordelingskaders; b er voldoende samenhang is tussen de architectonische vorm, de te vervullen functie en de constructie van een bouwwerk; c er voldoende beheerst architectonische middelen zijn ingezet (schaal, maten en verhoudingen, volume en vlakverdeling, gebruik van materiaal, textuur, kleur en licht); d er voldoende samenhang in het bouwwerk of de bouwwerken is voor wat betreft de onderlinge relatie tussen de samenstellende delen daarvan en e er zorgvuldig is omgegaan met associaties die bepaalde vormen oproepen in de sociaal-culturele context.

Toelichting Ter toelichting op deze criteria het volgende: ad 1. Als het te realiseren bouwplan gelijk is aan een bouwplan waarvoor eerder is gesteld dat het voldoet aan redelijke eisen van welstand (een “trendsetter”) moet, vanuit een oogpunt van rechtsgelijkheid, worden gesteld dat ook het nieuwe bouwplan voldoet aan die eisen. Natuurlijk moeten ook de omstandigheden waarin het bouwplan wordt gerealiseerd gelijk zijn aan et eerder vergunde bouwplan: als het bijvoorbeeld gaat om een verbouwing van een woning, moet het eerder goedgekeurde bouwplan betrekking hebben op een identieke woning. Als de Stadsdeelraad de welstandscriteria heeft verscherpt, kan natuurlijk niet zonder meer worden toegestaan dat een te realiseren bouwplan identiek is aan een eerder (onder het oude welstandsregime) geaccordeerd bouwplan. Alleen als het nieuwe plan voldoet aan de nieuwe criteria, kan dat worden vergund. ad 2, onder a. Bij het oprichten van een gebouw is sprake van het afzonderen en in bezit nemen van een deel van de algemene ruimte voor particulier gebruik. Gevels en volumes vormen zowel de externe begrenzing van de gebouwen als ook de wanden van de openbare ruimte die zij gezamenlijk bepalen. Het gebouw is een particulier object in een openbare context, het bestaansrecht van het gebouw ligt niet in het eigen functioneren alleen maar ook in de betekenis die het gebouw heeft in zijn stedelijke of landschappelijke omgeving. Ook van een gebouw dat contrasteert met zijn omgeving mag worden verwacht dat het zorgvuldig is ontworpen en de omgeving niet ontkent. Waar het om gaat is dat het gebouw een positieve bijdrage levert aan de kwaliteit van de omgeving en de te verwachten ontwikkeling daarvan. Wat de kwaliteit van het betreffende gebied is, wordt vermeld in het onderdeel Karakteristieken en kwaliteiten van de bebouwing in paragraaf 3.7 Gebiedsgerichte beoordelingskaders. ad 2, onder b. Een bouwwerk wordt primair gemaakt om te worden gebruikt. Hoewel het welstandstoezicht slechts is gericht op de uiterlijke verschijningsvorm, kan de vorm van het bouwwerk niet los worden gedacht van de eisen vanuit het gebruik en de mogelijkheden die materialen en technieken bieden om een doelmatige constructie te maken. Gebruik en constructie staan aan de wieg van iedere vorm. Daarmee is nog niet gezegd dat de vorm altijd ondergeschikt is aan het gebruik of de constructie. Ook wanneer andere aspecten dan gebruik en constructie de vorm tijdens het ontwerpproces gaan domineren, mag worden verwacht dat de uiteindelijke verschijningsvorm een begrijpelijke relatie houdt met zijn oorsprong. Daarmee is tegelijk gezegd dat de verschijningsvorm méér is dan een rechtstreekse optelsom van gebruik en constructie. ad 2, onder c. Ieder bouwwerk heeft een schaal die voortkomt uit de grootte of de betekenis van de betreffende bouwopgave. Grote bouwwerken kunnen uiteraard binnen hun eigen grenzen geleed zijn maar worden onherkenbaar en ongeloofwaardig als ze er uitzien alsof ze bestaan uit een verzameling losstaande kleine bouwwerken. De maatverhoudingen van een bouwwerk zijn van groot belang voor de belevingswaarde ervan, maar vormen tegelijk één van de meest ongrijpbare aspecten bij het beoordelen van ontwerpen. De waarnemer ervaart bewust of onbewust de maatverhoudingen van een bouwwerk, maar wáárom de maatverhoudingen van een bepaalde ruimte aangenamer, evenwichtiger of spannender zijn dan die van een andere, valt nauwelijks vast te stellen. Duidelijk is dat de kracht van een compositie groter is naarmate de maatverhoudingen een sterkere samenhang en hiërarchie vertonen. Mits bewust toegepast kunnen ook spanning en contrast daarin hun werking hebben. De afmetingen en verhoudingen van gevelelementen vormen tezamen de compositie van het gevelvlak. Hellende daken vormen een belangrijk element in de totale compositie. Als toegevoegde elementen (zoals een dakkapel, een aanbouw of een zonnecollector) te dominant zijn ten opzichte van de hoofdmassa en/of de vlakverdeling, verstoren zij het beeld niet alleen van het object zelf maar ook van de omgeving waarin dat is geplaatst. ad 2, onder d. Een belangrijke eis die aan een ontwerp voor een gebouw mag worden gesteld, is dat er structuur wordt aangebracht in het beeld. Een heldere structuur biedt houvast voor de waarneming en is bepalend voor het beeld versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 21

Welstandscriteria, algemene criteria dat men vasthoudt van een gebouw. Symmetrie, ritme, herkenbare maatreeksen en materialen maken het voor de gemiddelde waarnemer mogelijk de grote hoeveelheid visuele informatie die de gebouwde omgeving geeft, te reduceren tot een bevattelijk beeld. Het streven naar helderheid mag echter niet ontaarden in simpelheid. Een bouwwerk moet de waarnemer blijven prikkelen en intrigeren en zijn geheimen niet direct prijsgeven. Er mag best een beheerst beroep op de creativiteit van de voorbijganger worden gedaan. Van oudsher worden daarom helderheid en complexiteit als complementaire begrippen ingebracht bij het ontwerpen van bouwwerken. Complexiteit in de architectonische compositie ontstaat vanuit de stedenbouwkundige eisen en het programma van eisen voor het bouwwerk. Door middel van materialen, kleuren en lichttoetreding krijgt een bouwwerk uiteindelijk zijn visuele en tactiele kracht: het wordt zichtbaar en voelbaar. De keuze van materialen en kleuren is tegenwoordig niet meer beperkt tot wat lokaal aan materiaal en ambachtelijke kennis voorhanden is. Die keuzevrijheid maakt de keuze moeilijker en het risico van een onsamenhangend beeld groot. Als materialen en kleuren teveel los staan van het ontwerp en daarin geen ondersteunende functie hebben maar slechts worden gekozen op grond van decoratieve werking, wordt de betekenis ervan toevallig en kan het afbreuk doen aan de zeggingskracht van het bouwwerk. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer het gebruik van materialen en kleuren geen ondersteuning geeft aan de architectonische vormgeving of wanneer het gebruik van materialen en kleuren een juiste interpretatie van de aard en de ontstaansperiode van het bouwwerk in de weg staat. ad 2, onder e. Voor vormgeving gelden in iedere cultuur bepaalde regels, net zoals een taal zijn eigen grammaticale regels heeft om zinnen en teksten te maken. Die regels zijn geen wetten en moeten ter discussie kunnen staan. Maar als ze worden verhaspeld of ongeïnspireerd gebruikt, wordt een tekst verwarrend of saai. Precies zo wordt een bouwwerk verwarrend of saai als de regels van de architectonische vormgeving niet bewust worden gehanteerd. Als vormen regelmatig in een bepaald verband zijn waargenomen krijgen zij een zelfstandige betekenis en roepen zij, los van gebruik en constructie, bepaalde associaties op. Pilasters in classicistische gevels verwijzen naar zuilenstructuren van tempels, transparante gevels van glas en metaal roepen associaties op met techniek en vooruitgang. In iedere bouwstijl wordt gebruik gemaakt van verwijzingen en associaties naar wat eerder of elders reeds aanwezig was of naar wat in de toekomst wordt verwacht. De kracht of de kwaliteit van een bouwwerk ligt echter vooral in de wijze waarop die verwijzingen en associaties worden verwerkt en geïnterpreteerd binnen het kader van de actuele culturele ontwikkelingen, zodat concepten en vormen ontstaan die bruikbaar zijn in de bestaande maatschappelijke realiteit. Zorgvuldig gebruik van verwijzingen en associaties betekent onder meer dat er een bouwwerk ontstaat dat integer is naar zijn tijd doordat het op grond van zijn uiterlijk in de tijd worden geplaatst waarin het werd gebouwd of verbouwd. Bij restauraties is sprake van herstel van elementen uit het verleden, maar bij nieuw- of verbouw in bestaande (monumentale) omgeving betekent dit dat duidelijk moet zijn wat authentiek is en wat nieuw is toegevoegd. Een ontwerp kan worden geïnspireerd door een bepaalde tijdsperiode, maar dat is iets anders dan het imiteren van stijlen, vormen en detailleringen uit het verleden.

3.7. Gebiedsgerichte beoordelingskaders Stramien beschrijving De beschrijving van de gebiedstypen en gebieden volgt telkens een zelfde stramien. In de eerste paragraaf wordt een summiere beschrijving gegeven van de geschiedenis en ontwikkelingswijze van het betreffende gebied(stype), in de tweede paragraaf gevolgd door een typering en waardering van de (cultuurhistorische, stedenbouwkundige en/of architectonische) kenmerken en kwaliteiten. De beschrijving van de gebiedstypen besluit dan met de benoeming van een aantal welstandsaspecten die voor alle gebieden van het betreffende type relevant zijn. De beschrijving van de gebieden gaat verder met huidig ruimtelijk beleid en dynamiek; de vigerende bestemmingsplannen worden genoemd en een overzicht wordt gegeven van de meest voorkomende bouwinitiatieven, die duidelijk van invloed op het straatbeeld zijn. De laatste paragraaf wordt steeds gevormd door de gebiedsgerichte welstandscriteria; daarbij wordt vanzelfsprekend teruggegrepen op de eerder gegeven waardering.

Voor- en achterkant Een belangrijk uitgangspunt in de nieuwe Woningwet is de voorkant – achterkant benadering. Dit houdt in dat er verschil bestaat tussen het bouwen aan de voorkant en aan de achterkant van een bouwwerk. Bouwen aan de voorkant is voor veel meer mensen zichtbaar dan bouwen aan de achterkant. De voorkant maakt deel uit van de publieke ruimte van de stad en is kwetsbaarder dan de achterkant; de achterkant kan meer vrijgelaten worden (zie ook loketcriteria). Het oog van de beschrijving beperkt zich dus in principe tot standpunten aan de voorzijde, dat wil zeggen de openbare ruimte kant van de bebouwing. Een enkele keer - denk hierbij bijvoorbeeld aan de collectieve achterzijde van sommige tuindorp-blokken of de overgang van de dorpen in Waterland naar het buitengebied- is ook aandacht gevraagd voor hetgeen zich aan de achterzijde van een blok afspeelt.

blad 22



Welstandscriteria, gebiedscriteria, historische kernen en linten 201 202 203 204A 204B 205 206 207 208 209

Schellingwoude Nieuwendam Buiksloterdijk Landsmeerder- en Oostzanerdijk Twiske Zuid e.o. Buiksloterweg Durgerdam Ransdorp Zunderdorp Holysloot

Historische kernen en linten Dijklinten Schellingwoude, Nieuwendam, Buiksloterdijk, Landsmeerder- en Oostzanerdijk, Twiske Zuid, Buiksloterweg, Durgerdam In de Middeleeuwen werden in Waterland langs het IJ en de Zuiderzee dijken aangelegd. Rond 1300 was een doorlopende bedijking tot stand gekomen: de Waterlandse Zeedijk. Als gevolg van dijkdoorbraken en dijkverleggingen verschoof het tracé nadien landinwaarts. Langs de dijk, die van belang was als verkeersroute en een relatief hoog en droog gelegen woonplaats vormde, ontwikkelden zich bewoningslinten. Eeuwenlang werd alleen aan de binnenkant van de dijk gebouwd. Na 1870, toen de Oranjesluizen gereed waren gekomen en de waterstanden op het Binnen IJ gereguleerd konden worden kwam bebouwing aan de buitenkant van de dijk op. Nu zijn de Nieuwendammerdijk, de Landsmeerderdijk en de Oostzanerdijk gedeeltelijk aan beide zijden bebouwd, de Schellingwouderdijk en de Durgerdammerdijk vrijwel alleen aan de binnenkant. Ook de bijzondere bebouwing (kerk, raadhuis, postkantoor) werd in de dijklinten opgenomen. Daardoor deed zich nauwelijks komvorming voor; wel kon een min of meer centraal deel ontstaan, bijv. bij een sluis zoals in Nieuwendam. Min of meer dwars op de dijk ontwikkelden zich secundaire bewoningslinten aan verbindingen met het achterland (Zuideinde bij Oostzanerdijk) of aan alleen met de dijk verbonden achterpaden (Nieuwendammer Molenpad). Mede omdat het vrij natte achterland niet voldoende agrarische bestaansmogelijkheden bood, richtte men zich van meet af aan ook op handel en bedrijvigheid. Het hoogtepunt van deze activiteiten viel in de 16e eeuw, de ‘Waterlandse Gouden Eeuw’. Door aanplempingen in het IJ vanaf midden 19e eeuw zijn de meeste dijkdorpen niet meer aan het open water gesitueerd, alleen in Durgerdam is de oorspronkelijke situatie bewaard geversie 1.0 van 1 juli 2004

bleven. Schellingwoude ligt nog gedeeltelijk aan het open water van het IJ; de overige dorpen liggen op ruime afstand, hooguit verbonden met een kanaal (Nieuwendam, Landsmeerderdijk).

of uit losstaande panden. Daarnaast komen over aanzienlijke lengte onbebouwde gedeelten voor.

openbare ruimte In de openbare ruimte ligt de nadruk op de duidelijke begrenzing van openbaar en privé. De gevelwand aan Karakteristieken en kwaliteiten van de dijk vormt meestal de scheiding. de dijklinten Soms zijn er voortuinen (OostzanerDe dijklinten in Amsterdam-Noord dijk, Nieuwendammerdijk, Schellinghebben een min of meer gelijke uitwoude). De erfafscheiding (van oorgangssituatie, maar een heel verschil- sprong heggen en muurtjes) vormt lende historische ontwikkeling, vooral dan het overgangselement tussen priin de 19e een 20e eeuw. Gevolg is vé en openbaar. Soms is de beboudat de dorpen in de huidige situatie wing wat teruggelegd en zetten de elk een ander karakter hebben. Met erfafscheidingen de rooilijn voort van elkaar geven ze echter een duidelijk de direct aan de dijk gelegen panden. beeld van hoe het dijkdorp zich onder De erfafscheidingen zijn dan van stedelijke invloed heeft ontwikkeld: groot belang voor de continuïteit in van Durgerdam met nog agrarisch het straatbeeld. achterland, via het gedeeltelijk landebebouwing, materiaal en kleur lijk karakter van Schellingwoude en Landsmeerderdijk, tot het enclaveka- Van groot belang binnen het geheel rakter van Nieuwendammerdijk, Buik- van de dijkdorpen in AmsterdamNoord is de herkenbaarheid van het sloterdijk en Oostzanerdijk. specifieke dijkdorpkarakter dat met plattegrond name berust op de aanwezigheid van De dijklinten hebben een zeer eende dijk (dijklichaam) en de daaraan voudige structuur. De primaire as is gekoppelde bebouwing, vooral de de dijk, waaraan het merendeel van panden die tegen de dijk staan. Dijk de bebouwing is gesitueerd. De been bebouwing vormen feitelijk één bouwing bestaat uit een enkel lint aan geheel; de panden staan met de acheen of beide zijden van de dijk. De terkant op het binnendijkse maaiveld panden staan in een doorgaande en met de voorgevel op dijkkruinhoog(rechte/licht verspringende) rooilijn. te. De panden hebben daardoor aan De voorzijde (woonkant, winkels, de achterzijde een verdieping meer kleinbedrijf) van het lint is op de dijk dan aan de voorzijde. Op veel plaatgericht, aan de achterkant staan schu- sen is het specifieke dijkdorpkarakter ren en andere bijgebouwen. Soms is te ervaren: door de tussenruimten aan de achterzijde van het binnentussen de huizen zijn de zijkanten van dijkse lint de achtersloot de panden te zien en daarmee de exoorspronkelijk in gebruik voor de aftra onderverdieping èn het lager ligwatering en als transportroute- begende binnendijkse maaiveld. Met elwaard gebleven (bv. Schellingwoude kaar vormen de kleinschalige woonen Landsmeerder- en Oostzanerdijk). en werkpanden aan de dijk een cataOok de belangrijkste bebouwing; ker- logus aan specifieke dijkbebouwing: ken, aanzienlijke woonhuizen, raadvan rijk uitgevoerde houten, soms nog huizen e.d. staat altijd in het lint, zij 17e-eeuwse panden tot en met sobehet soms onder aan de dijk. Haaks op re huizen van na 1945. De panden de dijk liggen korte of langere linten zijn individueel van karakter of uitgeop het niveau van het binnendijkse voerd in kleine series (19e en 20e maaiveld. eeuw). De dichtheid van de dijkbebouwing is De dijkwoningen zijn globaal in twee wisselend: er zijn zowel dichte gevel- hoofdgroepen te verdelen: relatief wanden over langere afstand (Schel- smalle panden met de nok haaks op lingwoude, Nieuwendam, Oostzaner- de dijk en relatief brede panden met dijk), als gevelwanden opgebouwd uit de nok evenwijdig aan de dijk. korte rijtjes aaneengebouwde panden Tot de eerste groep (A) behoren de Welstandsnota (2004)

blad 23

Welstandscriteria, gebiedscriteria, Historische kernen en linten (historische) houten huizen, soms met een symmetrische voorgevel, maar veelal asymmetrisch door plaatsing van de voordeur uit het midden. De panden zijn doorgaans drie traveeën breed. Typerend is de horizontale beplanking voor de buitenwanden; de topgevels kunnen daarbij verticaal beplankt zijn. Steeds is de topgevel duidelijk onderscheiden van de begane grond en steekt ook vaak iets over. Klokgevels, detaillering en ‘goedjaarseinden’ (achteraanbouwen die na een winstgevend jaar gebouwd werden) wijzen op de rijkdom van de bouwers van de panden. De kleuren van de houtbouw zijn: donkergroen –ook wel donkerblauw- grijs/beige met als contrast witte/crème kozijnen en ander wit houtwerk. Ook de vrij veel voorkomende 19e en 20e-eeuwse bakstenen panden met mansardekap of kap haaks op de weg, een breedte van drie traveeën en een asymmetrische voorgevel behoren tot de eerste groep. Tot de tweede groep (B) behoren de meeste laat-19e-eeuwse bakstenen panden. Vaak gaat het om twee woningen onder één kap met een symmetrische voorgevel beëindigd door een (kroon)lijst. De symmetrie komt voort uit de plaatsing van vensters en deuren. De detaillering is sober: witte sluitstenen, profilering van de kroonlijst e.d; ook komt het gebruik van gele baksteen voor de detaillering voor. Panden van beide groepen hebben meestal één bouwlaag met een pannen kap, gedekt met rode of anthracietgrijze pannen. De raam- en deurkozijnen zijn witgeschilderd. De ‘invulbebouwing’ van na 1945 is met twee bouwlagen wat groter dan de eerdere panden, maar sluit aan in de toegepaste materialen: pannen, baksteen, houtwerk. Op enkele plekken is bebouwing aanwezig met een afwijkende schaal (verbonden aan v.m. functie): bijvoorbeeld aan de Nieuwendammerdijk voormalige pakhuizen, postkantoor en kerken en aan de Oostzanerdijk bebouwing van scheepswerven en andere buitendijkse bedrijvigheid. De achtergelegen bebouwing aan zijpaden en –wegen heeft ongeveer dezelfde karakteristiek als de dijkwoningen, afgezien van de onderbouw tegen/in het dijktalud. samenvatting waardering Hoewel de oorspronkelijke omgeving in meer of mindere mate sterk is gewijzigd, zijn de dijkdorpen zelf buitengewoon herkenbaar gebleven als gevolg van de bijzondere onderlinge betrokkenheid van structuur (dijk) en bebouwing. De combinatie van bewaard gebleven historisch-ruimtelijke structuur, met een substantieel deel historische en beeldbepalende bebouwing is de aanleiding geweest Nieuwendam, Buikblad 24

sloot, Landsmeerder- en Oostzanerdijk en Schellingwoude voor te dragen als beschermd gezicht op grond van de Monumentenwet. Durgerdam is al als beschermd dorpsgezicht aangewezen. Een groot deel van de Waterlandse zeedijk is provinciaal monument. Welstandsaspecten dijklinten Voor de dijklinten zijn enkele aspecten steeds richtinggevend. In de eerste plaats gaat het om handhaving van de oorspronkelijke bebouwing: het bestand aan karakteristieke dijkwoningen, inclusief de detaillering. Waar (nog) aanwezig is deze van groot belang. Verschraling betekent afbreuk; vernieuwing dient uit te gaan van het oorspronkelijke materiaal. In de tweede plaats is het belangrijk te letten op het aspect van ‘verwantschap’. De meeste bebouwing in de dijklinten betreft individueel vormgegeven panden. De verscheidenheid is daardoor groot. Vanwege de overeenkomsten in maat en schaal, detaillering, kleuren materiaalgebruik is er in het straatbeeld echter ook sprake van verwantschap. De welstandstoets moet daarom steeds in de afweging betrekken in hoeverre een ingreep de balans tussen overeenkomst en verschil in het straatbeeld beïnvloedt. Soms gaat de waardering van bewoners/eigenaren voor de kwaliteit van de dijklinten zo ver dat in geval van nieuwbouw de traditionele bouwwijze wordt gekopieerd of aan bestaande panden traditionele elementen worden toegevoegd die er wellicht nooit zijn geweest. Ook hier is het van belang dat de welstandstoets een balans zoekt tussen enerzijds de door de bewoners gewenste traditionaliteit en anderzijds de authenticiteit van het afzonderlijke gebouw. Dorpskernen Ransdorp, Zunderdorp, Holysloot, Durgerdam Het veengebied ten noorden van het IJ maakt deel uit van Waterland en is vanaf de 10e eeuw ontgonnen en bewoond. Bij de ontginningen werd de grond vanaf de ontginningsbasis verdeeld in onregelmatige stroken, van elkaar gescheiden door (afwaterings)sloten, met de boerderij op de kop van de kavel. Als gevolg van de inklinking van het veen en daarmee verband houdende wateroverlast verplaatsten de bewoningslinten zich enkele malen. Gaandeweg ontstonden de huidige bewoningskernen, in oorsprong bestaande uit series boerderijen. Naderhand vond verdichting plaats met woonhuizen en andere gebouwen. Aanvankelijk legde men zich toe op akkerbouw, maar toen door maaivelddaling het land daarvoor te nat werd, Welstandsnota (2004)

kwam veeteelt op. Aan de randen van het gebied, het IJ en de Zuiderzee, waren ook scheepvaart, visserij en daaraan gerelateerde bedrijvigheid van belang. Ransdorp, Zunderdorp en Holysloot zijn altijd dorpen van bescheiden omvang geweest. Daarbuiten werd en wordt sporadisch gewoond; er staat van oudsher slechts een klein aantal boerderijen en woonhuizen langs de verschillende ‘gouwen’. Karakteristieken en kwaliteiten van de historische dorpskern Typerend voor de dorpskernen in Waterland is dat het compacte kernen zijn in een open gebied dat nog steeds een agrarisch karakter heeft. Het silhouet van het dorp, met als letterlijk hoogtepunt de kerktoren en huizen eromheen tussen het groen, tekent zich af tegen de horizon. De overgang tussen kern en omringend gebied is plotseling. Nog steeds zijn er weinig elementen die het beeld verstoren. De dorpen zijn duidelijk aan elkaar verwant, maar ze hebben tegelijkertijd ieder een eigen plattegrondvorm, en daardoor een specifieke relatie met het omliggende gebied en een eigen karakter. plattegrond Ransdorp en Holysloot hebben een lineaire plattegrond; beide bestaan feitelijk uit lintbebouwing langs de oorspronkelijke ontginningsbasis. De plattegrond van Zunderdorp is meer rechthoekig, met parallel lopende straten en sloten. In de drie dorpen neemt de kerk - met kerkhof erbij - een bijzondere positie in. De zichtbaarheid van de kerktoren is in alle dorpen cruciaal. In de beide lintvormige dorpen is de achterkant van de bebouwing naar het buitengebied gekeerd, in een deel van Zunderdorp zijn dat de voorgevels. In de kern van de dorpen staat de bebouwing min of meer aaneengesloten direct aan de straat in de rooilijn. Meer naar de rand zijn de panden eerder vrijstaand met een tuin en erfafscheiding rondom. In Holysloot zijn veel meer huizen vrijstaand dan in de andere dorpen, hetgeen meer doorzichten geeft en waardoor de relatie met het ommeland sterker is. Holy-sloot heeft daardoor een landelijker en groener aanzien. openbare ruimte In de dorpskernen is de openbare ruimte gedifferentieerder dan in de dijkdorpen. Behalve wegen en straten is er veel water: smallere sloten binnen of langs het dorp (Ransdorp en Zunderdorp) of breder water grenzend achter aan de erven (Holysloot). Vooral in Ransdorp en Zunderdorp spelen bruggen (ophaalbruggen of versie 1.0 van 1 juli 2004

Welstandscriteria, gebiedscriteria, historische kernen en linten vaste houten bruggen) een grote rol in het dorpsbeeld. De kerken hebben een pleinachtige, groene ruimte en een kerkhof rondom; in Holysloot is een deel van de oevers van de Holysloter Die openbaar, met een haventje van het overzetveer. Belangrijk langs de wegen binnen het dorp is een duidelijke begrenzing van openbaar en privé. Bij de aaneengesloten bebouwing is de gevel de grens. Zijn er voorof zijtuinen, dan vormt de erfafscheiding het overgangselement. De erfafscheidingen zijn van groot belang voor de continuïteit van die gedeelten van het straatbeeld waar de gevels zelf niet in de rooilijn staan. De kerk is op een hoger opgeworpen stuk grond gebouwd, sommige oudere panden eveneens.

samenvatting waardering Aan de oorspronkelijke omgeving van de dorpskernen, het weidegebied van Waterland, is weinig veranderd. De dorpssilhouetten, bestaande uit de daken van de bebouwing, het omringende groen en in het midden de kerktoren zijn van verre zichtbaar. De bewaard gebleven historischruimtelijke structuur van de dorpen zelf met het vele water, de bijbehorende relatie met het ommeland in combinatie met een substantieel deel van de historische en beeldbepalende bebouwing hebben gemaakt dat Holysloot en Ransdorp zijn aangewezen tot beschermd dorpsgezicht. Zunderdorp heeft geen beschermde status. Hier staan minder monumentale panden, maar de beschreven kwaliteiten zijn ook daar grotendeels van toepassing. Wel is de relatie met het ommebebouwing, materiaal, kleur land hier minder direct. Bovendien is Het grootste deel van de bebouwing veel meer nieuwbouw verschenen en stamt uit de 19de of begin 20ste zijn er aanmerkelijk minder monumeneeuw. Vooral na de watersnood van ten. 1918 zijn veel houten huizen vervan- Drie bouwtypen zijn van bijzondere gen, maar vaak wel in traditionele waarde voor de dorpskernen van Wabouwtrant en in een bouwlaag met terland, net als voor een groot deel een kap. van de provincie Noord-Holland: Bij de bebouwing van de dorpskernen stolpboerderijen, houten huizen en gaat het veel minder om één bouwty- kaakbergen; deze bouwtypen hebben pe dan bij de dijkdorpen. In de kernen een eigen beschrijving gekregen. staan verschillende typen bebouwing naast elkaar: woonhuizen, meestal Welstandsaspecten dorpskernen met zadeldak haaks op de straat en Bij de dorpskernen is - net als bij de een topgevel in allerlei vormen (tuitgevel, klokgevel). Vooral de wat grote- dijklinten - in de eerste plaats de handhaving van de oorspronkelijke re huizen staan soms met de nok bebouwing van belang. Het gaat evenwijdig aan de straat en ook de kapvormen variëren: zadel-, schild- of daarbij om de karakteristieke dorpsbebouwing, inclusief de detaillering, tentdaken, mansardekappen, platte die voor het totaalbeeld van groot bedaken, of een combinatie ervan kolang is. men voor. Wel horen eigenlijk alle Verschraling betekent afbreuk; verpanden tot één, traditioneel vormgenieuwing dient uit te gaan van het geven, familie. oorspronkelijke materiaal. In iedere kern staan ook enkele bijIn de tweede plaats is het van belang zondere gebouwen (kerk, raadhuis, te letten op het aspect ‘verwantschap’. school), boerderijen (meestal stolpIn de dorpskernen gaat het immers maar ook hallenhuisboerderijen), meestal om individueel vormgegeven soms met een houten kaakberg erachter, en veel bijgebouwen in allerlei panden. De verscheidenheid is daardoor groot. Vanwege de overeenkomvormen en afmetingen. Diversiteit is hier de norm, binnen de sten in maat en schaal, detaillering, dorpsbebouwing in zijn totaliteit, maar kleuren materiaalgebruik is er in het straatbeeld ook sprake van verwantook binnen de woonhuizen op zich: schap. De welstandstoets moet daarieder pand heeft een eigen verschijningsvorm, maar wel passend binnen om steeds in de afweging betrekken in hoeverre een ingreep de balans de ‘familie’ als geheel. tussen overeenkomst en verschil in Anders dan in sommige dijkdorpen het straatbeeld beïnvloedt. zijn in de dorpskernen nog niet veel dakkapellen verschenen; aanen uit- Soms gaat de waardering van bewoners/eigenaren voor de kwaliteit van bouwen vallen alleen op in de dichtbebouwde delen van de kern. Opval- de dorpskernen zo ver dat in geval lend is wel het grote aantal bijgebou- van nieuwbouw de traditionele bouwwen in alle vormen, maten, materialen wijze wordt gekopieerd of aan bestaande panden traditionele elemenen kleuren. Erfafscheidingen, die vaak een grote ten worden toegevoegd die er wellicht rol spelen in het beeld, hebben grote nooit zijn geweest. Ook hier is het van overeenkomst in materiaalgebruik en belang dat de welstandstoets een bakleur: veel groenen hagen, al of niet in lans zoekt: tussen enerzijds de door bewoners gewenste traditionaliteit en combinatie met houten en metalen anderzijds de authenticiteit van het hekken. afzonderlijke gebouw. versie 1.0 van 1 juli 2004


Doordat de grenzen van de beschermde dorpsgezichten Ransdorp en Holysloot ruim zijn getrokken vallen ook kavels water en weiland binnen de bescherming. Dat is noodzakelijk om de kenmerkende abrupte overgang dorp - platteland intact te kunnen houden.

blad 25

Historische kernen en linten, SCHELLINGWOUDE Schellingwoude (201) I beschrijving Vermoedelijk is Schellingwoude in de 14e eeuw ontstaan als boerderijlint langs de Wijkergouw en na verloop van tijd, mede in verband met wateroverlast en bodemdaling, verplaatst naar de dijk langs het IJ. Daarmee begon ook een grotere oriëntatie op het water (visserij en koopvaardij). Schellingwoude is steeds een dorp van bescheiden omvang gebleven; rond 1850 bestond het uit een enkel bebouwingslint aan de binnenkant van de dijk, tussen de Weersloot in het noorden en de Liergouw in het zuiden. In 1870 werden de Oranjesluizen aangelegd; door woningbouw aan de Noorder IJdijk ontstond hiermee tegelijk een bebouwingsconcentratie haaks op de Schellingwouderdijk. Vervolgens groeide het dijklint eind 19e en begin 20e eeuw vooral in noordelijke richting tot de hoogte van de Schellingwouderbreek. Rond 1935 werd een rij twee-ondereen-kap woningen aan de Liergouw gebouwd, in de jaren ’50 verrees een soortgelijke rij met grotere woningen aan de Wijkergouw. Tot ver in de 20e eeuw bleef Schellingwoude een dorp met een agrarisch achterland. Pas met de aanleg van de volkstuincomplexen Wijkergouw en Rust en Vreugd (1402 gebruiksgroen) begin jaren ’60 en tegelijkertijd de bouw van NieuwendamNoord (604) veranderde deze situatie.

tuin. De gevelwand vormt de scheiding openbaar - privé. Soms is de bebouwing wat teruggelegd, waardoor voortuinen zijn ontstaan. De erfafscheiding aan de straat ligt dan in het verlengde van de rooilijn van de direct aan de dijk gelegen panden en is van groot belang voor de continuïteit in het straatbeeld. De dijkwoningen zijn individueel van karakter of uitgevoerd in kleine series (19e en 20e eeuw). Er zijn globaal twee hoofdgroepen: relatief smalle panden met de nok haaks op de dijk en relatief brede panden met de nok evenwijdig aan de dijk (zie beschrijving Dijklinten algemeen). Tot de eerste groep (A) behoren de (historische) houten huizen, soms met een symmetrische voorgevel, maar veelal asymmetrisch door plaatsing van de voordeur uit het midden. De kleuren van de houtbouw zijn: donII karakteristieken en kwaliteiten kergroen, donkerblauw of grijs dan Schellingwoude is een van de typewel blauwgrijs, met als contrast witte rende dijkdorpen van AmsterdamNoord. De ruimtelijke opbouw is een- kozijnen en ander wit houtwerk. In voudig: het dorp bestaat in hoofdzaak Schellingwoude is houtbouw veruit in de minderheid. uit het bebouwingslint tegen de binnenkant van de Schellingwouderdijk. Ook 19e en 20e-eeuwse bakstenen panden met mansardekap of kap Vrijwel alle panden staan met de voorzijde (woonkant) op kruinhoogte, haaks op de weg, een breedte van drie traveeën en een asymmetrische enkele panden liggen onderaan de dijk. Haaks op de dijk ligt de Noorder voorgevel vallen onder type A. Tot de tweede groep (B) behoren de IJdijk naar de Oranjesluizen, met meeste laat-19e-en vroeg 20evoornamelijk bebouwing op niveau eeuwse bakstenen panden. Vaak van het aangrenzende maaiveld. gaat het om twee woningen onder Tenslotte bestaat het dorp uit twee rijen van twee-onder-een-kap wonin- één kap met een symmetrische voorgevel beëindigd door een (kroon)lijst. gen, aan de Liergouw en de WijkerDe symmetrie komt voort uit de plaatgouw. sing van vensters en deuren. De deDe panden aan de dijk staan in een licht verspringende rooilijn. De dorps- taillering is sober: witte sluitstenen, kerk staat binnendijks achter het lint. profilering van de kroonlijst e.d. De muren zijn uitgevoerd in schoon metDe dijkwoningen vormen met elkaar selwerk of gebroken wit gepleisterd of één doorlopende gevelwand opgegesaust. De raam- en deurkozijnen bouwd uit rijtjes aaneen gebouwde zijn witgeschilderd. panden, veelal twee onder een kap, afgewisseld met losstaande panden. Panden van beide groepen hebben meestal één bouwlaag met een panOp veel plaatsen is het specifieke nen kap, gedekt met rode of anthradijkdorpkarakter te ervaren: door de cietgrijze pannen. Opvallend in Schelsmalle tussenruimtes tussen de huilingwoude is het aantal dijkwoningen zen zijn de zijkanten van de panden van na 1945; tussen de Noorder IJdijk te zien en daarmee de extra onderverdieping én het lager liggende bin- en Schellingwouderdijk 213A bestaat de bebouwing zelfs overwegend uit nendijkse maaiveld, in gebruik als blad 26


panden van na 1945. Deze bebouwing is met twee bouwlagen wat groter dan de eerdere panden van type B, maar sluit aan in de toegepaste materialen: keramische pannen, baksteen, houtwerk. Als toevoeging aan de traditionele ‘dijkwoning-catalogus’ zijn deze panden voorzien van naoorlogse kenmerken als loggia’s, balkonnetjes en luifels. Min of meer vergelijkbaar zijn de rijen arbeiderswoningen aan Liergouw en Noorder IJdijk, bestaand uit eenvoudig uitgevoerde bakstenen woningen van een laag met een kap gedekt met keramische pannen. Zowel aan de Liergouw als bij Noorder IJdijk 63 - 85 is de oorspronkelijke detaillering door renovatie verdwenen. Verder staan aan de Noorder IJdijk enkele vrijstaande panden (burgemeesters- en notariswoning, v.m. postkantoor) uit het eind van de 19e eeuw, die rijker uitgevoerd zijn dan de gelijktijdige dijkwoningen. De traditionele twee-onder-een-kap woningen aan de Wijkergouw zijn wat betreft oorspronkelijke uitvoering en materialisering vergelijkbaar met de dijkwoningen van na 1945. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Voor Schellingwoude geldt bestemmingsplan Zeeburg-Schellingwoude uit 1963. Tussen Wijkergouw en Schellingwouderdijk is plan ‘Landje Roele” in ontwikkeling: 17 koopwoningen. Ter plaatse van de voormaluge school is de bouw van 6 woningen vergund. De afgelopen decennia zijn veel panden voorzien van dakkapellen en uitbouwen. Dit heeft ertoe geleid dat bij een aantal panden de oorspronkelijke dakcontour is vervaagd. De meeste aanen uitbouwen zijn vanaf de Schellingwouderdijk niet of gedeeltelijk zichtbaar.


Historische kernen en linten, SCHELLINGWOUDE IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven voegen zich in de bestaande lintstructuur. bouwinitiatieven sluiten aan bij het kleinschalige karakter van de omgeving. ieder pand heeft een eigen karakteristiek, afwijkend van de buurpanden, maar maakt wel deel uit van dezelfde familie. bouwinitiatieven laten onbebouwde ruimte tussen de hoofdgebouwen intact. steigers en boothuisjes zijn open van vormgeving, waardoor het water optimaal zichtbaar blijft. 2. bouwwerk op zichzelf nieuwbouw langs de Schellingwouderdijk wordt vormgegeven als compact, op zichzelf staand volume in de vorm van een dijkhuis (met onderverdieping aan de achterzijde). bij verbouw blijft de hoofdvorm gehandhaafd. de voorgevel is het meest formeel vormgegeven en is georiënteerd op de straat. de straatgevel is vlak. zijgevels aan de openbare ruimte worden als één geheel vormgegeven. vensters in vooren zijgevels zijn staand van vorm. gevel en gevelbeëindiging/kap zijn duidelijk van elkaar onderscheiden. nieuwbouw die wordt geïnspireerd op een traditioneel bouwtype, houdt het zich aan regels en logica van dat type. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de detaillering is ambachtelijk en uitgevoerd in kwalitatief goede materialen. divers materiaalgebruik is mogelijk, mits aansluitend op het bebouwingslint (bruinrode baksteen, pleisterwerk, hout, glas, gebakken pannen). divers kleurgebruik is mogelijk, mits passend binnen het ‘Waterlandpalet’ (groen, wit of geel en alle varianten daartussen in, grijs, blauw en roodbruin. Kozijnen, lijstwerk en windveren (crème)wit. op de kap rode of antracietgrijze gebakken pannen toepassen. steigers en boothuisjes uitvoeren in hout en metaal. Voor aanvullende beschrijving en criteria voor stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen: zie objectcriteria



blad 27

Historische kernen en linten, NIEUWENDAM

Nieuwendammer Sluispad, Havenpad en Brede Kerkepad. Meerpad en KerI beschrijving kepad fungeerden als verbindingen Het dijklint Nieuwendam -gelegen met het achterland, de overige paden langs de Nieuwendammerdijk- bestaat waren vrijwel louter aan de dijk vergedeeltelijk uit een enkel en gedeelte- bonden ‘achterpaden’. De bloeitijd lijk uit een dubbel bebouwingslint van het dorp viel in de 16e en 17e langs de Waterlandse Zeedijk, met eeuw. enkele haaks daarop staande dwarsstraten en –paden (Meerpad e.d.). Het In de 19e eeuw en later groeide lint heeft een lengte van zo’n twee ki- Nieuwendam aan beide einden. Na lometer. Nieuwendam heeft zich 1870 – toen de Oranjesluizen gereed kleinschalig ontwikkeld vanaf ca. 1300 waren gekomen en de waterstanden tot begin 20e eeuw. Bebouwing van op het IJ gereguleerd konden wordendaarna betreft in hoofdzaak herbouw werd ook aan de buitenkant van de en opvulling van lege plekken. dijk gebouwd. In de eerste decennia van de 20e eeuw verrezen vrij veel Aan de buitenkant van de dijk ontwik- geschakelde arbeiderswoningen. Aan kelden zich vanaf de Middeleeuwen het westelijk deel van de dijk tussen ter hoogte van de Nieuwendamse Meerpad en Waddenweg verdichtte sluis, gelegen tussen de Grote Haven de bebouwing zich in dezelfde tijd tot en de binnendijkse Kleine Die, haeen dubbelzijdig zeer dicht lint; hier venactiviteiten en in het kielzog daar- kreeg de dijk het karakter van een van scheepvaartgerelateerde bedrijsmalle dorps- of kleine-stadsstraat. vigheid (werven e.d.). Als gevolg Tussen de dijk en het tuindorp Nieudaarvan kwam bebouwing tot stand wendam (508) werd de achtersloot ter weerszijden van de sluis. Rond dit rond 1927 gedempt en benut als achdorpsdeel, tussen Meerpad en Nieu- terpad met het riool eronder. wendammerstraat, werd ook over kor- Aan de oostkant van de dijk, ten ooste afstand binnendijks gebouwd aan ten van de Nieuwendammerstraat, Meerpad, Nieuwendammer Molenpad,

Nieuwendam (202)

blad 28


kwam een dicht binnendijks lint tot stand. Ook aan de oude paden vond verdichting plaats (arbeiderswoningen aan het Meerpad). Kort na 1850 werd de Buiksloterham ingepolderd en de Nieuwendammerham als baggerberging in gebruik genomen, het buitendijkse Rietland werd in 1872 opgespoten. De directe relatie dijk – buitenwater ging hierdoor over de grootste lengte verloren, temeer toen grote delen van het buitendijkse gebied in gebruik werden genomen voor industrie, groenaanleg (Vliegenbos) en woningbouw. Nieuwendam werd steeds meer ingekapseld door de Amsterdamse stadsuitbreidingen, in 1921 vond annexatie plaats. Het scheepsbouw gerelateerde bedrijfsterrein aan de Nieuwendammerkade is de afgelopen jaren getransformeerd tot multifunctioneel bedrijfsterrein. De nadruk ligt op kleinschalige bedrijvigheid in de dienstensector. De oude bedrijfsgebouwen zijn gedeeltelijk hergebruikt, ook is nieuwbouw verrezen.


Historische kernen en linten, NIEUWENDAM II Karakteristieken en kwaliteiten De herkenbaarheid van het specifieke dijkdorp-karakter is in Nieuwendam groot. Dijk en bebouwing vormen over de gehele lengte van de dijk feitelijk één geheel. De panden staan met de achterkant op het binnendijkse maaiveld en met de voorgevel op dijkkruinhoogte; ze hebben daardoor aan de achterzijde een verdieping meer dan aan de voorzijde. Door de vele tussenruimten tussen de huizen zijn de zijkanten van de panden te zien en daarmee de extra onderverdie-ping èn het lager liggende binnen- of buitendijkse maaiveld. De merendeels kleinschalige woonen werkpanden – variërend van rijk uitgevoerde houten, soms nog 17e-eeuwse panden tot en met sobere huizen van na 1945- zijn individueel van karakter of uitgevoerd in kleine series (19e en vroege 20e eeuw). De situering is in een doorgaande of licht verspringende rooilijn, aan een of beide zijden van de dijk.

raam- en deurkozijnen zijn witgeschilderd. De ‘invul-bebouwing’ van na 1945 is met twee bouwlagen wat groter dan de eerdere panden aan, maar sluit aan in de toegepaste materialen: pannen, baksteen, houtwerk.

kap is verplicht met een helling tussen de 30 en 75 graden of tussen de 40 en 65, afhankelijk van de situatie. De aangegeven goot- en nokhoogten zijn zodanig dat er geen extra verdieping kan ontstaan. De afgelopen decennia zijn veel panDe binnendijkse bebouwing heeft on- den voorzien van dakkapellen, aangeveer dezelfde karakteristiek als de en uitbouwen. Met name de toevoeging van dakkapellen heeft ertoe gedijkwoningen, afgezien van het gebouwd zijn tegen het dijklichaam. Aan leid dat bij veel panden de oorspronkelijke dakcontour is vervaagd. Nieuwendammer Molenpad, Nieuwendammer Sluispad, Havenpad en Brede Kerkepad staat met name houtbouw, al dan niet met versteende voorgevel, en al dan niet in een groene context. Voor- en zijtuinen komen met name voor aan Meerpad en Nieuwendammer Molenpad. Aan het Molenpad zijn ook de zichtrelaties met de Dieën van belang. Op enkele plekken is bebouwing aanwezig met een afwijkende schaal (verbonden aan v.m. functie): aan het oudste deel van de dijk tussen Meerpad en Nieuwendammerstraat staan De dijkwoningen zijn globaal in twee aan de buitenkant van de dijk enkele hoofdgroepen te verdelen: relatief vroegere pakhuizen (inmiddels omgesmalle panden met de nok haaks op bouwd tot woningen), ter hoogte van de dijk en relatief brede panden met de Nieuwendammerstraat bevindt zich de nok evenwijdig aan de dijk. aan de noordkant van de dijk een ensemble van eind 19e eeuwse woonTot de eerste groep (A) behoren de huizen van twee bouwlagen met kap. houten huizen, soms met een symme- Daartegenover staat het vroegere trische voorgevel, maar veelal asym- postkantoor. Aan de Scheepmakersmetrisch door plaatsing van de voor- kade is enkele decennia geleden de deur uit het midden. De panden zijn oude arbeiderswoningbouw vervandoorgaans drie traveeën breed. Type- gen door sociale woningbouw van rend is de horizontale beplanking voor ongeveer gelijke schaal. de buitenwanden; de topgevels kunnen daarbij vertikaal beplankt zijn. De oudste kern van Nieuwendam, Steeds is de topgevel duidelijk onder- tussen het Meerpad en de Nieuwenscheiden van de begane grond en dammerstraat, is de omgeving van de steekt ook vaak iets over. Klokgevels, sluis tussen de Grote Haven en de detaillering en ‘goedjaarseinden’ (ach- binnendijks gelegen Kleine Die. De teraanbouwen die na een winstgebebouwing is wat groter en vrij wat vend jaar gebouwd werden) wijzen op monumentaler dan verder op de dijk. de rijkdom van de bouwers van de Over korte afstand is van voortuinen panden. De kleuren van de houtbouw sprake. De houtbouw uit de bloeiperizijn: donkergroen -ook wel donkerode van het dorp is merendeels aanblauw- met als contrast witte kozijnen gewezen als rijksmonument. Aan dit en ander wit houtwerk. Ook 19e en deel van de dijk staat ook de meeste 20e-eeuwse bakstenen panden met bebouwing met bijzondere functies mansardekap of kap haaks op de (o.a. kerken). Ten westen van het weg, een breedte van drie traveeën Meerpad en ten oosten van de Nieuen een asymmetrische voorgevel be- wendammerstraat staat incidenteel horen tot de eerste groep. houtbouw, en veel twee-onder-een kap-panden als zojuist beschreven, Tot de tweede groep (B) behoren de met grote dakkapellen aan vooren meeste laat-19e-eeuwse bakstenen zijkanten. Bij enkele huizen is het dak panden. Vaak gaat het om twee wohoger opgetrokken, waardoor een min ningen onder één kap met een symof meer complete verdieping is ontmetrische voorgevel beëindigd door staan. een (kroon)lijst. De symmetrie komt voort uit de plaatsing van vensters en III Huidig ruimtelijk beleid en dydeuren. De detaillering is sober: witte namiek sluitstenen, profilering van de kroon- De Nieuwendammerdijk en omgeving lijst e.d; ook komt het gebruik van gele vallen in het bestemmingsplan ‘Nieubaksteen voor de detaillering voor. Dit wendam-Zuid, eerste partiële herzietype wordt ook wel rentenierswoninning’ (2003). Het bestemmingsplan gen genoemd. Panden van beide gaat uit er van uit dat de functie wogroepen hebben meestal één bouwnen aan de dijk prioriteit houdt. Vrijwel laag met een pannen kap, gedekt met steeds is het aantal huidige bouwlarode of anthracietgrijze pannen. De gen als maximum gehanteerd, een versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 29

Historische kernen en linten, NIEUWENDAM

blad 30



Historische kernen en linten, NIEUWENDAM IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven voegen zich in de bestaande lintstructuur. bouwinitiatieven sluiten aan bij het kleinschalige karakter van de omgeving. ieder pand heeft een eigen karakteristiek, afwijkend van de buurpanden, maar maakt wel deel uit van dezelfde familie. bouwinitiatieven laten onbebouwde ruimte tussen de hoofdgebouwen intact. steigers en boothuisjes zijn open van vormgeving, waardoor het water optimaal zichtbaar blijft. 2. bouwwerk op zichzelf nieuwbouw langs de Nieuwendammerdijk wordt vormgegeven als compact, op zichzelf staand volume in de vorm van een dijkhuis (met onderverdieping aan de achterzijde). bij verbouw blijft de hoofdvorm gehandhaafd. de voorgevel is het meest formeel vormgegeven en is georiënteerd op de straat. de straatgevel is vlak. zijgevels aan de openbare ruimte worden als één geheel vormgegeven. vensters in vooren zijgevels zijn staand van vorm. gevel en gevelbeeïndiging/kap zijn duidelijk van elkaar onderscheiden. nieuwbouw die wordt geïnspireerd op een traditioneel bouwtype, houdt het zich aan regels en logica van dat type. bij functieverandering een winkelpui niet volledig vervangen door een woonpui. buitendijks gelegen bedrijfsgebouwen behouden bij verbouw hun bedrijfsmatige karakter. Nieuwendammerkade: bij eventuele nieuwbouw heldere en duidelijke hoofdvorm en heldere dakcontour. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de detaillering is ambachtelijk en uitgevoerd in kwalitatief goede materialen. divers materiaalgebruik is mogelijk, mits aansluitend op het bebouwingslint (bruinrode baksteen, hout, glas, gebakken pannen). divers kleurgebruik is mogelijk, mits passend binnen het ‘Waterlandpalet’ (groen, wit of geel en alle varianten daartussen in, grijs, blauw en roodbruin. Kozijnen, lijstwerk en windveren (crème)wit. op de kap rode of antracietgrijze gebakken pannen toepassen. Nieuwendammerkade: terughoudend en eenduidig kleurbeeld (bij nieuwbouw geïntegreerd in ontwerp van het geheel), Nieuwendammerkade: beperkt palet materialisering aan de openbare zijde en aan de waterkant. Voor aanvullende beschrijving en criteria voor stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen: zie objectcriteria



blad 31

Historische kernen en linten, BUIKSLOTERDIJK

Buiksloterdijk (203) I beschrijving Over de vroegste geschiedenis van Buiksloot is niet veel bekend. Mogelijk was het dorp in aanvang een noord – zuid lopend boerderijlint ter hoogte van de Kadoelerbreek. Een deel van het oorspronkelijke dorp is vermoedelijk bij de vorming van deze breek, begin 15e eeuw, verloren gegaan. Net als bij Schellingwoude heeft de bewoning zich naderhand naar de Waterlandse zeedijk verplaatst, waarmee ook een grotere oriëntatie op het water (visserij en koopvaardij) begon. Het dorp profiteerde in de 17e eeuw van de aanleg van de trekvaart van het Tolhuis naar Buiksloot en Purmerend in 1600 en de droogmaking van het Buikslotermeer. Dankzij de waterverbindingen ontwikkelde Buiksloot zich tot een welvarend dorp. Ook aan de dijk van de Buikslotermeerpolder, gelegen even ten oosten van de Buiksloterdijk, ontstond over korte afstand bebouwing bij de verbinding tussen beide dijken. In 1824 werd de trekvaart benut voor de aanleg van het Noordhollandsch Kanaal. Rond het punt waar het kanaal de dijk doorsnijdt, verdichtte de bebouwing zich. Ook breidde het lint zich aan beide einden uit. Door demping van delen van het IJ (Buiksloter- en Nieuwendammerham) ging de ligging aan het open water verloren. De landelijke context van het dorp verdween door de aanleg van woonwijken in de Buiksloterham (Bloemenbuurt 504, na 1922) en in de Buikslotermeerpolder (Banne Buiksloot Zuid 605, rond 1965). Dijk en bebouwingslint werden doorblad 32

sneden door de aanleg van de Nieuwe Leeuwarderweg (1968). Ook vond sloop plaats voor de verlenging van de (Nieuwe) Purmerweg (niet doorgegaan). Eerder al was de bebouwing aan de dijk van de Buikslotermeerpolder geheel gesloopt in verband met dijkversterking. Eind jaren ’80 van de 20e eeuw verrees tussen de Buiksloterdijk en de Nieuwe Purmerweg een nieuw buurtje bestaand uit eengezinswoningen. II karakteristieken en kwaliteiten De Buiksloterdijk vormt met de Leeuwarderweg, ten zuiden van de Nieuwe Leeuwarderweg, het historisch dijkdorp Buiksloot. Van de binnen de bebouwde kom van Amsterdam-Noord gelegen dijklinten heeft Buiksloot met de Nieuwendammerdijk (202) het grootste aantal monumentale gebouwen. De ruimtelijke opbouw is bijzonder eenvoudig: Buiksloot bestaat uit niet meer dan het bebouwingslint tegen de binnenkant van de dijk. Vrijwel alle panden staan met de voorzijde (woonkant) op kruinhoogte. Het lint wordt onderbroken door de Nieuwe Purmerweg/sluissituatie en in tweeën geknipt door de Nieuwe Leeuwarderweg; tussen Buiksloterdijk en Leeuwarderweg is nauwelijks nog een visuele relatie. Het buurtje uit de jaren ‘80 van de 20e eeuw tussen de dijk en de Nieuwe Purmerweg vormt een afzonderlijke enclave. De bebouwing bestaat uit eengezinswoningen: vrijstaand, twee onder een kap en langs de oostkant van de Buikslotermeerdijk een langere rij aaneen gebouwde woningen. De Welstandsnota (2004)

panden zijn uitgevoerd in baksteen en voorzien van zadeldaken, al dan niet met gedeeltelijke opvulling tussen tegenoverliggende dakvlakken. De geveldetaillering is gedeeltelijk uitgevoerd in plaatmateriaal. De panden aan de dijk staan in merendeels rechte, hier en daar licht verspringende rooilijn. De dorpskerk staat binnendijks achter het lint. De dijkwoningen vormen met elkaar doorlopende gevelwanden: aan de Leeuwarderweg tussen Waddenweg en Leeuwarderweg, aan de Buiksloterdijk tussen Leeuwarderweg en Noordhollandsch Kanaal en tussen kanaal en Marjoleinstraat. De gevelwanden zijn opgebouwd uit losstaande panden en uit rijtjes aaneen gebouwde panden (twee tot vijf). Aan de Leeuwarderweg staan overwegend aaneen gebouwde panden, aan de Buiksloterdijk losstaande. Op een aantal plaatsen is het specifieke dijkdorpkarakter te ervaren: door de smalle tussenruimtes tussen de huizen zijn de zijkanten van de panden te zien en daarmee de extra onderverdieping èn het lager liggende binnendijkse maaiveld, in gebruik als tuin. Veel smalle tussenruimtes zijn dichtgezet met hekwerken. De gevelwand vormt de scheiding openbaar - privé. Incidenteel is de bebouwing wat teruggelegd, waardoor voortuinen zijn ontstaan. De erfafscheiding aan de straat ligt dan in het verlengde van de rooilijn van de direct aan de dijk gelegen panden en is met de rooilijn van groot belang voor de continuïteit in het straatbeeld. De dijkwoningen zijn individueel van versie 1.0 van 1 juli 2004

Historische kernen en linten, BUIKSLOTERDIJK karakter of uitgevoerd in kleine series (19e en 20e eeuw). In Buiksloot zijn de individuele panden in de meerderheid. Er zijn globaal twee hoofdgroepen dijkwoningen: relatief smalle panden met de nok haaks op de dijk en relatief brede panden met de nok evenwijdig aan de dijk (zie beschrijving Dijklinten algemeen). Tot de eerste groep (A) behoren de (historische) houten huizen, soms met een symmetrische voorgevel, maar veelal asymmetrisch door plaatsing van de voordeur uit het midden. De kleuren van de houtbouw zijn: donkergroen, donkerblauw of grijs dan wel blauwgrijs, met als contrast witte kozijnen en ander wit houtwerk. Ook is wit toegepast voor de gevelbeplanking. Fraai uitgevoerde klokgevels en een rijke detaillering wijzen op de welstand van de bouwers van de panden (o.a. ‘kapiteinswoningen’ bij de sluis aan het ‘westeinde’). Ook 19e en vroeg 20e-eeuwse bakstenen panden met mansardekap of kap haaks op de weg, een breedte van drie traveeën en een asymmetrische voorgevel vallen onder type A, evenals enkele moderne hout/steenbouw panden van 1945. Type A komt in Buiksloot vaker voor dan type B. Tot de tweede groep (B) behoren de meeste laat-19e-en vroeg 20eeeuwse bakstenen panden. Vaak gaat het om twee woningen onder één kap met een symmetrische voorgevel beëindigd door een (kroon)lijst. De symmetrie komt voort uit de plaatsing van vensters en deuren. De detaillering is sober: witte sluitstenen, profilering van de kroonlijst e.d. De muren zijn uitgevoerd in schoon metselwerk of gebroken wit gepleisterd of gesaust, in een enkel geval ook zeer donkerbruin. De raam- en deurkozijnen zijn witgeschilderd.

240, v.m. café bij hoek Nieuwe Purmerweg). III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Voor de Leeuwarderweg geldt geen bestemmingsplan. De Buiksloterdijk valt in het bestemmingsplan Banne Buiksloot-Zuid (1994) en de Partiële herziening van het noordelijk gedeelte van het AUP. Het Ninteman-terrein valt onder het bestemmingsplan Buikslotermeerdijk/Purmerweg (Nintemanterrein) uit 1987. De afgelopen decennia zijn veel panden voorzien van dakkapellen, aanen uitbouwen. Met name de toevoeging van dakkapellen heeft ertoe geleid dat bij een aantal panden de oorspronkelijke dakcontour is vervaagd. De meeste aanen uitbouwen zijn vanaf de dijk niet of maar zeer gedeeltelijk zichtbaar.

Panden van beide groepen hebben meestal één bouwlaag met een pannen kap, gedekt met rode of anthracietgrijze pannen. Langs de dijk staat ook een aantal wat grotere panden met twee bouwlagen plus kap, zoals het vroegere gemeentehuis (nr. 228, houtbouw, herbouwd 1983) en enkele panden van twee lagen zonder kap als het rijtje aan het eind van de Leeuwarderweg (begin 20e eeuw). Aan enkele panden is nog de vroegere functie afleesbaar, bijvoorbeeld (nr.



blad 33

Historische kernen en linten, BUIKSLOTERDIJK

blad 34



Historische kernen en linten, BUIKSLOTERDIJK IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven voegen zich in de bestaande lintstructuur. bouwinitiatieven sluiten aan bij het kleinschalige karakter van de omgeving. ieder pand heeft een eigen karakteristiek, afwijkend van de buurpanden, maar maakt wel deel uit van dezelfde familie. bouwinitiatieven laten onbebouwde ruimte tussen de hoofdgebouwen intact. 2. bouwwerk op zichzelf nieuwbouw langs de Buiksloterdijk wordt vormgegeven als compact, op zichzelf staand volume in de vorm van een dijkhuis (met onderverdieping aan de achterzijde). bij verbouw blijft de hoofdvorm gehandhaafd. de voorgevel is het meest formeel vormgegeven en is georiënteerd op de straat. de straatgevel is vlak. zijgevels aan de openbare ruimte worden als één geheel vormgegeven. vensters in vooren zijgevels zijn staand van vorm. gevel en gevelbeeïndiging/kap zijn duidelijk van elkaar onderscheiden. nieuwbouw die wordt geïnspireerd op een traditioneel bouwtype, houdt het zich aan regels en logica van dat type. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik -

de detaillering is ambachtelijk en uitgevoerd in kwalitatief goede materialen. divers materiaalgebruik is mogelijk, mits aansluitend op het bebouwingslint (bruinrode baksteen, pleisterwerk, hout, glas, gebakken pannen). divers kleurgebruik is mogelijk, mits passend binnen het ‘Waterlandpalet’ (groen, wit of geel en alle varianten daartussen in, grijs, blauw en roodbruin. Kozijnen, lijstwerk en windveren (crème)wit. op de kap rode of antracietgrijze gebakken pannen toepassen. buurtje tussen dijk en Nieuwe Purmerweg: aansluiten bij bestaand materiaalen kleurgebruik en bestaande detaillering. Voor aanvullende beschrijving en criteria voor stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen: zie objectcriteria



blad 35

Historische kernen en linten, LANDSMEERDER- en OOSTZANERDIJK e.o.

kant van de dijk. Inmiddels is de bedrijvigheid hier vrij divers van karakter. Kadoelen is in de Middeleeuwen ontstaan op de westoever van de Nieuwe Gouw, maar vermoedelijk weggespoeld. Aan de westkant van de Wilmkebreek werd het dorp herbouwd en ontstond een langgerekt bewoningslint. Tegen eind 19e eeuw kwam een tweede bewoningslint in het binnengebied op gang, aan het Zuideinde. In de periode tot 1940 verdichtten de linten aan Kadoelenweg en Zuideinde zich en werd ook aan de ‘aftakkingen’ H. Soeteboomstraat en J. Honigstraat (westelijk deel) gebouwd. II Karakteristieken en kwaliteiten De ruimtelijke opbouw van de Landsmeerder- en de Oostzanerdijk is eenvoudig en bestaat uit een bewoningslint alleen aan de binnenkant van de dijk of aan zowel de binnenals de buitenkant. Bebouwing aan beide zijden van de dijk is overheersend. De meeste panden staan met de voorzijde op kruinhoogte; aan de westkant van de Oostzanerdijk is na de vorming van de Noorder IJpolder lintbebouwing op benedendijks maaiveld ontstaan. Deze staat met de voorgevel gericht naar Kometensingel of Melkweg. De woningen aan de dijk staan in merendeels rechte of licht verspringende rooilijn en vormen met elkaar doorlopende gevelwanden, behalve aan de oostkant van de Landsmeerderdijk waar een aantal verspreide panden/blokjes staat. De gevelwanden zijn opgebouwd uit korte rijtjes aaneen gebouwde panden, merendeels twee onder een kap, afgewisseld met losstaande panden. Op een aantal plaatsen is het specifieke dijkdorpkarakter te ervaren: door de smalle tussenruimtes tussen de huiniet meer aan het water, de LandsLandsmeerder- en Oostzanerdijk zen zijn de zijkanten van de panden meerderdijk ligt aan het in de Noorder e.o. (204) te zien. Veel smalle tussenruimtes zijn IJpolder uitgespaarde Zijkanaal I. I Beschrijving Het bewoningslint aan de Oostzaner- dichtgezet met hekwerken. Zowel de Landsmeerderdijk als de De gevelwand vormt de scheiding dijk/Landsmeerderdijk ontwikkelde Oostzanerdijk maken deel uit van de zich rond de overhaal/sluis die vanaf openbaar - privé. Zeer incidenteel is historische Waterlandse Zeedijk, die het IJ toegang gaf naar de Twiske en de bebouwing wat teruggelegd, waareeuwenlang de grens vormde tussen daarmee naar de Zaanstreek. Er werd door voortuintjes zijn ontstaan. De het bewoonde binnengebied en het vooral aan de binnenkant van de dijk erfafscheiding aan de straat ligt dan in buitenwater van het IJ. Met de aanleg gewoond. Na de totstandkoming van het verlengde van de rooilijn van de van de Noorder IJpolder in 1865 en direct aan de dijk gelegen panden en de Noorder IJpolder nam de beboude latere bouw van Tuindorp Oostis met de rooilijn van groot belang wing aan de buitenkant van de dijk zaan (501) veranderde deze situatie toe. Langs Zijkanaal I vestigden zich voor de continuïteit in het straatbeeld. ingrijpend. De Oostzanerdijk ligt nu Vanwege het merendeels ontbreken scheepswerven e.d. aan de buitenblad 36



Historische kernen en linten, LANDSMEERDER- en OOSTZANERDIJK e.o. van voortuinen en omdat de gevelwanden direct aan de openbare ruimte grenzen heeft het gedeelte van de dijk met tweezijdige bebouwing een zeer stenig karakter.Ter hoogte van de Wilmkebreekpolder heeft de dijk juist een uitgesproken groen karakter: aan de binnenkant van de dijk staat weinig bebouwing waardoor er zicht is op het weidegebied, aan de buitenkant grenst de dijk aan Zijkanaal I. De bebouwing bestaat uit enkele bedrijfsgebouwen en schuurtjes e.d. bij de woonboten in het kanaal. De dijkwoningen zijn individueel van karakter of uitgevoerd in kleine series (19e en 20e eeuw). Panden van na 1945 zijn in het lint ingepast wat betreft massa, hoogte, kapvorm en materialisering. Met elkaar vormen de woningen een waardevolle doorsnede van de dijkwoning als bouwtype door de eeuwen heen. Er zijn globaal twee hoofdgroepen dijkwoningen: relatief smalle panden met de nok haaks op de dijk en relatief brede panden met de nok evenwijdig aan de dijk (zie beschrijving Dijklinten algemeen). Tot de eerste groep (A) behoren de (historische) houten huizen, soms met een symmetrische voorgevel, maar veelal asymmetrisch door plaatsing van de voordeur uit het midden. De kleuren van de houtbouw –ook als sprake is van gedeeltelijke houtbouwzijn: donkergroen, crème/wit, donkerblauw of grijs dan wel blauwgrijs, met (als contrast) witte kozijnen en ander wit houtwerk. Incidenteel is donkergrijs/zwart houtwerk als gevelbekleding toegepast. Ook 19e en vroeg 20e-eeuwse bakstenen panden met mansardekap of kap haaks op de weg, een breedte van drie traveeën en een asymmetrische voorgevel vallen onder type A, evenals hout/steenbouw panden van 1945. Tot de tweede groep (B) behoren de meeste laat-19e-en vroeg 20eeeuwse bakstenen panden. Vaak gaat het om twee woningen onder één kap met een symmetrische voorgevel beëindigd door een (kroon)lijst. De symmetrie komt voort uit de plaatsing van vensters en deuren. De detaillering is sober: witte sluitstenen, banden van gele siersteen, profilering van de kroonlijst e.d. Sommige panden laten invloed van jugendstil en Amsterdamse School zien. De muren zijn doorgaans uitgevoerd in schoon metselwerk of gebroken wit gepleisterd of gesaust, in een enkel geval ook zeer donkerbruin. De raam- en deurkozijnen zijn witgeschilderd.

benedenverdieping. 20e-eeuwse panden hebben soms twee bouwlagen aan de dijk en kunnen voorzien zijn van een plat dak. Langs de dijk staat ook een aantal grotere panden, voornamelijk bedrijfspanden (hallen/loodsen) aan de buitenkant van de dijk. Opgenomen in het binnendijkse lint is een aantal kleinschalige winkel- en bedrijfspanden, soms nog in functie. De bebouwing op buitendijks maaiveld aan de westkant van de Oostzanerdijk en aan Zuideinde, Kadoelenweg, Stoombootweg, J. Honigstraat en H. Soeteboomstraat heeft een karakteristiek en kwaliteit die gedeeltelijk overeenkomstig is met de dijkbebouwing. Het grootste verschil is dat deze bebouwing niet tegen een dijklichaam staat. Een tweede verschil is de groenere context: de huizen zijn meestal voorzien van vooren achtertuinen, indien losstaand ook van zijtuinen. Het groene, landelijke beeld wordt aan de Kadoelenweg en de Stoombootweg vervolmaakt door een sloot met bruggen naar de huiserven. Overeenkomstig met de dijkbebouwing zijn maat- en schaalverhoudingen. Het gaat om korte blokken bestaand uit identieke series arbeidersen middenstandswoningen en om individueel vormgegeven woningen van bescheiden schaal, met de kap zowel haaks op als evenwijdig met de weg. Ook komen blokjes met samengestelde kappen voor (Melkweg, Kadoelenweg). Met name huizen met de kap haaks op de weg zijn op de begane grond voorzien van erkers. Enigszins tuindorp-achtige blokjes staan aan de Honigstraat en aan de westzijde van de Kadoelenweg: eenvoudige arbeiderswoningen van een bouwlaag onder een met rode pannen gedekt dak. Om ritmering in de gevelwanden te bewerkstelligen is aan de Kadoelenweg een afwisseling van haakse (hoeken) en evenwijdige kappen (middendeel) gehanteerd. Bijzonder elementen in het gebied zijn het oude (19e eeuwse) en nieuwe gemaal (1987) aan de Landsmeerderdijk en enkele stolpboerderijen en kaakbergen aan de Kadoelenweg en het Zuideinde. Langs de Landsmeerderdijk ligt een lint van woonboten. Op de kant zijn schuurtjes verrezen en als afscheiding met de weg zijn heggen en hekwerken geplaatst.

invloed op het straatbeeld, zowel bij dak vlakken evenwijdig aan en haaks op de straat. De meeste aanen uitbouwen zijn vanaf de dijk niet of maar zeer gedeeltelijk zichtbaar. Dat is wel het geval aan de lintbebouwing aan Kadoelenweg, Zuideinde e.d.. De ruimte tussen de panden kan hier gaan dichtgroeien. De belangrijkste dynamiek bij de woonboten in Zijkanaal I betreft het plaatsen van bijgebouwen op de walkant en het aanbrengen van schuttingen op de grens met de openbare weg.

III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Het gehele gebied valt onder het bestemmingsplan Kadoelen/Oostzanerwerf II uit 1999. Panden van beide groepen hebben De afgelopen decennia zijn veel panmeestal aan de dijk één bouwlaag den voorzien van dakkapellen, aanmet een pannen kap, gedekt met rode en uitbouwen. Met name aan de of anthracietgrijze pannen. Aan de Landsmeerder- en de Oostzanerdijk is achterzijde, onder aan de dijk, is een de toevoeging van dakkapellen van versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 37

Historische kernen en linten, LANDSMEERDER- en OOSTZANERDIJK e.o.

blad 38



Historische kernen en linten, LANDSMEERDER- en OOSTZANERDIJK e.o. IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwinitiatieven voegen zich in de bestaande lintstructuur. bouwinitiatieven sluiten aan bij het kleinschalige karakter van de omgeving. ieder pand heeft een eigen karakteristiek, afwijkend van de buurpanden, maar maakt wel deel uit van dezelfde familie. bouwinitiatieven laten onbebouwde ruimte tussen de hoofdgebouwen intact. steigers en boothuisjes zijn open van vormgeving, waardoor het water optimaal zichtbaar blijft. bijgebouwen op kade en oever dusdanig plaatsen en vormgeven, dat vanaf de openbare weg zicht op het water mogelijk blijft. 2 bouwwerk op zichzelf nieuwbouw langs de Landsmeerder- en de Oostzanerdijk wordt vormgegeven als compact, op zichzelf staand volume in de vorm van een dijkhuis (met onderverdieping aan de achterzijde). bij verbouw blijft de hoofdvorm gehandhaafd. de voorgevel is het meest formeel vormgegeven en is georiënteerd op de straat. de straatgevel is vlak. zijgevels aan de openbare ruimte worden als één geheel vormgegeven. vensters in vooren zijgevels zijn staand van vorm. -

gevel en gevelbeeïndiging/kap zijn duidelijk van elkaar onderscheiden. nieuwbouw die wordt geïnspireerd op een traditioneel bouwtype, houdt het zich aan regels en logica van dat type. buitendijks gelegen bedrijfsgebouwen behouden bij verbouw hun bedrijfsmatige karakter. bijgebouwen op kade en oever hebben een rechthoekige vorm en een kap toegangsbruggen (Kadoelenweg, Stoombootweg) zijn maximaal 3 m breed. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik de detaillering is ambachtelijk en uitgevoerd in kwalitatief goede materialen. divers materiaalgebruik is mogelijk, mits aansluitend op het bebouwingslint (bruinrode baksteen, hout, glas, gebakken pannen). divers kleurgebruik is mogelijk, mits passend binnen het ‘Waterlandpalet’ (groen, wit of geel en alle varianten daartussen in, grijs, blauw en roodbruin. Kozijnen, lijstwerk en windveren (crème)wit. op de kap rode of antracietgrijze gebakken pannen toepassen. bijgebouwen op kade en oever uitvoeren in hout. steigers en boothuisjes uitvoeren in hout en/of metaal. Voor aanvullende beschrijving en criteria voor stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen: zie objectcriteria



blad 39

Historische kernen en linten, TWISKE-ZUID

met een schuin dak. De eerste groep wordt òf gekenmerkt door grote glasI Beschrijving vlakken en een verticale ritmering Tussen de Kadoelenweg en het Zuidoor betonnen kolommen in de voordeinde was tussen eind 19e eeuw en gevel (Adriaan Loosjesstraat, Honigca. 1940 het gebied rond de Stoomstraat) òf door een meer traditionele bootweg bebouwd geraakt met zowel baksteen gevel, geritmeerd door balindividuele als seriematige woningen kons (Stentorweg e.o). Woningen van (204A). In de periode na de Tweede beide hoofdgroepen zijn eenvoudig Wereldoorlog werd het ten noorden uitgevoerd en weinig gedetailleerd. daarvan gelegen deel van OostzaBindend element in het straatbeeld nerwerf verstedelijkt. De bebouwing zijn de dakranden bij de woningen aan de A. Loosjesstraat, de J. Honig- met plat dak en de dakvlakken evenstraat (oostelijk deel) en de C. Sorgwijdig aan de straat bij de woningen dragerstraat verrees in 1955, daarna voorzien van een kap. Op veel plaatvolgde de Astasiastraat in 1956, tersen is de dakrand bij de platte daken wijl de overige straten in 1960 aan de echter verdwenen door het plaatsen beurt waren. Nog slechts enkele jaren van een dakopbouw. oud tenslotte is de bebouwing rond De recente bebouwing aan het Jacob het Jacob Groenplantsoen. Groenplantsoen wijkt van het bovenEr verrezen in Twiske Zuid hoofdzabeschreven beeld af; de huizen hebkelijk aaneen gebouwde eengezinsben één bouwlaag onder een samenwoningen met vooren achtertuin. gestelde kap. Het materiaalgebruik (baksteen, pannen) sluit aan bij de II Karakteristieken en kwaliteiten rest van Twiske-Zuid. Het woonmilieu in Twiske-Zuid sluit wat betreft het groene karakter en de III Huidig ruimtelijk beleid en dykleinschaligheid aan bij de oudere namiek bebouwing van het Zuideinde en de Het grootste deel van het gebied valt Kadoelenweg. Een belangrijk verschil onder het bestemmingsplan Kadoeis echter de seriematigheid van de len/Oostzanerwerf II uit 1999. Het Jabebouwing in Twiske-Zuid. Er zijn cob Groenplantsoen valt onder het twee hoofdgroepen te onderscheiden: bestemmingsplan Twiske-Zuid, uitblokken bestaand uit woningen van werking 1 uit 1996. twee bouwlagen onder een plat of De meest in het oog springende dyzeer flauw hellend dak en blokken be- namiek in Twiske-Zuid betreft het staand uit woningen van twee lagen plaatsen van dakopbouwen op de

Twiske Zuid (204B)

blad 40


platte daken. Het gevelbeeld raakt hierbij ingrijpend gewijzigd. Privatisering van eerdere sociale woningbouw brengt daarnaast wijziging van deuren en raamkozijnen, kleurgebruik e.d. met zich mee. Het seriematige karakter van de woningen wordt hierdoor veel minder. In de tuinen worden schuurtjes en hekwerken bijgeplaatst.


Historische kernen en linten, TWISKE-ZUID IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaalverhoudingen per blok of rij. 2 bouwwerk op zichzelf eventuele nieuwbouw heeft een heldere hoofdvorm (kubus, liggende rechthoek al dan niet met kap). 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik ingrepen sluiten aan in materialisering, kleuren detaillering bij de rij of het blok, bij eventuele nieuwbouw sluiten materialisering, kleuren detaillering aan bij de rij of het blok.



blad 41

Historische kernen en linten, BUIKSLOTERWEG

Buiksloterweg (205) I Beschrijving Het gebied bij het Tolhuis is, samen met de historische dijklinten en de dorpskernen, het vroegst gebruikte en nog steeds bebouwde gebied van Amsterdam-Noord. Bij de hier in 1600 gegraven Buikslotertrekvaart werd een Tolhuis gebouwd. Dit werd een belangrijk aankomst- en vertrekpunt voor schepen, waardoor het Tolhuis ook als herberg ging fungeren. Een veerboot voer vanaf de Stadsherberg naar het Tolhuis, en vandaar via de Trekvaart naar Buiksloot. Dit veer was een belangrijke schakel in de verbinding tussen Amsterdam en NoordHolland. De Buiksloterweg is tot in de 20e eeuw de belangrijkste toegang geweest tot Amsterdam-Noord. In 1824 werd hier het Groot Noordhollandsch Kanaal geopend. Het werd bij het Tolhuis van een aantal sluizen voorzien. Het sluiscomplex en de overstap voor personenvervoer van de Buiksloterveerhaven naar het veerhaventje in het Noordhollandsch kanaal (om de sluistijden te omzeilen) brachten allerlei activiteiten met zich mee. Als gevolg daarvan verrees hier in de loop van de 19e en het begin van de 20e eeuw het bebouwingslint aan de Buiksloterweg. De rijtjes sluiswachter- en sluisknechtswoningen direct aan de sluis dateren uit 1839; de politiepost op de hoek is gebouwd in 1915-1916. Al rond 1900 lagen er woonboten in het Buiksloterkanaal. Nog steeds meert het veer vanaf Amsterdam centrum aan bij de Buiksloterweg; de weg vormt nog steeds een belangrijke toegang tot Amsterdam-Noord. II Karakteristieken en kwaliteiten De bebouwing, zowel de dienstwoblad 42

ningen van het sluizencomplex als de beide lintjes langs de Buiksloterweg, is meestal aaneengesloten gebouwd en staat met de kap parallel aan de weg. Het gaat óf om individuele panden óf om kleine series zoals de woningen bij de sluizen. De bebouwing bestaat uit kleinschalige, traditioneel vormgegeven woonhuizen in (gepleisterde) baksteen en met een met pannen gedekte kap. Diverse kapvormen zijn hier te vinden: zadel- en mansardekap, schilddak en allerlei tussenvormen komen voor. De gevels zijn van oorsprong vlak en laten een duidelijk onderscheid in gevel en kap zien. Woonboten nemen in het gebied een prominente plaats in. Door het grote aantal, de hoogte, de omvang ervan en het intensieve oevergebruik zijn zowel het veerhaventje bij de Buiksloterweg als de sluis Willem III als zodanig niet meer te ervaren. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Van kracht is het bestemmingsplan Laanwegkwartier en de Partiële herziening van het Algemeen Uitbreidingsplan. De meeste woonhuizen langs de Buiksloterweg zijn nog steeds in corporatiebezit. Hier zijn - vanwege onduidelijkheid over de toekomst van het gebied - al enige tijd weinig investeringen gedaan (weinig dakkapellen e.d.) Aan Buiksloterweg 9c-9h zijn wat verbouwingen te zien, in de vorm van tot nieuwe bouwlaag geworden dakkapellen en forse aanen uitbouwen. Alleen de woonbootbewoners hebben vergaande bouwactiviteiten ondernomen. De sluiswachterwoningen staan op de gemeentelijke monumentenlijst, de politiepost op de rijkslijst. Welstandsnota (2004)


Historische kernen en linten, BUIKSLOTERWEG IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven voegen zich in de bestaande lintstructuur. bouwinitiatieven sluiten aan bij het kleinschalige karakter van de omgeving. ieder pand heeft een eigen karakteristiek, afwijkend van de buurpanden, maar maakt wel deel uit van dezelfde familie. bouwinitiatieven laten onbebouwde ruimte tussen de hoofdgebouwen intact. bij de sluiswachterwoningen worden bouwinitiatieven beoordeeld op de gevolgen voor het rijtje woningen als geheel. steigers en boothuisjes zijn open van vormgeving, waardoor het water optimaal zichtbaar blijft. bijgebouwen op kade en oever dusdanig plaatsen en vormgeven, dat vanaf de openbare weg zicht op het water mogelijk blijft. 2. bouwwerk op zichzelf nieuwbouw wordt vormgegeven als compact, op zichzelf staand volume. bij verbouw blijft de hoofdvorm gehandhaafd. de voorgevel is het meest formeel vormgegeven en is georiënteerd op de straat. de straatgevel is vlak. zijgevels aan de openbare ruimte worden als één geheel vormgegeven. vensters in vooren zijgevels zijn staand van vorm. gevel en gevelbeëindiging/kap zijn duidelijk van elkaar onderscheiden. nieuwbouw die wordt geïnspireerd op een traditioneel bouwtype, houdt het zich aan regels en logica van dat type. bij de panden Buiksloterweg 9c-9h kan de kap aan de straatkant worden uitgebouwd tot een volledige verdieping, mits de voorgevel als één geheel wordt vormgegeven. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de detaillering is ambachtelijk en uitgevoerd in kwalitatief goede materialen. divers materiaalgebruik is mogelijk, mits aansluitend op het bebouwingslint (bruinrode baksteen, hout, glas, gebakken pannen). divers kleurgebruik is mogelijk, mits passend binnen het ‘Waterlandpalet’ (groen, wit of geel en alle varianten daartussen in, grijs, blauw en roodbruin. Kozijnen, lijstwerk en windveren (crème)wit. op de kap rode of antracietgrijze gebakken pannen toepassen. bijgebouwen op kade en oever uitvoeren in hout. steigers en boothuisjes uitvoeren in hout en metaal. Voor aanvullende beschrijving en criteria voor stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen: zie objectcriteria



blad 43

Historische kernen en linten, DURGERDAM

Durgerdam (206) I beschrijving Het dijkdorp Durgerdam ligt aan de Waterlandse Zeedijk, grotendeels westelijk van de landtong de polder IJdoorn. Zeevaart was het belangrijkste middel van bestaan, totdat in de 18e eeuw de Amsterdamse handel in verval raakte. Steeds meer zeelieden schakelden over op de visserij. De Durgerdamse haven is dus voor het dorp eeuwenlang van groot belang geweest. Durgerdam bestaat uit een binnendijks, bovenaan de dijk gelegen bebouwingslint. Er is een sterke relatie met het open polder land achter het lint en het Buiten-IJ aan de voorzijde. De Durgerdammerdijk maakt in het midden een knik; op die hoogte zijn er zijwegen waaraan de openbare gebouwen liggen. De kerk ligt benedendijks aan het Kerkepad; het huis met torentje, ook wel ‘De Kapel’ genoemd, ligt buitendijks. Het haventje ligt sedert 1840 oostelijk van ‘De Kapel’ ; in de loop der tijd is het getransformeerd tot jachthaven.

nrs. 36-150. De oudere, sobere, van origine houten vissershuisjes in een strak ritme in de rooilijn en bovenaan de dijk. Qua vorm, afmetingen en gevelindeling zijn de huizen steeds verschillend. Ieder huis heeft een eigen verschijningsvorm, maar er is onderling wel veel overeenkomst: het gaat om kleinschalige dijkhuizen van hout op een bakstenen voet, met een topgevel en een steile kap. (type A, zie p. 10). Het hout is geschilderd in lichte kleuren zoals wit, creme, lichtgrijs. In dit deel zijn de huizen vrijwel huis-aan-huis rijksmonument.

worden afgedekt met gebakken pannen. Deze bepalingen zijn in deze nota overgenomen. Het overgrote deel van de bebouwing is aangewezen tot rijksmonument; als gevolg daarvan zijn de panden al decennialang zorgvuldig behandeld. Er zijn opvallend weinig dakkapellen Oostelijk van nr.150. en dakramen in de kappen aangeHier staan recentere huizen, gebouwd bracht. in de tweede helft 19e eeuw. De tussenerven zijn breder en er is een grotere verscheidenheid in vorm: er staan zowel huizen haaks op de dijk (type A) alsook dwarshuizen (type B) en een enkele stolpboerderij. De bebouwing hier volgt de ‘Durgerdamse’ karakteristiek. Ook hier staan nogal wat rijksmonumenten. Westelijk van nr. 36. De bebouwing II Karakteristieken en kwaliteiten bestaat hier uit steeds twee identieke Durgerdam is het dijkdorp dat het best bakstenen woonhuizen onder één het karakter van in het buitengebied kap, gebouwd in de jaren dertig. Omgelegen lint heeft bewaard. Karaktedat de dijk is verbreed liggen hier ristiek is het - door strekdammen om- voortuinen. Dit deel valt wel binnen armde - haventje en het lint van (gro- het beschermd dorpsgezicht. tendeels) houten huizen erlangs, gekoppeld aan het dijklichaam. III Huidig ruimtelijk beleid en dyOp dijkniveau hebben de huizen één namiek bouwlaag met kap, vanaf het maaiDurgerdam is in 1976 aangewezen veld aan de achterkant twee bouwla- als van rijkswege beschermd dorpsgen met kap. Op veel plaatsen is het gezicht; op grond daarvan is een conspecifieke dijkdorpkarakter te ervaren: serverend bestemmingsplan opgedoor de tussenruimten tussen de hui- steld. Per pand is een maximale gootzen zijn aflopende zijkanten van de hoogte vastgelegd, waarbij de kap panden te zien en daarmee de extra - een helling dient te hebben van tusbakstenen - onderverdieping èn het sen de 50 en 60 graden. Bovendien achterliggende polderland. mogen de gevels uitsluitend worden Qua bebouwing is Durgerdam in drie uitgevoerd in baksteen of hout als deelgebieden te onderscheiden: hoofdmateriaal, en dient de kap te blad 44



Historische kernen en linten, DURGERDAM IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven voegen zich in de bestaande lintstructuur. bouwinitiatieven sluiten aan bij het kleinschalige karakter van de omgeving. ieder pand heeft een eigen karakteristiek, afwijkend van de buurpanden, maar maakt wel deel uit van dezelfde familie. bouwinitiatieven laten onbebouwde ruimte tussen de hoofdgebouwen intact. westelijk van nr. 36: bouwinitiatieven worden beoordeeld op de gevolgen van de ingreep voor het tweelingpand. nrs. 36-150: bouwinitiatieven dragen bij aan het totaalbeeld van de springerige daklijn van steeds iets verschillende topgevels. oostelijk van nr.150: bouwinitiatieven dragen bij aan het totaalbeeld van individuele kleinschalige woonhuizen van verschillende karakteristiek. steigers en boothuisjes zijn open van vormgeving, waardoor het water optimaal zichtbaar blijft. 2. bouwwerk op zichzelf nieuwbouw langs de dijk wordt vormgegeven als compact, op zichzelf staand volume in de vorm van een dijkhuis (met onderverdieping aan de achterzijde). bij verbouw blijft de hoofdvorm gehandhaafd. de voorgevel is het meest formeel vormgegeven en is georiënteerd op de straat. de straatgevel is vlak. zijgevels aan de openbare ruimte worden als één geheel vormgegeven. vensters in vooren zijgevels zijn staand van vorm. gevel en gevelbeëindiging/kap zijn duidelijk van elkaar onderscheiden. nieuwbouw die wordt geïnspireerd op een traditioneel bouwtype, houdt het zich aan regels en logica van dat type. bij functieverandering een winkelpui niet volledig vervangen door een woonpui. de kap heeft een helling van 50-60 graden. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik -

-

-

de detaillering is ambachtelijk en uitgevoerd in kwalitatief goede materialen. divers materiaalgebruik is mogelijk, mits aansluitend op het bebouwingslint (bruinrode baksteen, hout, glas, gebakken pannen). divers kleurgebruik is mogelijk, mits passend binnen het ‘Waterlandpalet’ (groen, wit of geel en alle varianten daartussen in, grijs, blauw en roodbruin. Kozijnen, lijstwerk en windveren (crème)wit. In Durgerdam is het kleurenpalet overwegend licht en helder. op de kap rode of antracietgrijze gebakken pannen toepassen.

Voor aanvullende beschrijving en criteria voor houten huizen, stolpboerderijen, kaakbergen: zie objectcriteria



blad 45

Historische kernen en linten, RANSDORP

ongewone profiel. Langs beide delen van de Dorpsweg, I Beschrijving ten noorden en ten zuiden van de Langs de ontginningsassen de Bloe- kern, staat de bebouwing niet direct in mendalergouw en de Liergouw stond de rooilijn. Erfafscheidingen langs de al in de middeleeuwen agrarische be- voortuinen vormen de continue scheibouwing. De verbindingsweg hiertus- ding tussen openbaar en privé. sen werd steeds populairder en hier- De historische structuur is nog geheel langs (tegenwoordig de Dorpsweg) intact. De sloten zijn voorzien van verrees aan weerskanten de dorpseenvoudige houten beschoeiingen of bebouwing van Ransdorp. De bouw zijn niet beschoeid. Over de sloten in van de zware, vanwege de slappe de openbare ruimte in Ransdorp zijn ondergrond nooit voltooide, toren be- houten bruggen aangebracht, soms in gon rond 1530, en van het ertegende vorm van een ophaalbrug, soms over gelegen raadhuis in 1652. als hoge brug. Naar de huiskavels zijn Het stratenpatroon van Ransdorp bede bruggen vlak; de oudere exemplastaat uit een kern, (kerk, kerkhof en ren zijn altijd gemaakt van hout en raadhuis en andere bebouwing rond voorzien van leuningen. de kerk) en aan noorden zuidkant In en bij het dorp staat bovendien een daarvan de Dorpsweg. Het noordelijk aantal stolpboerderijen, hallenhuisdeel daarvan heeft een breed profiel boerderijen en kaakbergen. Binnen bestaande uit de Kerkelandersloot Ransdorp komt dus een aantal bouwmet parallel eraan de ene kant de types voor die, op een individuele Dorpsweg en aan de andere een manier, verschillend zijn vormgegesmallere weg voor niet-doorgaand ven. verkeer. Aan weerszijden hiervan De bebouwing bestaat meestal uit staat vrijstaande bebouwing. Het zui- één bouwlaag met kap. Het gaat delijke deel heeft een veel gebruikelij- voornamelijk om houten woonhuizen ker profiel bestaande uit de Dorpsweg met topgevels en gebakken pannen waarvan de oostkant geheel en de op het dak. In het recente verleden is westkant gedeeltelijk is bebouwd. ook wel kunststof beplating toegepast, vaak vormgegeven als planken. II Karakteristieken en kwaliteiten Alle panden - ook die van baksteen De stompe toren van Ransdorp is dé zijn klein van schaal en traditioneel blikvanger vanuit de verre omtrek en van vormgeving. een markant oriëntatiepunt. De openbare ruimte van het noordelijk III Huidig ruimtelijk beleid en dydeel, aan weerskanten van de Kerke- namiek landersloot met muziektent en een Ransdorp is in 1976 aangewezen tot houten brug, is bijzonder vanwege het een van rijkswege beschermd dorps-

Ransdorp (207)

blad 46


gezicht; het bestemmingsplan is getiteld “Beschermd dorpsgezicht Ransdorp 1984” De bescherming is vooral gericht op de gotische kerktoren als middelpunt, de lage woonhuisbebouwing eromheen en de bijzonder ingedeelde openbare ruimte bij de Kerkelandersloot. Veel panden in Ransdorp zijn rijksmonument; niet alleen de kerk en het voormalige Raadhuis, maar ook veel historische houten huizen. Er is een serie nieuwbouwpanden verschenen, geïnspireerd op de historische houtbouw.


Historische kernen en linten, RANSDORP IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan bij het kleinschalige karakter van de omgeving. de richting van de bebouwing is parallel aan de richting van de kavel (meestal haaks op de weg) ieder pand heeft een eigen karakteristiek, afwijkend van de buurpanden, maar maakt wel deel uit van dezelfde familie. per huiskavel wordt één brug aangelegd, maximaal 3 m breed en voorzien van leuningen. bruggen in het openbaar gebied worden vormgegeven als slanke hoge brug, of als ophaalbrug. 2. bouwwerk op zichzelf nieuwbouw wordt vormgegeven als een compacte, op zichzelf staande hoofdvorm met een duidelijke contour, die past in de kern als geheel. nieuwbouw die wordt geïnspireerd op een traditioneel bouwtype, houdt het zich aan regels en logica van dat type. bij verbouw blijft de hoofdvorm gehandhaafd. gevel en gevelbeëindiging/kap zijn duidelijk van elkaar onderscheiden. de voorgevel is het meest formeel vormgegeven en is georiënteerd op de straat. de straatgevel is vlak. zijgevels aan de openbare ruimte worden als één geheel vormgegeven. vensters in vooren zijgevels zijn staand van vorm. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de detaillering is ambachtelijk en uitgevoerd in kwalitatief goede materialen. als materiaal baksteen, gebakken pannen en hout toepassen. binnen een pand wijken materiaalen kleurgebruik van begane grond, top en kap van elkaar af. divers kleurgebruik is mogelijk, mits passend binnen het ‘Waterlandpalet’ (groen, wit of geel en alle varianten daartussen in, grijs, blauw en roodbruin. Kozijnen, lijstwerk en windveren (crème)wit. op de kap rode of antracietgrijze gebakken pannen toepassen. delen van bruggen die boven het wegdek zichtbaar zijn, worden gemaakt van hout. toegangsbruggen voor woonhuizen, boerderijen en andere bedrijfsbebouwing worden uitgevoerd in beton of hout, met een eenvoudige houten, gemetselde of metalen borstwering of hek. opstaande delen van bruggen worden uitgevoerd in wit en/of groen. beschoeiing of grondkering de beschoeiing steekt maximaal 0,40 meter uit boven de gemiddelde waterlijn. de beschoeiing is van hout. Voor aanvullende beschrijving en criteria voor stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen: zie objectcriteria



blad 47

Historische kernen en linten, ZUNDERDORP

Zunderdorp (208) I Beschrijving Zunderdorp is op een plek ontstaan waar enkele wegen en waterlopen parallel aan elkaar lopen en elkaar kruisen, waardoor langs verschillende assen bebouwing is ontstaan: deels aaneengesloten (zuidelijk deel van de Kerkstraat) en grotendeels vrijstaand en naderhand verdicht. Ter hoogte van het Nopeind en ‘t Voorwerf stond in de 14e eeuw al bebouwing. In de 17e eeuw verschoof het zwaartepunt naar de Zunderdorpergouw; daarna naar de huidige plek. De oudste bebouwing van Zunderdorp bestaat uit de panden aan de zuidkant van de Kerklaan en rondom de kerk, en de boerderijen aan het Nopeind, ‘t Voorwerf, het Zuideinde en de Middenlaan. Vooral langs de Kerklaan is een groot deel van de oorspronkelijke panden inmiddels door vrij recente nieuwbouw vervangen. Een kavel weiland werd aan alle kanten volgebouwd met de voorgevels naar buiten gericht. In 1925 werd de Kerklaansloot gedempt en met stenen huizen met voortuinen bebouwd, waarmee de Kerklaan ook een noordgevel kreeg. Aan de Torenven verrezen vroeg jaren zestig van de vorige eeuw rijtjeshuizen aan twee zijden van de straat. blad 48

Rond 2000 is een complex (deels gestapelde) woningen gebouwd aan de Zunderdorp laat een grote diversiteit Achterlaan, aan de rand van het dorp. in de bebouwing zien en relatief veel nieuwe of deels vernieuwde houtII Karakteristieken en kwaliteiten bouw. Zunderdorp is de kern met de Zunderdorp is de enige kern binnen minste historische panden, de meeste Amsterdam-Noord waar de lintvorm nieuwbouw en de meest opvallende niet overheerst. Karakteristieke door- uitbreidingsingrepen. Het woningcomzichten naar het ommeland zoals in plex aan de Achterlaan met zijn onreandere dorpskernen zijn hier dan ook gelmatige, springerige dakcontour en minder aanwezig. de geprononceerd vormgegeven buiHoewel er sloten zijn gedempt, is wa- tentrap is vanuit de verre omtrek ter nog steeds van groot belang in het zichtbaar. dorpsbeeld. De dorpsranden bestaan nog geheel uit sloten. Ook bruggen III Huidig ruimtelijk beleid en dyzijn daarmee in het dorpsbeeld van namiek belang. Naast het bestemmingsplan Zunderdorp geldt plaatselijk ook het AlgeHet meest opvallend is de aaneenge- meen Uitbreidingsplan. sloten rij houten panden aan de zuid- Er is vrij veel nieuwbouw verschenen, kant van de Kerklaan. Verder staat in aangepast aan het traditionele karakde kern bebouwing uit diverse perio- ter. Soms is daarbij gebruik gemaakt den, in verschillende vormen en met van bestaande bouwtypes. Ook zijn verschillend materiaalen kleurgekaakbergen en stolpen tot woonhuis bruik. In Zunderdorp is bovendien se- verbouwd. riematige nieuwbouw verschenen. Bijzonder, en afwijkend van de andere dorpen in Noord, is de manier waarop de bebouwing aan het Achtergouwtje is georiënteerd op de omgeving. In het noordelijk deel van Zunderdorp ligt het boerderijlint ‘t Nopeind. Hier is o.a. een aantal stolpboerderijen te vinden. Welstandsnota (2004)


Historische kernen en linten, ZUNDERDORP IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan bij het kleinschalige karakter van de omgeving. bouwinitiatieven aan Achtergouwtje en Achterlaan oriënteren zich naar het omliggende buitengebied. de richting van de bebouwing is parallel aan de richting van de kavel (meestal haaks op de weg) ieder pand heeft een eigen karakteristiek, afwijkend van de buurpanden, maar maakt wel deel uit van dezelfde familie. per huiskavel wordt één brug aangelegd, maximaal 3 m breed en voorzien van leuningen. bruggen in het openbaar gebied worden vormgegeven als slanke hoge brug, of als ophaalbrug. eengezinshuizen Torenven en noordzijde Kerklaan bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaalverhoudingen per blok of rij. 2. bouwwerk op zichzelf nieuwbouw wordt vormgegeven als een compacte, op zichzelf staande hoofdvorm met een duidelijke contour, die past in de kern als geheel. nieuwbouw die wordt geïnspireerd op een traditioneel bouwtype, houdt het zich aan regels en logica van dat type. bij verbouw blijft de hoofdvorm gehandhaafd. gevel en gevelbeëindiging/kap zijn duidelijk van elkaar onderscheiden. -

de voorgevel is het meest formeel vormgegeven en is georiënteerd op de straat. de straatgevel is vlak. zijgevels aan de openbare ruimte worden als één geheel vormgegeven. vensters in vooren zijgevels zijn staand van vorm. de indeling van de gevel is goed van verhoudingen (bijvoorbeeld het samenvoegen van vensters is niet toegestaan). eengezinshuizen Torenven en noordzijde Kerklaan eventuele nieuwbouw heeft een heldere hoofdvorm (kubus, liggende rechthoek al dan niet met kap) de bindende elementen (daklijst, ritmering vensters en deuren) blijven gelijk. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de detaillering is ambachtelijk en uitgevoerd in kwalitatief goede materialen. als materiaal baksteen, gebakken pannen en hout toepassen. divers kleurgebruik is mogelijk, mits passend binnen het ‘Waterlandpalet’ (groen, wit of geel en alle varianten daartussen in, grijs, blauw en roodbruin. Kozijnen, lijstwerk en windveren (crème)wit. op de kap rode of antracietgrijze gebakken pannen toepassen. delen van bruggen die boven het wegdek zichtbaar zijn, worden gemaakt van hout. toegangsbruggen voor woonhuizen, boerderijen en andere bedrijfsbebouwing worden uitgevoerd in beton of hout, met een eenvoudige houten, gemetselde of metalen borstwering of hek. opstaande delen van bruggen worden uitgevoerd in wit en/of groen. Voor aanvullende beschrijving en criteria voor stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen: zie objectcriteria



blad 49

Historische kernen en linten, HOLYSLOOT

richt. Kenmerkend is de variërende perceelbreedte, de onregelmatige siI Beschrijving tuering van de bebouwing op de kavel Holysloot ontwikkelde zich aan weeren de rafelige vooren achterrooilijn. zijden van het pad langs de Holysloter De bebouwing is klein van schaal, Die, nu de Dorpsstraat geheten. Het meestal één bouwlaag met een kap. dorp heeft altijd een geïsoleerde ligHet gaat om voornamelijk woonhuizen ging gehad; pas in ca. 1823 werd de met een traditioneel karakter, waarbij Bloemendaler Gouw aangelegd, die houtbouw domineert. De woonhuizen nog steeds de enige verbindingsweg hebben een kap met gebakken panis. Omdat vervoer voordien eigenlijk nen. Ook staat in en bij het dorp een alleen over water plaats vond, is het aantal stolpboerderijen en kaakberpad nooit tot een echte straat gewor- gen. De sloten zijn voorzien van eenden; het beloop is nog steeds onrevoudige houten beschoeiingen of zij gelmatig en bochtig. Het westelijke zijn niet beschoeid. deel van het dorp - direct aan het water - is eenzijdig bebouwd, het ooste- III Huidig ruimtelijk beleid en dylijk deel tweezijdig. De bebouwing namiek staat vrij en tussen de panden door is Van kracht is bestemmingsplan Holyszicht op de Die en het ommeland. loot. De huidige NH kerk is in 1847 gebouwd op een bestaande kunstmatige Holysloot is in 1986 aangewezen tot ophoging. een van rijkswege beschermd dorpsgezicht. De aanwijzing is met name II Karakteristieken en kwaliteiten gericht op de ruimtelijke structuur van Holysloot ligt geheel vrij in het open het dorp en de directe relatie met de weidegebied van Waterland, met de omringende gebied. Er is vrij veel kerktoren als blikvanger. nieuwbouw verschenen, die wel is De samenhang tussen dorp en directe aangepast aan het traditionele karakomgeving is in ruimtelijk opzicht zeer ter. Soms is daarbij gebruik gemaakt groot en waardevol. Door de vele van bestaande bouwtypes (bv. haldoorzichten en dwarssloten zijn dorp lenhuisboerderij of houten huis) waaren omgeving sterk met elkaar verwe- bij soms elementen op een voor dat ven. type oneigenlijke manier worden Het onregelmatige beloop van de toegepast. Ook zijn kaakbergen en Dorpsstraat wordt geaccentueerd stolpboerderijen tot woonruimte verdoor de erfafscheidingen. De verkave- bouwd. ling is loodrecht op de Dorpsstraat ge-

Holysloot (209)

blad 50



Historische kernen en linten, HOLYSLOOT IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan bij het kleinschalige karakter van de omgeving. nieuwbouw voegt zich naar de bochtige, rafelige tracé van de straat. de richting van de bebouwing is parallel aan de richting van de kavel (meestal haaks op de weg) ieder pand heeft een eigen karakteristiek, afwijkend van de buurpanden, maar maakt wel deel uit van dezelfde familie. per huiskavel wordt één brug aangelegd, maximaal 3 m breed en voorzien van leuningen. bruggen in het openbaar gebied worden vormgegeven als slanke hoge brug, of als ophaalbrug. 2. bouwwerk op zichzelf nieuwbouw wordt vormgegeven als een compacte, op zichzelf staande hoofdvorm met een duidelijke contour, die past in de kern als geheel. bij verbouw blijft de hoofdvorm gehandhaafd. nieuwbouw die wordt geïnspireerd op een traditioneel bouwtype, houdt het zich aan regels en logica van dat type. gevel en gevelbeëindiging/kap zijn duidelijk van elkaar onderscheiden. de voorgevel is het meest formeel vormgegeven en is georiënteerd op de straat. de straatgevel is vlak. zijgevels aan de openbare ruimte worden als één geheel vormgegeven. vensters in vooren zijgevels zijn staand van vorm. de indeling van de gevel is goed van verhoudingen (bijvoorbeeld het samenvoegen van vensters is niet toegestaan). 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de detaillering is ambachtelijk en uitgevoerd in kwalitatief goede materialen. als materiaal baksteen, gebakken pannen en hout toepassen. binnen een pand wijken materiaalen kleurgebruik van begane grond, top en kap van elkaar af. divers kleurgebruik is mogelijk, mits passend binnen het ‘Waterlandpalet’ (groen, wit of geel en alle varianten daartussen in, grijs, blauw en roodbruin. Kozijnen, lijstwerk en windveren (crème)wit. op de kap rode of antracietgrijze gebakken pannen toepassen. toegangsbruggen voor woonhuizen, boerderijen en andere bedrijfsbebouwing worden uitgevoerd in beton of hout, met een eenvoudige houten, gemetselde of metalen borstwering of hek. delen van bruggen die boven het wegdek zichtbaar zijn, worden gemaakt van hout. opstaande delen van bruggen worden uitgevoerd in wit en/of groen. beschoeiing of grondkering de beschoeiing steekt maximaal 0,40 meter uit boven de gemiddelde waterlijn. de beschoeiing is van hout. Voor aanvullende beschrijving en criteria voor stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen: zie objectcriteria



blad 51

blad 52



Welstandscriteria, gebiedscriteria, Tuindorpen 501 502 503 504 505 506 507 508

Tuindorp Oostzaan Van der Pekbuurt Disteldorp Bloemenbuurt Vogelbuurt Vogeldorp Tuindorp Buiksloot Tuindorp Nieuwendam

dorp Nieuwendam, Tuindorp Oostzaan, Distel- en Vogeldorp). Tuindorpen in Amsterdam-Noord Bijzondere functies (verenigingsgeDe Amsterdamse tuindorpen zijn tot bouw, school) zijn op bijzondere plekstand gekomen tussen circa 1909 en ken als het centrale plein gesitueerd. 1930, gestimuleerd door het sociaal- Ook de winkels bevinden zich (oordemocratische gemeentebestuur. De spronkelijk) daar evenals aan de bouw werd gerealiseerd door woning- hoofdas, aan secundaire pleintjes en bouwcorporaties (katholiek, protesop straathoeken. De winkels liggen tant, sociaal-democratisch) en door de altijd in de plint van het bouwblok, in 1914 opgerichte Gemeentelijke meestal met woningen erboven. Woningdienst (GWD). Onder leiding van directeur Arie Keppler was de Vaak is gebruik gemaakt van symmeGWD de motor achter de vele tuintrieassen, waarbij de plattegrond aan dorpen in Noord, vanaf Vogel- en Dis- beide zijden van de as identiek is. teldorp (1914) tot en met Tuindorp Opvallend is dat de symmetrieassen Nieuwendam (1926 – 1937). soms niet helemaal doorlopen, maar beëindigd worden met een pleintje Karakteristieken en kwaliteiten van (Vogelbuurt, Bloemenbuurt). Buiten het tuindorp de hoofdassen is meestal gestreefd Noord heeft van alle stadsdelen in naar beslotenheid: de straten zijn kort, Amsterdam de meeste tuindorpen. geknikt of vormgegeven met kleine Met elkaar geven deze een zeer insprongen in de rooilijn en binnen de zichtelijk beeld van de ontwikkeling plattegrond zijn verschillende kleinere van het tuindorp als stedenbouwkun- pleinen en hofjes opgenomen. Tuindig en architectonisch fenomeen. De- dorp Nieuwendam, Tuindorp Oostze situatie is voor Nederland uniek te zaan, de Bloemenbuurt en de Vogelnoemen, voor West-Europa op zijn buurt laten hiervan mooie voorbeelminst bijzonder, en als zodanig van den zien. onschatbare waarde. Niet zelden zijn tegenoverliggende gevelwanden van straten en pleinen samenhang en plattegrond ten opzichte van elkaar gespiegeld. Buitengewoon kenmerkend voor de tuindorpen is het samengaan van be- openbare ruimte bouwing, openbare ruimte en groen in In de openbare ruimte ligt de nadruk één afgerond geheel dat een duidelijk op de duidelijke scheiding tussen ontwerpstempel draagt. Er is sprake openbaar en privé. De gevelwanden van vormgeving op het stedenbouw- met hun doorgaande of licht versprinkundige tot en met het architectonigende rooilijn vormen de stevige achsche niveau: van de plattegrond tot en tergrond, waartegen de voortuin tot met het bouwkundig detail. uitdrukking komt, en definiëren de De plattegrond is opgebouwd met straat- en pleinruimtes. Daarbinnen bouwblokken die met hun voorkant hebben de verschillende elementen straten, singels, pleinen e.d. vormen. hun eigen vanzelfsprekende plaats, De hiërarchische opbouw in de platmede door de duidelijke begrenzintegrond is eenvoudig en wordt vergen: tussen gevelwand en straatruimsterkt door de bebouwing. Er is te, tussen gevelwand en tuin, tussen meestal een doorgaande straat als tuin en trottoir. De erfafscheiding (van hoofdas, waaraan ook de centrale oorsprong heggen en muurtjes) is als openbare ruimte is gesitueerd (o.a. overgangselement tussen privé en Nieuwendam, Van der Pekbuurt). De openbaar essentieel voor het tuinoverige straten, pleinen, hofjes e.d. dorp. Bovendien zorgen deze erfafzijn secundair. De doorgaande straat scheidingen voor continuïteit in het is geaccentueerd door hogere bestraatbeeld. bouwing en/of langere gevelwanden. Opvallend is de tweeledige rol van het Een middel om langere gevelwanden openbare groen: het benadrukt de te krijgen is het overbouwen van de stedenbouwkundige structuur en legt aantakking van de zijstraten met een een verbinding met het groen van de ‘poort’ met woningen erboven (Tuinvoor- en achtertuinen.

Tuindorpen



straatbeeld en bebouwing Typerend voor stedelijke tuindorpen zoals die in Amsterdam-Noord is het in sommige gevallen wat minder groene, landelijke karakter. De centrale as, maar ook andere straten, kunnen uitgevoerd zijn zonder of met heel kleine voortuinen. Ook is er veel gebouwd met beneden- en bovenwoningen (o.a. Van der Pekbuurt, Bloemenbuurt, Vogelbuurt), waardoor de bouwblokken relatief hoog zijn en meer stedelijk dan dorps aandoen. De vorm van het bouwblok speelt hierbij eveneens een rol: hoe meer gesloten, hoe minder zicht op de groene -van oorsprong gemeenschappelijke- binnenterreinen er is. Daardoor wordt het straatbeeld steniger (o.a. Vogelbuurt). Als de hoeken van de bouwblokken zijn vormgegeven met losstaande teruggelegde en/of lagere bebouwing of zijn opengelaten, is er meer zicht op het achtergelegen binnengebied en krijgt het tuindorp een groener aanzien. Hierdoor en door de geringe bouwhoogte ontstaat in Vogel- en Disteldorp, ondanks de krappe verkaveling, een zeer landelijk aandoend beeld. De bebouwing in de tuindorpen bestaat uit architectonische eenheden: rijen huizen, meestal aaneengesloten, die met elkaar een samenhangend beeld vormen. Zo’n eenheid bestaat uit (vrijwel) identieke woningen van een beperkt aantal, herhaalbare typen. In verband met de kosten is het aantal typen meestal beperkt gehouden, maar vrijwel altijd gaat het om eengezinswoningen of beneden- plus bovenwoningen. De grootte van de architectonische eenheid is variabel: een of meer bouwblokken, een of meer straatwanden, tot zelfs een hele buurt (Vogel- en Disteldorp). Kenmerkend voor de toegepaste bebouwing is de helderheid van de simpele hoofdvormen, die veelal een variant is op het archetypische huis van een of twee bouwlagen met kap. Variatie in hoogte en de afwisseling in langs- en dwarskappen is benut voor afwisseling in het straatbeeld. De kap speelt een grote rol in het nagestreefde dorpse karakter; afwisselend zijn verschillende kaphellingen blad 53

Welstandscriteria, gebiedscriteria, Tuindorpen en verschillende kapvormen toegepast: mansardekappen, schilddaken, zadeldaken en wolfsdaken. Soms is er per tuindorp één vorm gehanteerd, zoals bv. in Tuindorp Buiksloot, Distelen Vogeldorp, in Tuindorp Oostzaan zijn al deze kapvormen aanwezig. Ook de mate van dakoverstek is ingezet voor het dorpse karakter: vooral bij losstaande huizen levert een flink overstek in combinatie met een geprononceerde kap een landelijk beeld op.

De meer recente renovaties –waarbij het om panden kan gaan die al eerder zijn gerenoveerd- spelen meer in op het oorspronkelijke karakter van de tuindorpen. De renovatie van Tuindorp Oostzaan door het Woningbedrijf is onder meer hierom in 1999 bekroond met de Nationale Renovatieprijs. Een tweede voorbeeld is de in 2002 voltooide renovatie van Disteldorp.

niet-oorspronkelijke woonbebouwing In de meeste tuindorpen is na de volmateriaal en kleur tooiing bijgebouwd. Gaten ontstaan Het materiaalen kleurgebruik in de door bominslagen gedurende WOII tuindorpen zijn traditioneel. Vrijwel werden opgevuld (Van der Pekbuurt), zonder uitzondering bestaan de huievenals bij de oorspronkelijke bouw zen uit metselwerk en hebben een overgeschoten plekken (idem, Tuinpannen kap met prominent aanwezige dorp Nieuwendam, Bloemenbuurt). schoorstenen. Er zijn verschillende Deze bouw is van kort na 1945 en soorten en kleuren baksteen en verbestaat uit traditionele baksteenbouw schillende typen metselverbanden (Tuindorp Nieuwendam, Bloementoegepast. buurt) of betonsysteembouw (TuinHout is toegepast voor de kozijnen, dorp Nieuwendam, Van der Pekmaar ook in de kleuren groen en don- buurt). In beide gevallen is er gekerbruin voor de beplanking van bouwd in twee bouwlagen met kap en (top)gevels. Ook deze beplanking is sluit de hoofdvorm aan bij de tuindorpgekozen in verband met de dorpse, bebouwing. landelijke uitstraling (Tuindorp NieuLatere nieuwbouw betreft vooral verwendam, Vogel- en Disteldorp, Tuin- vanging van gesloopte woningen. Met dorp Buiksloot). Het verfwerk van ko- beperkt budget zijn blokjes eengezijnen, daklijsten e.d. is van oorsprong zinswoningen gebouwd met een zeer gebroken wit. Raam- en deuropenin- eenvoudige vormgeving. Incidenteel gen, erkers, balkons e.d. zijn ritmisch is aan de randen van de tuindorpen in de gevelwanden geplaatst. Accen- gestapelde bouw verrezen die in maat ten zijn aangebracht op de hoeken. en schaal afwijkt van de omgeving De detaillering is zorgvuldig en am(Bloemenbuurt, van der Pekbuurt). bachtelijk. Natuursteen is spaarzaam toegepast. samenvatting waardering De kwaliteit van het tuindorp ligt in de In de Van der Pekbuurt zijn bijvoorbeeld raam- en deurdorpels in natuur- sterke samenhang tussen stedenbouwkundig plan, bebouwing, groen steen uitgevoerd en zijn de ontlastingsbogen boven winkelramen vooren openbare ruimte. Zeer karakteristiek is de wijze waarop de stedenzien van natuurstenen accenten. bouwkundige en architectonische sarenovaties menhang vorm krijgt door toepassing In alle tuindorpen hebben renovaties van de beschreven -per tuindorp plaatsgehad. De renovaties van de steeds dezelfde of verwante – middejaren ’70 en ’80 waren met name ge- len. De inzet van deze middelen met richt op het opheffen van woontechni- als doel een hoge kwaliteit van het sche gebreken. Daarbij is de oorwoonmilieu is nog altijd zeer herkenspronkelijke detaillering vaak verdwe- baar. Typerend voor de tuindorpen is nen (bv. roedenverdeling in ramen); het sterke collectieve element in de ook de oorspronkelijke ramen en vormgeving van plattegrond, bebouvoordeuren zijn veelal verdwenen. wing en groenstructuur dat van veel Daarnaast heeft vervanging van de grotere betekenis is dan het individueoorspronkelijke materialen plaatsgele. In het beeld is daardoor de overvonden; het meest voorkomend is het eenkomst tussen afzonderlijke elevervangen van hout door kunststof in menten altijd groter dan het verschil. de vensters, maar ook het vervangen van een houten door een metalen ge- Welstandsaspecten velbeschot in Tuindorp Buiksloot valt De cultuurhistorische waarde van de hieronder. tuindorpen wordt inmiddels erkend. Ter vergroting van het woonoppervlak Op grond van het Monumenten Seleczijn dakkapellen, aanen uitbouwen tie Project jongere bouwkunst en stegerealiseerd, maar ook woningen sa- denbouw 1850 – 1940 (MSP) zijn alle mengevoegd. Soms is de oorspronke- tuindorpen in Noord voorgedragen lijke straat- en groeninrichting gewijvoor aanwijzing als beschermd stadszigd (parkeerplaatsen enz.). De meest gezicht: ingrijpende renovatie is die van Flora- - Tuindorp Oostzaan (501), dorp in de Bloemenbuurt geweest, - Van der Pekbuurt (502A), waarbij de gevels zijn voorzien van - Disteldorp (502B), spuitpleister en tegelwerk. - Bloemenbuurt (502C), blad 54


- Vogelbuurt (503), - Vogeldorp (504), - Tuindorp Buiksloot (505), - Tuindorp Nieuwendam (506). Het welstandsbeleid is gezien de cultuurhistorische waarde restauratief, dan wel conserverend. Deze uitgangspunten zijn geformuleerd in de Atlas Gordel 20 – 40 uit 2000. Daarin wordt de Amsterdamse stedenbouw en architectuur uit de periode 1920 – 1940 beschreven en gewaardeerd op zogenaamde ordekaarten. De ordekaarten vormen met elkaar een welstandsbeleidskaart, met per orde een gedifferentieerde aanpak (zie hieronder). Twee aspecten zijn daarbij steeds richtinggevend. In de eerste plaats gaat het om instandhouding van de oorspronkelijke bebouwing: zowel wat betreft volume als detaillering. Waar (nog) aanwezig is de detaillering van groot belang. Verschraling betekent afbreuk aan het tuindorpkarakter; vernieuwing dient uit te gaan van het oorspronkelijke materiaal. In de tweede plaats is het van groot belang te letten op het collectieve aspect. Binnen minimaal de architectonische eenheid en maximaal het gehele tuindorp worden allerlei elementen steeds op dezelfde wijze herhaald en zijn allerlei oplossingen steeds gelijk: de bindende elementen in het straatbeeld als kap/dakvlak, goot en metselwerk en de elementen die voor ritmiek zorgen als voordeuren, ramen, dakkapellen, balkons e.d. De woning heeft als zodanig geen individuele expressie. De architectonische eenheid is bij ingrepen daarom steeds de basis is en vervanging en vernieuwing daarbinnen moeten identiek zijn. Daardoor ontstaat er in de tuindorpen geen uitgesproken individualiteit ondanks het inmiddels geïntroduceerde privé-bezit in sommige buurten (o.a. Tuindorp Oostzaan, Disteldorp). De welstandskoers voor later toegevoegde woningbouw is gericht op het intact houden van de architectonische eenheden. Daarnaast is het van belang deze woningbouw, die meestal in uitwerking en detaillering afsteekt bij de tuindorpbebouwing, kwalitatief op peil te houden zodat het contrast niet groter wordt.


Welstandscriteria, gebiedscriteria, Tuindorpen De ordekaarten − De genoemde ordekaarten in de Atlas Gordel 20 – 40 onderscheiden stedenbouwkundige zones en architectonische ordes. De stedenbouwkundige zones lopen op − in belang van basiszone, zone C en zone B naar zone A en zijn een waardering van de openbare ruimte.De architectonische ordes lopen − van basisorde, orde 3 en orde 2 naar orde 1. Voor de welstandstoets in deze welstandsnota worden alleen de ordes gebruikt. De ordes zijn als volgt gedefinieerd: −

Basisorde: voor de periode kenmerkende bouwwerken met basiskwaliteit, of bouwwerken die door ingrijpende wijzigingen hun meerwaarde hebben verloren. Deze bouwwerken bezitten dus geen architectuurhistorische of stedenbouwkundige meerwaarde. Orde 3: karakteristieke bouwwerken met architectonische en/of stedenbouwkundige meerwaarde. In orde 3 zijn bouwwerken ingedeeld met een voor de bouwtijd (bouwstijl) kenmerkende architectonische detaillering of belangrijke stedenbouwkundige karakteristieken. Orde 2: monumentwaardige bouwwerken met nadrukkelijke architectonische verbijzondering en bouwwerken met een bijzondere cultuurhistorische betekenis. In orde 2 zijn bouwwerken ingedeeld die een architectonische en/of stedenbouwkundige verbijzondering hebben. Gelet wordt op de oorspronkelijkheid. In een aantal gevallen kan de cultuurhistorische waarde van een bouwwerk een rol spelen. Orde 1: geregistreerde en in MSP (Monumenten Selectie Project) en GMP (Gemeentelijk Monumenten Project) beoogde rijks- en gemeentelijke monumenten. In orde 1 zijn rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten ingedeeld en daarmee gelijk te stellen elementen.

Op grond van deze indeling is het welstandsbeleid in de tuindorpen, binnen het gegeven van het bijzondere welstandsniveau, te differentiëren: − Basisorde: de oorspronkelijke karakteristiek vormt het uitgangspunt. Afwijking van de oorspronkelijke gevelelementen is echter denkbaar, maar deze sluit aan bij de tuindorpkarakteristiek in vorm, maat, materiaal, detaillering, verhouding en kleur. − Orde 3: als basis. Waar authentieke gevelelementen aanwezig zijn, vindt echter handhaving en herstel plaats. Geringe veranderingen in materiaal, maatvoering en detaillering zijn denkbaar, mits de oorspronkelijke karakteristiek daarbij niet verloren gaat. − Orde 2: als orde 3. Bij de straatgevels en de kap is een restauratieve aanpak geëigend. − Orde 1: restauratie tot op detailniveau. In geval van storende verminkingen dient de oorspronkelijke bouwmassa te worden gereconstrueerd, terwijl de oorspronkelijke gevelelementen moeten worden gehandhaafd en zonodig hersteld met authentieke materialen. De bebouwing van na 1945 die in maat en schaal aansluit op de oorspronkelijke tuindorp-bebouwing wordt behandeld als basisorde. Voor nieuwbouw uit de jaren 1980-1990 zijn afzonderlijke criteria opgesteld (bebouwing beschreven en op kaart gezet volgens typologie AUP/post-AUP).



blad 55

Tuindorpen, OOSTZAAN

Tuindorp Oostzaan (501) I Beschrijving Tuindorp Oostzaan is in 1919-1922 gebouwd als (deels semi-permanente) woonwijk vlakbij de scheepsbouwindustrie, naar ontwerp van B.T. Boeyinga en J.H. Mulder. Het dorp is lange tijd een enclave geweest op vijf kilometer afstand van het Centraal Station, die alleen bereikbaar was via de gemeentelijke tramboot. In 1931-1934 is de strook ten zuiden hiervan bebouwd, naar ontwerp van C. van Eesteren, die zijn ontwerp aanpaste aan het karakter van het al bestaande deel. Het tuindorp wordt in het noorden begrensd door de Oostzanerdijk, onderdeel van de eeuwenoude Waterlandse Zeedijk. De dijk biedt uitzicht op het markante dakenlandschap. II Karakteristieken en kwaliteiten Tuindorp Oostzaan wordt gekenmerkt door een sterke samenhang van ruimtelijke structuur, bebouwing, openbare ruimte en groen. Die samenhang is intact gebleven; het is vooral de detaillering die in de loop der tijd is vervlakt. Tuindorp Oostzaan heeft een strikt hiërarchisch opgebouwde, geometrische structuur. Brede hoofdstraten, smallere dwarsstraten en korte binblad 56

nenstraten vormen een rasterwerk waarbinnen het centraal gelegen Zonneplein (met daaraan het gemeenschapscentrum het Zonnehuis) en een aantal kleinere pleinen zijn gelegen. Een veelheid aan lange en korte zichtlijnen binnen het dorp en naar buiten is er het gevolg van. Dit deel van het tuindorp is ingevuld met kleine, op de koppen geopende of opengeknipte, verschillend gevormde bouwblokken. Hier zijn ook enkele poorten over zijstraten, zoals eerder in Vogel- en Disteldorp en naderhand in tuindorp Nieuwendam. Rond het compacte tuindorp ligt een aantal grote gebouwen (scholen) in het groen, aansluitend bij de structuur van het geheel. Het latere deel heeft een langgerekte plattegrond, die is ingevuld met lange bouwblokken met open koppen. Karakteristiek voor het dorp is de afwisseling van openheid en beslotenheid. Een deel van de bebouwing in het tuindorp heeft een ‘landelijk’ karakter met doorzichten naar de binnentuinen, een ander deel heeft villa’s met tuinen rondom. De panden zijn opgetrokken van roodbruine baksteen, de kappen zijn van keramische pannen voorzien. Tuindorp Oostzaan kent vele kapvormen: mansardekappen, schild-, zadel- en wolfsdaken. Die kappen zijn een sterk bindend Welstandsnota (2004)

element, net als de gootlijsten. Ritmische accenten zijn verreweg het sterkst aanwezig in het zuidelijk deel en bestaan uit vensters, entreepartijen, dakkapellen en schoorstenen. Erfafscheidingen zijn heel bepalend voor het straatbeeld. In het noordelijk deel zijn het soms nog open en lage hekwerken voor, en muurtjes achter. Maar vaak zijn ze per woning verschillend, hoog en gesloten, waardoor het open karakter en de samenhang worden aangetast. In het zuidelijk deel gaat het om lage hekjes of hagen, per pand verschillend, eigenlijk goed passend bij de vrij eenvormige gevelwanden. Bijzondere aandacht is besteed aan de uitwerking van het Zonneplein met galerijen op ijzeren pijlers, waar de winkels aan zijn gelegen en die de vloer vormen van de terrassen van de woningen erboven. Sommige winkelpuien zijn inmiddels vergaand gemoderniseerd. De meeste reclame is hier aangebracht op de horizontale ‘puibalk’, maar ook op de muren of zelfs over de bogen van de arcade heen. Renovaties bestaan uit kunststof ramen en dakkapellen, goten, metalen verzamelkappen voor de schoorstenen en in een aantal straten ‘lantaarnachtige’ dakopbouwen. Onderlangs de Oostzanerdijk (Kometensingel) staat heel diverse bebouversie 1.0 van 1 juli 2004

Tuindorpen, OOSTZAAN wing uit verschillende bouwperioden. Het gaat hier om strikt individuele panden, die ook zo beoordeeld moeten worden, los van de ordekaartsystematiek. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Tuindorp Oostzaan is een beoogd beschermd stadsgezicht op grond van de monumentenwet. Alle bebouwing rond het Zonneplein en een deel van de panden rond Castor- en Mercuriusplein staat al op de monumentenlijst. Het noordelijk deel is orde 2, het zuidelijk orde 3. In het gehele gebied is de bebouwing eigendom van het Woningbedrijf. Alleen voor het zuidelijke deel tussen Meteorenweg en Kometensingel is een bestemmingsplan opgesteld. De belangrijkste dynamiek speelt zich momenteel af op de grens van privénaar openbare ruimte. Op veel plaatsen verschijnen schuttingen en hekken in plaats van heggen en lage hekjes. Omdat op de open hoeken en aan de opengelaten zijkanten van de bouwblokken achtertuinen grenzen aan de openbare ruimte heeft dit grote visuele invloed. Bij toekomstige renovties/restauraties van Tuindorp Oostzaan zou de aandacht moeten uitgaan naar het ongedaan maken van de negatieve gevolgen voor het straatbeeld van recentelijk uitgevoerde renovaties. Daarbij zal het oorspronkelijk ontwerp als uitgangspunt dienen.



blad 57

Tuindorpen, OOSTZAAN

blad 58



Tuindorpen, OOSTZAAN IV Criteria Voor de bebouwing onderlangs de Oostzanerdijk aan de Kometensingel die in maat en schaal aansluit op de oorspronkelijke tuindorpbebouwing maar een individuele karakteristiek heeft, zijn afzonderlijke criteria opgesteld. B = basisorde, 3 = orde 3, 2 = orde 2, 1 = orde 1 1 relatie met de omgeving B/3/2/1 een bouwinitiatief voegt zich naar de plaats die het gebouw inneemt in de hiërarchische opbouw van het gebied (herkenbaar aan hoogteverschillen, vernauwing, poorten etc.). B/3/2/1 vanaf de openbare ruimte blijft zicht op het groene binnengebied/achtertuinen mogelijk. B/3/2/1 ingrepen zijn per architectonische eenheid gelijk. B/3/2/1 nieuwbouw binnen een gevelwand is identiek aan de buurpanden, en/of heelt de gevelwand aan. 2 bouwwerk op zichzelf B/3/2/1 een bouwinitiatief voegt zich naar de (evenwichtige) compositie van in ritme geplaatste topgevels, gevelopeningen, dakkapellen en schoorstenen. B/3/2/1 bij functieverandering in het ontwerp het oorspronkelijke bouwtype (met name de winkelpui) herkenbaar houden. B/3/2/1 verbijzondering van de bebouwing aan pleinen, straathoeken en poortgebouwen handhaven bij wijziging, aanbrengen bij vernieuwing. B/3 de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, overkragende daklijst en

B/3

2/1

houten beplanking blijven in stand. Bij vernieuwing krijgen ze een gelijke behandeling, zowel aan de voor- als aan de zichtbare achterzijde, aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. ritmerende elementen als vensters, entreepartijen, erkers, dakkapellen, luifels en schoorstenen blijven gehandhaafd of krijgen bij vernieuwing tenminste een aan elkaar verwante en in de tuindorpkarakteristiek passende vormentaal. de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, overkragende daklijst en houten beplanking blijven in stand. Bij vernieuwing aan de voorzijde en de vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde wordt de oorspronkelijke situatie hersteld, aan de niet vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde is afwijking mogelijk, aansluitend op de tuindorpkarakte-

ristiek. ritmerende elementen als vensters, entreepartijen, erkers, dakkapellen, luifels en schoorstenen blijven gehandhaafd of krijgen bij vernieuwing de oorspronkelijke karakteristiek terug. Kometensingel onderlangs de Oostzanerdijk ieder pand heeft een eigen karakteristiek, afwijkend van de buurpanden. nieuwbouw wordt vormgegeven als een compacte, op zichzelf staande hoofdmassa met een duidelijke contour. de voorgevel is het meest uitgesproken vormgegeven en is georiënteerd op de belangrijkste openbare ruimte. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik 2/1

B/3/2/1 karakteristieke decoratieve details (bijzondere metselverbanden, houten metaalwerk, huisnummerbordjes, luiken, contrasterend materiaalen kleurgebruik) bij verbouw respecteren. B/3 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie of tenminste afgestemd op het kenmerkende tuindorpmateriaal (baksteen/keramische dakpannen/hout). 2/1 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie. B/3/2/1 ingrepen in een winkelpui respecteren het onderscheid tussen borstwering, transparante pui en puilijst en passen binnen de architectuur van het pand als geheel. B/3/2/1 een van oorsprong transparante winkelpui wordt niet dichtgezet.



blad 59

Tuindorpen, VAN DER PEKBUURT

Ook verrees in dezelfde periode nieuwbouw waar in de Tweede Wereldoorlog woningen door bominslagen verloren waren gegaan.

toegang tot Noord vanaf het Buiksloterwegveer. Het profiel is breed, de I beschrijving lange straatwanden zijn op een aantal Het was oorspronkelijk de bedoeling plaatsen voorzien van winkels op de het gebied van de huidige Van der begane grond en het begin van de Pekbuurt en de Bloemenbuurt (504, Eind jaren ’80 werd nieuwbouw aan straat is gemarkeerd met hoger opgeFloradorp en Gentiaanbuurt) te bede randen van de buurt gesitueerd trokken panden (Van der Pekplein). bouwen volgens een stedenbouw(Laanweg, Buiksloterweg) in de vorm De straat komt uit op het Mosplein, kundig plan uit 1918 van architect J.E. van galerijflats (periode AUP/post waarvan het bedoelde pleinkarakter van der Pek. Er zouden 1468 wonin- AUP, type A+G ) en schoolbebouwing nooit goed uit de verf is gekomen gen gebouwd worden. Alleen de Van (G). Begin jaren ’90 werd tenslotte vanwege de doorsnijding door de Van der Pekbuurt is echter van dit plan ge- een aantal eengezinswoningen met Hasseltweg. Binnen de plattegrond realiseerd. kap gebouwd aan de Magnoliastraat van de buurt zijn nog vier kleinere (idem, type B+K). pleinruimtes opgenomen; het groene De buurt werd tussen 1918 en 1929 Meidoornplein en het Jac. P. Thijssegebouwd door de Gemeentelijke Wo- II karakteristieken en kwaliteiten plein ten oosten van de Van der ningdienst. De meeste woningen zijn De Van der Pekstraat vormt de sym- Pekstraat en het Lupineplein en de ontworpen door Van der Pek zelf; metrieas in het stedenbouwkundig pleinruimte bij Heimansweg, Geranidaarnaast waren nog enkele architec- plan; aan weerszijden is het stratenumweg en Magnoliastraat aan de ten bij de totstandkoming betrokken. patroon gedeeltelijk gespiegeld. De westkant. Daar zijn na 1945 in plaats Enkele lege plekken werden na 1945 straat is ook de centrale as in de van de beoogde scholen woningen ingevuld (omgeving Magnoliastraat). buurt, bedoeld als de belangrijkste verrezen.

Van der Pekbuurt (502)

blad 60



Tuindorpen, VAN DER PEKBUURT De Van der Pekbuurt is een relatief stenig tuindorp. Voortuinen zijn vrijwel niet aanwezig. Bomen en kleine beplante strookjes naast de uitgebouwde ingangspartijen vormen het enige groen in de straat. Wel is er het voor de tuindorpen gebruikelijke zicht op de groene binnenterreinen via de opengelaten hoeken van de bouwblokken en in een aantal gevallen via opengelaten korte zijkanten van bouwblokken (o.a. Jasmijnstraat, Heimansweg). De bebouwing bestaat uit een beperkt aantal architectonische eenheden – voornamelijk woningen van Van der Pek zelf- die samengesteld zijn met steeds dezelfde elementen. Zeer typerend is de grote plasticiteit waarmee de bouwblokken vooral aan de voorkant zijn vormgegeven en die daarmee bepalend is voor het straatbeeld. Toegepast zijn verschillende kaprichtingen, topgevels, daken met wolfseinden, uitspringende ingangspartijen, zware lateien boven voordeuren en (hoek)ramen en muurankers. Het metselwerk is voorzien van horizontale sierranden in gele baksteen en van gele baksteenaccenten in de topgevels. Typerend voor de achterzijde zijn de balkons, in de oorspronkelijke situatie (gedeeltelijk aanwezig) voorzien van een houten draagconstructie en niet voorzien van dragende kolommen (later toegevoegd).

van aard zijn. Zo is van kracht bestemmingsplan Laanwegkwartier uit 1986. In de jaren ’80 is de buurt gerenoveerd (o.a. plaatsing dakkapellen, vervanging vensterkozijnen en voordeuren). Daarbij is veel kunststof toegepast waar in de oorspronkelijke situatie hout werd gebruikt. Momenteel vindt pandsgewijze renovatie plaats als een woning vrijkomt. De belangrijkste dynamiek speelt zich af op de grens van privé- naar openbare ruimte. Op veel plaatsen verschijnen schuttingen en hekken in plaats van heggen en lage hekjes. Omdat op de open hoeken en aan de opengelaten zijkanten van de bouwblokken achtertuinen grenzen aan de openbare ruimte heeft dit grote visuele invloed.

De bejaardenwoningen aan het Jac. P. Thijsseplein vormen een eigen architectonische eenheid. Kenmerkend is de sterke horizontaliteit: de aaneen gebouwde panden hebben een begane grond met daarboven een geprononceerd, over het hele blok doorlopend en overstekend dak. In tegenstelling tot de oranjerode dakpannen die op de overige tuindorpbebouwing zijn toegepast, zijn deze daken gedekt met antracietkleurige pannen. De toegevoegde bebouwing uit eind jaren ’40 en begin jaren ’90 komt qua maat en schaal redelijk overeen met de eerdere tuindorpbebouwing maar is veel minder plastisch. Ook is er naast overeenkomst in materialisering (baksteen aan de Ranonkelkade) ook verschil: duplexwoningen (omgeving Magnoliastraat), inmiddels voorzien van gevelstuc, en eengezinswoningen in lichtgele en bruine baksteen. De haakbebouwing uit eind jaren ’80 aan de rand van de buurt sluit noch in maat en schaal, noch wat betreft materialisering bij de oudere bebouwing aan. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Voor de Van der Pekbuurt is geen overkoepelend bestemmingsplan. Wel gelden voor delen van de buurt bestemmingsplannen die conserverend versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 61

Tuindorpen, VAN DER PEKBUURT

blad 62



Tuindorpen, VAN DER PEKBUURT IV Criteria Bebouwing van na 1945 die in maat en schaal aansluit op de oorspronkelijke tuindorpbebouwing wordt behandeld als basisorde. Voor nieuwbouw uit de jaren 1980 – 1990 zijn afzonderlijke criteria opgesteld (bebouwing beschreven en op kaart gezet volgens typologie AUP/post-AUP). B = basisorde, 3 = orde 3, 2 = orde 2 A+G = strook-, haak, hofbebouwing met galerij B+K = eengezinshuizen met kap 1 relatie met de omgeving B/3/2 een bouwinitiatief voegt zich naar de plaats die het gebouw inneemt in de hiërarchische opbouw van het gebied (herkenbaar aan hoogteverschillen, vernauwing etc.). B/3/2 vanaf de openbare ruimte blijft zicht op het groene binnengebied achtertuinen mogelijk. B/3/2 ingrepen zijn per architectonische eenheid gelijk. B/3/2 nieuwbouw binnen een gevelwand is identiek aan de buurpanden, dan wel heelt de gevelwand aan. A+G/ B+K bindende elementen blijven bij verbouw in stand of worden op een overeenkomstige wijze vernieuwd: dakranden, lateien, galerijen e.d. 2 bouwwerk op zichzelf B/3/2 een bouwinitiatief voegt zich naar de (evenwichtige) compositie van in ritme geplaatste topgevels, gevelopeningen, erkers, balkons, penanten e.d. B/3/2 bij functieverandering in het ontwerp bijzondere aandacht voor het herkenbaar houden van het oorspronkelijke bouwtype (bijv. winkelpui). B/3/2 verbijzondering op koppen van blok, plein, hoek van de straat aanbrengen bij vernieuwing, handhaven bij wijziging. B/3 de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, e.d. blijven in stand. Bij vernieuwing krijgen ze een gelijke behandeling, zowel aan de voor- als aan de zichtbare achterzijde, aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. B/3 ritmerende elementen als voordeuren en vensters blijven gehandhaafd of krijgen bij vernieuwing tenminste een aan elkaar verwante en in de tuindorpkarakteristiek passende vormentaal. 2 de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, e.d. blijven in stand. Bij ver-

2 A+G/ B+K G G

nieuwing aan de voorzijde en de vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde wordt de oorspronkelijke situatie hersteld, aan de niet vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde is afwijking mogelijk, maar aansluitend op de tuindorpkarakteristiek, ritmerende elementen als oorspronkelijke voordeuren en vensters blijven in stand of krijgen bij vernieuwing de oorspronkelijke karakteristiek terug. bij verbouw bestaande plasticiteit en ritmiek, veroorzaakt door inen uitspringende geveldelen of gevelelementen handhaven. bouwinitiatieven zijn afgestemd op de alzijdigheid van de bebouwing. bouwinitiatieven dragen bij aan de eenheid en consistentie in hoofd-

vorm en gevelbeeld. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik B/3 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie of tenminste afgestemd op het kenmerkende tuindorpmateriaal (baksteen/keramische dakpannen/hout). 2 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie. B/3/2 ingrepen in een winkelpui respecteren het onderscheid tussen borstwering, transparante pui en puilijst en passen binnen de architectuur van het pand als geheel. B/3/2 een van oorsprong transparante winkelpui wordt niet dichtgezet. A+G/ B+K

materialisering, detaillering en kleur van ingrepen zijn afgestemd op de bestaande toestand.



blad 63

Tuindorpen, DISTELDORP

Disteldorp (503) I beschrijving Tegen het eind van de Eerste Wereldoorlog was de woningbouwproductie als gevolg van de hoge bouwkosten minimaal, terwijl de woningnood hoog was. De Gemeentelijke Woningdienst bouwde daarom in 1918-1919, als tijdelijke oplossing, in Amsterdam-Noord complexen semipermanente woningen met een in eerste instantie verwachte levensduur van 35 jaar: Vogeldorp en Disteldorp. De complexen bestonden uit lichte woningen gefundeerd op betonplaten die a.h.w. ‘drijven’ op de slappe ondergrond. Bij de bouw waren zowel Vogeldorp als Disteldorp geïsoleerd gelegen en gedeeltelijk aan het water, maar wel in de buurt van industrie. In beide gevallen is de omgeving nu sterk verstedelijkt. Disteldorp is aangelegd tussen het Buiksloterkanaal, de Distelweg en het Joh. Van Hasseltkanaal (inmiddels gedeeltelijk) gedempt. Het ontwerp is van de hand van B.T. Boeyinga, architect bij de Gemeentelijke Woningdienst. In totaal werden 224 woningen gebouwd, een badhuis, een administratie- en een verenigingsgebouw. II karakteristieken en kwaliteiten De plattegrond van Disteldorp bestaat uit een stelsel van vrij korte, elkaar onder een haakse of schuine hoek kruisende straten. Het langwerpige Distelplein ligt centraal in de buurt, met een open kant naar de Distelweg. De hoofdstraat, voor zo ver daar sprake van is, wordt gevormd door de Lange Distelstraat die een wat breder profiel heeft dan de andere straten en langere gevelwanden door de toepassing van enkele ‘poortwoningen’ die bij zijstraten de bouwblokjes verbinden. blad 64

De woningen zijn gegroepeerd in kor- werken als erfafscheidingen en schuurtjes zal betreffen. te blokjes (merendeels 3 – 6 woningen), zodat daartussen steeds zicht is op de groene binnenterreinen. De horizontaliteit van de lage blokken wordt versterkt door de doorlopende gevelbeplanking, de enigszins overkragende daklijsten en de smalle strook voortuinen. Specifiek voor het tuindorp is dat de bebouwing voor het overgrote deel uit één architectonische eenheid bestaat. Deze wordt –net als in Vogeldorp- gevormd door twee typen woningen: de woning van één bouwlaag met nietbewoonbare kap en uitbouw aan de achterkant en de woning met bruikbare zolderverdieping (slaapkamers) in de kap. De woningen hebben door hun vrij geringe omvang en hoogte en de materialisering -bruinrode baksteen, oranje pannen, crème geschilderd hout voor kozijnen en dakranden, donkerbruine beplanking als gevelbeschot- een bijzonder landelijke uitstraling. Bijzondere elementen zijn het in dezelfde stijl gebouwde badhuis (nu kantoor), het verenigingsgebouw, dat door verbouwing het oorspronkelijk karakter grotendeels heeft verloren, en de winkels aan het Distelplein die zijn voorzien van luifels. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Begin jaren ’80 is Disteldorp ingrijpend gerenoveerd en eind 2002 opnieuw, nu met grote zorg voor het tuindorpkarakter. Daardoor manifesteert Disteldorp zich weer, net als in de oorspronkelijke situatie, als één, sterk samenhangend complex. Disteldorp is als geheel gemeentelijk monument. Momenteel is er nog weinig dynamiek. Verwacht mag worden dat die op korte termijn wel gaat spelen en bouwWelstandsnota (2004)


Tuindorpen, DISTELDORP IV Criteria Alle bebouwing valt onder orde 1, behalve het verenigingsgebouw dat orde 3 is. Vanwege de samenhang wordt het geheel als orde 1 behandeld 1 relatie met de omgeving een bouwinitiatief voegt zich naar de plaats die het gebouw inneemt in de hiërarchische opbouw van het gebied (herkenbaar aan hoogteverschillen, vernauwing etc.). vanaf de openbare ruimte blijft zicht op het groene binnengebied/achtertuinen mogelijk. ingrepen zijn per architectonische eenheid gelijk. nieuwbouw binnen een gevelwand is identiek aan de buurpanden, dan wel heelt de gevelwand aan. 2 bouwwerk op zichzelf een bouwinitiatief voegt zich naar de (evenwichtige) compositie van in ritme geplaatste gevelopeningen, penanten e.d. bij functieverandering in het ontwerp bijzondere aandacht voor het herkenbaar houden van het oorspronkelijke bouwtype (bijv. winkelpui). verbijzondering op koppen van blok, plein, hoek van de straat aanbrengen bij vernieuwing, handhaven bij wijziging. de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, e.d. blijven in stand. Bij vernieuwing wordt de oorspronkelijke situatie hersteld. ritmerende elementen als oorspronkelijke voordeuren en vensters blijven in stand of krijgen bij vernieuwing de oorspronkelijke karakteristiek terug. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie.



blad 65

Tuindorpen, BLOEMENBUURT Bloemenbuurt (504) I beschrijving De Bloemenbuurt bestaat uit de Gentiaanbuurt en Floradorp. De Gentiaanbuurt ligt tussen de Van der Pekbuurt (502) en Mosveld/Van Hasseltweg, Floradorp ligt ten noorden daarvan. Het was aanvankelijk de bedoeling het gebied van de Bloemenbuurt en de Van der Pekbuurt te bebouwen volgens een stedenbouwkundig plan uit 1918 van architect J.E. van der Pek. Van dat plan is echter alleen de Van der Pekbuurt gerealiseerd. Het uiteindelijke ontwerp van de plattegrond van de Bloemenbuurt is naderhand gemaakt door de Gemeentelijke Woningdienst. De buurten zijn vervolgens tussen 1922 en 1934 gebouwd; er verrezen zowel gemeentewoningen als woningen voor woningbouwverenigingen, ontworpen door diverse architecten. Los van het tuindorp werd rond 1920 de woonen bedrijfsbebouwing aan de Papaverhoek gebouwd. In de plattegrond van de Bloemenbuurt werden enkele scholen, een kerk en een brandweerkazerne opgenomen. Aan de randen verrees nog een aantal (semi-)openbare gebouwen en bijzondere functies, zoals de scholen aan de Papaverhoek (1923/1924), het v.m. St. Ritaklooster (1921), de kerk aan de Mosstraat (1951) en het v.m. ziekenhuis (1966, nu hotel) aan het Mosplein. Aan de noordrand van de Bloemenbuurt en in de strook tussen de eigenlijke Gentiaanbuurt en het Noordhollandsch Kanaal is in de jaren ’80 en ’90 van de 20e eeuw middelhoogbouw verrezen (type A+G AUP/PostAUP). In het laatstgenoemd gebied zijn ook eengezinswoningen met kap gebouwd (type B+K). II karakteristieken en kwaliteiten De plattegrond van het geheel van beide buurten is opgebouwd uit wiggen waarvan de top en de basis afwisselend grenzen aan de doorgaande lijn Kamperfoelieweg - Mosplein. Binnen het geheel zijn de plattegrond van Floradorp en Gentiaanbuurt op elkaar betrokken; straten liggen in elkaars verlengde aan weerszijden van de Van Hasseltweg. In de huidige situatie doorkruist de verhoogd aangelegde weg deze relatie.

blad 66



Tuindorpen, BLOEMENBUURT De westkant van Floradorp bestaat uit vrij lange gevelwanden die met de bebouwing aan de Heggerankweg de buitenschil van de buurt vormen. De oostelijke rand bestaat uit de golvende gevelwanden van de Wingerdweg; de tuindorp–bebouwing reageert hiermee subtiel op het tegenoverliggende Florapark met zijn slingerende paden en waterlopen. Binnen de wiggen en achter de lange gevelwanden liggen besloten woongebieden. De voor de tuindorpen typerende middelen zijn ingezet om variatie te bewerkstelligen, zoals verschil in lengte van bouwblokken, behandeling van de hoeken en rooilijnsprongen. Specifiek voor de Bloemenbuurt is de staalkaart aan pleinruimtes, variërend van verwijdingen in de straatruimte, kleine, stenige pleintjes als aan de Latherusstraat en Andoornstraat, via het wat grotere Duindoornplein tot het Gentiaanplein en het Mosplein dat nauwelijks een plein genoemd kan worden door het grotendeels ontbreken van bebouwingswanden. Opvallend, maar voor tuindorpen niet uitzonderlijk, is het gebruik van slechts gedeeltelijk doorgezette symmetrieassen in de wiggen. In de Gentiaanbuurt ligt het genoemde Gentiaanplein midden in de as; de zuidelijke pleinwand sluit de as af. In de Florabuurt zijn de Andoornstraat en de Heliotroopstraat dergelijke assen met een beëindiging door resp. een kerk en een pleinruimte. De Gentiaanbuurt is vrij stenig, alleen in het zuidelijk deel komen voortuinen voor. Soms ontbreken ook straatbomen. Omdat de bouwblokken gesloten zijn, is er ook geen zicht op de groene binnenterreinen. Floradorp heeft een overeenkomstig karakter. De mate van stenigheid wordt vooral bepaald door het al dan niet voorkomen van voortuinen en de mogelijkheid van zicht op de binnenterreinen via de open hoeken van de bouwblokken of tussen korte blokjes woningen. Er zijn zowel gesloten bouwblokken toegepast als blokjes vanaf twee woningen onder een kap (het meest in de noordelijke wiggen). Er is niet alleen met stedenbouwkundige middelen naar variatie binnen de hoofdopzet gezocht, maar ook met architectonische, als afwisseling in kaprichting en kapvorm, uitgebouwde ingangspartijen, toepassing van decoratieve beplanking en metselverbanden enz. De Bloemenbuurt heeft met Tuindorp Nieuwendam de grootste architectonische variatie in Amsterdam-Noord. Binnen het geheel van de tuindorpbebouwing vormen de winkels op de hoeken van het Gentiaanplein met daarboven een balkon en de gesloten bouwblokken met hoge kappen aan het Mosplein bijzondere elementen. In de schil tussen Kamperfoelieweg versie 1.0 van 1 juli 2004

en Heggerankweg is de tuindorpbebouwing -gedeeltelijk van na 1945- in zijn meeste sobere vorm gerealiseerd: lange rijen woningen onder doorgaand dak. Op slechts enkele plaatsen zijn topgevels toegepast. De decoratie is beperkt: luifels boven de voordeuren, deuren met halfronde bovenkant, natuursteenaccenten, balkonhekjes met siersmeedwerk e.d. Karakteristiek voor Floradorp is de toepassing van een vrij fors dakoverstek. In combinatie met de doorlopende kappen, de vlakke gevels en soms nog versterkt door een horizontale gevelbetimmering onder de goot ontstaat hierdoor een horizontaal accent in het straatbeeld dat een sterke ruimtewerking tot gevolg heeft. In de Bloemenbuurt staan vrij veel bijzondere gebouwen: enkele kerken en scholen, een brandweergebouw, een voormalig bioscoopgebouw e.d., Deze dragen bij aan de variatie in het bebouwingsbeeld. III Ruimtelijk beleid en dynamiek Voor de Bloemenbuurt is geen bestemmingsplan. In zowel de Gentiaanbuurt als Floradorp is veel gerenoveerd (o.a. plaatsing dakkapellen, vervanging raamkozijnen, voordeuren e.d.). Daarbij is veel kunststof toegepast waar in de oorspronkelijke situatie hout werd gebruikt. Het meest ingrijpend zijn de drie noordelijkste wiggen gerenoveerd (Binnenhof en omgeving): toevoeging bergingen, aanbrengen gevelstuc en gedeeltelijke betegeling.


blad 67

Tuindorpen, BLOEMENBUURT

blad 68



Tuindorpen, BLOEMENBUURT IV Criteria Bebouwing van na 1945 die in maat en schaal aansluit op de oorspronkelijke tuindorpbebouwing wordt behandeld als basisorde. Dit geldt ook voor de bebouwing aan Papaverhoek/Papaverweg die min of meer gelijktijdig met de Bloemenbuurt is gerealiseerd, maar in karakter afwijkt. Voor nieuwbouw uit de jaren 1965 – 1990 zijn afzonderlijke criteria opgesteld (bebouwing beschreven volgens typologie AUP/post-AUP). B = basisorde, 3 = orde 3, 2 = orde 2. A+G = strook-, haak, hofbebouwing met galerij B+K = eengezinshuizen met kap G = (semi) openbare gebouwen 1 relatie met de omgeving B/3/2 een bouwinitiatief voegt zich naar de plaats die het gebouw inneemt in de hiërarchische opbouw van het gebied (herkenbaar aan hoogteverschillen, vernauwing etc.). B/3/2 vanaf de openbare ruimte blijft zicht op het groene binnengebied/achtertuinen mogelijk. B/3/2 ingrepen zijn per architectonische eenheid gelijk. B/3/2 nieuwbouw binnen een gevelwand is identiek aan de buurpanden, dan wel heelt de gevelwand aan. A+G/ B+K bindende elementen blijven bij verbouw in stand of worden op een overeenkomstige wijze vernieuwd: dakranden, lateien, galerijen e.d. 2 Bouwwerk op zichzelf B/3/2 een bouwinitiatief voegt zich naar de (evenwichtige) compositie van in ritme geplaatste gevelopeningen, erkers, balkons, penanten e.d. B/3/2 bij functieverandering in het ontwerp bijzondere aandacht voor het herkenbaar houden van het oorspronkelijke bouwtype (bijv. winkelpui). B/3/2 verbijzondering op koppen van blok, plein, hoek van de straat aanbrengen bij vernieuwing, handhaven bij wijziging. B/3 de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, e.d. blijven in stand. Bij vernieuwing krijgen ze een gelijke behandeling, zowel aan de voor- als aan de zichtbare achterzijde, aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. B/3 ritmerende elementen als voordeuren en vensters blijven gehandhaafd of krijgen bij vernieuwing tenminste een aan elkaar verwante en in de 2

2 A+G/ B+K

tuindorpkarakteristiek passende vormentaal. de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, e.d. blijven in stand. Bij vernieuwing aan de voorzijde en de vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde wordt de oorspronkelijke situatie hersteld, aan de niet vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde is afwijking mogelijk, maar aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. ritmerende elementen als oorspronkelijke voordeuren en vensters blijven in stand of krijgen bij vernieuwing de oorspronkelijke karakteristiek terug. bij verbouw bestaande plasticiteit en ritmiek, veroorzaakt door inen uitspringende geveldelen of gevelelementen handhaven.

G G

bouwinitiatieven zijn afgestemd op de alzijdigheid van de bebouwing. bouwinitiatieven dragen bij aan de eenheid en consistentie in hoofdvorm en gevelbeeld. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik B/3 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie of tenminste afgestemd op het kenmerkende tuindorpmateriaal (baksteen/keramische dakpannen/hout). 2 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie. B/3/2 ingrepen in een winkelpui respecteren het onderscheid tussen borstwering, transparante pui en puilijst en passen binnen de architectuur van het pand als geheel. B/3/2 een van oorsprong transparante winkelpui wordt niet dichtgezet. A+G/ B+K materialisering, detaillering en kleur van ingrepen zijn afgestemd op de bestaande toestand.



blad 69

Tuindorpen, VOGELBUURT

Vogelbuurt-midden (B) is het grootste en het minst overzichtelijke deelgeI Beschrijving bied. De bouwblokken zijn heel verDe Vogelbuurt ligt in zijn geheel tusschillend van vorm, vaak gesloten en sen twee lange straten: de bochtige, soms opengeknipt. Hier waren verbrede Meeuwenlaan en de Adelaars- schillende woningbouwverenigingen weg, de voormalige zeedijk langs het en architecten (o.a. H.P. Berlage, J. Noordhollandsch Kanaal. De buurt Gratama en J.C. van Epen) actief, bestaat uit drie deelgebieden, die hetgeen een enigszins onsamenhannauw in verband staan met de ontgend, maar wel verrassend karakter staansperiode en de stedenbouwkun- in de hand heeft gewerkt. Centraal in dige structuur: het Spreeuwenpark (A: het gebied ligt het Zwanenplein. het meest zuidelijk deel,1909-1936), In het overzichtelijker noorden van Vogelbuurt-midden (B: ca. 1920) en Vogelbuurt-midden vormt de KoeVogelbuurt-noord (C: 1921-1923). koeksstraat de diagonaal aan weersIn het deelgebied Spreeuwenpark zijden waarvan symmetrisch bouwwerden de eerste arbeiderswoningen blokken zijn geprojecteerd. Langs de van Noord gebouwd. Het bestaat uit Van Hasseltweg tenslotte is een bouwblokken rond het park met winstrook met grootschalige bouwprojeckels en blokbebouwing in de omrinten uit de jaren ‘60 en ‘80, en het gende straten. In dit gebied staat nieuwe Albatros-gebouw. nieuwbouw uit ca. 1980 (gestapelde Van de Vogelbuurt-noord zijn stedenwoningen zonder kap), er staan pan- bouwkundig plan en bebouwing in den die qua karakter 19de eeuws zijn samenhang met elkaar ontworpen en aan de zuidzijde van de Meeuwen- door architect A.W.Weissman. De laan staan vrijstaande villa’s.

Vogelbuurt (505)

blad 70


plattegrond - in de vorm van een driehoek - is symmetrisch en gespiegeld, de bebouwing bestaat uit variaties op één ontwerp. II Karakteristieken en kwaliteiten Het deelgebied Spreeuwenpark (A) is het meest stedelijk van karakter; de bebouwing is vrij hoog en het groen speelt een ondergeschikte rol. Hier zijn veel en heel diverse architectonische eenheden. De meeste panden zijn van baksteen, met een rode of grijze pannen kap. Bij de villa’s langs de Meeuwenlaan zijn diverse materialen en kleuren toegepast. Hier zijn grote voortuinen. Op het binnenterrein van het grootste bouwblok staan drie scholen, waarvan er één monument is. In dit gebied is veel gerenoveerd; bovendien dateert ongeveer een derde van de bebouwing uit de jaren 70 of later. Vogelbuurt-midden (B) heeft op de ordenkaart de meeste hoog gewaarversie 1.0 van 1 juli 2004

Tuindorpen, VOGELBUURT deerde bebouwing. Ook hier is de bebouwing vrij stedelijk, maar er is veel meer groen. Het gaat om een groot aantal verschillende architectonische eenheden; alleen aan weerskanten van de Koekoekstraat zijn diverse blokken van eenzelfde hand, van de architect J. Gratama. Ook hier zijn de meeste panden van baksteen, met een rode of grijze pannen kap. De Vogelbuurt-noord (C) is opvallend stenig van karakter, groen en voortuinen spelen een ondergeschikte rol. Veel van de open hoeken zijn met schuttingen dichtgezet, waardoor het oorspronkelijke zicht op de binnenterreinen onmogelijk is geworden. De bebouwing bestaat uit bakstenen blokjes van twee lagen met een steile kap van gebakken pannen. De bebouwing is ingrijpend gerenoveerd. Voor het merendeel van de bebouwing in de Vogelbuurt als geheel geldt dat delen van de gevels verspringen ten opzichte van de rooilijn, hetgeen de massawerking van de gevelwand verlevendigt. Het gevelbeeld wordt bovendien verrijkt door decoratieve metselverbanden, contrasterend materiaalen kleurgebruik, overkragende daklijsten, bijzonder houtwerk, natuurstenen elementen, erkers, hoger opgetrokken bouwdelen en haaks op de dakpartij geplaatste nokken en dakkapellen die een ingang of een poort accentueren. Juist omdat de bebouwing verder sober is, zijn dit soort details voor het straatbeeld cruciaal. Langs de Meeuwenlaan zijn op de hoeken winkels gevestigd. Juist het karakter van winkelpuien, waar relatief veel aandacht aan details is besteed, wordt door rolluiken, het dichtzetten van etalageruiten of door reclame aan het zicht onttrokken. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek De Vogelbuurt heeft geen bestemmingsplan. Het gebied is een beoogd beschermd stadsgezicht; de procedure is nog niet gestart. Het bestemmingsplan Albatros is inmiddels van kracht. Het hele gebied is ingrijpend gerenoveerd (vervanging raamkozijnen, dakkapellen, voordeuren e.d.). Vaak zijn daarbij platte kunststof kozijnen toegepast waar in de oorspronkelijke situatie hout werd gebruikt, soms aluminium en soms is er met meer zorg voor het oorspronkelijke straatbeeld ingegrepen. De belangrijkste dynamiek speelt zich momenteel af op de grens van privé- naar openbare ruimte. Op veel plaatsen verschijnen schuttingen en hekken in plaats van heggen en lage hekjes. Omdat op de open hoeken en aan de opengelaten zijkanten van de bouwblokken achtertuinen grenzen aan de openbare ruimte heeft dit grote visuele invloed. versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 71

Tuindorpen, VOGELBUURT

blad 72



Tuindorpen, VOGELBUURT IV Criteria Voor de individuele villa’s aan de Meeuwenlaan van voor en na 1900 en voor nieuwbouw uit de jaren 1980 – 1990 zijn afzonderlijke criteria opgesteld (bebouwing beschreven en op kaart gezet volgens typologie AUP/post-AUP). B = basisorde, 3 = orde 3, 2 = orde 2, 1 = orde 1. A = strook-, haak, hofbebouwing A+K = strook-, haak, hofbebouwing met kap 1 relatie met de omgeving B/3/2/1 een bouwinitiatief voegt zich naar de plaats die het gebouw inneemt in de hiërarchische opbouw van het gebied (herkenbaar aan hoogteverschillen, vernauwing, poorten etc.). B/3/2/1 vanaf de openbare ruimte blijft zicht op het groene binnengebied/achtertuinen mogelijk. B/3/2/1 ingrepen zijn per architectonische eenheid gelijk. B/3/2/1 nieuwbouw binnen een gevelwand is identiek aan de buurpanden, en/of heelt de gevelwand aan. 2 Bouwwerk op zichzelf B/3/2/1 een bouwinitiatief voegt zich naar de (evenwichtige) compositie van in ritme geplaatste topgevels, gevelopeningen, erkers, balkons en dakkapellen. B/3/2/1 bij functieverandering in het ontwerp bijzondere aandacht voor het herkenbaar houden van het oorspronkelijke bouwtype (m.n. de winkelpui). B/3/2/1 verbijzondering van de bebouwing aan pleinen, straathoeken en poortgebouwen handhaven bij wijziging, aanbrengen bij vernieuwing. B/3 de bindende elementen: dakvlak, gootlijn of overkragende daklijst, blijven in stand. Bij vernieuwing krijgen ze een gelijke behandeling, zowel aan de voor- als aan de zichtbare achterzijde, aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. B/3 ritmerende elementen als voordeuren, vensters, erkers, dakkapellen en schoorstenen blijven gehandhaafd of krijgen bij vernieuwing tenminste een aan elkaar verwante en in de tuindorpkarakteristiek passende vormentaal. 2 de bindende elementen: dakvlak, gootlijn of overkragende daklijst blijven in stand. Bij vernieuwing aan de voorzijde en de vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde wordt de oorspronkelijke situatie hersteld, aan de niet vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde is afwijking mogelijk, maar aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. 2 ritmerende elementen als oorspronkelijke voordeuren, vensters, erkers, dakkapellen en schoorstenen blijven in stand of krijgen bij vernieuwing de oorspronkelijke karakteristiek terug. A,/A+K bindende elementen blijven bij verbouw in stand of worden op een overeenkomstige wijze vernieuwd: dakranden, lateien, galerijen e.d. A/A+K bij verbouw bestaande plasticiteit en ritmiek, veroorzaakt door inen uitspringende geveldelen, trappenhuizen e.d. handhaven. Villabebouwing Meeuwenlaan een villa heeft een individueel karakter. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik B/3/2/1 voor de Vogelbuurt karakteristieke decoratieve details (bijzondere metselverbanden, in natuursteen gebeeldhouwde hoeken sluitstenen, bijzonder houten metaalwerk, huisnummerbordjes) bij verbouw respecteren. B/3 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie of tenminste afgestemd op het kenmerkende tuindorpmateriaal (baksteen/keramische dakpannen/hout). 2 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie. B/3/2 ingrepen in de winkelpui respecteren het onderscheid tussen borstwering, transparante pui en puilijst en passen binnen de architectuur van het pand als geheel. B/3/2 een van oorsprong transparante winkelpui wordt niet dichtgezet. A/A+K materialisering, detaillering en kleur van ingrepen zijn afgestemd op de bestaande toestand. Villabebouwing Meeuwenlaan materialisering, detaillering en kleur van ingrepen zijn afgestemd op de bestaande toestand.



blad 73

Tuindorpen, VOGELDORP

Vogeldorp (506)

brandweerpost.

I Beschrijving Tegen het eind van de Eerste Wereldoorlog was de woningproductie als gevolg van de hoge bouwkosten minimaal, terwijl de woningnood hoog was. De Gemeentelijke Woningdienst bouwde daarom in 1918-1919, als tijdelijke oplossing, in AmsterdamNoord complexen semi-permanente woningen met een in eerste instantie verwachte levensduur van 35 jaar: Vogeldorp en Disteldorp. De complexen bestonden uit lichte woningen gefundeerd op betonplaten die als het ware ‘drijven’ op de slappe ondergrond. Bij de bouw waren zowel Vogeldorp als Disteldorp geïsoleerd gelegen en gedeeltelijk aan het water, maar wel in de buurt van industrie. In beide gevallen is de omgeving nu sterk verstedelijkt. Vogeldorp is aangelegd tussen de Meeuwenlaan, het Vliegenbos, het Johan van Hasseltkanaal-oost en de bedrijventerreinen ten noorden daarvan. Na de recente demping van het kanaal verrijst direct naast Vogeldorp nieuwe bedrijfsbebouwing aan de Johan van Hasseltweg. Vooral bij Vogeldorp wordt het enclavekarakter door de bouwactiviteiten rondom, aanmerkelijk minder.

II Karakteristieken en kwaliteiten Vogeldorp heeft een symmetrische, orthogonale plattegrond, met de Lange Vogelstraat als lengteas. Haaks hierop staan korte, smallere zijstraten. De Lange Vogelstraat heeft poorten ter plekke van de zijstraten. Aan het centraal in het dorp gelegen Vogelplein stonden de winkels. Aan het iets verderop gelegen Vogelplantsoen dat het midden hield tussen een brink en een bleekveld liggen woonblokjes schijnbaar informeel gegroepeerd. De woningen zijn gegroepeerd in blokjes (merendeels 5-8 woningen) waar tussendoor op de hoeken steeds zicht is op de binnenterreinen. De huizen hebben vooren achtertuintjes. Net als Disteldorp bestaat Vogeldorp eigenlijk uit één architectonische eenheid waarbinnen twee verwante bouwtypen zijn gerealiseerd: de woningen in de ‘bungalowblokken’, bestaande uit één bouwlaag met een niet-bewoonbare flauwe kap en een uitbouw aan de achterkant, en de grotere woning met bruikbare zolderverdieping. De laatste heeft dakkapellen aan vooren achterkant. De woningen hebben door hun geringe omvang en hoogte en door de materialisering bruinrode baksteen, rode en/of grijze pannen, zwarte beplanking als gevelHet ontwerp van Vogeldorp en Distel- beschot - een landelijke uitstraling. dorp is van B.T. Boeyinga, op dat Achter een deel van de woningen zijn moment architect bij de Gemeentelijke - op eenzelfde manier vormgegeven Woningdienst. Vogeldorp bestond opberghokken neergezet. oorspronkelijk uit 313 woningen, win- Bijzondere elementen zijn het - overkels, een administratiegebouwtje, een hoeks geplaatste - badhuis, het verebadhuis in de vorm van een kleine nigingsgebouw en de winkels met hun stolpboerderij, een verenigingsgedoorlopende luifel. bouw ‘Ons Huis’, een politie- en een blad 74


III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Voor Vogeldorp is bestemmingsplan Nieuwendam-Zuid, eerste partiële herziening van kracht. Vogeldorp wordt momenteel (eind 2003) ingrijpend gerenoveerd met bijzondere zorg voor het tuindorpkarakter, een gevolg van de aanwijzing van het dorp als geheel tot gemeentelijk monument. De voorgenomen sloop ging daardoor niet door. Vogeldorp zal zich daardoor weer manifesteren als één samenhangend complex. Een deel van de woningen is verkocht of staat momenteel te koop, een ontwikkeling die gevolgen kan hebben voor de uniformiteit van de woningen. Bouwinitiatieven zullen vooral betrekking hebben op erfafscheidingen en schotels.


Tuindorpen, VOGELDORP IV Criteria Alle oorspronkelijke panden in Vogeldorp vallen onder orde 1, het gebouw midden in de Zesde Vogelstraat dateert uit 1952 en wordt gezien de samenhang met de overige bebouwing eveneens als orde 1 behandeld. 1 relatie met de omgeving een bouwinitiatief voegt zich naar de plaats die het gebouw inneemt in de hiërarchische opbouw van het gebied (herkenbaar aan hoogteverschillen, vernauwing, poorten etc.). vanaf de openbare ruimte blijft zicht op het groene binnengebied/achtertuinen mogelijk. ingrepen zijn per architectonische eenheid gelijk. nieuwbouw binnen een gevelwand is identiek aan de buurpanden, en/of heelt de gevelwand aan. 2 bouwwerk op zichzelf een bouwinitiatief voegt zich naar de (evenwichtige) compositie van in ritme geplaatste gevelopeningen, dakkapellen en schoorstenen. bij functieverandering in het ontwerp het oorspronkelijke bouwtype (met name de winkelpui) herkenbaar houden. verbijzondering van de bebouwing aan pleinen, straathoeken en poortgebouwen handhaven bij wijziging, aanbrengen bij vernieuwing. de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, overkragende daklijst en houten beplanking blijven in stand. Bij vernieuwing aan de voorzijde en de vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde wordt de oorspronkelijke situatie hersteld, aan de niet vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde is afwijking mogelijk, aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. ritmerende elementen als vensters, entreepartijen, dakkapellen, luifels en schoorstenen blijven gehandhaafd of krijgen bij vernieuwing de oorspronkelijke karakteristiek terug. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik karakteristieke decoratieve details (contrasterend materiaalen kleurgebruik, gootklossen, poorten) bij verbouw respecteren. detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie: bruinrode baksteen, rode en/of grijze pannen, zwarte beplanking als gevelbeschot, witte kozijnen, donkere deuren.



blad 75

Tuindorpen, BUIKSLOOT

Tuindorp Buiksloot (507) I Beschrijving Tuindorp Buiksloot, ook wel het Blauwe Zand genoemd, is als laatste tuindorp in Noord gebouwd in een polder, omgeven door dijken. Het werd gerealiseerd in de jaren 1931-1932 naar ontwerp van J.H. Mulder, architect bij de Woningdienst. De Waddenweg, in het verlengde van de Adelaarsweg, is de centrale as die het dorp feitelijk in tweeën deelt. In beide delen is langs de randen in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw nieuwbouw verschenen, in het westelijk deel aan de Leeuwarderweg, in het veel grotere oostelijk deel aan de Hoekschewaardweg en hoek Waddenweg-Waddendijk. II Karakteristieken en kwaliteiten Aan het begin van de Waddenweg liggen winkels met verspringende terrassen ervoor, die de niveauverschillen overbruggen. Langgerekte blokken met open hoeken liggen aan weerskanten van de as, terwijl daarachter voornamelijk noord-zuid georienteerde stroken te vinden zijn, waarvan de kop soms door een rijtje woningen deels is afgesloten, en soms niet. Aan beide kanten ligt vlakbij de as een driehoekig pleintje. Alle huizen blad 76

hebben achtertuinen, ongeveer de helft heeft voortuinen. Vrijwel het gehele tuindorp Buiksloot bestaat uit één - vrij sobere - architectonische eenheid, met kleine varianten. Afwisseling en ruimtelijkheid ontstaan door de manier waarop de panden ten opzichte van elkaar zijn gerangschikt: soms lange, soms korte rijen, soms in U-vorm of met verspringende rooilijn. De bebouwing heeft twee lagen en is gebouwd van opvallend rode baksteen en heeft een met gebakken pannen gedekt zadeldak. De top heeft nu een groene bekleding van Platal, een met pvc overtrokken verzinkte staalplaat, en de kozijnen zijn wit. Karakteristiek voor de bebouwing zijn de horizontale rijen vensters, groot dakoverstek, de uitgemetselde rollagen onder de vensters, verbijzonderde uitspringende ingangspartijen, en gemetselde tuinmuren. In het oostelijk deel komen deze elementen meer voor dan in het westelijke deel. Echte versiering komt in tuindorp Buiksloot niet voor, de bebouwing moet het hebben van bovenstaande architectonische elementen. Tijdens de renovatie van 1987-1989 is het vroegere houten beschot in de geveltop door de al genoemde platen vervangen. Toen zijn ook metaalbeWelstandsnota (2004)

kleding langs de dakrand, kunststof ramen en zwarte metalen schoorsteenverzamelkasten aangebracht; boeidelen en gootbakken zijn uitgevoerd in volkernplaat. De nieuwbouw langs de Hoekschewaardweg bestaat uit gestapelde woningen in drie lagen met een topgevel, die echter geheel schuilgaat achter grote glazen trappenhuizen en galerijen of balkons met een houten borstwering. Langs de Leeuwarderweg staat een groot blok, waarvan het karakter voornamelijk wordt bepaald door de ritmering van de balkons en de licht gestucte gevels.


Tuindorpen, BUIKSLOOT III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Vrijwel het hele dorp heeft op de ordekaarten voor de gordel 20-40, orde 2 gekregen. Vigerende bestemmingsplannen zijn voor gebied westelijk van de Waddenweg en voor gebied oostelijk van de Waddenweg: Hoekschewaardweg Bij toekomstige renovaties/restauraties van Tuindorp Buiksloot dient het oorspronkelijk ontwerp als uitgangspunt.



blad 77

Tuindorpen, BUIKSLOOT

blad 78



Tuindorpen, BUIKSLOOT IV Criteria Bebouwing van na 1945 die in maat en schaal aansluit op de oorspronkelijke tuindorpbebouwing wordt behandeld als basisorde. Voor nieuwbouw uit de jaren 1980 – 1990 zijn afzonderlijke criteria opgesteld (bebouwing beschreven en op kaart gezet volgens typologie AUP/post-AUP). B = basisorde, 3 = orde 3, 2 = orde 2. A = strook-, haak, hofbebouwing A+K = strook-, haak, hofbebouwing met kap 1 relatie met de omgeving B/3/2 een bouwinitiatief voegt zich naar de plaats die het gebouw inneemt in de stedenbouwkundige structuur van het gebied. B/3/2 vanaf de openbare ruimte blijft zicht op het groene binnengebied/achtertuinen mogelijk. B/3/2 ingrepen zijn per architectonische eenheid gelijk. B/3/2 nieuwbouw binnen een gevelwand is identiek aan de buurpanden, en/of heelt de gevelwand aan. 2 bouwwerk op zichzelf B/3/2 een bouwinitiatief voegt zich naar de (evenwichtige) compositie van in ritme geplaatste topgevels, horizontale ramenrijen en verbijzonderde ingangspartijen. B/3/2 bij functieverandering in het ontwerp bijzondere aandacht voor het herkenbaar houden van het oorspronkelijke bouwtype (de winkelpui). B/3/2 verbijzondering op koppen van blok, plein, hoek van de straat aanbrengen bij vernieuwing, handhaven bij wijziging. de bindende elementen: topgevel met daklijst en dakoverstek blijven in stand. Bij vernieuwing krijgen ze een gelijke behandeling, zowel aan de voor- als aan de zichtbare achterzijde, aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. B/3 ritmerende elementen als ingangspartijen en vensters blijven gehandhaafd of krijgen bij vernieuwing tenminste een aan elkaar verwante en in de tuindorpkarakteristiek passende vormentaal. 2 de bindende elementen: topgevel met daklijst en dakoverstek blijven in stand. Bij vernieuwing aan de voorzijde en de vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde wordt de oorspronkelijke situatie hersteld, aan de niet vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde is afwijking mogelijk, maar aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. 2 ritmerende elementen als ingangspartijen en vensters blijven in stand of krijgen bij vernieuwing de oorspronkelijke karakteristiek terug. A/A+K bindende elementen blijven bij verbouw in stand of worden op een overeenkomstige wijze vernieuwd: dakranden, draagconstructie van de balkons). A/A+K bij verbouw bestaande plasticiteit en ritmiek, veroorzaakt door inen uitspringende geveldelen en gevelelementen (balkons, trappenhuizen e.d.) handhaven. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik B/3/2 karakteristieke decoratieve details (overkragende daklijsten en uitgemetselde rollagen onder de vensters) bij verbouw respecteren. B/3 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie of tenminste afgestemd op het kenmerkende tuindorpmateriaal (baksteen/keramische dakpannen/hout). 2 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie. B/3/2 ingrepen in de winkelpui respecteren het onderscheid tussen borstwering, transparante pui en puilijst en passen binnen de architectuur van het pand als geheel. B/3/2 een van oorsprong transparant vormgegeven winkelpui wordt niet dichtgezet. A/A+K materialisering, detaillering en kleur van ingrepen zijn afgestemd op de bestaande toestand. B/3



blad 79

Tuindorpen, NIEUWENDAM

Tuindorp Nieuwendam (508) I beschrijving Tuindorp Nieuwendam is in twee fasen gebouwd tussen 1926 en 1937. De eerste fase bestond uit 960 eengezinswoningen, een aantal bejaardenwoningen en winkels en kwam tot stand in 1926-1927. Het stedenbouwkundig plan was van de hand van B.T. Boeyenga, architect bij de Gemeentelijke Woningdienst. Hij ontwierp ook een deel van de bebouwing. In 1932 en 1937 werd het tuindorp aan de oostzijde uitgebreid tot aan de Schellingwouderbreek met in totaal 146 woningen en werd het gebied van de eerste fase enigszins verdicht met bejaardenwoningen. In 1949 vond aanvulling/nieuwbouw plaats aan Nieuwendammerstraat, Purmerweg en Watergangseweg. In 1952 werd vervolgens het gebied tussen Wognumerstraat en Schellingwouderbreek bebouwd (personeelswoningen KNSM). In dezelfde periode zijn op veel plaatsen de open hoeken in de bouwblokken met schuurtjes dichtgezet. De meest recente nieuwbouw in het tuindorp staat aan Nieuwendammerstraat/Purmerweg: drie rijtjes van vijf eengezinswoningen onder één kap uit 1979. blad 80

II karakteristieken en kwaliteiten Tuindorp Nieuwendam is het meest uitgewerkte tuindorp in Noord wat betreft de samenhang tussen plattegrond, openbare ruimte en groen, en de bebouwing. De plattegrond wordt gedomineerd door de doorgaande as van de Purmerweg die zich vertakt in de Monnikendammerweg en de Volendammerweg. Aan weerszijden liggen de secundaire straten die het woongebied ontsluiten. De centrale pleinruimte, het Purmerplein, ligt in de Purmerweg. De secundaire straten zijn kort of geknikt en daardoor besloten. Tuindorp Nieuwendam is zeer groen. Bijzonder kenmerkend zijn de vele relaties tussen het groen in de openbare ruimte (pleintjes, hoven, grasstroken, straatbomen) en het groen in de vooren achtertuinen van de woningen. Hierdoor vindt een groene dooradering van het gehele tuindorp plaats. Dit effect wordt in hoge mate bereikt door het toepassen van rechthoekige bouwblokken met open hoeken en door U-vormige bouwblokken waarbij de open kant grenst aan de straat en die eveneens open hoeken hebben. De Purmerweg heeft als centrale as een steniger karakter. De wanden en die van het Purmerplein zijn veel lanWelstandsnota (2004)

ger dan die van de woonstraten, mede omdat ze met poorten doorlopen over de zijstraten. Een tweede bijzondere kenmerk is de variatie in de bebouwing binnen het thema ‘bakstenen huis met kap gedekt met pannen’. Er is een grote verscheidenheid aan woningen toegepast van sobere seriebouw tot expressieve panden in een soort landelijke variant van de Amsterdamse Schoolstijl. Uitbouwtjes, tuinmuren, pergola’s e.d. maken deel uit van de architectonische en stedenbouwkundige compositie. In het kleurgebruik is de ruime toepassing van (oorspronkelijk gebroken) wit specifiek voor het straatbeeld in Tuindorp Nieuwendam. Het gaat dan om witgeschilderde elementen als dakranden, kozijnen, luifels, gevelbetimmeringen/raamomlijstingen e.d. Op de tweede is de toepassing van donker houten beschot (donkerbruin, roodbruin, groen) specifiek. De bebouwing uit 1952 tussen Wognumerstraat en Schellingwouderbreek sluit qua karakter bij die van het tuindorp aan. De woningen zijn opgetrokken in baksteen; de schuine daken zijn bedekt met grijze pannen. Typerend voor de zorgvuldige detaillering zijn de schuin omhoog stekende dakranden, de roedenverdeling in de raversie 1.0 van 1 juli 2004

Tuindorpen, NIEUWENDAM men en de metalen balkonhekjes. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Het bestemmingsplan dat voor Tuindorp Nieuwendam geldt is conserverend van aard. Er is geen nieuwbouw voorzien. In de jaren ’80 is het tuindorp gerenoveerd, daarbij zijn op veel dakvlakken dakkapellen geplaatst. Momenteel vindt pandsgewijze renovatie plaats als een woning vrijkomt. De bebouwing aan het Purmerplein en oostelijk daarvan aan weerszijden van de Purmerweg is aangewezen als rijksmonument, evenals die aan het Monnikendammerplantsoen. De belangrijkste dynamiek speelt zich af op de grens van privé- naar openbare ruimte. Op veel plaatsen verschijnen schuttingen en hekken in plaats van heggen en lage hekjes. Omdat veel achter- en zijtuinen grenzen aan de openbare ruimte heeft dit grote visuele invloed op het tuindorp. Het bestemmingsplan staat erfafscheidingen tot 2 m. hoog toe.



blad 81

Tuindorpen, NIEUWENDAM

blad 82



Tuindorpen, NIEUWENDAM IV Criteria Bebouwing van na 1945 die in maat en schaal aansluit op de oorspronkelijke tuindorpbebouwing wordt behandeld als basisorde. B = basisorde, 3 = orde 3, 2 = orde 2, 1 = orde 1. 1 relatie met de omgeving B/3/2/1 een bouwinitiatief voegt zich naar de plaats die het gebouw inneemt in de hiërarchische opbouw van het gebied (herkenbaar aan hoogteverschillen, vernauwing etc.). B/3/2/1 vanaf de openbare ruimte blijft zicht op het groene binnengebied/ achtertuinen mogelijk. B/3/2/1 ingrepen zijn per architectonische eenheid gelijk. B/3/2/1 nieuwbouw binnen een gevelwand is identiek aan de buurpanden, cq heelt de gevelwand aan. 2 bouwwerk op zichzelf B/3/2/1 een bouwinitiatief voegt zich naar de (evenwichtige) compositie van in ritme geplaatste gevelopeningen, erkers, balkons, penanten e.d. B/3/2/1 bij functieverandering in het ontwerp bijzondere aandacht voor het herkenbaar houden van het oorspronkelijke bouwtype (bv winkelpui). B/3/2/1 verbijzondering op koppen van blok, plein, hoek van de straat aanbrengen bij vernieuwing, handhaven bij wijziging. B/3 de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, e.d. blijven in stand. Bij vernieuwing krijgen ze een gelijke behandeling, zowel aan de voor- als aan de zichtbare achterzijde, aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. B/3 ritmerende elementen als voordeuren en vensters blijven gehandhaafd of krijgen bij vernieuwing tenminste een aan elkaar verwante en in de tuindorpkarakteristiek passende vormentaal. 2 de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, e.d. blijven in stand. Bij vernieuwing aan de voorzijde en de vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde wordt de oorspronkelijke situatie hersteld, aan de niet vanuit de openbare ruimte zichtbare achterzijde is afwijking mogelijk, maar aansluitend op de tuindorpkarakteristiek. 1 de bindende elementen: dakvlak, gootlijn, e.d. blijven in stand. Bij vernieuwing wordt de oorspronkelijke situatie hersteld. 2/1 ritmerende elementen als oorspronkelijke voordeuren en vensters blijven in stand of krijgen bij vernieuwing de oorspronkelijke karakteristiek terug. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik B/3 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie of tenminste afgestemd op het kenmerkende tuindorpmateriaal (baksteen/keramische dakpannen/hout). 2/1 detaillering, materiaalen kleurgebruik is conform de oorspronkelijke situatie. B/3/2/1 ingrepen in een winkelpui respecteren het onderscheid tussen borstwering, transparante pui en puilijst en passen binnen de architectuur van het pand als geheel. B/3/2/1 een van oorsprong transparante winkelpui wordt niet dichtgezet.



blad 83

blad 84



Wesltandscriteria, gebiedscriteria, Algemeen Uitbreidingsplan 601 602 603 604 605 606 607 608

Dieremriembuurt Terrasdorp Nieuwendam Zuidwest Nieuwendam Noord Banne Buiksloot Zuid Buikslotermeer Noord Buikslotermeerplein Buikslotermeer Zuidwest

Algemeen Uitbreidingsplan AUP in Amsterdam-Noord Het Algemeen Uitbreidingsplan - gereed in 1935 - was een allesomvattend en rationeel structuurplan waarvan gedacht werd dat het tot in het jaar 2000 voldoende ruimte zou bieden aan de uitdijende stad. De ontwikkeling van het AUP in Noord loopt vanaf 1949 parallel met de ontwikkeling van het AUP in Watergraafsmeer en de westelijke tuinsteden. De experimenten met de verkavelingvormen stroken, haken en hoven werden uitgevoerd in Nieuwendam Zuidwest, dat al in 1935 tot woongebied was bestemd (maar pas in 1949 ontwikkeld), Terrasdorp (eveneens vanaf 1949) en de Dierenriembuurt (1957). Nieuwe ontwikkelingen dienden zich aan gedurende de bouw van deze wijken. In 1953 werd het tracé van de IJtunnel vastgesteld en in 1958 volgde de ‘Partiële Herziening van het Noordelijk gedeelte van het Algemeen Uitbreidingsplan’. Na de laagbouw van de eerder genoemde wijken werd nu ook (middel)hoogbouw voor arbeiders opportuun geacht. Achtereenvolgens ontstonden Nieuwendam Noord, Buikslotermeer en Banne Buiksloot. De verkeersstructuur met verhoogde wegen, ook toegepast in de westelijke tuinsteden, sloot hierop aan. Een geheel nieuw element binnen het AUP was de uitbouw van het wijkcentrum in Buikslotermeer tot een stadsdeelcentrum. Karakteristieken en kwaliteiten Binnen de AUP-gebieden is een duidelijk onderscheid aanwijsbaar tussen de eerder ontwikkelde laagbouwgebieden en de later ontwikkelde hoogbouwgebieden. De maat en schaal van de gebieden zelf is hier voor een groot deel debet aan. Maar een deel van de uitgangspunten is wel degelijk gemeenschappelijk. Het groen als structurerend stedenbouwkundig element en de eenvormige, harmonieuze architectuur zijn daarvan de belangrijkste. In verkavelingvorm keren zowel in de laagbouw- als in de hoogbouwstroken, haken en hoven in diverse patronen telkens terug. Daarbij geldt als ordenend principe dat een versie 1.0 van 1 juli 2004

haak uit twee stroken is opgebouwd en een hof bijvoorbeeld uit twee haken. Een haak kan een rechte of flauwe hoek hebben. Opvallend genoeg wordt variatie in de stedenbouwkundige plattegrond belangrijker geacht dan oriëntatie en bezonning van de woningen. De stroken zijn vrij ruim bemeten, in de tamelijk groene openbare ruimte gesitueerd. Door het gesloten bouwblok los te laten is geen sprake meer van een hiërarchische tegenstelling tussen de vooren achtergevel. Het komt nog wel voor dat de woningen met de achtertuinen tegenover elkaar gelegen zijn, maar hiertussen is altijd voetgangersverkeer mogelijk, resultaat van het scheiden van de verkeersstromen. Winkels en andere buurtvoorzieningen zijn soms opgenomen in de stroken met daarboven bewoning. In de rationele stedenbouw van het AUP was ruimte voor sport, recreatie en spelen, maar ook onderwijs en huisvesting van ouden van dagen was een integraal onderdeel van de ontwerpopgave. Voor zowel de hoogbouw als de laagbouw geldt dat de verkavelingvormen experimenteel van aard zijn. Ook in het bouwen werden nieuwe technieken en materialen toegepast, zoals het Airey-bouwsysteem en later de baksteen-montagebouw. In de laagbouwgebieden zijn de woningen tweelaags onder flauw hellen de kappen (in de Dierenriembuurt onder platte daken). De woningen in Terrasdorp zijn gebouwd volgens het Airey-bouwsysteem, in diverse varianten. In Nieuwendam Zuidwest is dit systeem ook toegepast, maar maakt baksteenbouw het grootste gedeelte uit van de woningen. In de Dierenriembuurt zijn alle woningen uit baksteen opgetrokken en zijn er geen varianten. De ontwikkeling van de kozijnprofielen verloopt in de tijd van staal naar hout. Alle woningen hebben een achtertuin. In de Dierenriembuurt komen voortuinen ten gunste van het openbaar groen niet meer voor. De later ontwikkelde (middel)hooggebieden - vanaf 1958 - zijn groter. Per gebied komt óf laag óf (middel)hoogbouw voor, niet gemengd. De laagbouw is uit baksteen Welstandsnota (2004)

opgetrokken, de (middel)hoogbouw in beton, soms is de buitenschil met prefab baksteenpanelen bekleed. De verschillen tussen de laagbouwgebieden en de hoogbouw komen niet alleen voort uit de schaalverschillen, maar hebben ook te maken met de ontstaansperiode. Vanaf de jaren zestig beginnen de principes van het AUP te verwateren en wordt de structuur steeds losser, waarbij (middel)hoogbouw en laagbouw door elkaar geplaatst worden en de verkavelingwijzen meer en meer versnipperd raken, hetgeen de helderheid van de structuur niet ten goede komt (zoals in Buikslotermeer Noord). Een opvallend kenmerk van de late AUP-gebieden is de groei in hoogte. Nieuwendam Noord is grotendeels opgebouwd uit blokken van vier tot vijf bouwlagen, portieken galerijflats, met aan de randen laagbouw en een enkele hoogbouwtoren als markering. Ook Banne Buiksloot Zuid is goeddeels ingevuld met vier- tot vijflaags bebouwing, met een lichte verschuiving naar galerijflats en drie van de vier hoeken ingenomen door hoogbouw. In Buikslotermeer Noord zijn de gehele westelijke en noordrand, alsmede de zuidoostelijke hoek bebouwd met hoogbouwflats. Met de groei in hoogte neemt het privé groen in evenredigheid af. Welstandsaspecten Voor deze gebieden worden plannen ontwikkeld voor vernieuwing en renovatie. De woningcorporaties verkopen huurwoningen, hetgeen consequenties kan hebben door eventuele individuele aanpak van identieke gebouwen of gebouwdelen.

blad 85

Algemeen Uitbreidingsplan, DIERENRIEMBUURT

tiek aan deze woningen, die tot de bebouwing in de eerste aanleg behoren, zijn de hoog opgemetselde schoorstenen en de afwisseling tussen gemetselde stroken en plaatmateriaal.

Dierenriembuurt (601)

haakvormige blokken onder platte daken, grofweg onder te verdelen in een type met éénlaags uitbouwen aan de voorzijde en loggia’s aan de achterzijde en een type met voorgevels, waarbij alleen een uitgemetselde muurdam tussen de voordeur en de bergingsdeur uit de rooilijn springt. De achtergevels van dit type zijn vlak. De raamindeling in de voorgevel is verspringend met een T met bovenlicht. De stroken met winkels en bedrijfjes (B+W) zijn varianten op deze types. Het UP voorzag tevens in achtentwintig ruimere eengezinshuizen, met garageboxen op de hoeken van de haken, in uiterlijke verschijningsvorm gelijk aan de overige woningen. De haken aan de Meteorenweg tegenover de winkels, hebben op de hoeken een winkel/bedrijfsruimte. Zowel deze bedrijfsruimtes als de winkels zijn nog geheel in de oorspronkelijke toestand. De oorspronkelijke kozijnen van de woningen zijn overal vervangen, de indeling gehandhaafd aan de voorzijde, en het onderscheid tussen de types nog waarneembaar in de detaillering van de boeiborden.

I Beschrijving De Dierenriembuurt, officieel Tuindorp Oostzaan-West geheten, een uitbreiding van Tuindorp Oostzaan, werd als voorontwerp én als uitbreidingsplan (UP) vastgesteld in 1957. Het is aannemelijk dat C. van Eesteren betrokken was bij de opstelling van het stedenbouwkundig plan. Dit plan behelst 365 woningen in hoven. Buiten de hoven voorzag het plan in een woontoren, een verzorgingscomplex en laagbouwwoningen voor bejaarden, winkels, bedrijfsruimtes en een horecabedrijf, een park, volkstuinen en speelgelegenheden. Ook is bij de entree van de wijk een klein kerkgebouw gesitueerd. Het hoge woongebouw is net als de westelijke randinvullingen later gerealiseerd. Meer recent zijn in het noorden van de wijk woningen gerealiseerd die sterk afwijken in type en verkaveling (Virgohof). De verkeersstructuur wordt gekenmerkt door de Meteorenweg als doorgaande route. De parallelle Dierenriem en de haakse Waterman- en Stierstraat zijn wijkontsluitingswegen. De overige straten leiden naar de hoven. De bejaardenwoningen (D) (architect Pot-Keegstra 1977) zijn in stroken II Karakteristieken en kwaliteiten verkavelde, geschakelde bungalows, Karakteristiek voor de Dierenriemmet inspringende rooilijnen, de achterbuurt is de hovenbebouwing, betuinen gescheiden door informele staande uit tweelaags, haakvormige wandelpaden. De ramen zijn eenvoublokken in een ruime groene omgedige openingen in de gemetselde geving. De acht hoven vormen tezamen velwand. een U-vormige plattegrond binnen een raster van vier bij drie blokken. De particuliere strokenverkaveling (C) Binnen de U-vorm zijn de voorzienin- in de noordwestelijke hoek volgt de gen en éénlaags bejaardenwoningen hoofdindeling van de tweelaags begerealiseerd. bouwing, met uitbouwen aan de voorzijde, maar vertoont meer gevelpaneDe hovenbebouwing (B)(architect Van len, zowel voor als achter. KarakterisGool 1958) bestaat uit tweelaags blad 86


De overige bebouwing onder platte daken vertoont minder eenheid en bestaat uit enige geschakelde tweelaags woningen op een verspringende rooilijn en de bouwvolumes ineen geschoven, een hoogbouw toren (E) met een hoger opgetrokken middenstuk (J. architect Dunnebier 1970) en het zorgcentrum (D) van drie bouwlagen met baksteen en gevelpanelen (architecten Pot en Pot-Keegstra 1971). Een gesloten vorm is de éénlaagse kerk op de hoek van de Meteorenweg. De recente nieuwbouw (D) aan het Virgohof (architect Hans Wagner) in hoofdvorm gekenmerkt door de gebogen plattegrond, galerijen, luchtbruggen en uitstekende balkons en is opgetrokken over 2-4 bouwlagen. Ook in materiaal, hout, zichtbaar beton en staal zijn de nieuwbouwwoningen afwijkend. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Het geldende bestemmingsplan is de Herziening van het Algemeen Uitbreidingsplan (tuindorp Oostzaan West). De achtertuinen grenzen aan het openbare groen, dan wel aan de informele wandelpaden. Waar het openbaar groen wordt teruggedrongen, ontstaan schuttingen en heggen, tot twee meter hoogte. De particuliere strokenbouw wordt op incidentele wijze opgetopt met doosvormige dakopbouwen, soms overkragend, soms teruggezet. De woningen met verspringende rooilijn zijn facultatief opgetopt met een éénvormige dakopbouw.


Algemeen Uitbreidingsplan, DIERENRIEMBUURT IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande structuur en richting van de gebouwen en doorbreken deze niet. bouwinitiatieven worden niet alleen beoordeeld op de gevolgen ervan voor de bouwstrook of -haak zelf, ook op de gevolgen binnen de architectonische eenheid nieuwe ontwikkelingen sluiten aan op de bestaande maat - schaal en hoog - laag verhoudingen. 2. bouwwerk op zichzelf een nieuw bouwvolume heeft een heldere hoofdvorm (strook, haak). de bebouwing wordt als ‘alzijdig’ volume ontworpen. bindende elementen per architectonische eenheid dienen bij verbouw in stand te blijven of op een overeenkomstige manier te worden vernieuwd: kozijnen, deuren en de dakranden. B+ W winkel- en bedrijfspuien blijven in materiaal en proporties gehandhaafd 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de materialisering, de detaillering en de kleur van nieuwbouw sluit aan bij de baksteen die nu in grote delen van het gebied is toegepast. bij vernieuwing en verbetering de bestaande baksteen als gevelmateriaal handhaven. bij kozijnvervanging wordt de ingreep beoordeeld op de gevolgen voor de architectonische eenheid als geheel.



blad 87

Algemeen Uitbreidingsplan, TERRASDORP

de rand van het gebied, zijn van later datum, maar in de structuur ingepast. De zuidelijke hoven worden in de hoeken gedicht worden door blokjes van twee.

Terrasdorp (602) I Beschrijving Het uitbreidingsplan (UP) Terrasdorp is vanaf 1949 ontwikkeld en in 1950 vastgesteld door de Dienst Stedelijke Ontwikkeling en gebouwd in de jaren vijftig. Het terrein, een voormalige baggerbergplaats, maakte het gebruik van terrassen en de aanleg van een openluchttheater mogelijk. Van het totaal van de 554 woningen zijn er 276 ingericht als duplexwoning en 26 als bejaardenwoning. De woningen zijn opgetrokken volgens het Nemavo – Airey-bouwsysteem. De ontwerpers, de architecten W.Th.ten Bosch en H.T. Zwiers, hebben beide een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van het Aireybouwsysteem (een Engels bouwsysteem met een monteerbaar betonskelet voor eengezinswoningen sinds 1945 toegepast) in Nederland. Binnen de ontwikkelingsgeschiedenis van het AUP neemt Terrasdorp een belangrijke plaats in, vanwege de experimentele verkavelingvorm, en het aantal woningblokken dat nog in aanzienlijke delen gaaf is. II Karakteristieken en kwaliteiten De verkaveling van terrasdorp is een blad 88

De eerste hoofdgroep (B+K), met flauw hellende zadeldaken, wordt gevormd door de gesloten hoven aan de rand, de centrale stroken en de woningen op het terras. Binnen deze groep zijn acht subgroepen te herleiden, waarbij binnen het basistype gevarieerd wordt met dezelfde elementen. De duplexwoningen zijn uit de aard der zaak een variant op zichzelf. De oorspronkelijke voordeur is voorzien van een op de hoeken afgerond venster en een centrale belknop. De ramen in de voorgevel zijn gekoppelde stalen vierruits ramen, dan wel zesruits en kleine vierkante raampjes. Twee varianten kennen een Frans balkon. De achtergevel varieert met dezelfde elementen, de duplexwoningen met een klein balkon. Van de varianten zijn twee te herkennen aan de ramen direct tegen de gootlijst en van deze twee is de ene uitgevoerd als patroon van haken, stroken en hoven, souterrainwoning met buitentrap en opgebouwd uit eenvormige, tweeveranda. Ook de woningen aan de laags woningen met kap, onder te rand van het centrale terras zijn beverdelen in twee hoofdgroepen en di- reikbaar via een stoep. In een groot verse varianten. De haakvormige aantal woningen is de karakteristieke blokken zijn gegroepeerd rond beslo- detaillering verdwenen en zijn de beten en half open hoven aan de rand tonnen gevelplaten onder een laag van het driehoekige gebied. De ruimte gevelstuc verdwenen. binnen de driehoek is ingevuld met strokenbouw, waarbij opvalt dat de De op de ordekaart in geel aangegehoger gelegen stroken - op het terras ven woningen hebben de waardering - overwegend oost-west georiënteerd Basisorde gekregen. De zeer gave zijn en de overige stroken noord-zuid. woningen zijn gewaardeerd als Orde Op het terras lopen de systemen van 2 in rood, de woningen die op onderopen haken en stroken vloeiend in el- delen zijn gewijzigd zijn in oranje als kaar over. In de zuidwestelijke hoek Orde 3 aangegeven. ten slotte zijn enige korte stroken geplaatst. De woningen van beide groe- De tweede groep (B+K), de zadeldapen, een uitzondering daargelaten, ken in een hoek van circa 45 graden, zijn gesitueerd temidden van een wordt gevormd door de half open hovoor- en een achtertuin. De twee ven, de stroken in de lengterichting hoofdgroepen zijn herkenbaar aan de van de Pomonastraat en de rijtjes in kaphelling. Binnen de architectuur het zuidwesten. Het basistype kende zijn, voorzover nog aanwezig, de ver- oorspronkelijk geen varianten (behalhoudingen van de betonnen gevelpla- ve de duplexwoningen), maar is verten en de rank geprofileerde raamin- gelijkbaar in de heldere opzet. De deling karakteristiek. De centrale woningen zijn ingrijpend gerenoveerd voorzieningen betreffen winkels (nu waarbij de gevels onder een laag stuc gesloopt), 2 scholen en een openzijn verdwenen (twee varianten), dan luchttheater, de laatste verbonden wel opnieuw bekleed met grindbetonmet de naastgelegen sportvelden. De nen tegels. De laatste zijn gedekt met scholen, alsmede drie bungalows aan stalen dakpanelementen. Alle woninWelstandsnota (2004)


Algemeen Uitbreidingsplan, TERRASDORP gen uit deze groep zijn als Basisorde gewaardeerd. De scholen (B), beide van latere datum dan de woningen, zijn éénlaags en paviljoenvormig, opgetrokken in baksteen met houten kozijnen en panelen. De bungalows (C) zijn opgetrokken in (geschilderde) baksteen. Een bijzonder wooncomplex (D) is gesitueerd aan het Ananasplein. Een complex van 79 aanpasbare woningen, restaurant en zorgsteunpunt, 4 lagen hoog op een parkeergarage uitgevoerd in metselwerk en gegroepeerd rond een houten terras. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Het geldende bestemmingsplan is het Uitbreidingsplan Tuindorp Oostzaan Oost II. De oorspronkelijke twee hoofdgroepen zijn niet meer direct te onderscheiden doordat binnen de architectuureenheden de verdeling over de corporaties niet parallel loopt met de verdeling over de types. De winkels en een klein aantal woningen in de zuidwestelijke hoek zijn afgebroken. Op deze plek (D) zal in 2004 een complex met 79 woningen, een parkeergarage, een restaurant en een zorgsteunpunt verrijzen. Diverse woningbouwverenigingen stoten - al dan niet gerenoveerde - woningen af, met name die woningen die nog niet als geheel door de woningbouwvereniging zelf onderhanden zijn genomen.



blad 89

Algemeen Uitbreidingsplan, TERRASDORP

blad 90



Algemeen Uitbreidingsplan, TERRASDORP IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande structuur en richting van de gebouwen en doorbreken deze niet. bouwinitiatieven worden niet alleen beoordeeld op de gevolgen ervan voor de bouwstrook of -haak zelf, ook op de gevolgen binnen de architectonische eenheid nieuwe ontwikkelingen sluiten aan op de bestaande maat - schaal en hoog - laag verhoudingen 2. bouwwerk op zichzelf een nieuw bouwvolume heeft een heldere hoofdvorm (strook, haak). de bebouwing wordt als ‘alzijdig’ volume ontworpen. bindende elementen per architectonische eenheid dienen bij verbouw in stand te blijven of op een overeenkomstige manier te worden vernieuwd: kozijnen, deuren en de dakranden. B/3 de herkenbare gelijkvormige elementen worden gehandhaafd. B/3 de eenvormigheid van de bergingen blijft gehandhaafd. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de materialisering, de detaillering en de kleur van nieuwbouw (woningbouw) sluit aan bij die van de oorspronkelijke bebouwing. B de detaillering is uniform per bouwkundige eenheid. 3 de oorspronkelijke uniforme detaillering wordt per bouwkundige eenheid gehandhaafd. 2 de bestaande, betonnen gevelpanelen blijven gehandhaafd.



blad 91

Algemeen Uitbreidingsplan, NIEUWENDAM ZUIDWEST

Nieuwendam Zuidwest (603) I Beschrijving Nieuwendam Zuidwest is de naoorlogse invulling (1949) van het Tuindorp Nieuwendam. Het betreft een kleinschalige invulling van het oorspronkelijke AUP. De verkaveling in stroken is nog tamelijk eenzijdig. De verkavelingrichting volgt die van het vooroorlogse tuindorp Nieuwendam waarbij de straten haaks op de Purmerweg zijn georiënteerd. Aan de randen van het gebied verspringt de oriëntatie licht. Binnen de structuur opgenomen, maar architectonisch afwijkend, zijn de Airey-bouwsysteemwoningen rond het rechthoekige plantsoen.

tonen meer variatie en plasticiteit en zijn zorgvuldiger gedetailleerd. Dit gold ook voor de Airey-woningen, maar deze zijn ingrijpend gewijzigd. Binnen de Airey-woningen is een aantal als éénlaags uitgevoerd. De nieuwbouwinvullingen volgen de hoofdvorm van twee bouwlagen onder een kap, maar met eigentijdse accenten. Alleen de platgedekte drie- en vierlaagse strook aan de Nieuwe Purmerweg, met in het oog springende trappenhuizen, wijkt af van het stramien.

Het bindend element en daarmee ook de kwaliteit binnen de hoofdgroepen en de varianten is het gelijkvormige ritme, dat bepaald wordt door de vensteropeningen en het doorlopende II Karakteristieken en kwaliteiten dakvlak. De vernieuwde schoorstenen Karakteristiek is de grote eenvormig- (metalen verzamelkappen) zijn in het heid binnen de architectonische een- ritme van de woningen geplaatst. Naheden. Binnen de bebouwing worden dere bijzonderheden die de varianten twee hoofdgroepen van open bouwbenadrukken, zoals de van de straat blokken onderscheiden, aan respec- af zichtbare trappenhuizen, zijn sterk tievelijk de noorden de zuidkant van beeldbepalend. Binnen de nieuwe inde Purmerweg. Beide groepen worvullingen rond de Nieuwendammerden ‘afgesloten’ door stroken in langsstraat is de kleurstelling van het groerichting van respectievelijk de Purne houtwerk en de oranje pannen het merweg en de Watergangseweg. bindende element. Rond de Grote Tussen de bouwblokken is weinig Diestraat is dat het grote, ononderopenbare ruimte, met uitzondering broken dakschild aan de voorzijde van twee kleine, recht- en driehoekige van de woningen. - plantsoenen. De latere nieuwbouwinvullingen aan de randen zijn geor- III Huidig ruimtelijk beleid en dydend volgens het systeem, in die zin namiek dat de lichte knik in de oriëntatie wordt Van kracht zijn de bestemmingsplanvoortgezet. En ook hier worden de rij- nen Nieuwendam West, 1e en 2e tjes ‘afgesloten’ door een blok in herziening. langsrichting van de (Nieuwe) Purmerweg. Bij een eerste renovatieronde zijn van de twee oorspronkelijke hoofdgroepen De oorspronkelijke woningen de ramen vervangen, op uniforme wij(A+K)zijn tweelaags onder een zadel- ze. Ook andere wijzigingen, van ondak in langsrichting. De beide hoofd- dergeschikt belang, zijn per variant groepen zijn sterk aan elkaar verwant, uniform toegepast. maar de hoofdgroep ten zuiden van de Purmerweg kent geen varianten. De woningen aan de noordzijde verblad 92



Algemeen Uitbreidingsplan, NIEUWENDAM ZUIDWEST IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande structuur en richting van de gebouwen en doorbreken deze niet. bouwinitiatieven worden niet alleen beoordeeld op de gevolgen ervan voor de bouwstrook of -haak zelf, ook op de gevolgen binnen de architectonische eenheid nieuwe ontwikkelingen sluiten aan op de bestaande maat - schaal en hoog - laag verhoudingen 2. bouwwerk op zichzelf een nieuw bouwvolume heeft een heldere hoofdvorm (strook, haak). de bebouwing wordt als ‘alzijdig’ volume ontworpen. bindende elementen per architectonische eenheid dienen bij verbouw in stand te blijven of op een overeenkomstige manier te worden vernieuwd: kozijnen, deuren en de dakranden. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik materiaal, detaillering en kleur van nieuwbouw sluiten aan bij het bestaande beeld. bij vernieuwing en verbetering de bestaande baksteen als gevelmateriaal handhaven.



blad 93

Algemeen Uitbreidingsplan, NIEUWENDAM NOORD

Nieuwendam Noord (604)

buitenruimte.

I Beschrijving Nieuwendam Noord is de eerst gerealiseerde woonwijk in Amsterdam Noord na de partiële herziening van het AUP in 1958 en betekende, bij een onveranderde verkaveling in hoven en haken, een schaalvergroting zowel in oppervlakte als in bebouwingshoogte. Met circa 5300 woningen zou Nieuwendam tevens de grootste AUP-woonwijk in Amsterdam Noord worden. Het stedenbouwkundig plan van Nieuwendam Noord is gebaseerd op het Voorontwerp Uitbreidingsplan, een nadere invulling van het in 1958 vastgestelde ‘structuurplan van het stedelijk gebied ten noorden van het IJ.’ De wijk is ruim van opzet, met enkele lange en brede doorgaande wegen (IJdoornlaan, Volendammerweg, Beemsterstraat), secundaire straten met brede trottoirs en veel groen. In plattegrond bestaat Nieuwendam Noord uit een samenstel van door die hoofdwegen begrensde gebieden, die ieder een eigen stedenbouwkundig patroon hebben. Het groen in de hoven, oorspronkelijk gazons met hier en daar bomen, is inmiddels vervangen door onderhoudsarmer struikgewas. Er is verhoudingsgewijs weinig privé-

II Karakteristieken en kwaliteiten Nieuwendam Noord bestaat grotendeels uit middelhoge strokenbouw, laagbouw in het uiterste noorden en in het zuiden van het gebied, enkele hoogbouwaccenten en vrijstaande villa’s langs de randen. Soms is gebouwd in rechte stroken, maar vaker in een patroon van in elkaar grijpende haakvormen met daartussen openbare binnenhoven. De meeste bebouwing heeft dus geen duidelijke voorof achterkant.

blad 94

De haakbebouwing (A+K) heeft opvallend flauwe kappen met de berging op zolder. De vrij vlakke gevels waarin horizontaliteit en verticaliteit zijn verweven - krijgen hun geleding en ritme door loggia’s en (grotendeels inpandige) balkons. De uitkragende en in kleur afwijkende betonnen balkonplaten zijn daarbij een opvallend element. Ook de hijsbalken boven de trappenhuizen en uiteraard de rijen vensters geven ritme aan de gevels. In de kappen zijn weinig of geen dakkapellen, wel later aangebrachte dakvensters. Een deel van deze bebouwing is gerenoveerd in de jaren ‘90 van de vorige eeuw, en daarbij van gevelstuc en nieuwe balkonhekjes voorzien. Welstandsnota (2004)

De strookbebouwing (A) is vrij uniform en vlak van karakter. Hun plasticiteit ontlenen de stroken aan loggia’s en balkons, aan de verticale trappenhuizen waar de gevellijn iets terugspringt, en aan de daklijst. Hier hebben de loggia’s gemetselde borstweringen, waardoor ze ‘gaten’ in de gevel worden. Horizontale en verticale elementen zijn met elkaar verweven. Een deel van de stroken is gerenoveerd door het aanbrengen van gevelstuc, het vervangen van daklijsten door brede boeiboorden en kleuren materiaalaanpassingen, waardoor de kwetsbare plastiek van dit soort beversie 1.0 van 1 juli 2004

Algemeen Uitbreidingsplan, NIEUWENDAM NOORD bouwing gemakkelijk teniet kan worden gedaan. In het noorden van Nieuwendam Noord liggen stroken eengezinshuizen (B) van twee lagen steeds met een flauwe hoek om een openbaar gazon gevouwen. Deze vorm is negen maal herhaald. Karakteristiek is hier de opvallend forse horizontale dakrand die de huizenrij bijeen houdt. De huizen zijn nog in corporatiebezit, waardoor er geen dakopbouwen zijn verschenen. Langs de zuidrand staan ook haken met tweelaags eengezinswoningen (B). Zij zijn, bij uitzondering, als koopwoningen gebouwd. Van oorsprong waren alle identiek: twee lagen met sterke horizontale banden en een uitspringende ingangspartij. Een groot deel is volgens eenzelfde ontwerp ‘opgekapt’, waardoor de sterk horizontaal geaccentueerde straatgevels zijn veranderd in hogere, individuele panden met een duidelijk verticaal accent. Deze opkappingen zijn per architectonische eenheid identiek. De kleuren verschillen onderling.

de gevels en op het dak.

die hier en daar zijn toegepast.

De ruim aanwezige voorzieningen (G) zoals scholen, kerken, gezondheidscentra zijn strategisch in de wijk gesitueerd. De doosvormige, oorspronkelijk in metselwerk en glaspuien opgetrokken volumes hebben door latere verbouwingen hun argeloze eenvoud verloren. Langs de randen van het gebied, aan de Ilperveldstraat en de Hilversumstraat staan hoogbouwflats die ook beeldbepalend zijn van afstand.

III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek De partiële herziening van het noordelijk gedeelte het AUP is voor dit gebied van kracht, aangevuld met de Bouwverordening. Alleen voor het gebied van het ‘oplagen’ langs de IJdoornlaan is een nieuw bestemmingsplan gemaakt, in januari 2001.

De kwaliteit van Nieuwendam Noord is te vinden in de soberheid en de helderheid van de opzet van het gebied en in de duidelijk herkenbare, eenvormige woonblokken erin. Met weinig middelen is hier indertijd een zorgvuldig ontworpen rustig woongebied gecreëerd met veel openbare ruimte en veel groen, waarbij water en groen het gebied fraaie randen geven.

Nieuwendam Noord is aangewezen tot gebied in het kader van het Grote Steden Beleid waardoor er sociaal gerichte plannen voor worden gemaakt. Het Plan van Aanpak (2001) is in dat kader opgesteld; herstructurering is een van de opgaven. Het Plan van Aanpak (2001) gaat uit van meer differentiatie, maar ook van het toevoegen en beter gebruiken van

De wijk heeft een vrij grote samenhang door de duidelijke hiërarchie van straten, gevat in een groene lijst, Van de drie stroken eengezinswonin- en de heldere hoofdvorm van de begen met asymmetrische langskap bouwing. De eenvormigheid van de (B+K) loopt steeds één dakvlak ver stroken, met hun sobere vormgeving, naar beneden door. In de loop der tijd de consequente toepassing van bakzijn hier boven elkaar geplaatste dak- steen en de rustige binnenhoven met kapellen en dakvensters van verschil- hun (potentieel fraaie) groen dragen lende vorm en formaat verschenen, bij aan het karakter van ‘sober en waardoor een waar dakkapellenland- doelmatig’. schap is ontstaan. De haken, de stroken en een deel Vrijstaande woonhuizen en villa’s (C) van de villa’s zijn opgetrokken van staan langs de noorden zuidrand grijs- en roodbruine baksteen; het is van het gebied: in het noorden bakdit bouwmateriaal dat het gebied als stenen woonhuizen uit de ‘70er jaren geheel bij elkaar houdt. Bovendien in de gefragmenteerde, gestapelde smeedt de ritmering ervan de vrij bouwtrant van die tijd en in het zuiden lange gevels tot een geheel. Vooral langs de Schellingwouderbreek villa’s loggia’s en balkons, maar ook de met oorspronkelijk een kubusvorm. Ze plaatsing van vensters, deuren en waren opgetrokken van baksteen, trappenhuizen, de uitkragende dakhadden een plat dak en een vrij sober rand, gemetselde schoorstenen en uiterlijk. Naderhand is hier en daar in de vensternegge geven ritme, maat andere materialen en vormen bij- en en schaal aan de verder vlakke geaangebouwd. Karakteristiek voor bei- vels. Binnen de sobere bouwtrant de typen is dat ze individueel zijn van Nieuwendam Noord is dit soort vormgegeven en geen deel uitmaken plastiek essentieel. Opvallend en typerend voor de bouwtijd zijn verder van een serie. de bijzondere metselwerkpatronen Het winkelcentrum Waterlandplein (F) bestaat uit hoog- en middelhoogbouw, soms met winkels in de plint en soms verbonden door laagbouw met winkels. Hier en daar staat een (later toegevoegd) vrijstaand winkelpand. Het winkelcentrum is een voetgangersgebied, eromheen wordt geparkeerd. Naar buiten toe maakt het gebied door de vele blinde muren een gesloten indruk. Naar binnen toe soms ook, mede door de vele, weinig transparante, rolluiken. Blauw geschilderde luifels zijn het continue element van het gebied. Reclame is op veel verschillende manieren aangebracht: op de luifels, op versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 95

Algemeen Uitbreidingsplan, NIEUWENDAM NOORD water en groen. Een deel van de strokenbouw zou daartoe gesloopt moeten worden. Een groot deel van de rest van de bebouwing blijft dan staan, of wordt op een identieke grondslag opnieuw opgetrokken. Nieuwbouw blijft in dezelfde schaal, torens moeten de entrees tot het gebied gaan markeren. Privatisering van corporatiebezit heeft totnogtoe op beperkte schaal plaatsgevonden. De opbouw van identieke onderdelen per blok verandert dan in een samenstel van individueel verbouwde woningen. Voortuinen veranderen in parkeerplaatsen, hagen in hekken, balkons en loggia’s worden dichtgezet. Individuele woningen krijgen hun eigen cv-ketel met pijpen naar boven aan de buitengevel. Het huidige aanzien van het gebied laat zien dat het aanbrengen van buitengevelisolatie, installaties en pijpen aan de buitengevel, het dichtzetten van balkons en loggia’s en schilderwerk op plekken die nooit voor beschildering bedoeld waren, het gevelbeeld uiteen laat vallen en de bestaande kwaliteit en de samenhang van het gebied heel gemakkelijk teniet doet. Langs de IJdoornlaan staan vijf identieke woongebouwen van vijf lagen hoog. De twee buitenste worden twee lagen hoger gemaakt en tegen de koppen hiervan wordt een woontoren gebouwd. De drie ertussen worden zorgvuldig opgeknapt.

blad 96



Algemeen Uitbreidingsplan, NIEUWENDAM NOORD IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande structuur en richting van de gebouwen en doorbreken deze niet. bouwinitiatieven worden niet alleen beoordeeld op de gevolgen ervan voor de bouwstrook of -haak zelf, ook op de gevolgen binnen de architectonische eenheid nieuwe ontwikkelingen sluiten aan op de bestaande maat - schaal en hoog - laag verhoudingen 2. bouwwerk op zichzelf een nieuw bouwvolume heeft een heldere hoofdvorm (strook, haak). de bebouwing wordt als ‘alzijdig’ volume ontworpen. bindende elementen per architectonische eenheid dienen bij verbouw in stand te blijven of op een overeenkomstige manier te worden vernieuwd: kozijnen, deuren en de dakranden. de plint reageert functioneel en/of visueel op het maaiveld. bij verbouw blijft bestaande plasticiteit en ritmiek blijft intact. C bouwinitiatieven worden per individueel pand beoordeeld, daarbij is de bestaande, sobere karakteristiek het uitgangspunt. F de buitengevels van het winkelcentrum grenzend aan openbaar gebied worden transparant vormgegeven. F binnen het winkelcentrum gaat de plint functioneel en visueel een relatie aan met de openbare ruimte. F De luifels als continu element in het gebied worden behouden 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de materialisering, de detaillering en de kleur van nieuwbouw sluit aan bij de baksteen die nu in grote delen van het gebied is toegepast. bij vernieuwing en verbetering de bestaande baksteen als gevelmateriaal handhaven. de materialisering en kleurgebruik van bouwinitiatieven respecteert de bestaande terughoudendheid en de plasticiteit van de architectuur.



blad 97

Algemeen Uitbreidingsplan, BANNE BUIKSLOOT ZUID

Banne Buiksloot Zuid (605) I Beschrijving De tuinstad Banne Buiksloot, althans het deel dat als Banne Buiksloot I of Banne Zuid wordt betiteld, is ontwikkeld vanaf 1963 en voorzag in de bouw van 1900 woningen, waarvan 110 woningen in laagbouw, 1550 in middelhoogbouw en 240 in hoogbouw. In de tuinstad zijn relatief veel zorgvoorzieningen opgenomen, waaronder drie bejaardencomplexen in de Banne Zuid. De smalle bebouwingsstrook aan de Pinasstraat ligt door de hoger gelegen ontsluitingsweg van de Schepenlaan geïsoleerd. II Karakteristieken en kwaliteiten De middelhoogbouw (A) (vier- en vijflaags) vormt de hoofdmoot van de bebouwing en is verdeeld over stroken, hoven en haken. Daarbij is getracht enige variatie aan te brengen, waarbij de Banne Buikslootlaan, met flats in langsrichting - de trappenhuizen als verticale accenten - het meest bepalende structuurelement is. De stroken zijn verdeeld over drie Noord Zuid georiënteerde banen, gescheiden door de Banne Buikslootlaan en een wigvormig groengebied met een school. De oostelijke baan bestaat uit identieke parallelle georiënteerde stroken, die regelmatig getrapt verspringen. De middelste baan wordt ingenomen door stroken van wisselende lengte in hoeken van 90 graden ten opzichte van elkaar. De westelijke blad 98

tisch vormgegeven stroken zijn karakteristiek voor de late AUP-periode. De laagbouw is divers en niet specifiek kenmerkend voor Banne Zuid. Het meest passend binnen de stedenbouwkundige context, alzijdig ontworpen bebouwing in een groene omgeving, zijn de tweelaags stroken rond plantsoenen aan de Pinasstraat. In de negentiger jaren van de vorige eeuw zijn aan het Bezaanjachtplein (D) en aan de Loggerhof (D) bijzondere woongebouwen tot stand gekomen, met respectievelijk benedenbovenwoningen en patiowoningen. Het winkelcentrum Ankerplaats (F) bestaat uit hoog- en middelhoogbouw, baan ten slotte is meer eenvormige soms met winkels in de plint en soms met drie omsloten hoven. De hoogverbonden door laagbouw met winbouw (D), waaronder de bejaardencomplexen en drie haakvormige flats, kels. Hier en daar staat een (later toeis geconcentreerd op de drie hoeken gevoegd) vrijstaand winkelpand. Het winkelcentrum is een voetgangersgevan het onregelmatig gevormde gebied. Binnen de wijk is het de woonto- bied, eromheen wordt geparkeerd. Naar buiten toe maakt het gebied ren tussen die twee hoeken, maar meer naar het zuiden, die als oriënta- door de vele blinde muren een gesloten indruk. Naar binnen toe soms ook, tiepunt geldt. De laagbouw binnen mede door de vele, weinig transpaBanne Zuid ligt verstrooid tussen de rante, rolluiken. Blauw geschilderde middelhoogbouw. De eerder genoemde IJdoornlaan is tevens de fy- luifels zijn het continue element van het gebied. sieke scheiding tussen de Banne, Noord en Zuid. Het westelijk deel van Reclame is op veel verschillende made tuinstad is een nog latere invulling nieren aangebracht: op de luifels, op en is eveneens door de verkeersstruc- de gevels en op het dak. tuur afgescheiden. De belangrijkste stedenbouwkundige III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek kwaliteit is gelegen in de compositie van stroken, haken en hoven, waarbij Het bestemmingsplan ter plaatse is met gelijkvormige elementen een ge- Banne Buiksloot Zuid, uit 1993. varieerd, maar toch helder en regelEr bestaat een Plan van Aanpak voor matig plan is ontwikkeld. De middelde Banne, met sloop en nieuwbouw, hoge stroken, haken en hoven zijn van wisselende architectonische kwa- waarbij de aansluiting van het noordeliteit, maar herkenbaar en eenvormig: lijk op het zuidelijk deel verbeterd dient te worden. De Woningbouwvergalerij- en portiekflats met platte daken. De plint is goeddeels onbewoond enigingen verkopen woningen uit het eigen bezit, hetgeen consequenties en dus gesloten van karakter, maar woningen op de begane grond komen voor de eenvormigheid kan hebben (vensteropeningen en installaties). ook voor. Bijzonder zijn de haakvormige woongebouwen aan de Statenjachtstraat met omlopende galerijen, een bescheiden experiment als opmaat naar het post AUP-tijdperk en de Bijlmermeer. Ook de portiekflats die met bakstenen geprefabriceerde gevelpanelen bekleed zijn en de plasWelstandsnota (2004)


Algemeen Uitbreidingsplan, BANNE BUIKSLOOT ZUID IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande structuur en richting van de gebouwen en doorbreken deze niet. bouwinitiatieven worden niet alleen beoordeeld op de gevolgen ervan voor de bouwstrook of -haak zelf, ook op de gevolgen binnen de architectonische eenheid nieuwe ontwikkelingen sluiten aan op de bestaande maat - schaal en hoog - laag verhoudingen 2. bouwwerk op zichzelf een nieuw bouwvolume heeft een heldere hoofdvorm (strook, haak). de bebouwing wordt als ‘alzijdig’ volume ontworpen. bindende elementen per architectonische eenheid dienen bij verbouw in stand te blijven of op een overeenkomstige manier te worden vernieuwd: kozijnen, deuren en de dakranden. de plint reageert functioneel en/of visueel op het maaiveld. bij verbouw blijft bestaande plasticiteit en ritmiek blijft intact. C bouwinitiatieven worden per individueel pand beoordeeld, daarbij is de bestaande, sobere karakteristiek het uitgangspunt. F de buitengevels van het winkelcentrum grenzend aan openbaar gebied worden transparant vormgegeven. F binnen het winkelcentrum gaat de plint functioneel en visueel een relatie aan met de openbare ruimte. F De luifels als continu element in het gebied worden behouden 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de materialisering, de detaillering en de kleur van nieuwbouw sluit aan bij de baksteen die nu in grote delen van het gebied is toegepast. bij vernieuwing en verbetering de bestaande baksteen als gevelmateriaal handhaven. de materialisering en kleurgebruik van bouwinitiatieven respecteert de bestaande terughoudendheid en de plasticiteit van de architectuur. A + G Bij de puien van galerijflats is een gevarieerd kleurschema toegestaan.



blad 99

Algemeen Uitbreidingsplan, BUIKSLOTERMEER NOORD

hoogbouwinvulling aan de Hildsven (D) markeert de plaats waar de IJdI Beschrijving oornlaan de wijk doorsnijdt en is in die Tuinstad Buikslotermeer is het laatst zin goed ingepast, temeer daar deze ontwikkelde AUP gebied benoorden gebogen plaat naar het centrum van het IJ (vanaf 1967). Binnen de tuinhet gebied in bouwlagen afneemt tot stad nemen het Plan Van Gool en het vijf. Het voorkomen (A+G) van midwinkelcentrum een afzonderlijke delhoogbouw en hoogbouw binnen plaats in. Hierdoor is het haakvormige één veld is kenmerkend voor het late gebied geïsoleerd komen te liggen en AUP. De meeste woningen zijn op het dienaangaande als apart deelgebied zuidoosten georiënteerd. De ruim behandeld. Met de Tuinstad aanwezige voorzieningen zijn strateBuikslotermeer wordt hier dus het gisch binnen de wijk gesitueerd maar noordelijk deel bedoeld. De rondweg de rijtjeswoningen in kleine clusters die in dit deel langs de te vullen voornamelijk lege plekken in. onderscheiden clusters voert, de Een belangrijke uitzondering wordt grootschalige structuren in een gevormd door de eengezinswoningen groene omgeving aan de rand en de aan de J.H. van Heekweg, die binnen aan de Warnsborn en de Zilverberg. In het gebied komen voorts portiekgescheiden verkeersstromen de structuur van de omsloten hoven flats voor die met bakstenen geprefapreluderen op de Post-AUP periode. een zelfstandige rol vervullen. briceerde gevelpanelen bekleed zijn. Het groen, het water en de inrichting van de openbare ruimte (bruggen!) De belangrijkste stedenbouwkundige Zeer bijzonder zijn de haakvormige flats met de opengewerkte structuur werken structurerend, maar de diver- kwaliteit is gelegen in het ruim aanse verkavelingsvormen, van hoogwezige groen en de inrichting van de op de hoeken en de ‘ontworpen’ plint aan de H. Cleyndertweg. Ook bijzonbouw tot laagbouw, zijn schijnbaar openbare ruimte, met name rond de zonder onderlinge relatie. Het gebrek het water van De Wieden. De wisse- der, maar veel later zijn de patiowoningen aan de Bosplaat (D). aan samenhang kan mede verklaard lende kwaliteit van de clusters wordt worden uit de grote bebouwingsdiver- bepaald door de wijze waarop de diIII Huidig ruimtelijk beleid en dysiteit (voorzieningen!) binnen een rela- verse soorten stroken en haken in tief klein gebied. Ook de plaatselijk onderlinge relatie en in relatie tot het namiek Bestemmingsplan Buikslotermeer van verhoogde IJdoornlaan, die de wijk groen zijn verkaveld. Ook de archi1998. doorsnijdt, draagt niet bij aan de een- tectonische kwaliteit is wisselend, heid van de structuur. maar herkenbaar en eenvormig: galeDe middelhoge galerijflats aan de H. II Karakteristieken en kwaliteiten rijen portiekflats met platte daken, De bebouwingsclusters vallen te onwaarbij de plintzone voorzichtig wordt Cleyndertweg en omstreken worden door de twee woningbouwvereniginderscheiden in drie hoofdgroepen: geopend. Een aantal eenheden vergen op verschillende manieren onhoogbouwflats (E) aan de randen en toont beeldbepalende karakteristiederhouden. op de hoeken, omsloten hoven in het ken: de transparante trappenhuizen noorden, rechte haken en eenvoudige van de gebogen haken en de plasstrokenbouw, vier- en vijflaags hoog, tisch vormgegeven stroken en haken in het midden. Een meer recente

Buikslotermeer Noord (606)

blad 100



Algemeen Uitbreidingsplan, BUIKSLOTERMEER NOORD IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande structuur en richting van de gebouwen en doorbreken deze niet. bouwinitiatieven worden niet alleen beoordeeld op de gevolgen ervan voor de bouwstrook of -haak zelf, ook op de gevolgen binnen de architectonische eenheid nieuwe ontwikkelingen sluiten aan op de bestaande maat - schaal en hoog - laag verhoudingen 2. bouwwerk op zichzelf een nieuw bouwvolume heeft een heldere hoofdvorm (strook, haak). de bebouwing wordt als ‘alzijdig’ volume ontworpen. bindende elementen per architectonische eenheid dienen bij verbouw in stand te blijven of op een overeenkomstige manier te worden vernieuwd: kozijnen, deuren en de dakranden. de plint reageert functioneel en/of visueel op het maaiveld. bij verbouw blijft bestaande plasticiteit en ritmiek blijft intact. A+G binnen de gelaagde structuur is de behandeling van de galerijen en balkons, alsmede de vensterindeling uniform. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de materialisering, de detaillering en de kleur van nieuwbouw sluit aan bij het bestaande beeld. A + G Bij de puien van galerijflats is een gevarieerd kleurschema toegestaan.



blad 101

Algemeen Uitbreidingsplan, BUIKSLOTERMEERPLEIN

plaatmateriaal. Aan de noordelijke buitenrand is een drielaags winkelI Beschrijving strook in lichte baksteen opgetrokken. Het winkelcentrum, een lange en bre- Dit materiaal en plaatmateriaal is ook de strook aan het Buikslotermeerhet meest toegepast aan de achterplein, is opgezet als het nieuwe cen- gevels. De grotere winkels, als ook trum van Amsterdam Noord, met een het voormalige stadsdeelkantoor en regionale winkelfunctie. Hiermee wijkt de Sociale Dienst, zijn herkenbaar het centrum af van de oorspronkelijke aan een individueel vormgegeven ardoeleinden van het AUP, dat voorzag chitectuur. Ook deze gebouwen zijn, in voorzieningen op kleinschaliger ni- net als de winkelarchitectuur, niet bijveau, binnen de tuinstad. Binnen de zonder fijn gedetailleerd en opgetrokfunctie van voorzieningen op stadsken in eenvoudige materialen. Aan de deelniveau past de bouw van het uiteinden zijn woningen gerealiseerd: nieuwe Stadsdeelhuis op de kop van in het oosten in een woontoren en in de bebouwingsstrook. Het oude een haakvorm, vierlaags onder een stadsdeelkantoor was in het hart van plat dak, uitgevoerd in metselwerk. In het gebied gevestigd. het westen in een lagere woontoren op een pijlvormige plattegrond met II Karakteristieken en kwaliteiten winkels in de plint. De aansluiting van de kop met het Stadsdeelhuis op het winkelgebied III Huidig ruimtelijk beleid en dywordt gevormd door een parkeernamiek plaats en daarmee is een opvallende Geldende bestemmingsplannen zijn karakteristiek binnen het winkelgebied Partiële herziening van het Noordelijk gegeven. Het parkeren is beeldbepa- gedeelte van het Algemeen Uitbreilend binnen het stadshart van de dingsplan 1958 en Buikslotermeer. deelraad noord. De representatieve Rond het stadsdeelhuis geldt het begevels zijn gericht op het voetganstemmingsplan Buikslotermeerplein gersverkeer in de binnenstraten, ter- West. wijl de achtergevels, over het algeDe vestiging van het nieuwe Stadsmeen niet op architectonische wijze deelhuis op de kop van het terrein vormgegeven, gericht zijn op laden en heeft de oriëntatie van het gebied lossen. De aanwezige parkeergarage veranderd. Het gebied maakt deel uit is echter wel vormgegeven, maar van de Centrale Zone Amsterdamdoordat de overige bebouwing geNoord, waarvoor plannen worden kenmerkt wordt door heterogene ontwikkeld. vormgeving en materiaalgebruik is geen sprake van een duidelijke relatie. De kleinere winkels, overwegend tweelaags onder een plat dak, zijn geconcentreerd in het centrum, gegroepeerd in haakvormige verkavelingpatronen. Uit de aard van de functie wordt het beeld bepaald door het glas van de etalages. De omlopende luifel biedt niet alleen een droge looproute, maar werkt ook visueel als een bindend element tussen de winkelpanden. Aan de pleinen, overwegend drielaags, is meer sprake van homogene gevelwanden, het glas afgewisseld door onder andere beton en

Buikslotermeerplein (607)

blad 102



Algemeen Uitbreidingsplan, BUIKSLOTERMEERPLEIN IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande structuur en richting van de gebouwen en doorbreken deze niet. nieuwe ontwikkelingen sluiten aan op de bestaande maat - schaal en hoog - laag verhoudingen eventuele nieuwe bouwwerken versterken de samenhang tussen het winkel- en bestuurlijk centrum. 2. bouwwerk op zichzelf het bouwwerk is helder van hoofdvorm, alzijdig ontworpen en representatief van karakter. de opbouw van de gevels is consequent en goed van verhoudingen. F de buitengevels van het winkelcentrum grenzend aan openbaar gebied worden transparant vormgegeven. F binnen het winkelcentrum gaat de plint functioneel en visueel een relatie aan met de openbare ruimte. F puien worden zodanig behandeld dat zichtbaar wordt waar de ene winkel ophoudt en de volgende begint. F de luifels als continu element in het gebied worden behouden en zo mogelijk versterkt. 3. detaillering/ materiaalen kleurgebruik bij de materiaalkeuze wordt in ieder geval gebruik gemaakt van hoogwaardige materialen.



blad 103

Algemeen Uitbreidingsplan, BUIKSLOTERMEER ZUIDWEST

Cleyndertweg). De vijf flats (19741975) zijn eenvormig van architectuur, I Beschrijving maar de oriëntatie van de meest De stroken maken deel uit van de noordelijke flat is gedraaid ten opzichtuinstad Buikslotermeer, maar zijn te- te van de overige vier. Het betreft gagelijkertijd door de verkeersbarrières lerijflats (E), waarbij door het laten (Waddenweg, Nieuwe Purmerweg) en verspringen van de (dichte) borstwehet regionaal winkelcentrum op te vat- ringen een bepaalde mate van plastiten als afzonderlijke deelgebieden. citeit wordt verkregen, nog versterkt Door de krappe maten van de randdoor de knikken in de rooilijnen van stroken komt het binnen het AUP na- de vier gelijkvormige flats. Ook de gestreefde groene karakter niet op kleurstelling en het uniforme materibijzondere wijze tot uitdrukking. Binaalgebruik dragen bij aan de karaktenen het gebied, ontwikkeld vanaf de ristiek van deze flats. De architectuur jaren zeventig, nemen de voorzienin- van de voorzieningen uit dezelfde pegen een aanzienlijke plaats in. riode is heterogeen en biedt een versnipperde aanblik. GemeenschappeII Karakteristieken en kwaliteiten lijk zijn de platte daken en gegroeKenmerkend voor de late invulling van peerde bouwvolumes van een wissehet AUP in het algemeen en de tuin- lend aantal bouwlagen. De gevels zijn stad Buikslotermeer in het bijzonder, voornamelijk in baksteen, maar andeis de afwisseling tussen hoog- en re materialen komen ook voor. De laagbouw. Ook zijn in dit gebied veel eengezinswoningen zijn architectovoorzieningen opgenomen: een vernisch niet verbijzonderd. Een latere pleeghuis (De Die, Loenermark) (D) laagbouw randinvulling (B) aan de en de zuidwestelijke strook is zelfs Loenermark (HAT-eenheden 1987) voor het grootste gedeelte ingericht vormt een gesloten bebouwingswand. ten behoeve van voorzieningen: scholen, een kerk, het politiebureau, kan- III Huidig ruimtelijk beleid en dytoren en een kerk. In het zuidwestelij- namiek ke gebied komen voorts tweelaags Bestemmingsplan Buikslotermeer van eengezinswoningen (B+K) met kap 1998 voor, gebouwd in open bouwblokken. De hoogbouw is geconcentreerd aan Woningbouwvereniging De Key verde Loenermark en vormt daarmee koopt woningen in de hoogbouwflats een voortzetting van de hoogbouwzo- aan de Loenermark. ne in Buikslotermeer Noord (H.

Buikslotermeer Zuidwest (608)

blad 104



Algemeen Uitbreidingsplan, BUIKSLOTERMEER ZUIDWEST IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande structuur en richting van de gebouwen en doorbreken deze niet. bouwinitiatieven worden niet alleen beoordeeld op de gevolgen ervan voor de bouwstrook of -haak zelf, ook op de gevolgen binnen de architectonische eenheid nieuwe ontwikkelingen sluiten aan op de bestaande maat - schaal en hoog - laag verhoudingen. 2. bouwwerk op zichzelf een nieuw bouwvolume heeft een heldere hoofdvorm (strook, haak). de bebouwing wordt als ‘alzijdig’ volume ontworpen. bindende elementen per architectonische eenheid dienen bij verbouw in stand te blijven of op een overeenkomstige manier te worden vernieuwd: kozijnen, deuren en de dakranden. de plint reageert functioneel en/of visueel op het maaiveld. bij verbouw blijft bestaande plasticiteit en ritmiek blijft intact. E binnen de gelaagde structuur is de behandeling van de galerijen en balkons, alsmede de vensterindeling uniform. 3. detaillering/ materiaalen kleurgebruik de materialisering, de detaillering en de kleur van nieuwbouw sluit aan bij het bestaande beeld. E bij de puien van de galerijflats is een gevarieerd kleurschema toegestaan.



blad 105

blad 106



Welstandscriteria, gebiedscriteria, Post-Algemeen Uitbreidingsplan 701 702

Molenwijk Plan van Gool/ Buikslotermeer Noord

de (gekoppelde) haak, in de Molenindividuele aanpak van identieke gewijk de molenwiek. En bijna vanzelfbouwen of gebouwdelen. sprekend zijn deze vormen opgePost-AUP in Amsterdam Noord bouwd uit eenvormige stroken met De Post-AUP gebieden zijn opgeplatte daken. Een ander oud AUPbouwd volgens een aantal principes: ideaal kwam binnen handbereik: de één grootschalige stedenbouworiëntatie en daarmee de bezonning kundig-architectonische structuur in van de woning. Privé-tuinen komen het groen, ontsluiting via drooglopen niet voor in de Post-AUP gebieden. of galerijstraten en scheiding van ver- Met de ontwikkeling van de Molenwijk keerssoorten Deze werden in het ex- is het zelfs afgelopen met het wonen perimentele Plan Van Gool voor het op de begane grond. eerst toegepast. Een tweede experiment volgde, eveneens in Amsterdam In de Post-AUP gebieden staat de arNoord: de Molenwijk. Vooral dit plan, chitectuur binnen Plan Van Gool op inclusief de woningplattegrond met zichzelf in die zin dat de galerijen alspeelhal, is op te vatten als vingeroe- leen op de eerste en vierde bouwlaag fening voor de ontwikkeling van de voorkomen. Tezamen met de geBijlmermeer. laagdheid veroorzaakt door de externe kolommenstructuur, het ritme van Karakteristieken en kwaliteiten de bollende balkons en de luchtbrugEen deel van de karakteristieken en gen maakt dat Plan Van Gool tot een kwaliteiten van de Post-AUP gebieden uniek experiment. In de latere Molenvalt duidelijk samen met die van het wijk en ook in de Bijlmer zijn de hoge AUP. Dit is niet verwonderlijk, omdat galerijflats niet alleen identiek aan elde invulling van de late AUP gebieden kaar, maar ook op alle bouwlagen, en de Post-AUP gebieden in tijd gelijk met uitzondering van de eerste laag loopt. Uniforme, harmonieuze archiwaarin de entreehallen en bergruimtectuureenheden - geen gesloten ten zijn ondergebracht. Aan de ene bouwblokken - in een parkachtige gevelwand bevinden zich de galerijen, groenstructuur zijn daarvan wel het aan de andere de balkons. In kleur en meest kenmerkend. Andere principes materiaal van de borstweringen kan uit het AUP zijn verder doorgevoerd, een ritme bewerkstelligd worden, zoals de gescheiden verkeersstromen maar overigens zijn deze tweede, voor snel- en langzaam verkeer. Er is open gevelvlakken net als de puien ruime aandacht voor het parkeren. In geheel vlak. Er is wel diepte in de gede Molenwijk is het autoverkeer volle- velwand, maar geen plasticiteit. dig gescheiden van het overige verkeer en leiden verhoogde wegen diHet bouwmateriaal binnen de Postrect naar parkeergebouwen. AUP gebieden is in hoofdzaak beton Een droogloop leidt in de Molenwijk met baksteen als ondergeschikte devan de parkeergarage naar de wotaillering en plaatmateriaal in de puien ning, in Plan Van Gool naar het winen de balkons. Ook hier wijkt Plan kelcentrum. De bouwblokken zijn na- Van Gool af, omdat binnen het plan drukkelijk alzijdig ontworpen. Het verde baksteen meer dan ondergeschikt schil tussen vooren achtergevel ver- is en de bollende balkons in beton zijn vaagt. uitgevoerd. De architectuureenheden zijn groot en bestaan uit galerijflats. Er is minder Welstandsaspecten variatie en geen afwisseling tussen Renovatie van beide complexen is laag en (middel)hoogbouw. Na een aan de orde. De woningen voldoen eerste start in Plan Van Gool met niet meer aan de hedendaagse stanmiddelhoogbouw (vijf lagen), werd daard. Gedacht moet worden aan met de Molenwijk al snel de stap naar verbeteren van de isolatie en het uithoogbouw (elf lagen) gemaakt. Zowel voeren van groot onderhoud. de architectuur als de verkaveling is in De woningcorporaties verkopen hoofdzaak gebaseerd op herhaling huurwoningen, hetgeen consequenvan één type. In Plan Van Gool is dat ties kan hebben door de eventuele

Post-Algemeen Uitbreidingsplan



blad 107

Post-AUP, MOLENWIJK

Molenwijk (701) I Beschrijving De Molenwijk is ontwikkeld door de gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting en de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties, samen met K. Geerts van Buro Inbo. Het plan met 1256 woningwetwoningen, verdeeld over vier ‘molens’, werd gebouwd in de jaren 1968-1969, volgens een systeembouw met prefab-elementen. De wijk wordt ontsloten via half verhoogde verkeerswegen aan de vier zijden van het ruitvormige gebied. Deze wegen leiden tot aan de parkeergarages, die de kern vormen van elke molen. De hoogbouwflats zijn als de wieken van een molen haaks op de garages gesitueerd. De wieken van de twee middelste molens in het gebied liggen in elkaars verlengde en vormen één flatgebouw (de Walmolen). De wieken tellen boven de eerste bouwlaag tien woonlagen, de garages vier parkeerdekken. Een vijfde ontsluitingsweg leidt direct naar de scholen, laagbouw, in de noordoostelijke hoek. De overige voorzieningen zijn in de zuidoostelijke hoek geconcentreerd, een hoog woongebouw voor ouderen, bibliotheek en winkel- en gezondheidscentrum. Met uitzondering van de ontsluitingen van de wijk, is het hele gebied autovrij en zijn de routes gericht op wandelen en fietsen. De wijk is aan het zuiden en westen aan het water gelegen, een gegeven dat is opgenomen in de parkaanleg. In de parkaanleg zijn kunstwerken, een diereneiland en speelvoorzieningen opgenomen. II Karakteristieken en kwaliteiten van de bebouwing blad 108

Het winkelcentrum (F) bestaat uit een toren met seniorenwoningen en laagbouw met winkels. Later toegevoegd zijn een vrijstaande bibliotheek en gezondheidscentrum. Het winkelcentrum is een overdekt voetgangersgebied, er wordt geparkeerd op een naastgelegen parkeerplaats. Naar buiten toe maakt het gebied door de vele blinde muren een gesloten indruk. Reclame is op veel verschillende manieren aangebracht: op de luifels, op de gevels en op het dak. De voorzieningen (G) zijn platte, rechthoekige dozen, met uitzondering De molens (A) zijn alle door dezelfde van de later gebouwde schooltjes architect ontworpen en uniform van (oorspronkelijk eenlaags) van diverse karakter. De wieken bestaan uit architectuurstijlen. rechthoekige flatgebouwen met aan Tot de aanleg van de wijk behoren de lange zijden respectievelijk een ga- ook de kloeke, betonnen bruggen met lerij en een doorlopende strook met een T-vormige uitlopende balustrade. balkons. De hoekstaanders van de balkons en de galerijen vormen saIII Huidig ruimtelijk beleid en dymen met de balkonvloeren en het dak namiek een open raamwerk. De kopgevels, De Molenwijk valt onder het bestemoorspronkelijk grindbeton, zijn later mingsplan Kadoelen/Oostzanerwerf. met isolatieplaten bekleed. De woon- De flats hebben sinds de oplevering blokken rusten in hun geheel op een een aantal facelifts gekregen. De grindbetonnen plint met daarin de beeldbepalende ingrepen, zoals het ontsluitingen en de bergingen. De dichtzetten van de garages en de isowoningen zijn met de woonkamers latieplaten aan de kopgevels, zijn bij georiënteerd op het zuiden en oosten, alle flats op dezelfde wijze uitgevoerd, terwijl de entrees en de keukens op de kleinere ingrepen per woninghet westen en noorden gesitueerd bouwvereniging of per flat. De kleinezijn. De balustrades van de galerijen re ingrepen betreffen voornamelijk bestaan uit ondoorzichtig plaatmateri- schilderwerk en de ingangspartijen. aal, de balkonhekken uit spijlen, met Deze ingangspartijen zijn architectoplaatmateriaal in een strak ritme op nisch individueel herontworpen en gepaste afstanden. De transparante maken de flat meer herkenbaar. Het puien (woonkamers) van de woningen schilderwerk dat het meest in het oog zijn door de spijlen heen zichtbaar. springt, betreft bij enkele flats het beHierdoor is met name aan deze zijde tonnen open raamwerk, waaronder de sprake van een zekere gelaagdheid. zichtbare rand van de balkonplaten, in Ook de andere langszijdes zijn dicht- 2 kleuren. Ook in het schilderwerk van gezet met puien, maar daar meer gede deuren, het grootste gesloten vlak sloten van karakter (keuken, hal en binnen de puien, is verschil: de kleurslaapkamers). stelling is in het ene geval gebaseerd Vanaf de woningen zijn de garages op diverse heldere kleuren en in het (P), net als de flats onder een plat andere geval op één basiskleur. dak, droog te bereiken. Oorspronkelijk Recentelijk groeit de druk op de schowaren deze garages open, betonnen len om uit te breiden met bij- en aanstructuren, maar later zijn deze op de bouwen, dan wel noodlokalen of verdiepingen dichtgezet met halfnieuwe verdiepingen. transparante platen, in een roodbruin frame. Nog wel open zijn de begane grond en de trappenhuizen met ‘zwevende’ trappen onder een vlakke luifel. Aan de voet van de garages zijn, tamelijk onopvallend, atelierruimtes/werkplaatsen gesitueerd. Welstandsnota (2004)


Post-AUP, MOLENWIJK IV Criteria 1. relatie met de omgeving Bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande structuur en richting van de gebouwen en doorbreken deze niet. Bouwinitiatieven worden niet alleen beoordeeld op de gevolgen ervan voor een onderdeel, maar ook op gevolgen binnen de architectonische eenheid als geheel. P De bestaande zichtrelaties tussen de bebouwing en het groen en de onderlinge zichtrelaties tussen de ruimtes binnen en rond de ‘molenwieken’ blijven open. 2. bouwwerk op zichzelf de contouren van de gebouwen zijn recht beëindigd. de gebouwen zijn en blijven alzijdig A de hoofdvorm en bindende elementen van de ‘molens’, zoals de gevels, de constructie van galerijen en balkons met hekken en balustrades en de parkeergarages blijven per ‘molen’ identiek. A op overige punten is de aanpak per ‘molenwiek’ uniform F de buitengevels van het winkelcentrum grenzend aan openbaar gebied worden transparant vormgegeven. F binnen het winkelcentrum gaat de plint functioneel en visueel een relatie aan met de openbare ruimte. G

Uitbreidingen zijn in samenhang met het hoofdgebouw vormgegeven en vormen daarmee een nieuw geheel. 3. detaillering/materiaal en kleurgebruik divers materiaalgebruik in het gevelvlak is mogelijk, maar wel uniform toegepast. A de puien hebben per ‘molenwiek’ dezelfde indeling en dezelfde kleurstelling. A het schilderwerk van het beton van de balkons is per ‘molenwiek’ in één kleur. G het materiaalgebruik ten behoeve van de voorzieningen (scholen, gezondheidscentrum, bibliotheek) is divers, maar in samenhang met de bestaande materialen en kleuren.



blad 109

Post-AUP, PLAN VAN GOOL

Plan Van Gool (702) I Beschrijving Het plan Buikslotermeer Noord is ontworpen door Ooyevaar Stolle Van Gool architecten in de jaren 19631967. De kern van de in het groen gelegen wijk wordt gevormd door twee groepen haakvormige flats, opgetrokken over vijf bouwlagen, bereikbaar door een U-vormige ontsluitingsweg. Het begin en einde van de weg, bestemd voor autoverkeer, wordt gemarkeerd door een hoogbouwtoren. Binnen de omsloten ruimte van de haakvormige blokken en in de centrale strook, die de twee groepen scheidt, is laagbouw gerealiseerd: scholen en een kerk. De haakvormige flats zijn met de woonvertrekken georiënteerd op de zonzijde en met de ontsluitingen en de keukens op de schaduwzijde, waar zich ook de parkeervelden bevinden. Alle flats hebben op de derde verdieping “galerijstraten” die overgaan in de experimentele luchtbruggen waarmee de flats onderling verbonden worden. Ook op de begane grond zijn galerijen, op dit niveau in verbinding met de wandelpaden en de onderdoorgangen. De wandelpaden voeren door ruim opgezet openbare groen, dat doorloopt tot aan de flats. De woningen op de begane grond hebben dus geen tuin. De essentie van de wijk bestaat aldus uit uniforme bouwblokken, middelhoogbouw, in een ruime en groene omgeving, aangevuld met twee markante hoogbouwtorens en laagbouw blad 110

met voorzieningen. De verkeersstromen zijn daarbij strikt gescheiden. II Karakteristieken en kwaliteiten van de bebouwing Karakteristiek voor de experimentele middelhoge bebouwing (A+G) van vijf bouwlagen zijn de galerijen op maaiveldniveau en op de derde verdieping, de laatste gekoppeld door luchtbruggen. Ook de architectuur wordt, net als de stedenbouwkundige structuur, gekenmerkt door een gelaagdheid in de opbouw. Bindend element is het raster van vrijstaande kolommen en de horizontale belijning van de uitkragende gevelbanden ter hoogte van de vloeren. De afstanden tussen de schijfvormige kolommen aan de arcade zijn gebaseerd op de beukmaat. De afstanden tussen de overige (ronde) kolommen bedraagt 1,4 m. Achter het raster is een gevelscherm geplaatst met aluminium puien, volledig beglaasd. De repetitie van elementen wordt ritmisch doorbroken door uitkragende gebogen balustrades bij de galerijen. De balkons vormen een compositie met de rechthoekige balustrades. De oriëntatie is alzijdig. Er is geen sprake van een vooren achtergevel omdat de elementen waaruit de gevels zijn opgebouwd, aan beide zijden identiek zijn. De woningen op laag 1 en 2 werden ontsloten via een open portiek aan de arcade op de begane grond. Tegenwoordig zijn deze portieken voorzien van een deur aan de arcade en zijn de aangrenzende inpandige trappenhuizen dichtgezet Welstandsnota (2004)

met glas. De luchtbruggen - geschilderd in diverse kleuren - zijn altijd in het verlengde van een galerij geplaatst, aan de kant waar ook het externe trappenhuis en de lift naar de galerij op de derde verdieping zijn. Een tweede trappenhuis naar de galerij op de derde verdieping - in de oksel van de haakvorm - is inpandig en wordt gemarkeerd door een hoog venster over de lengte van het trappenhuis. Vanaf de galerij is de ontsluiting van de woningen op de derde, vierde en vijfde verdieping eveneens via (tegenwoordig dichtgezette) portieken met aangrenzende inpandige trappenhuizen. Bijzondere elementen zijn de ketelhuizen en de 24 atelierwoningen op de noordelijke hoeken. Het gevelscherm van de ketelhuizen is gemetseld, waarbij de uitstekende ontluchtingspijpen in het oog springen. Boven de ketelhuizen bevinden zich de zogenaamde verenigingsruimten, waar het gevelscherm van aluminium puien versie 1.0 van 1 juli 2004

Post-AUP, PLAN VAN GOOL is doorgezet. Met uitzondering van de luchtbruggen en de balkondeuren waren geen kleuraccenten aangebracht in het oorspronkelijk ontwerp. De detaillering is sober en spaarzaam. Slechts het metselwerk in de gevels en de tegels van de wanden van de inpandige trappenhuizen naar de galerij (gedeeltelijk niet oorspronkelijk) zijn de wat verfijndere elementen. Tot de detaillering behoren ook de stalen bakken met opengewerkte letteraanduiding van de verschillende flats, die later zijn toegevoegd. De alzijdig georiënteerde hoogbouw (E) wordt gekenmerkt door een rigide eenvormige gevelopbouw, waarbij de twee langere gevelwanden gekenmerkt worden door loggia’s in de middelste twee traveeën en de twee kortere gevelwanden geheel vlak zijn. Rondom lopen zichtbaar de betonnen gevelbanden ter hoogte van de verdiepingsvloeren. De loggia’s zijn in veel gevallen dichtgezet met aluminium schuiframen, waarbij in indeling, detaillering en maat van de negge verschillen zijn aan te wijzen. De achterliggende puien vertonen overal dezelfde indeling, behoudens enkele wijzigingen. De kleur van de loggia’s en de omlopende banden is wit dan wel ongeschilderd beton, in contrast met de gemetselde invulling. Deze kleurstelling en de eenvormigheid binnen de hoofdvorm zijn de bindende element van de hoogbouw. De laagbouw (G) is alzijdig gericht, scholen uit diverse bouwperiodes, overwegend één bouwlaag (met hier en daar een opbouw) en een kerkgebouw, eveneens één bouwlaag. De scholen zijn direct grenzend aan openbaar groen, waardoor de blinde gevels deels aan het oog onttrokken zijn. Het materiaal is baksteen voor de oorspronkelijke hoofdgebouwen van de scholen, terwijl bij de meer recente aanbouwen diverse materialen zijn toegepast. Het kerkgebouw wordt gekenmerkt door de overkragende luifel en de transparante vensterstrook daaronder. Diverse tijdelijke bouwsels zijn in recente jaren toegevoegd. De-


ze vallen sterk op, doordat de situering in het groen tamelijk willekeurig is en de materialen en kleuren afwijkend zijn ten opzichte van de omringende bebouwing. Net als bij de middelhoogbouw en de hoogbouw zijn de daken plat, maar overigens ontbreken uniforme, bindende elementen. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Plan van Gool/Buikslotermeer Noord valt onder het Bestemmingsplan Buikslotermeer. De in de afgelopen jaren op de woongebouwen aangebrachte fantasiekleuren in gradaties geel tot bruin worden overgeschilderd in een betongrijze kleur. De ongeïsoleerde puien zijn nog bezet met enkele beglazing. Verwacht mag worden dat deze in de toekomst zullen worden vervangen door geïsoleerde puien. Daarbij speelt het uiterlijk van de pui met slanke profielen, maar ook de bewasbaarheid een belangrijke rol. Voor de ‘galerijstraten’ moet rekening worden gehouden met de wenselijkheid van een opwaardering van de afwerking van vloeren, wanden en plafonds. Daarbij kunnen materialen worden gebruikt die meer kleur en warmte bieden dan de huidige, in de loop der jaren ontstane povere materialisering. Naar aanleiding van gevoelens van onveiligheid bij bewoners, wordt er onderzoek gedaan naar oplossingen voor verbetering van de liften en de trappenhuizen en deze alleen voor bewoners en bezoekers toegankelijk te maken, waarmee de karakteristieke openbaarheid van het plan onder druk komt te staan. De scholen in de laagbouw zijn nu en in het recente verleden het sterkst aan verandering onderhevig (geweest), in die zin dat de schoolgebouwen diverse malen zijn uitgebreid met permanente aanen opbouwen en tijdelijke noodlokalen.


blad 111

Post-AUP, PLAN VAN GOOL

blad 112



Post-AUP, PLAN VAN GOOL IV Criteria 1. relatie met de omgeving Bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande structuur en richting van de gebouwen en doorbreken deze niet. Bouwinitiatieven worden niet alleen beoordeeld op de gevolgen ervan voor een onderdeel, maar ook op gevolgen binnen de architectonische eenheid als geheel. de bestaande zichtrelaties tussen de bebouwing en het groen, alsmede de onderlinge zichtrelaties tussen de middelhoogbouw blijven open. 2. bouwwerk op zichzelf de contouren van de gebouwen blijven duidelijk recht beëindigd. de gebouwen zijn en blijven alzijdig bindende elementen per architectonische eenheid dienen bij verbouw in stand te blijven of op overeenkomstige wijze te worden vernieuwd: kozijnen, deuren, dakranden, kolommenstructuur en balkons A de galerijen blijven open. A de afsluiting van de portieken en de trappenhuizen is op transparante wijze vormgegeven. A de galerijhekken zijn open vormgegeven en volgen het ritme van de kolommenstructuur. E de loggia’s zijn transparant van vormgeving. E de indeling van nieuw aan te brengen schuiframen van de loggia’s is verticaal geleed, minimaal in drie delen. E de diepte van de negge blijft overal gehandhaafd overeenkomstig die van de kortere gevels. G uitbreidingen zijn in samenhang met het hoofdgebouw vormgegeven en vormen daarmee een nieuw geheel. 3. detaillering/materiaal en kleurgebruik de materialisering , de detaillering en de kleur van nieuwbouw sluit aan bij het bestaande beeld behandeling van puien voor de gehele architectonische eenheid is wat betreft materiaal, detaillering en kleur gelijk. A het raster van de vloerplaten en de kolommen is betongrijs A het metselwerk blijft onbeschilderd. A nieuw te plaatsen ontluchtingspijpen van de verwarming en andere installaties uit het zicht van de aangrenzende openbare ruimte plaatsen E het materiaal en de profilering van de kozijnen in het gevelvlak sluiten aan op de bestaande kozijnen. E de indeling en het materiaal van de puien in de loggia’s sluiten aan op de bestaande indeling. E de kleur van de omlopende gevelbanden en de dakrand is onbeschilderd beton of betongrijs. E de kleur van de wanden en de plafonds van de loggia’s is onbeschilderd beton, betongrijs of anderszins een lichte tint.



blad 113

blad 114



Welstandscriteria, gebiedscriteria, Laat 20e eeuwse nieuwbouwwijken 801

Banne Buiksloot Noord

Laat 20e eeuwse nieuwbouwwijken Laat twintigste-eeuwse nieuwbouwwijken in Amsterdam Noord De groei in de hoogte van de PostAUP gebieden, succesvol begonnen met het Plan Van Gool en culminerend in de Bijlmermeer, bleef niet zonder kritiek. Dit leidde tot een omslag in denken over stedenbouw en volkshuisvesting, met het marktgeorienteerde bouwen als nieuw element. Al in 1971 publiceerde de Amsterdamse Federatie van Woningbouwverenigingen een rapport waarin nadrukkelijk afstand van hoogbouw werd genomen en een terugkeer naar de ‘klassieke’ portiekflats van drie tot vier lagen werd bepleit. De eerste experimenten vonden tegelijkertijd plaats in Banne Buiksloot Noord en Holendrecht.

sen leidde tot ruime plattegronden en, wijs geworden door de ervaringen in de Bijlmermeer, tot een woonlaag op de begane grond. Hierdoor ontstond ook weer de klassieke scheiding tussen openbaar en privé groen. Welstandsaspecten Voor deze wijk in Noord worden plannen ontwikkeld voor vernieuwing en renovatie. Ook worden huurwoningen verkocht, hetgeen consequenties kan hebben door eventuele individuele aanpak van identieke gebouwen of gebouwdelen.

Karakteristieken en kwaliteiten Behalve voor grotere architectonische eenheden van drie- tot vierlaagse portiekflats, is ook de ruime aandacht voor laagbouw karakteristiek voor laat twintigste-eeuwse nieuwbouwwijken. Waar de portiekflats nog opvallen door de karakteristieke, meanderende verkavelingspatronen, daar is de laagbouw traditioneel in rijtjes verkaveld. De laagbouw en middelhoogbouw zijn niet gescheiden, maar gemengd over de wijk verspreid. Een ander kenmerk is de autoluwe maaiveldinrichting. Parkeren voor de deur is niet mogelijk. De bebouwing heeft aan één zijde een stenige maaiveldinrichting die als parkeerruimte wordt gebruikt, aan de andere zijde een geheel groene. De verschuiving in het denken over de gemeenschap ten opzichte van het individu wordt niet alleen in de privétuinen gereflecteerd. Aanvankelijk is het parkeren alleen mogelijk op gemeenschappelijke parkeerplaatsen, maar vanaf de jaren tachtig wordt ook deze gedachte opgegeven en kunnen huurders en kopers weer gewoon voor de eigen voordeur parkeren. Het openbaar groen, een parkachtige aanleg in een autoluwe omgeving, boet daarbij enigszins in belang in. Het honoreren van de bewonerswenversie 1.0 van 1 juli 2004


blad 115

Laat 20e eeuwse nieuwbouwwijken, BANNE BUIKSLOOT NOORD

Banne Buiksloot Noord (801) I Beschrijving Banne Buiksloot Noord is ontwikkeld vanaf 1974, waarbij betrokken woningbouwverenigingen elk een segment woningen lieten optrekken in een hovenstructuur, rond een centrale parkaanleg met wijkvoorzieningen, waartoe ook de zorgfunctie valt te rekenen. Afgezien van de groene hoven wordt een beperkt gedeelte ingenomen door éénlaagse (bejaarden)woningen. Een groter gedeelte wordt ingenomen door eengezinswoningen (particuliere bouw), aan de kant van het Noordhollandsch Kanaal (rond binnenterreinen) en aan de noordzijde van Westerlengte. Met uitzondering van een schoolgebouw aan de rand, zijn de voorzieningen centraal gesitueerd. De wijk is in zijn geheel omringd door water en ook binnen de groenstructuur is een waterpartij opgenomen.

van de alzijdig ontworpen blokken is via een gemeenschappelijk trappenhuis aan de ene langsgevel, terwijl de balkons aan de andere langsgevel geplaatst zijn. De ene gevel wordt hiermee horizontaal geleed, de andere vaak verticaal. De architectuur van de woningen is uiterst eenvoudig, spaarzaam gedetailleerd met weinig afwisseling van materialen. De woningen zijn niet op het zuiden georiënteerd, maar met de woonvertrekken naar elkaar toe gekeerd. Over het algemeen is een lichte baksteen toegepast, de gevelbanden en lateien zijn in het zicht gelaten. Andere gemeenschappelijke materialen zijn volkernplaat, roestvrij staal en aluminium. De kleuren van de dichte balkonvlakken, boeiboorden, deuren, vloeren en lateien is afwisselend in zowel donkere kleuren (groen en blauw) als in lichte tinten (geel).

III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek De bestemmingsplan Banne Buiksloot Noord 1975 en Loefzijde 1988 zijn van kracht. Er bestaat een Plan van Aanpak voor de Banne, met voorstellen voor sloop en nieuwbouw, waarbij de aansluiting van het noordelijk op het zuidelijk deel verbeterd dient te worden. De woningbouwverenigingen verkopen woningen uit eigen bezit, hetgeen consequenties voor de eenvormigheid kan hebben (raamopeningen en installaties).

De laagbouwwoningen (B) voor bejaarden zijn met de open zijde naar II Karakteristieken en kwaliteiten elkaar toe geplaatst en vertonen een Karakteristiek voor Banne Buiksloot Noord is dat de groenstructuur van de gesloten karakter. hoven en de omringende bebouwing De particuliere woningen zijn eengebereikbaar zijn via een centrale ontsluitingsweg, die twee toegangen bo- zinswoningen (B+K) en twee-onderven maaiveldniveau in het zuiden van een-kapwoningen (C+K) onder zadelde wijk heeft. Een zijde van de wonin- daken, plaatselijk met het dakschild gen is bestemd voor parkeren, de an- verder doorgetrokken. Dakkapellen en dakramen zijn afwisselend regelmatig dere is aan het groen gelegen. De verkeersstromen zijn gescheiden. Het en onregelmatig geplaatst. langzaam verkeer kan via poorten de Het winkel- en horecagebouw (F) is complexen dwars doorkruisen. éénlaags onder een plat dak. De school (G) bij Bramzeil is evenDe hoven zijn opgebouwd uit meaneens éénlaags onder een plat dak derende blokken (A), verdeeld over met flauw hellende opbouwen. De vier structuren (architectuureenheden). De bindende, gemeenschappe- bouwwerken met een zorgen recrealijke kenmerken zijn de hoofdvorm van tieve functie zijn tweelaags en in de kubische bouwmassa’s meer gediffevier woonlagen onder een plat dak, het ritme van de balkons en soms op- rentieerd. vallende dakranden. De ontsluiting blad 116



Laat 20e eeuwse nieuwbouwwijken, BANNE BUIKSLOOT NOORD IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven houden de bestaande structuur en richting van de gebouwen herkenbaar en doorbreken deze niet. bouwinitiatieven houden rekening met de bestaande maat-schaal en hoog-laag verhoudingen bouwinitiatieven respecteren de scheiding tussen de diverse verkeersstromen en tussen parkeren en groen. 2. bouwwerk op zichzelf een nieuw bouwvolume heeft een herkenbare en heldere hoofdvorm. de opbouw van de gevels is consequent en goed van verhoudingen en verhoudt zich tot de architectonische eenheid als geheel. de bebouwing wordt als ‘alzijdig’ volume ontworpen. de plint reageert functioneel en/of visueel op het maaiveld. A bindende elementen per stedenbouwkundige eenheid dienen bij verbouw in stand te blijven of op een overeenkomstige manier te worden vernieuwd: balkons, ramen, deuren en de dakranden. 3. detaillering / materiaalen kleurgebruik bij vernieuwing en verbetering aansluiten op de bestaande detaillering of deze verbeteren. A Bij de puien van de hofbebouwing een kleurschema per architectonische eenheid aanhouden.



blad 117

blad 118



Welstandscriteria, gebiedscriteria, Aanvullende woningbouwlocaties 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007A 1007B 1008 1009 1010 1011

IJplein Hoge Land Circusplein e.o. Molenaarsweg Twiske Oost Twiske West Floraweg e.o. Buiksloterbreek Banne Oost Zujiderzeepark De Bongerd/Zijkanaal I Jeugdland

Aanvullende woningbouwlocaties Aanvullende woningbouwlocaties in Amsterdam Noord Aanvullende woningbouwlocaties zijn recent aan de stad toegevoegde ruimtelijke eenheden, binnen of aan de rand van bestaande ruimtelijke systemen. Gaat het in Amsterdam als geheel meestal om herbestemming van bijvoorbeeld bedrijventerreinen, in Amsterdam-Noord zijn dit soort gebieden meestal gebouwd op minder intensief gebruikte terreinen als volkstuin, sportterrein of weiland. Doordat het stadsdeel altijd gefragmenteerd van karakter is geweest, zijn veel van deze gebieden in feite invullocaties, tussen eerder gebouwde ruimtelijke systemen in. Een aantal ervan ligt aan de rand van Noord langs de Ringweg (Molenaarsweg, Twiske Oost en West, Jeugdland), de rest ligt her en der verspreid. De aanvullende woningbouwlocaties zijn gerealiseerd op basis van een stedenbouwkundig plan dat, vaak met verschillende architecten, nader is ingevuld. Alle aanvullende woningbouwlocaties in Amsterdam-Noord dateren uit de jaren ‘80 en ‘90 van de vorige eeuw.

eerst in het gebied IJplein, maar ook in bijvoorbeeld Twiske West en het Hoge Land staan er varianten. De architectuur van de aanvullende woningbouwlocaties is gebaseerd op herhaling van eenzelfde ontwerp tot rijen en blokken, en soms tot complexen. In de meeste ontwerpen worden de individuele woonhuizen door een aantal bindende elementen aan elkaar geregen, zoals een gootlijst, overkragende dakrand of doorlopende borstweringen van balkons. Soms wordt met relatief goedkope middelen (bijvoorbeeld kleur) gestreefd naar variatie binnen teveel eenvormigheid. Soms is duidelijk voor goedkope materialen gekozen en is weinig zorgvuldig gedetailleerd. Buiksloterbreek, Twiske West, Jeugdland en Zuiderzeepark zijn daarop uitzonderingen; niet geheel toevallig staan daar ook de meeste koopwoningen.

Welstandsaspecten Wat opvalt aan veel van de aanvullende woningbouwlocaties in Amsterdam-Noord, is hoe het gefragmenteerde karakter van het stadsdeel door de vele invullocaties wordt versterkt. De meeste locaties zijn als een op zichzelf gericht gebied ontworpen, dat weinig met de omgeving te maken Karakteristieken en kwaliteiten heeft, of er zelfs door hoogbouw en De aanvullende woningbouwlocaties dergelijke van is afgeschermd. Alleen in Amsterdam Noord verschillen onwaar het bestaande landschap als derling sterk in karakter, afhankelijk uitgangspunt is genomen geldt dat van de ligging, de ambities waarmee niet: de locatie is dan beter aan het is ontworpen en gebouwd en van de omringend gebied geknoopt (Twiske bebouwingscategorie. Sommige geWest, Molenaarsweg). bieden bestaan voornamelijk uit duur- In deze nota is ervan uitgegaan dat in dere koopwoningen (Zuiderzeepark, de meeste van deze gebieden ruimte Twiske West, Buiksloterbreek), andeis voor een meer individuele invulling re voornamelijk uit sociale huurwonin- per woning, mits de bindende elemengen (IJplein, Floraweg). ten intact blijven en zo het raamwerk Soms is de bestaande landschappe- blijven vormen. lijke situatie - veenweidegebied met Alleen gebieden met een bijzondere veel en brede sloten in een regelmatig architectonische kwaliteit die staat of patroon - als uitgangspunt voor het valt bij het intact houden van het geplan genomen (Twiske West, Moleheel (urban-villa’s IJplein, trommelwonaarsweg). Bij het Circusplein e.o. is ningen Twiske West) zijn hierop een een woonerfachtige, autovrije situatie uitzondering. gemaakt, terwijl elders (Jeugdland, Twiske Oost en West) woonstraten zijn gemaakt, waar de auto voor de deur staat. Opvallend vaak wordt het type van de urban-villa toegepast, het versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 119

Aanvullende woningbouwlocaties, IJPLEIN

tussen de rijtjeswoningen door op het IJ, onder de opgetilde hoogbouw I Beschrijving door straten en groengebieden in, Het stedenbouwkundig plan voor het en door de hoeken van de urbanterrein rond het IJplein van OMA villa’s heen. Het gebied als geheel (Rem Koolhaas), was in 1981 in grote heeft daardoor een grote mate van lijnen gereed. De locatie, tussen het ruimtelijkheid. IJ, het Motorkanaal en de Meeuwen- - in het gehele gebied grenzen voorlaan, was het voormalige scheepsen achterkant aan de openbare werfterrein van de Amsterdamse ruimte. Droogdok Maatschappij. Uitgangspunt - de abstracte, heldere volumes van van het plan was ‘dorpse stedelijkde bebouwing: platte dozen of blokheid’, een combinatie van het voor ken waar hier en daar happen uit Noord typerende tuindorp en het mozijn genomen. Het zijn vooral baldernere ‘torendorp’. Gestreefd werd kons, loggia’s, uitspringende trapverder naar zoveel mogelijk openheid penhuizen en teruggelegen bovennaar en zicht op het IJ. ste lagen die de stroken en blokken Het tuindorp kreeg de vorm van plasticiteit geven; een minimaal toestrookjes haaks op het IJ; urban-villa’s gepaste plasticiteit die voor de veren middelhoogbouwstroken vormden schijningsvorm van het gebied van het torendorp westelijk daarvan. groot belang is. Een centrale open ruimte, op de plek - kleur en materiaalgebruik versterken van de voormalige insteekhaven, met het abstracte karakter van de bedaarin de voorzieningen vormt de bouwing en zijn zeer bepalend voor grens tussen westelijk en oostelijk de sfeer van het gebied. Typerend deel; in dit laatste ligt bovendien een zijn vooral in het westelijk deel het driehoekig plein. De Meeuwenlaan is gekleurd pleisterwerk en in het oosnadrukkelijk bedoeld als grens van telijk deel de lichtgele baksteen. het gebied. Terwijl elders in het land woonerven In het gebied is een aantal bouwtypen werden aangelegd was dit strakke en te onderscheiden: heldere plan, met zijn op de dertiger jaren van de vorige eeuw geïnspiA urban-villa’s reerde korte bouwstroken en urbanDe urban-villa’s bestaan uit 12 heldevilla’s, een in die tijd zeer spraakma- re, abstracte blokjes in de vorm van kende uitzondering. een kubus. De kubussen hebben Zeven architectenbureaus, waaronder geen specifieke vooren achterkant. OMA zelf, ontwierpen de bebouwing. Opvallend zijn de loggia’s op de hoeken, die zicht door de hoek mogelijk II Karakteristieken en kwaliteiten maken. De blokjes krijgen daardoor van de bebouwing een transparant karakter. Karakteristiek voor het gebied IJplein Opvallend is verder kleuren materizijn: aalgebruik dat het stedenbouwkundig - de alom aanwezige doorzichten: concept versterkt. De gevels zijn wit of

IJplein (1001)

blad 120


in pastelkleur gepleisterd. Per blokje van drie zijn de villa’s van ‘buiten’ wit, terwijl twee in zo’n eenheid naar elkaar toe gekeerde gevels identiek gekleurd zijn. De beide middelhoogbouwstroken zijn qua architectuur verwant aan de villa’s: materiaalgebruik, kleur en vorm van de vensters is identiek. Uitkragende balkons, soms individueel en soms als rij, lift/trappenhuizen en de terugspringende bovenste laag geven deze blokken hun plasticiteit. B stroken haaks op het IJ (westelijk deel) De woningen in strookjes van drie bouwlagen staan haaks op het IJ, waardoor tot diep in het gebied zicht op het water mogelijk is. Bindende elementen zijn de horizontale, doorlopende stroken van ramen en daklijst, de terugliggende ingang en de ‘happen’ uit de kopgevels aan de straatkant, en het doorlopende balkon van de bovenste laag aan de tuinkant. De blokken zijn gebouwd in versie 1.0 van 1 juli 2004

Aanvullende woningbouwlocaties, IJPLEIN een gele baksteen en lichtgrijs stucwerk. Aan de openbare groenstrook hebben de benedenhuizen kleine tuinen met soms zeer diverse erfafscheidingen en soms identieke groene hagen. C stroken langs Motorkanaal en IJ (oostelijk deel) De woningen bestaan uit een middelhoogbouw- en twee laagbouwstroken in een eenvoudige architectuur. De plasticiteit bestaat uit uitspringende balkons en erkers en terugspringende ingangspartijen aan de voorgevel en kolommen en uitkragende balkons aan de achtergevel. De hier toegepaste bruine baksteen was in het stedenbouwkundig plan niet voorzien en valt dan ook uit de toon bij de lichte materialen in de rest van het gebied.

Het bestemmingsplan voor het IJplein is gebaseerd op het stedenbouwkundig plan. De maximale bouwhoogtes en het gebruik zijn nauwkeurig aangegeven. Voor onbebouwd blijvende gronden is alleen gebruik als tuin, erf of voetpad toegestaan. Voor alle meergezinshuizen is een plat dak verplicht en de overbouwde doorgangen mogen niet worden bebouwd. Van kracht is het bestemmingsplan IJplein uit 1984. Alle woningen zijn corporatiebezit, waardoor ze op een en dezelfde manier zijn behandeld. De scholen zijn uitgebreid d.m.v. een noodgebouw in groene middenas. Hier en daar zijn trafohuisjes in de zichtlijnen gezet.

D stroken langs Motorkanaal De beide meest oostelijke woningbouwstroken zijn door OMA ontworpen. De middelhoogbouw staat op poten en heeft woningen boven bedrijven, winkels en voorzieningen. Op straatniveau zijn bevoorradingsplatforms aangebracht. Gemeenschappelijk thema van de middelhoogbouw en het laagbouwstrookje is de opvallende manieren van ontsluiten, o.a. door middel van ‘scheepstrappen’ en het reageren op of het creëren van hoogteverschillen in het gebied. Het beeld wordt bepaald door horizontale vensterstroken, galerijen en balkons, en groen stucwerk. E voorzieningen In het IJpleingebied staan scholen, een buurthuis en een artsencentrum, allemaal vrij centraal gelegen. Qua vormgeving is het gebouw verwant aan de woningbouwtypen: veelkleurig gepleisterd; strak en op poten, of in lichtgekleurde baksteen. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek

naar elkaar toegekeerde gevels van urban-villa’s zijn identiek van kleur versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 121

Aanvullende woningbouwlocaties, IJPLEIN

blad 122



Aanvullende woningbouwlocaties, IJPLEIN IV Criteria 1 relatie met de omgeving nieuwe ontwikkelingen tasten de bestaande doorzichten niet aan. A,B,C,E bebouwing heeft gezien vanaf het IJ en de zuidelijke IJ-oever een heldere contour. 2 bouwwerk op zichzelf de plastiek van alle bestaande bouwtypen blijft in stand: uitkragende trappenhuizen en balkons, teruggelegen loggia’s en teruggelegen of uitkragende bovenste bouwlagen. A alle gevels van een urban villa worden op eenzelfde manier behandeld. B,C bindende elementen per architectonische eenheid op een zelfde manier behandelen: kolommen, uitkragende balkons, rijen vensters en uitkragende of terugspringende bovenste laag. D de ingangspartijen aan de Ketelmakerij worden per bouwblok op een identieke manier behandeld. E bij uitbreidingen aan voorzieningen het bestaande gebouw en de toevoeging tot één nieuw gebouw maken. E gevels aan het openbaar gebied zijn tenminste gedeeltelijk open. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik balkon- en loggiahekken per architectonische eenheid op dezelfde manier behandelen en uitvoeren. schotelantennes centraal op het dak plaatsen. bij eventuele nieuwbouw sluiten materialisering, kleuren detaillering aan bij de (aangrenzende) bebouwing. E installaties op het dak zijn niet zichtbaar vanuit de aangrenzende openbare ruimte. A de naar elkaar toegekeerde gevels van de urban villa’s zijn identiek van kleur; de overige gevels zijn wit.



blad 123

Aanvullende woningbouwlocaties, HOGE LAND

Hoge Land (1002) I Beschrijving Lange tijd was het terrein van het huidige Hoge Land gereserveerd voor uitbreiding van de scheepsbouw. Met de neergang van deze industrie veranderde echter de bestemming. Eind jaren ’70 van de 20e eeuw werd besloten tot inrichting van het gebied als ‘integratieproject’: woningbouw gecombineerd met een psychiatrische instelling. Tussen 1983 en 1989 werd vervolgens de buurt gebouwd; er verrezen, naast de instellingsgebouwen, zowel huur- als koopwoningen. II Karakteristieken en kwaliteiten Mede door de heldere omgrenzing is het Hoge Land duidelijk als buurt herkenbaar. Groen, water en wegen vormen steeds de overgang naar omringende buurten (Terrasdorp, Tuindorp Oostzaan, De Bongerd) en het NDSM-terrein. Ook binnen de relatief ruime opzet van de buurt spelen water en groen een belangrijke rol. Het grootste deel van de bebouwing bestaat uit aaneengesloten eengezinswoningen met vooren achtertuin. Tussen Krasseurstraat en Stekkerweg zijn deze in drie identieke U-vormige patronen -met elk een binnen- en een buitenschil- gesitueerd. Aan de binnenschil staan de woningen aan weerszijden van een speelpleintje, de buitenschil is op de afgeronde hoeken blad 124

hoger opgetrokken met meergezinswoningen van drie lagen. Aan de noordkant van de buurt staat dit type woningen in rechthoekige bouwblokken, opgebouwd uit rijen woningen met verschillende lengte (4 tot 12 woningen). Zowel aan de west- als de oostrand van de buurt staat gestapelde woningbouw. Vierkante, gesloten blokken van vier lagen hoog staan midden in de buurt. Centraal in het noordelijk deel van de buurt ligt De Werf, een wooncentrum voor verstandelijk gehandicapten. Het complex is waaiervormig gegroepeerd rond een pleinruimte en aan weerszijden van de Plaatwerkersstraat. Het paviljoenachtige geheel is in hoofdzaak opgetrokken in gele baksteen. Ook in de andere delen van de buurt is gele baksteen als gevelmateriaal dominant. Bij de gestapelde bouw zijn diverse kleuren gevelstuc toegepast. Verschil in bouwhoogte en de afwisseling in geveldelen met en zonder balkons geleden daar de gevelwanden.

bouwwerken die vergroting of betere benutting van het woonoppervlak ten doel hebben: uitbouwen en dakkapellen (vrij uniform toegepast).

III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Het Hoge Land valt in de Partiële herziening van het noordelijk gedeelte van het AUP uit 1963. De dynamiek in het gebied betreft voornamelijk erfafscheidingen en Welstandsnota (2004)


Aanvullende woningbouwlocaties, HOGE LAND III Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaalverhoudingen per blok of rij. 2 bouwwerk op zichzelf eventuele nieuwbouw heeft een heldere hoofdvorm (kubus, liggend blok al dan niet met kap). bij de laagbouw (tot drie lagen) blijft de bestaande voorgevelindeling (vensters, deuren) gehandhaafd als ritmerend gegeven, de doorlopende dakrand als bindend element. bij de appartementenblokken blijft de gevelindeling aan alle zijden gehandhaafd. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik ingrepen sluiten aan in materialisering, kleuren detaillering bij de rij of het blok. bij eventuele nieuwbouw sluiten materialisering, kleuren detaillering aan bij de (aangrenzende) rij of het blok.



blad 125

Aanvullende woningbouwlocaties, CIRCUSPLEIN e.o.

de verweving van bebouwing en openbare ruimte. Aan de noordkant zijn de rijen aaneengebouwde woningen zodanig gesitueerd dat zowel de voorkant als de achtertuin grenzen aan een –op voetgangers na- verkeersvrij pad. Aan de zuidkant liggen de blokjes woningen op een soortgelijke manier aan paden en rond een rechthoekige groene ruimte. Ook het centraal gelegen Circusplein is autovrij en ingericht met een halfronde, stenen tribune en een speelplaats. Het parkeren vindt plaats aan de randen van de buurt. De stedenbouwkundige opzet heeft in de gehele buurt een groen en rustig karakter tot gevolg, in de delen met laagbouw gepaard gaand met beslotenheid. Het gedeelte met de appartementenblokken aan het Circusplein en het Kermispad contrasteert hiermee: de blokken staan vrij in de omringende, gedeeltelijk groene ruimte. Het lange appartementenblok aan de Molenaarsweg fungeert als scherm voor de buurt aan de westkant. De architectuur van het laagbouwmilieu is ingetogen en draagt daarmee bij aan het rustige, groene karakter. Aan de noordkant zijn de huizen voorzien van lessenaarsdak. Het metselwerk is lichtgeel en grijs aan de noordkant, bruinrood aan de zuidkant. De daken zijn gedekt met anthracietgrijze pannen. De appartementencomplexen zijn gedeeltelijk – aan het Circusplein- wat uitbundiger uitgevoerd met verschillende kleuren gevelstuc, naar voren springende trappartij en opvallend grote raampartijen. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek De Kermisbuurt valt in het bestemmingsplan Kadoelen/Oostzanerwerf II uit 1999. De dynamiek in de buurt beperkt zich voornamelijk tot de bouw van erfafscheidingen en schuurtjes in de tuiningen aan weerszijden van het Cirnen. In de kappen van de laagbouwCircusplein e.o. (1003) cusplein. Het plein wordt omgeven woningen worden incidenteel dakkaI beschrijving door appartementsgebouwen. Aan de pellen geplaatst. In de jaren ’80 van de 20e eeuw is het Molenaarsweg is een hogere rand geovergebleven gebied tussen de Morealiseerd. lenwijk en de Oostzanerdijk ingevuld met woningbouw. De hiermee ontsta- II Karakteristieken en kwaliteiten ne Kermisbuurt bestaat uit twee laag- Kenmerkend voor de Kermisbuurt is bouw-segmenten met eengezinswoblad 126



Aanvullende woningbouwlocaties, CIRCUSPLEIN e.o. IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaalverhoudingen per blok of rij. 2 bouwwerk op zichzelf eventuele nieuwbouw heeft een heldere hoofdvorm (kubus, liggend blok al dan niet met kap). bij de laagbouw blijft de bestaande voorgevelindeling (vensters, deuren) gehandhaafd. bij de appartementenblokken blijft de gevelindeling aan alle zijden gehandhaafd. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik ingrepen sluiten aan in materialisering, kleur en detaillering bij de rij of het appartementenblok. bij eventuele nieuwbouw sluiten materialisering, kleur en detaillering aan bij de (aangrenzende) rij of de aangrenzende appartementenblokken.



blad 127

Aanvullende woningbouwlocaties, MOLENAARSWEG

Molenaarsweg (1004) I Beschrijving Tussen het sportcomplex Oostzanerwerf, de ringweg en het Zuideinde is begin jaren ’90 van de 20e eeuw de waterrijke Walvisbuurt verrezen. De buurt bestaat in hoofdzaak uit een samenhangend complex, merendeels gevormd door grondgebonden woningen. Daarnaast is een aantal etagewoningen (ca. 30) is gebouwd, terwijl aan de kant van de Molenaarsweg een aantal geschakelde villa’s is verrezen. II Karakteristieken en kwaliteiten Water, groen en beslotenheid zijn kenmerkend voor het woonmilieu van de Walvisbuurt. Het waterpatroon, gebaseerd op het slotenpatroon in de agrarische situatie, structureert de plattegrond.. Deze bestaat in hoofdzaak uit vier schiereilanden, met elk een lengtestraat. Aan de korte zijden en ongeveer in het midden zijn de schiereilanden met elkaar verbonden. Het groene karakter wordt bepaald door de groenstroken in de straten, de kleine beplante pleintjes en de achtertuinen waarop vanaf de bruggen zicht is. Door het hoger optrekken van de aan verkeerswegen grenzende randen van de buurt heeft het binnengeblad 128

bied een besloten, rustige sfeer. In de bebouwing is naar variatie gestreefd door toepassing van veel verschillende materialen en kleuren. Baksteen is gebruikt in de kleuren donkerrood, donkergrijs en geel, gevelstuc o.a. in lichtgroen en beige, hout o.a. in lichtblauw, crème en donkergroen. Met de toepassing van hout voor schuurtjes in de straat en voor de teruggelegde bovenste verdieping is aansluiting gezocht op de traditionele houtbouw in de omgeving. Eveneens is vanuit deze optiek gepotdekseld plaatmateriaal (i.p.v hout) gebruikt voor bekleding van de begane grond in een deel van de buurt. Ondanks de variatie in materialen en kleuren is er samenhang in het bebouwingsbeeld. In de eerste plaats zijn stedenbouwkundige aspecten als rooilijn, de belijning van water en tuinen en de doordachte afwisseling in hoogte (randen en middenas met etagewoningen) hiervoor verantwoordelijk. Daarnaast zijn in de bebouwing bindende elementen te onderscheiden als dakranden, de bovenrand van de tweede verdieping bij een teruggelegde derde en het onderscheid in toegepast materiaal tussen bouwlagen. Voor de ritmering in het straatbeeld zijn vooral de uitgebouwde schuurtjes van belang. Welstandsnota (2004)

III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek De Walvisbuurt valt in het bestemmingsplan Kadoelen/Oostzanerwerf II uit 1999. De dynamiek in de buurt beperkt zich getalsmatig voornamelijk tot de bouw van erfafscheidingen en schuurtjes in de tuinen. Daarnaast wordt de bovenste bouwlaag uitgebreid met houten opbouwen.


Aanvullende woningbouwlocaties, MOLENAARSWEG IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaalverhoudingen per blok of rij. 2 bouwwerk op zichzelf eventuele nieuwbouw sluit in hoofdvorm aan op de bestaande bebouwing. bindende elementen als dakranden, verschil in materiaal tussen bouwlagen e.d. blijven bij verbouw in stand. uitbouwen aan de voorzijde blijven als ritmerend element in stand. bij de hoger opgetrokken vier-onder-een-kap woningen aan de Potvis-, en Dwergvinvisstraat en Butskopweg blijft de gevelindeling aan alle zijden gehandhaafd. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik ingrepen sluiten aan in materialisering, kleuren detaillering bij de bestaande bebouwing (betreffende rij of blok). bij eventuele nieuwbouw sluiten materialisering, kleuren detaillering aan bij de (aangrenzende) rij of het aangrenzende blok.



blad 129

Aanvullende woningbouwlocaties, TWISKE OOST

Twiske Oost (1005) I Beschrijving Twiske Oost of Kadoelen is een van de aanvullende bouwlocaties die langs de Ringweg is gebouwd na 1989. Het riviertje het Twiske stroomt ten westen van de wijk en vormt de grens met Twiske West. Eengezinswoningen met tuin overheersen, zowel bij de huur- als bij de koopwoningen. Alleen langs de Thomas Prinslaan, de ‘boulevard’ van de buurt, staan gestapelde woningen. Midden in deze laan ligt een plantsoen. II Karakteristieken en kwaliteiten In Twiske Oost staan stroken en strookjes woningbouw, ontworpen door verschillende architecten. Vaak hebben enkele strookjes een aan elkaar verwante architectuur. Een eenvoudige, sobere vormgeving overheerst; vaak zijn daken gootlijst en een eventuele kap de voornaamste bindende elementen. De plaats van de gevelopeningen is het enige dat ritme geeft aan de straatgevels. Het materiaalgebruik is van mindere kwaliteit dan in Twiske West. Langs de Thomas Prinslaan staat aan de noordkant gestapelde woningbouw blad 130

van lichtgekleurde baksteen, met van plaatwerk voorziene balkons aan de voorgevel en hellende glasvlakken als ‘kap’. De zuidkant bestaat uit de zijgevels van de haaks op de laan gelegen strookjes. Een ander deel van de bebouwing heeft een asymmetrische kap: aan de voorgevel een kort dakvlak, terwijl de kap aan de achtergevel ver naar beneden doorloopt. Hierin zijn in twee lagen dakramen aangebracht; wel in één lijn, maar van verschillende afmetingen. De meeste bebouwing bestaat uit twee lagen zonder kap, maar is soms wel voorzien van een teruggelegen derde laag. In de buurt overheerst lichtgekleurde baksteen: lichtgeel, grijs en oranje. Hier en daar zijn per pand individuele wijzigingen aangebracht: er is een dakopbouw aangebracht of er is een uitbouw gerealiseerd op het dakterras of de kleur van de kozijnen is veranderd.

Te verwachten zijn meer aanvragen voor individuele woninguitbreidingen zoals dakopbouwen en uitbreidingen van de bovenste bouwlaag door overkapping van het dakterras. In beide gevallen is een trendsetter aangewezen.

III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Het bestemmingsplan (KadoelenOostzanerwerf II) beschrijft de huidige situatie.



Aanvullende woningbouwlocaties, TWISKE OOST IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaal verhoudingen per blok of rij. 2 bouwwerk op zichzelf eventuele nieuwbouw heeft een heldere hoofdvorm. de bindende elementen: daklijst, gootlijst en een eventuele kap blijven per architectonische eenheid in stand of worden op een overeenkomstige manier vernieuwd. de bestaande voorgevelindeling (vensters, deuren) blijft gehandhaafd. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik ingrepen in detaillering, materiaalen kleurgebruik sluiten aan bij de rest van de rij of het blok en bij de overkant van de straat. bij eventuele nieuwbouw sluiten materialisering, kleuren detaillering aan bij de (aangrenzende) rij of het aangrenzende blok.



blad 131

Aanvullende woningbouwlocaties, TWISKE WEST

rijwoningen. Deze bebouwing is strak vormgegeven; het aanzien van het complex wordt gedomineerd door de ruime balkons met glazen puien, op witgeschilderde pijlers. Het zuidelijk deel bestaat uit rijen eengezinswoningen en urban-villa’s, opgebouwd uit blokvormige volumes en opgetrokken van gele baksteen. In de blokken zijn grote ‘gaten’ uitgespaard voor ingangspartijen en balkons. De kozijnen zijn in een donkerder geel geschilderd. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Het bestemmingsplan (KadoelenOostzanerwerf II) beschrijft de huidige situatie. Woningen in het noordelijk deel kregen identieke, bij de bebouwing passende, opbouwen in roze metselwerk, en de laatste tijd in antraciet, want roze is uit de handel.

Twiske West (1006) I Beschrijving Twiske West is in de vroege jaren ‘90 van de vorige eeuw tegen de Ringweg aan gebouwd, westelijk van het riviertje het Twiske. De oorspronkelijke sloten- en eilandenstructuur is als uitgangspunt genomen om historische, landschappelijke en praktische redenen, ondermeer omdat het gebied vraagt om een grote waterberging. Het resultaat is een overzichtelijke verkaveling. De buurt bestaat feitelijk uit een drietal delen die heel duidelijk van elkaar verschillen. Zij zijn ontwikkeld door verschillende opdrachtgevers en ontworpen door verschillende architecten. II Karakteristieken en kwaliteiten Door de eilandverkaveling ontstaat oost-west een grote openheid, vergelijkbaar met de lintbebouwing aan het nabijgelegen Zuideinde. Uitgangspunt is het maximaal ervaren van het water; liefst met een tuin aan het water of mogelijkheid aan het water te zitten. Bovendien valt de duidelijke overgang privé - openbaar op. Er is duidelijk aandacht besteed aan een uitgesproken vormgeving en zorgvuldige materialisering van de bebouwing in het gebied, vooral in het blad 132

middendeel. Het noordelijk deel bestaat uit rijen woningen in twee lagen, strak geometrisch opgetrokken van rozerood metselwerk. Karakteristiek zijn op het ene eiland de vooren terugspringende delen van de voorgevel, en op het andere het grote verschil tussen vooren achtergevel. De voorgevel is van rood metselwerk, de achtergevel is grijs gepleisterd. Het middengebied bestaat uit twee wooneilanden waarvoor Liesbeth van de Pol opvallende woningtypes heeft ontworpen. Het noordelijk eiland (Nesserland) heeft stenige, maar intieme hoven met de voorgevel van de bebouwing direct aan de straat. De voorgevel laat een veelheid aan gevelopeningen en materiaaltoepassingen zien. De achtergevel is totaal anders; die wordt gedomineerd door een aaneengesloten, strenge kap en heeft verder geheel individueel ingevulde tuinen aan het water. Op het zuidelijk eiland staan twaalf zogenaamde trommelwoningen, elk op een cirkelvormige plattegrond en bestaande uit zeven woningen van drie bouwlagen. De huid is bekleed met rood cederhout. Rond de tuinen van sommige trommelwoningen staan hoge houten schuttingen. Op het middendeel staat ook een winkelcomplex met een complex galeWelstandsnota (2004)


Aanvullende woningbouwlocaties, TWISKE WEST IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaal verhoudingen per blok, rij of complex. 2 bouwwerk op zichzelf eventuele nieuwbouw heeft een heldere hoofdvorm en een uitgesproken vormentaal. de bindende elementen: daklijn, dakvlak, gootlijst, dakoverstek of draagconstructie van de balkons (bij het galerijcomplex) blijven per architectonische eenheid in stand of worden op een overeenkomstige manier vernieuwd. bestaande ritmering van de gevel (venster- en deuropeningen, inen uitspringende geveldelen) blijft gehandhaafd. B+K, D, U bouwinitiatieven per architectonische eenheid identiek uitvoeren. D, U bij bouwinitiatieven blijft de alzijdige oriëntatie gehandhaafd. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik ingrepen in detaillering, materiaalen kleurgebruik sluiten aan bij de rest van de rij, het blok of het complex. D bij de trommelwoningen zijn wijzigingen in detaillering, materiaalen kleurgebruik alleen per architectonische eenheid toegestaan. bij eventuele nieuwbouw sluiten materialisering, kleuren detaillering aan bij de (aangrenzende) rij of het aangrenzende blok.



blad 133

Aanvullende woningbouwlocaties, FLORAWEG e.o.

Floraweg e.o. (1007A)

hebben op het straatbeeld.

I Beschrijving Aan de noordrand van de Bloemenbuurt (504) verrees aan het eind van de jaren ’80 van de 20e eeuw aanvullende (sociale) woningbouw. Al eerder (1980) was een schoolgebouw verrezen in de tot dan open strook ten noorden van de Floraweg. De woningen zijn in stedenbouwkundig opzicht gekoppeld aan de Floraweg, de Marjoleinstraat en de Buiksloterdijk (203). II Karakteristieken en kwaliteiten De bebouwing in het deelgebied bestaat uit een beperkt aantal korte, eenvoudig uitgevoerde bouwblokken, met een heldere rechthoekige hoofdvorm. Aan de noordkant van de Floraweg staan vijf blokken eengezinswoningen van elk zeven woningen onder een doorgaand plat dak en drie blokken gestapelde bouw van drie lagen, eveneens voorzien van plat dak. Deze blokken staan met een kant naar de Marjoleinstraat. Een soortgelijk blokje gestapelde woningen van drie lagen staat aan de zuidkant van de Floraweg. De woningen aan Floraweg en Marjoleinstraat wijken in schaal en maat niet sterk af van de achterliggende tuindorpbebouwing. Het gebruik van baksteen voor de gevels sluit aan bij zowel de tuindorpbebouwing van de Bloemenbuurt als de dijkbebouwing aan de Buiksloterdijk. Verschillend ten opzichte van beide is het kleurgebruik (o.a. gele baksteen en gele kozijnen) en de zeer summiere detaillering. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek De aanvullende woningbouwlocatie Floraweg valt in het bestemmingsplan Banne Buiksloot Zuid. De dynamiek in het gebied is beperkt en betreft vooral erfafscheidingen. Met name op de grens met de openbare ruimte kan dit een grote invloed blad 134



Aanvullende woningbouwlocaties, FLORAWEG e.o. III Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaalverhoudingen per blok of rij. 2 bouwwerk op zichzelf eventuele nieuwbouw heeft een heldere hoofdvorm (kubus, liggend blok al dan niet met kap). de bestaande voorgevelindeling (vensters, deuren) blijft gehandhaafd. G bouwinitiatieven zijn afgestemd op de alzijdigheid van de bebouwing. G bouwinitiatieven dragen bij aan de eenheid en consistentie in hoofdvorm en gevelbeeld. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik ingrepen sluiten aan in materialisering, kleuren detaillering bij de rij of het blok. bij eventuele nieuwbouw sluiten materialisering. kleuren detaillering zowel aan bij de rij of het blok zelf als de naburige tuindorp- of dijkbebouwing.



blad 135

Aanvullende woningbouwlocaties, BUIKSLOTERBREEK

zijnen. Aan de lange kant van het water zijn I Beschrijving elf blokken geplaatst onder een Begin jaren ’90 van de 20e eeuw schuine hoek met het water. De blokwerd het groene gebied aan de zuid- ken bestaan uit woningen met afwiszijde van de Buiksloterbreek, een ou- selend twee en drie bouwlagen: op de de doorbraak van de oude Watertweede laag ligt een dakterras, de landse zeedijk, verstedelijkt. Er verre- derde laag wordt gevormd door een zen voornamelijk blokken grondgeterraskamer. De materialisering is bonden eengezinswoningen en een vrijwel identiek aan die van de terrasklein aantal losstaande en aaneenge- woningen, zodat beide deelcombouwde villa’s. Het complex bestaat plexen een architectonische eenheid geheel uit koopwoningen. vormen. De meest westelijke rijtjes van het II Karakteristieken en kwaliteiten complex zijn opgebouwd uit vrijstaanBij de ontwikkeling van de woningen de en enkele aaneengebouwde villa’s. langs de Buiksloterbreek is doordacht Door de overeenkomstige situering, ingespeeld op aanwezige hoogtever- de relatie met het groen en het water schillen en het aanwezige water en en de materialisering in witte steen, groen. Er zijn in ruime mate dakterdoorbreken deze panden de eenheid rassen toegepast, veel woningen van het complex niet. hebben zicht op het water en de openbare ruimte heeft, gedeeltelijk III Huidig ruimtelijk beleid en dyaansluitend op de tuinen, een groen namiek karakter. De Buiksloterbreek valt in het beAan de oostkant van de Buiksloterstemmingsplan Buiksloterbreek uit breek liggen zes blokken terraswonin- 1992. gen in een waaiervormige compositie. Tussen de blokken is er zicht op de De dynamiek in het gebied is voornaBuiksloterbreek en voert een onremelijk beperkt gebleven tot het plaatgelmatig gevormde trap naar het lasen van erfafscheidingen. Daarnaast gergelegen water- en parkniveau. Ook is een aantal dakopbouwen gerealide woningen maken gebruik van het seerd. Onderhoud is tot nu toe conhoogteverschil tussen de hogere rand form de uitgangssituatie gebeurd. en de oever van het water: elke woning heeft een dakterras op het dak van de volgende, lagergelegen woning. De hooggelegen kopse kant van de blokken is verbijzonderd met een donkere bakstenen façade met blauwe accentstenen. In deze steensoort zijn ook de muurdammen in de plint uitgevoerd. De overige gevels zijn uitgevoerd in gele baksteen. In het verdere kleurgebruik zijn blauwtinten overheersend o.a.voor de dakrand, glaspanelen in de raampartijen en ko-

Buiksloterbreek (1007B)

blad 136



Aanvullende woningbouwlocaties, BUIKSLOTERBREEK III Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaalverhoudingen van het complex als geheel en per blok. 2 bouwwerk op zichzelf eventuele nieuwbouw sluit in wijze van reageren op de omgeving (zicht op water. terrassen e.d.) aan op de bestaande bebouwing. de bestaande indeling van de gevels aan de openbare ruimte (vensters, deuren, erkers e.d.) blijft gehandhaafd. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik materialisering, kleur en detaillering van ingrepen sluit aan bij die van de betreffende architectonische eenheid. materialisering van eventuele nieuwbouw is afgestemd op de bestaande bebouwing.



blad 137

Aanvullende woningbouwlocaties, BANNE OOST

Banne Oost (1008) I Beschrijving Ten noorden van de Buiksloterdijk werd rond 1994 een deel van Sportpark Buiksloot benut voor de bouw van Banne Oost. De buurt - met straatnamen verwijzend naar olympische kampioenen - bestaat uit zowel huur- als koopwoningen; er is een grote variatie aan woningtypen toegepast.

lagen gebouwd als ‘tegenhanger’ van het Boven IJ ziekenhuis en zijn aan de zuidkant drie urban villa’s verrezen, door een waterpartij gescheiden van de Buiksloterkerk. De noordoostkant van de wijk wordt gevormd door een U-vormig woonblok aan de Jesse Owenshof van 4 tot 6 lagen hoog, de zuidoostkant door De Zonnewijzer, een buurtje bestaand uit halfronde aaneengebouwde rijen woningen van 3 en 4 lagen. Banne Oost geeft een goede doorsnede van de woningbouw uit het begin van de jaren ’90. In de buurt staan grondgebonden eengezinswoningen van twee en drie lagen, waarvan een aantal met serres of dakterrassen, atelierwoningen, drive-in woningen, urban villa’s en portieketage- en galerijflats. Er is veel aandacht besteed aan energiezuinig bouwen. De gevels zijn opgetrokken in verschillende kleuren metselwerk: o.a. geel, roodbruin, bruin. Ook is hout toegepast voor bergingen, kappen en de bovenste verdieping bij de laagbouw.

II Karakteristieken en kwaliteiten De kwaliteit van Banne Oost ligt vooral in de karakteristiek van het woonmilieu: introvert, rustig en groen, maar tegelijk qua typen woningen zeer gevarieerd. Hagen, bomen en water van het vroegere sportpark zijn zo veel mogelijk in het stedenbouwkundig plan opgenomen. De opzet van de buurt is autoluw; het straatbeeld wordt daardoor niet gedomineerd door geparkeerde auto’s. Water, groen en – hoger opgetrokken- bebouwing zijn bovendien ingezet om de buurt af te scheiden van de omgeving. Zo is aan de noordkant een woongebouw aan de Lucien Gaudinstraat van 7 tot 11 III Huidig ruimtelijk beleid en dyblad 138


namiek Banne Oost valt in het bestemmingsplan Banne Buiksloot. De dynamiek in het gebied betreft voornamelijk het plaatsen van erfafscheidingen bij grondgebonden woningen.


Aanvullende woningbouwlocaties, BANNE OOST IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaalverhoudingen per blok of rij. 2 bouwwerk op zichzelf bij de laagbouw blijft de bestaande voorgevelindeling (vensters, deuren) gehandhaafd. bij de gestapelde woningbouw blijft de gevelindeling aan alle zijden gehandhaafd. G bouwinitiatieven zijn afgestemd op de alzijdigheid van de bebouwing. G bouwinitiatieven dragen bij aan de eenheid en consistentie in hoofdvorm en gevelbeeld. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik ingrepen sluiten aan in materialisering, kleuren detaillering bij de rij of het blok. bij eventuele nieuwbouw sluiten materialisering, kleuren detaillering aan bij de rij of het blok.



blad 139

Aanvullende woningbouwlocaties, ZUIDERZEEPARK

ste verdieping en de terugliggende bovenste laag met fors dakoverstek. I Beschrijving Ritme in de gevel ontstaat door het Het Zuiderzeepark is in de jaren 1993- uitspringen van balkons en galerijen 1998 gebouwd op een smalle strook en de gevelopeningen. grond aan het buurtpark SchellingErfafscheidingen in het Zuiderzeepark wouderbreek, tussen de Ringsloot en bestaan uit gemetselde muurtjes, de Zuiderzeeweg, in een groene om- hekken en hagen. Er is geen wildgroei geving. Het is feitelijk een rustige, aan schuttingen ontstaan. welgestelde enclave aan de rand van Nieuwendam. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek II Karakteristieken en kwaliteiten Het Zuiderzeepark valt onder de ParAan het park staan vrijstaande villa’s, tiële herziening van het noordelijk gedaarnaast twee onder een kapwonin- deelte van het Algemeen Uitbreigen en dan stroken herenhuizen. De dingsplan. strook eindigt in een appartementencomplex van zeven lagen op de hoek Dynamiek beperkt zich tot kleinere van IJdoornlaan en Zuiderzeeweg. Dit uitbreidingen, zoals uitbouwen op de complex schermt de buurt af van ge- begane grond en op de eerste verdieluidsoverlast van beide drukke wegen, ping. en fungeert tegelijkertijd als herkenningspunt. De aan de noordkant gelegen villa’s zijn geometrisch van vormgeving en oorspronkelijk opgetrokken van wit(achtig) pleisterwerk. Zij hebben een monumentale entree, een halfrond trappenhuis, rondingen op de verdieping en een paviljoenachtige dakopbouw. De zuidelijk gelegen villa’s zijn opgetrokken van al of niet witgeschilderde baksteen. Ook zij bestaan uit variaties op eenzelfde ontwerp, met kleine afwijkingen als een carport in plaats van een serre. De gekoppelde villa’s en de rijen herenhuizen hebben een aan elkaar verwante architectuur. De rijen bestaan uit een gemetseld volume met een forse erker, een doorlopende dakopbouw-strook in een afwijkend materiaal, en per woonhuis een vooruitspringend gedeelte met dakoverstek. Bij de twee-onder-één-kappers heeft dit deel een opbouw onder een gebogen kap en met een terras ervoor. Het hoogbouwcomplex bestaat ook uit metselwerk en (blauw) pleisterwerk. Bindende elementen zijn hier de borstwering van het balkon op de eer-

Zuiderzeepark (1009)

blad 140



Aanvullende woningbouwlocaties, ZUIDERZEEPARK IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaal verhoudingen per (dubbel) pand, per blok of rij. vrijstaande villa’s een bouwinitiatief wordt beoordeeld per individueel pand (afstemming op buurpanden speelt geen rol). 2 bouwwerk op zichzelf eventuele nieuwbouw heeft een heldere hoofdvorm. de bestaande voorgevelindeling (vensters, deuren) blijft gehandhaafd. bindende elementen zoals gemeenschappelijke gootlijst, dakoverstek en borstweringen van balkons blijven per architectonische eenheid in stand of worden op een overeenkomstige manier vernieuwd. bestaande ritmering van de voorgevel (venster- en deuropeningen, inen uitspringende geveldelen) blijft gehandhaafd. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik ingrepen in detaillering, materiaalen kleurgebruik sluiten aan bij rij, blok of complex. bij eventuele nieuwbouw sluiten materialisering, kleuren detaillering aan bij de (aangrenzende) rij of het aangrenzende blok. vrijstaande villa’s ingrepen in detaillering, materiaalen kleurgebruik sluiten aan bij het oorspronkelijke pand.



blad 141

Aanvullende woningbouwlocaties, DE BONGERD/ZIJKANAAL I

kamer. De uitzichtvilla’s zijn urbanvilla’s van 4-6 lagen, met een balkon I Beschrijving met uitzicht als kwaliteit. Op het voormalig volkstuincomplex Straatgevels en erfafscheidingen in De Bongerd en industrieterrein Com- het hele gebied worden in samenhang pressorweg verrijst een nieuwe ontworpen. Op de platte daken zijn woonwijk. Het bouwrijp maken van het dakterrassen gewenst. terrein is in volle gang (maart 2004). De locatie ligt aan de binnenbocht van III Huidig ruimtelijk beleid en dyZijkanaal I. In De Bongerd komen on- namiek geveer 1600 woningen in een ‘stede- Het gebied is gelegen binnen het belijke’ tuinstad. stemmingsplan Bongerd/Zijkanaal I. Het beeldkwaliteitplan De Bongerd is II Karakteristieken en kwaliteiten het document waarin de StadsdeelDe woningtypen reageren op het om- raad het toetsingskader voor planinitiringend gebied: villa’s met tuinen, vil- atieven heeft aangegeven. la’s met uitzicht, woonboten of ‘water- Met de bouw van de woningen zal villa’s’ aan smal water en grootschali- binnenkort worden gestart. ger gebouwen aan breder water. De woningen zijn alzijdig georiënteerd. Gestreefd wordt naar een villaachtig woonmilieu met veel differentiatie/variatie. Er komen twee typen villa’s. De tuinkamervilla’s hebben één tot acht woningen onder een kap en ieder een tuin met daaraan een tuin-

De Bongerd/Zijkanaal I (1010)

blad 142



Aanvullende woningbouwlocaties, DE BONGERD/ZIJKANAAL I IV Criteria 1 relatie met de omgeving de samenhang in ontwerp tussen straatgevels en erfafscheidingen blijft gehandhaafd. B in ensembles zijn parkeergarages, buitenruimten en volumes dusdanig op elkaar afgestemd dat er optimaal gebruik wordt gemaakt van de beperkte ruimte. P parkeergarages zijn zoveel mogelijk ‘weggewerkt’: onder de appartementengebouwen of door het maaiveld gedeeltelijk te verhogen. 2 bouwwerk op zichzelf het idee van villa’s vraagt om een relativering van het gewicht (de massa) van de gebouwen; een zekere luchtigheid. De dichtheid vraagt anderzijds om decentie, een zekere anonimiteit op het eerste gezicht, met persoonlijke identiteit op kleinere schaal voor de herkenning dichtbij. schaal en geleding van het blok moeten uitdrukking geven aan het concept van een villa. entrees worden gegroepeerd. bouwinitiatieven laten de alzijdige oriëntatie van elke villa intact. de architectuur blijft ondergeschikt aan de tuin. de afzonderlijke woningen in een blok dienen op enige afstand niet als zodanig herkenbaar te zijn. de bestaande gevelindeling (vensters, deuren) blijft gehandhaafd. voor dakterrassen op platte daken worden transparante hekwerken toegepast. erfafscheidingen dienen in samenhang met de gevels te worden ontworpen. hoeken dienen als open hoeken gedetailleerd te worden zodat er vanuit de woning een overhoeks uitzicht wordt gecreëerd. Daarnaast zorgt een accentuering van de hoek voor accentuering van het blok als villa. De blokken dienen een alzijdige oriëntatie te krijgen zodat ze als een villa in een tuin komen te staan. tuinkamervilla’s (A) zijn eerder introvert qua uitstraling, dit tegenover de uitzichtvilla’s (B). oriëntatie van de woningen zoveel mogelijk overhoeks om uitstraling van een villa te waarborgen. entrees van de woningen dienen zo min mogelijk aan de straatzijde gesitueerd te worden maar aan de zijkant. P parkeergarages dienen zo min mogelijk als zodanig herkenbaar te zijn. Dat wil zeggen dat ze of geheel ondergronds, of geheel onder het gebouw moeten vallen. Waar parkeergarages toch boven het maaiveld uitsteken dient extra aandacht te worden gegeven aan de opstanden. Voorkomen dient te worden dat er doodlopende ruimten ontstaan (zoveel mogelijk traptreden, vanzelfsprekende overgangen maken). Of juist vanzelfsprekende beëindigingen (afzomen met hagen mag ook). Opstand 40 cm: bankje/trap. B Privacy van de tuinkamervilla’s dient te worden gerespecteerd. B De woningen krijgen een balkon dan wel een loggia mits er geen repeterende uitkragende elementen ontstaan. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik het materiaalgebruik van de blokken onderling is en blijft op elkaar afgestemd. als materiaal worden toegepast: hout, baksteen, pannen/leien en glas. kleurstelling die aansluit bij het groen: gedekte, tinten, terughoudend, niet al te licht. Geen gebruik van primaire kleuren. Accenten mogen wel opvallender zijn (witte kozijnen en belijningen). Per stempel mag in maximaal 1 villa meer lichte kleuren worden toegepast. een gevel bevat minimaal 20% en maximaal 40% wit/reflecterend oppervlak. witte vlakken zijn maximaal 5 m2 groot, tenzij zij geprofileerd zijn en de schaduwwerking voor voldoende reliëf zorgt.



blad 143

Aanvullende woningbouwlocaties, JEUGDLAND

belang zijn voor het aanzien van de wijk. Opvallend zijn de door patio’s I Beschrijving met elkaar verbonden uitbouwen aan De aanvullende bouwlocatie Jeugdhet openbaar gebied. De erfafscheiland - oostelijk van het Noordholdingen en de verbindende staalconlandsch Kanaal gelegen vlakbij de structie maken deel uit van het ontRingweg - is onderdeel van het plan werp en zijn overal identiek. om de centrale zone van Amsterdam- Buiten het eiland ligt een strook geNoord op te waarderen. Jeugdland schakelde villa’s in een verwante arbestaat uit een groot vierkant eiland, chitectuur. Aan de toegangsweg, de onderverdeeld door strak geometrisch G.J. Scheurleerweg, staat een verstratenpatroon met een relatief groot, zorgingshuis, bestaande uit twee met vrijwel rechthoekig plein erin. Daarbui- elkaar verbonden stroken van vijf laten ligt een strook dubbele villa’s. gen. Ook deze zijn gemetseld van roHet gebied is vanaf 1995 bebouwd. de balksteen, met vensteropeningen en galerijen in een strak ritme. II Karakteristieken en kwaliteiten Vrijwel geheel Jeugdland bestaat uit III Huidig ruimtelijk beleid en dyaaneengesloten rijen eengezinswonamiek ningen, in een onderling zeer verwan- Van kracht is bestemmingsplan te architectuur. Karakteristiek is de Jeugdland e.o. uit 1996. sterke gelijkvormigheid en de strakke, geometrische architectuur met platte Sinds kort worden kleine bouwingredaken. Vlakke, van rode baksteen pen per woning aangevraagd, zoals gemetselde gevels worden geleed een uitbouw op het terras. Kozijnen door deuren vensteropeningen en en tussenschotten van terrassen en tussenschotten van terrassen en bal- balkons beginnen hier en daar per kons in een strak ritme. Het zijn deze woning in afwijkende kleuren te worritmerende elementen die van groot den geschilderd.

Jeugdland (1011)

blad 144



Aanvullende woningbouwlocaties, JEUGDLAND IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op de bestaande maat- en schaalverhoudingen per dubbel pand, blok of rij. 2 bouwwerk op zichzelf eventuele nieuwbouw heeft een heldere, geometrische hoofdvorm zonder kap. bindende elementen per blok of rij handhaven en op overeenkomstige manier behandelen (daklijn, horizontale borstweringen van terrassen, verbindende staalconstructie patio’s) bestaande ritmering van de gevel (venster- en deuropeningen, tussenschotten balkons en terrassen) blijft gehandhaafd. D bindende elementen per gebouw handhaven en op een overeenkomstige manier behandelen (galerij, daklijst) de bestaande gevelindeling (vensters, deuren) blijft gehandhaafd. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik detaillering, materiaalen kleurgebruik sluiten per (dubbel)pand aan bij de rest van de rij of het blok.



blad 145

blad 146



Welstandscriteria, gebiedscriteria, Gesuperponeerde systemen 1101

Ringweg/ Nieuwe Leeuwarderweg

en viaducten (de ‘vloer’) in het beeld de hoofdrol, evenals de vele geluidsGesuperponeerde systemen in schermen en de vangrails. Langs het Amsterdam Noord gesuperponeerde systeem in Noord Een gesuperponeerd systeem is vol- staat weinig bebouwing, in tegenstelgens de Kadernota een ruimtelijk sys- ling tot in andere delen van de stad. teem dat over een ander is heen gelegd, bijvoorbeeld het hoofdverkeers- Welstandsaspecten systeem. Onderdeel daarvan is de Omdat de Ringweg fungeert als etaRingweg, die gedeeltelijk rond Amlage van de stad als geheel zou de sterdam Noord loopt. Omdat de kawelstandstoets in Noord zich vooral rakteristiek van de Ringweg vrijwel moeten richten op het beleefbaar en identiek is aan die van het tracé IJzichtbaar houden van de karakteristunnel - Nieuwe Leeuwarderweg en tieke eigenschappen ervan voor de Johan van Hasseltweg, worden Noord: het verschil tussen het open drie in deze welstandsnota als één buitengebied van Waterland en het samenhangend gebied beschouwd. bebouwde binnengebied en het kruisen van historische lijnen. Karakteristieken en kwaliteiten De Ringweg fungeert in zekere zin als ‘gezicht’ van de stad; lokaal verkeer, verkeer van en naar de agglomeratie en doorgaand verkeer maken er gebruik van. De leesbaarheid van de stad en de oriëntatiemogelijkheden van de weggebruiker kunnen door de inrichting ervan worden vergroot. De A10 rond Amsterdam heeft heel verschillende gezichten. In west en zuid is de bebouwing de weg heel dicht genaderd, nieuwbouw wordt op de Ring georiënteerd en er zelfs overheen gebouwd. In Noord is de Ringweg verreweg het meest landelijk van karakter; aan de buitenkant liggen agrarisch gebied, volkstuinen en sportvelden, aan de binnenkant voornamelijk woonwijken van na 1960, die van elkaar zijn gescheiden door sportvelden en groenstroken. Karakteristiek voor het deel van de Ringweg rond Amsterdam Noord is dus dat de weg feitelijk de grens vormt tussen stad en buitengebied. Naar het buitengebied toe is het beeld open en groen, naar de stad toe dicht en steniger.

Gesuperponeerde systemen

De tweede karakteristiek is dat de Ringweg een groot aantal historische lijnen doorsnijdt, met als resultaat de vele ongelijkvloerse kruisingen waar de Ringweg waterlopen (Noordhollandsch Kanaal, Twiske, Nieuwe Gouw) en wegen naar de omliggende dorpen passeert. Verder speelt de weg zelf met tunnels versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 147

Gesuperponeerde systemen, RINGWEG/NIEUWE LEEUWARDERWEG Vanuit de omgeving wordt de Ringweg ervaren als een groot talud, soms met rijen bomen en meestal met een geluidsscherm en met veel viaducten en bruggen. De overgangszone De overgangszone tussen de Ringweg en het omringend gebied is zeer karakteristiek. Het gaat daarbij voornamelijk om benzinestations en grootschalige reclame. Deze maken dus deel uit van twee contexten: de Ringweg en van het omringende, lager gelegen gebied.

Ringweg/Nieuwe Leeuwarderweg (1101)

door er veel viaducten en bruggen zijn.

III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Ringweg: nauwelijks aanvragen Nieuwe Leeuwarderweg: aanvragen viaducten Johan van Hasseltweg: De Albatros.

De omgeving Voor ondernemers is de zichtbaarheid Het ‘inbouwpakket’ bestaat uit van het bedrijf vanaf de autosnelweg vangrail, middenberm, bewegwijzering, lichtmasten, waarschuwingslich- van groot belang.(benzinestation, ten, route/snelheidsinformatieborden McDonalds) De advisering van de welstandscomen slagbomen. Ook hier heeft Rijksmissie beperkt zich meestal tot de gewaterstaat de verantwoordelijkheid. luidsschermen, met de bijbehorende Het ‘aanbouwpakket’ bestaat uit ge- bruggen, viaducten en tunnels, en wat luidsschermen en geluidswallen langs de omgeving van de Ringweg betreft tot individuele gebouwen en reclade weg, met daarbij behorende mes. kunstwerken. Momenteel staan in Binnenkort: kruising met de NoordNoord geluidsschermen die aan elZuid lijn en op handen zijnde ontwikkaar verwant zijn qua vormgeving, kelingen langs het Noordhollandsch materiaalen kleurgebruik. Het zijn II Karakteristieken en kwaliteiten Kanaal. In Noord is de Ringweg veel landelij- hyperboolvormige aluminium scherOndanks de recente aandacht voor men op een houten draagconstructie. ker van karakter; aan de buitenkant het zicht vanaf de snelweg zelf, koBij de kruising met waterlopen liggen agrarisch gebied, volkstuinen men er steeds meer geluidsschermen (Noordhollandsch Kanaal, Twiske, en sportvelden, aan de binnenkant die het zicht beperken. Gouwe) en wegen (o.a. naar Oostvoornamelijk woonwijken van na zaan en Landsmeer) zijn de schermen 1960, die van elkaar zijn gescheiden transparant uitgevoerd, waardoor de door sportvelden en groenstroken. weggebruiker zich bewust kan blijven In Noord worden het tracé IJtunnelvan zijn omgeving. De Ringweg is bij Leeuwarderweg en de Johan van Hasseltweg ook beschouwd als deel bewoonde gebieden helemaal dicht, en er worden overgangen gemaakt, van het gesuperponeerd systeem. uitgevoerd in metaal met kijkgaten en De Ringweg kan worden gezien als hier en daar begroeiing. een landschap in wording, waar de verkeersinfrastructuur een actieve rol Bijzondere aandacht is nodig voor de aansluiting van het scherm op kunstspeelt in de stedelijke ontwikkeling. werken en voor de ‘achterkant’ van De onherroepelijke toenadering tushet scherm waar omwonenden om op sen auto en bebouwing heeft een uit te kijken. Geluidsschermen hebben enorme potentie. een hoge omloopsnelheid; iedere vijf De Ringweg, de Leeuwarderweg en de Johan van Hasseltweg bestaan uit jaar worden ze gemiddeld vervangen. Geluidsschermen vallen deels onder drie onderdelen: de vloer, het ‘inbouwpakket’ en het ‘aanbouwpakket’. verantwoordelijkheid van Rijkswaterstaat, deels onder die van de gemeente. De Ringweg De ‘vloer’ bestaat uit het profiel en de indeling van weg, knopen en lussen, De omgeving open afritten, viaducten, tunnels en Vanaf de Ringweg gezien Het uitzicht van de automobilist bebruggen. Hier zijn de eisen van de verkeerstechniek en de veiligheidsas- staat aan de zuidkant van de Ringweg pecten bepalend, waarvoor Rijkswa- voornamelijk uit geluidsschermen, en terstaat verantwoordelijk is. Belangrijk aan de noordkant uit het zicht op Wavoor het visueel ervaren van de Ring- terland, groengebieden en hier en daar een geluidsscherm. weg in Amsterdam-Noord is de verhoogde ligging ervan. De hele weg ligt Naar de Ringweg toe gezien op een verhoogd dijklichaam, waarI Beschrijving De Ringweg (A10) is als grootste gesuperponeerde systeem van Amsterdam rond het oudste deel van de stad gelegd. Het gaat om een ruimtelijk systeem dat over een ander ruimtelijk systeem heen ligt. In 1990 is de weg voltooid toen de Ringweg Noord als laatste gereed kwam. Elders in de stad loopt de Ring door bebouwd gebied, alleen in Noord vormt hij echt de grens tussen stad en buitengebied.

blad 148



Gesuperponeerde systemen, RINGWEG/NIEUWE LEEUWARDERWEG IV Criteria Voor de wegen zelf Vloer knooppunten onderling verschillend behandelen ten behoeve van de herkenbaarheid. kleinere verkeersknooppunten beschouwen als behorend bij het maaiveld en laten aansluiten bij de omgeving. kruisingen met water duidelijk herkenbaar houden/maken geluidsschermen in vormgeving zoveel mogelijk op elkaar aanpassen, binnen het uitgangspunt eenheid in verscheidenheid. geluidsschermen naar de weg vormgeven gericht op snelheid, naar het achterliggend gebied meer gedetailleerd vormgeven. geluidsschermen op een viaduct of brug transparant uitvoeren. bij geluidsschermen op de hoekpunten en knooppunten richting stad transparant materiaal toepassen ten behoeve van oriëntatiemogelijkheden. graffitivrije materialen toepassen. Voor de omgeving vanaf de Ringweg gezien ieder pand op zich moet, ook bij hoge snelheid, herkenbaar blijven door het toepassen van heldere eenduidige volumes. ieder pand moet qua schaal, korrel oriëntatie afwijken van de naastgelegen panden naar de Ringweg toe gezien aandacht voor uitzichten en doorzichten vanuit bewonerszijde. onderdoorgangen goed verlichten. onderdoorgangen breed maken om ‘tunneleffect’ te vermijden. overgangszone aandacht voor het feit dat de bebouwing bij hoge snelheid (vanaf de Ringweg) en bij lage snelheid (vanuit het omliggende gebied) moet werken.



blad 149

blad 150



Welstandscriteria, gebiedscriteria, Kantoren- en bedrijventerreinen 1201 1202 1203 1204 1205 1206 1207 1208 1209

Hamerstraat e.o. Zamenhofstraat Johanvan Hasseltweg e.o. Gemboterrein/Oranjewerf Buiksloterham/ Papaverweg Grasweg e.o. Metaalbewerkerweg Cornelis Douwesterrein NDSM-werf

Kantoren- en bedrijventerreinen Bedrijventerreinen in Amsterdam Noord De geschiedenis van de bedrijventerreinen in Amsterdam Noord hangt samen met de inpoldering van delen van het IJ en de bouw van de Oranjesluizen. Achtereenvolgens werden de Buiksloterham polder (1851), de Noorder-IJ polder (1875) en de Nieuwendammerham ingedijkt. Oorspronkelijk was het nieuwe land agrarisch van karakter, maar door de bouw van de Oranjesluizen verdween het getijdengeschil en werden de oevers van de voormalige polders ook aantrekkelijke vestigingslocaties voor de industriële, voornamelijk op de scheepsbouw georiënteerde bedrijven. Het wegvallen van het getijdenverschil vergemakkelijkte bovendien de aanleg van een strook land aan de IJzijde van de Buiksloterhampolder in 1878. De specifieke aard van de industrie betekende in veel gevallen een front aan het water, waarbij de achterkanten op de doorgaande weg georiënteerd waren. Na de scheepsbouw volgden ook andere bedrijven, waaronder de petrochemische industrie van Shell en Ketjen (Akzo). Het Van Hasseltkanaal werd in het begin van de 20e eeuw gegraven. Dit kanaal en de overige kanalen binnen de voormalige polders betekenden een optimalisatie van het gebruik van het water. Kanalen en wegen en soms de oude polderverkaveling bepaalden het orthogonale straatpatroon van de bebouwing. Buiksloterhampolder Al op het eind van de negentiende eeuw vonden op de aangeplempte strook industriële activiteiten plaats, waaronder de olieopslag op het latere Shellterrein. Pas in het bestemmingsplan van 1906 was de polder met uitzondering van het hart nog geheel als industrieel gebied bestemd, maar bij de herziening van 1914 kreeg de oostelijke helft van de polder een woonbestemming. Op het scharnierpunt waar wonen en werken elkaar raken, verloopt de grens vloeiend. De nieuw geprojecteerde structuur van insteekversie 1.0 van 1 juli 2004

kanalen en wegen, over het oude verkavelingpatroon van de poldersloten, bepaalt de oriëntatie van de bebouwing. Van de oude polderverkaveling resteert alleen nog de Hagedoornweg. De voormalige polder wordt behalve door de Shell ingenomen door de bedrijventerreinen rond de Papaverweg (BUPA) en de Metaalbewerkerweg. In 1921 werd de aansluiting op de Noorder-IJpolder gerealiseerd door de nieuwe brug in het verlengde van de Klaprozenweg. In de Tweede Wereldoorlog werd het gebied zwaar getroffen, als gevolg van de aldaar aanwezige Fokkerfabrieken. Noorder-IJ polder Het industrieel gebied binnen de Noorder-IJ polder is van oudsher op het IJ en het Noord-Hollandsch kanaal georiënteerd. Aan de lange brede strook waren aanvankelijk de NSM (1916) en de NDM (1920) gevestigd. Aan de scheepsbouwactiviteiten herinneren nog de gebouwen, kranen en scheepshellingen. De structuur van haakse insteekhavens, wegen en bebouwing is over de oude polderverkavelingsstructuur heen gelegd. Het huidige NDSM-terrein, voorheen NSM, is in het oorspronkelijk karakter nog het meest herkenbaar, terwijl op het Cornelis Douwesterrein sprake is van een ontwikkeling richting andersoortige bedrijven en kantoren. Nieuwendammerham Binnen de Nieuwendammerpolder zijn de volgende bedrijventerreinen gelegen: het Hamerstraatgebied, de Johan van Hasseltweg, de Zamenhofstraat en Gemboterrein/ Oranjewerf. In deze sterk op het IJ georiënteerde strook vond de ontwikkeling van de structuur van kanalen en insteekhavens al vroeg plaats vandaar dat hier al kort na 1906 de eerste industrieën gevestigd werden, waarvan de zwavelzuurfabriek van Ketjen (Akzo) tot de eerste behoorde. De structuur is ook in dit gebied rectaliniair, maar in tegenstelling tot de andere polders zijn de oude verkavelingpatronen nog wel herkenbaar in de aanleg. De structuren van het Van Hasseltkanaal en de kanalen in het Hamerstraatgebied doorbreken echter dit patroon. Welstandsnota (2004)

Karakteristieken en kwaliteiten Het meest karakteristiek en waardevol zijn de terreinen, die zijn ingericht ten behoeve van de scheepsbouw en (petro)chemische industrie. Kenmerkend zijn de gebouwen uit de periode van het interbellum en de diverse soorten utilitaire installaties. Ook enkele naoorlogse bouwwerken zijn waardevol. Een veel voorkomend type bedrijfshal is het type dat is opgetrokken rond een staalskelet met baksteeninvulling in het vakwerk. Ook de daklichten en de stalen kozijnen zijn kenmerkend. Van de vroegste bebouwing, van voor 1920, is reeds veel verdwenen, maar enkele voorbeelden zijn bewaard gebleven, zoals de gerestaureerde gasfabriek in het Gedempt Van Hasseltkanaal. Deze en ook enkele jongere bouwwerken hebben intrinsieke, monumentale waarde. De latere types bedrijfshallen komen verspreid voor over alle deelgebieden: simpele loodsen van plaatmateriaal en damwandprofielen, onder zadel- of platte daken, maar ook sheddaken en andere dakvormen komen voor. Beton werd aanvankelijk niet veel toegepast, maar ook dit materiaal is vertegenwoordigd in kwalitatief betere en mindere voorbeelden. In algemeenheid geldt dat met name in de jongste periode een groter palet aan bouwmaterialen is toegepast, maar dat de detaillering door de diverse periodes altijd is aangepast aan het grootschalige, utilitaire gebruik van de bebouwing. Onder invloed van beeldkwaliteitplannen is in de meeste recente periode de detaillering verfijnder en zijn hout, aluminium en glas beeldbepalende materialen. De veranderende aard van de bedrijvigheid van zware en chemische industrie naar diensten en kantoren houdt gelijke tred met deze ontwikkeling Een ander soort bedrijvigheid betreft de commerciële handelsfuncties, grootwinkelbedrijven zoals bouwmarkten en woonwinkels, voornamelijk geconcentreerd aan de Klaprozenweg, die het karakter heeft van een winkelboulevard. Diverse bouwmaterialen zijn toegepast, van plaatmateriaal tot baksteen en beton. Glas komt meer voor naarmate het bedrijf zich meer blad 151

Welstandscriteria, gebiedscriteria, Kantoren- en bedrijventerreinen als showroom manifesteert. Welstandsaspecten Van belang voor de bedrijventerreinen is het op zorgvuldige wijze omgaan met het industriële erfgoed, waarbij een gedegen inventarisatie onontbeerlijk is. De ConceptCultuurhistorische Effect Rapportage van de Noordelijke IJ-oever heeft daar een belangrijke eerste stap in gezet. Daarnaast is het continu transformatieproces een gegeven dat met betrekking tot de bedrijventerreinen, uit de aard van de functie, een belangrijke rol speelt. Een afweging van beide aspecten zal bij planvorming voortdurend moeten blijven plaatsvinden. Beeldkwaliteitplannen kunnen daarbij een sturende rol vervullen.

blad 152



Welstandscriteria, gebiedscriteria, Kantoren- en bedrijventerreinen



blad 153

Kantoren- en bedrijventerreinen, HAMERSTRAAT e.o.

In het Hamerstraatgebied overheerst als materiaal baksteen, al of niet als opvulling in een stalen skelet. Beton en metaal (damwandprofielen en golfplaat) komen daarnaast voor. Daardoor overheerst een baksteenkleur, terwijl verder veel grijs, wit en blauw zijn toegepast. Hier en daar staat een veelkleuriger pand. De nog aanwezige historische (bakstenen of betonnen) bedrijfsgebouwen, zoals de voormalige gasfabriek, zijn voor het karakter van het Hamerstraatgebied deel, (gebied B) met zijn kleinschaliHamerstraat e.o. (1201) ge bedrijvigheid, heeft een sterke ei- van groot belang. Het is zeker de I Beschrijving moeite waard te streven naar behoud gen identiteit. De vele kleine (soms Het Hamerstraatgebied behoort tot de seriematige) bedrijfsgebouwen zijn de van een aantal daarvan. Ook de oudste bedrijventerreinen van Amvoornaamste drager van dit karakter, Ponthaven draagt aan dat eigen kasterdam Noord. Tussen 1900 en 1940 nu het water verdwenen is. De gerakter bij. is het stukje bij beetje volgebouwd, bouwen laten onderling een grote voornamelijk met watergebonden be- verscheidenheid zien; er staat hier en III Huidig ruimtelijk beleid en dydrijvigheid. Het gebied heeft nauwedaar zelfs een woonhuis. De panden namiek lijks een ruimtelijke relatie met de langs de rand van het gebied aan de Van kracht is bestemmingsplan induwoonbuurten rondom en - vanwege strieterreinen, uit 1943. Voor het HaMeeuwenlaan vormen de overgang de grootschalige bebouwing op de naar het woongebied aan de overzijde merstraatgebied is in 2001 een beeldoevers - evenmin met het IJ. Het is kwaliteitplan gemaakt, Beeldkwaliteitvan de straat.De verschijningsvorm een enclave op zich die feitelijk een van de bebouwing is zeer divers, vari- plan Hamerstraatgebied, dat in conbarrière vormt tussen beiden. Van erend van series geschakelde (histo- cept beschikbaar is. Dit plan stuurt oorsprong werd het gebied over de rische) bedrijfsgebouwen, via moder- onder meer aan op het creëren van gehele lengte doorsneden door het ne, uit beton opgetrokken garages tot betere zichtlijnen naar en van het IJ, Hamerkanaal, met dwars daarop de fraai opgeknapte bedrijfswoningen in het verbeteren van de samenhang insteekhavens Spijker- en Beitelhade vormgeving van de Amsterdamse binnen het gebied en het verhogen ven. Kanalen en havens zijn, deels van de kwaliteit van het materiaalgeSchool. heel recent, gedempt, waardoor het bruik. In de zuidelijke helft van het gebied gebied nu vooral vanaf de weg toe(gebied A) is het karakter veel minder De bestaande bedrijfspanden wissegankelijk is geworden en veel minder afhankelijk van de bebouwing, die hier len van eigenaar en nieuwe geïntevanaf het water. Door de dempingen aanmerkelijk grootschaliger, moderner resseerden dienen zich aan, waaris veel nieuwe openbare ruimte onten anoniemer is. Wel is juist deze be- door de gebouwen worden verbouwd, staan waardoor het beeld is veranbouwing spectaculair gelegen aan het uitgebreid en opgeknapt. Dit alles is derd. Het gebied is meer één geheel IJ. Deze bebouwing bestaan zowel uit mogelijk gemaakt door het vertrek van geworden, maar heeft in het binnensommige bedrijven, de verbeterde grootschalige systeembouw als uit gebied ook zijn typisch watergebontoegankelijkheid. historische bedrijfsbebouwing. Een den karakter verloren. De rafelige bijzonder element hier is de (ca. 1925 rooilijn, vooral langs de gedempte ka- aangelegde) Ponthaven, waar de IJnalen, geeft het gebied een versnipponten worden afgemeerd. perd aanzien. Tussen en binnen beide gebieden is een aantal zichtlijnen naar het IJ te ervaren. De helft daarvan is dichtgeslibd door (tijdelijk) groen of andere obstakels. In het Hamerstraatgebied spelen hoge hekken, die de scheiding vormen tussen bedrijfsterreinen en de openbare weg, een prominente rol. Deze zeer in het oog springende elementen zijn niet altijd even zorgvuldig vormgegeven. II Karakteristieken en kwaliteiten Karakteristiek voor het gebied is het overduidelijk industriële of bedrijfsmatige karakter ervan. Het noordelijk blad 154

grootschalige bebouwing in het zuidelijk deel (A) en kleinschalig in het noordelijke deel (B)



Kantoren- en bedrijventerreinen, HAMERSTRAAT e.o. IV Criteria 1. relatie met de omgeving het silhouet en het ‘gezicht’ van de bebouwing langs het IJ als geheel, gezien vanaf het water en de overkant van het IJ, zijn duidelijk zichtbaar. bouwinitiatieven sluiten aan op bestaande en gewenste zichtlijnen, met name die naar en over het IJ en over het Motorkanaal. 2. bouwwerk op zichzelf bebouwing sluit in schaal en massa aan op de directe omgeving: grootschalig in gebied A, kleinschalig en fijnmazig in gebied B. bebouwing krijgt een duidelijke hoofdvorm en een heldere dakcontour. de opbouw van de gevel is goed van verhoudingen. bij bedrijfs- en kantoorgebouwen wordt het representatief gedeelte gesitueerd aan het openbaar gebied. bij kantoorgebouwen wordt de plint zodanig open vormgegeven dat die een relatie aangaat met het openbaar gebied. 3. detaillering, materiaal en kleurgebruik bestaande gebouwen met een robuust, ‘industrieel’ uiterlijk (baksteen, beton) worden bij verbouw niet met plaatwerk bekleed. langs de Meeuwenlaan, het ‘gezicht’ van het Hamerstraatgebied naar de rest van Noord, worden baksteen en/of beton als bouwmateriaal toegepast per gebouw wordt beperkt palet van materiaalen kleurgebruik toegepast. erfafscheidingen worden zorgvuldig en transparant vormgegeven en in een donkere kleur uitgevoerd



blad 155

Kantoren- en bedrijventerreinen, ZAMENHOFSTRAAT

wing is de naam van de befaamde architect Merkelbach verbonden. Latere I Beschrijving gebouwen zijn in beton opgetrokken. Het AKZO-Nobel terrein, gelegen op De installaties, opslagtanks en leidineen schiereiland binnen de voormali- gen worden gekenmerkt door het gege Nieuwendammerpolder, wordt gebruik van (licht of metaalkleurig) deeld met PVS Chemicals Holland plaatmateriaal of ijzer en beton. Op de b.v. De oorspronkelijke zwavelfabriek plek van gesloopte gebouwen wordt van Ketjen breidt na de Tweede We- het terrein ingezaaid met gras. Tezareldoorlog de activiteiten uit met de men met de aanwezigheid van de veproductie van katalysatoren. Diverse le hoge bomen zorgt dat voor een fusies in de jaren zestig fusies leiden parkachtig beeld. tot het ontstaan van de Akzo en in De bebouwing aan de Zamenhof1994 tot Akzo Nobel. De oorspronke- straat bestaat uit een grote en een lijke zwavelfabriek is dan inmiddels drietal kleinere hallen opgetrokken in overgedaan aan PVS dat op het termetselwerk en plaatmateriaal, onder rein gevestigd blijft. Behalve door wa- zadeldaken en twee ondiepe platgeter (Zijkanaal K en het IJ) wordt het dekte gebouwen. De grootste drie halterrein ingeklemd tussen de bedrijven- len zijn opmerkelijk vanwege de ingeterreinen van het Gedempte van Has- bouwde verdiepingen met tamelijk seltkanaal en de Oranjewerf en het kleine vensteropeningen. groen van het W.H. Vliegenbos en de volkstuinen. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek II Karakteristieken en kwaliteiten Van kracht is bestemmingsplan NieuKarakteristiek voor de chemisch indu- wendam Zuid, uit 1990. striële bebouwing en installaties is het silhouet, met name goed zichtbaar Bedrijventerreinen verkeren uit de vanaf de overzijde van het IJ. IJle aard der zaak in een voortdurend structuren en blokvormige bebouwing transformatieproces, waarbij opeenwisselen elkaar daarbij af, met als volgende bouwtypes en -methodes blikvanger de hoge schoorsteen. Ook per periode herkenbaar zijn. De meest binnen het terrein is de afwisseling voorkomende bouwprojecten zijn van bebouwing ten behoeve van on- eenvoudige loodsen voor opslag. derzoek, opslag en productie en de installaties een kenmerkend gegeven, waarbij de installaties niet zelden overgaan in de bebouwing. De rechthoekige plattegronden van de genoemde gebouwen worden afgewisseld met de ronde vormen van de opslagtanks. De oudste bebouwing stamt uit het begin van de 20e eeuw, maar veel bouwwerken en installaties zijn van later datum. De oudste bebouwing bestaat uit staalskeletbouw, het vakwerk ingevuld met baksteen en grote glasoppervlakten met stalen kozijnen. Aan een deel van de bebou-

Zamenhofstraat (1202)

blad 156



Kantoren- en bedrijventerreinen, ZAMENHOFSTRAAT IV Criteria 1. relatie met de omgeving het silhouet, met de afwisseling van gebouwen en installaties, is vanaf het IJ en de overzijde duidelijk zichtbaar. 2. bouwwerk op zichzelf met metselwerk ingevuld staalskelet behoudt bij verbouwing de oorspronkelijke karakteristieken. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik bij nieuwbouw wordt een beperkt palet aan bouwmaterialen en kleuren toegepast, bestaande industriële gebouwen worden bij verbouwing niet met plaatwerk bekleed.



blad 157

Kantoren- en bedrijventerreinen, JOHAN VAN HASSELTWEG e.o.

uitzondering daargelaten. Het materiaalgebruik van de nieuwste generatie dienstverlenende bedrijven en showI Beschrijving rooms is gevarieerd en van hoogHet bedrijventerrein aan het gedemp- waardige kwaliteit. Voor deze bedrijte Van Hasseltkanaal is door de dem- ven is een beeldkwaliteitplan opgeping, met name in de relatie met het steld dat het gebied rond het gedempwater ingrijpend gewijzigd. De op het te kanaal onderverdeelt in een noordwater gerichte bedrijvigheid is nagezijde, een zuidzijde en een kopgenoeg verdwenen en heeft plaatsgebouw. De noordzijde is grotendeels maakt voor nieuwe dienstverlenende voltooid en de zuidzijde is in een verbedrijven en showrooms onder het gevorderd stadium. Een opvallend regime van het Beeldkwaliteitplan Van element is de hoge zendmast. Hasseltweg. De oudste bebouwing aan de Meeuwenlaan, Schaafstraat III Huidig ruimtelijk beleid en dyen het Gedempt van Hasseltkanaal is namiek door deze ontwikkeling meer in de pe- Bestemmingsplan Industrieterreinen, riferie komen te liggen. Dit gedeelte is uit 1943. kleinschaliger van opzet. Het gedeelte Beeldkwaliteitplan Van Hasseltweg met de meer grootschalige bebouwing 1999 aan de Zamenhofstraat grenst aan Vogeldorp, maar onderhoudt hier In het beeldkwaliteitplan wordt uitgegeen specifieke relatie mee. gaan van een ingrijpende herstructurering van het Hamerstraatgebied, II Karakteristieken en kwaliteiten waarbij het gebied rond het gedempte Kenmerkend is het bedrijfsmatige ka- Van Hasseltkanaal als entree naar het rakter van het terrein. De rooilijnen nieuw ingerichte gebied zal fungeren. van vrijwel alle gebouwen is haaks op De toekomstige functie is gemengd of parallel aan het Van Hasseltkanaal. wonen en werken, waarbij gekozen is De bebouwing in het oudste deel is voor niet-industriële bedrijvigheid, compact te noemen. Tot de oudere showrooms en dienstverlenende bebebouwing, uit het eerste kwart van drijven. In het beeldkwaliteitplan zijn de twintigste eeuw, behoren gemetnadere eisen aan de nieuwbouw geselde hallen met sheddaken en het steld. Een aantal bedrijfsgebouwen is kleine, maar monumentale complex inmiddels gerealiseerd. van de NTI. Aan de Meeuwenlaan en de Schaafstraat is de bedrijvigheid beperkt tot de begane grond, met daarboven bedrijfs- en etagewoningen. De hoofdvorm van de jongste generatie bedrijven aan de Van Hasseltweg is doosvormig, een enkele

Johan van Hasseltweg e.o (1203)

blad 158



Kantoren- en bedrijventerreinen, JOHAN VAN HASSELTWEG e.o. IV Criteria 1. relatie met de omgeving nieuwbouw respecteert de zichtlijnen op het water. bouwinitiatieven in de overige zichtlijnen zijn op zorgvuldige wijze vormgegeven. bouwinitiatieven aan het IJ zijn representatief van karakter. bouwinitiatieven aan de Meeuwenlaan zijn met het representatieve gedeelte naar de weg gekeerd. 2. bouwwerk op zichzelf het bouwwerk is helder van hoofdvorm, alzijdig ontworpen met een afgetekende dakcontour en aangepast aan de proporties van de omringende bedrijfsbebouwing. de opbouw van de gevels is consequent en goed van verhoudingen. het kantoorgedeelte dan wel de bedrijfswoning is duidelijk te onderscheiden van het bedrijfsgedeelte, waarbij de relatie tussen open en gesloten van belang is. bestaande bebouwing behoudt bij verbouw de herkenbare, industriële karakteristieken. de gevels van de gebouwen aan de zuidzijde zijn transparant. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik bestaande industriële gebouwen in baksteen en beton worden bij verbouw niet met plaatwerk bekleed. het gebouw op de kop heeft een glazen plint. het gevelmateriaal van het gebouw op de kop en van de bebouwing aan de zuidzijde is aluminium, glas en hout.



blad 159

Kantoren- en bedrijventerreinen, GEMBOTERREIN/ORANJEWERF

Gemboterrein/Oranjewerf (1204) de wederopbouwperiode is in bakI Beschrijving Het tamelijk kleine bedrijventerrein Oranjewerf, gelegen in de voormalige Nieuwendammerham, is onder te verdelen in drie delen: de eigenlijke werf met de insteekhaven en het dok, het Gemboterrein aan het zijkanaal en een groengebied op de overgang naar het groen van sportpark Schellingwoude. Het terrein wordt in het noorden begrensd door de Schellingwouderdijk en aan de overige zijdes door het water van het IJ, Zijkanaal K en het afwateringskanaal. De activiteiten zijn divers. II Karakteristieken en kwaliteiten Op het dichtbebouwde, kleinschalige schiereiland zijn alle bouwmaterialen en types vertegenwoordigd die ook de op de grotere terreinen te vinden zijn. De bebouwing verloopt van circa 1915 naar de meest recente periode. Platte daken - voornamelijk bij doosvormige gebouwen in plaatmateriaal met een gemetselde plint - en zadeldaken wisselen elkaar af. Baksteen, damwandprofielen, hout, aluminium, het hele scala aan materialen is vertegenwoordigd. Voorts zijn op het terrein enige woningen gesitueerd. Er is geen sprake van een grootste gemene deler. Vanwege de dichte bebouwing is geen sprake van een sterke relatie met het water van het IJ. Binnen het gebied van de werf is de spaarzame bebouwing grootschalig van karakter, haaks of parallel aan de Schellingwouderdijk. Zowel de hallen met zadeldaken als het platgedekte gebouw zijn in damwandprofiel opgetrokken. Alleen het oudste gebouw uit blad 160

steen. Mede door de insteekhaven is in dit deelgebied wel en sterke relatie met het water van het IJ, maar deze relatie wordt ten dele tenietgedaan door de containeropslag op het terrein. Het groengebied is onbebouwd. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Van kracht is bestemmingsplan Nieuwendam Zuid, uit 1990. Bedrijventerreinen verkeren in een voortdurend transformatieproces, waarbij opeenvolgende bouwtypes en -methodes per periode herkenbaar zijn.



Kantoren- en bedrijventerreinen, GEMBOTERREIN/ORANJEWERF IV Criteria 1. relatie met de omgeving het silhouet aan de IJ-zijde is representatief en gerelateerd aan de grote maat van het water. 2. bouwwerk op zichzelf het bouwwerk is helder van hoofdvorm, alzijdig ontworpen met een afgetekende dakcontour en aangepast aan de proporties van de omringende bebouwing. de opbouw van de gevels is consequent en goed van verhoudingen. bestaande bebouwing behoudt bij verbouw de oorspronkelijke karakteristieken. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik bestaande industriële gebouwen in baksteen en beton behouden bij verbouw hun karakteristieke materiaal en detaillering



blad 161

Kantoren- en bedrijventerreinen, BUIKSLOTERHAM/PAPAVERWEG

Buiksloterham/Papaverweg (1205) I Beschrijving Een deel van het gebied is door water omringd. De kanalen en niet de oude polderverkaveling zouden de oriëntatie gaan bepalen van de nieuw op te richten industriële bouwwerken, over het algemeen om praktische redenen direct aan het water gesitueerd. Omdat het Tolhuiskanaal een knik maakt verandert ook de oriëntatie van de gebouwen. Deze knik wordt in het hart opgevangen door de nog herkenbare contouren van het voormalige Asterdorp. De oorspronkelijke verbinding tussen de woonen werkgebieden is de Distelweg, via een brug en het Mosplein, in een U-bocht doorgetrokken naar de Papaverweg met de Klaprozenweg daarop aangetakt. Binnen de bocht van de U (Papaverhoek) is de bebouwing kleinschaliger, onder andere loodsen en werkplaatsen waardoor de overgang naar de woongebieden hier geleidelijk verloopt. Binnen het terrein is de functie wonen vertegenwoordigd blad 162

namische ontwikkelingsgeschiedenis. De spaarzame oudere bebouwing is over het algemeen rond een staalskelet onder een kap en het vakwerk in baksteen opgetrokken. Het is opvallend dat de Electriciteitscentrale Noord uit 1948 hetzelfde stramien vertoont. Ook betonskeletconstructies, (gebogen) sheddaken en schaaldaken komen in deze periode incidenteel voor. De kozijnen, in voorkomende gevallen over grote delen van de gevel, zijn in deze periode van staal. Binnen de Papaverhoek, op de overgang naar de woonwijken bevinden zich geheel in baksteen opgetrokken bouwwerken. Een groot deel van de hallen is van meer recente datum (jaren zeventig) en is opgetrokken in beton (deels kantoorfuncties) of in het eenvoudiger plaatmateriaal, damwandprofielen op een gemetselde plint. De kleuren zijn in deze periode overwegend helder wit, grijs en blauw of juist meer gedekt, bruin en groen. Vanaf deze periode ontstaan ook bouwwerken gericht op verkoopactiviteiten, met een groter gevelgedeelte in glas uitgevoerd. De jongste generatie bedrijfsgebouwen is onder architectuur ontworpen. Aan de Klaprozenweg is het karakter van de bedrijven meer gericht op verin de woonboten en bedrijfswoningen, koopactiviteiten. maar niet beeldbepalend. Het voormalige ziekenhuis behoort niet tot het III Huidig ruimtelijk beleid en dygebied, maar is - vanwege de hoogte namiek - een beeldbepalend element. Van kracht is bestemmingsplan Industrieterreinen, uit 1943. II Karakteristieken en kwaliteiten Karakteristiek zijn de grote hallen, Bedrijventerreinen verkeren in een ontstaan als gevolg van de verande- voortdurend transformatieproces, ringen in het gronduitgiftebeleid waar- waarbij opeenvolgende bouwtypes en bij in twee trappen in 1914 en 1920 de -methodes per periode herkenbaar percelen een slag groter groeiden dan zijn. De types uit de meer recente pein het zuidoostelijk deel van de Buik- riode zijn herkenbaar aan de hoger sloterhampolder. Deze verkaveling is gestelde architectonische kwaliteitseinog steeds waarneembaar in de gro- sen. tere maat van de hallen, hoewel de eerste generatie bedrijven goeddeels is vertrokken en nieuwe hallen zijn verrezen op de plaats van de oude. De bebouwing is in stroken langs de wegen en het water gegroepeerd, waarbij de rooilijn een verspringend beeld vertoont. De hallen zijn over het algemeen doosvormig, tweelaags en onder platte daken. Sporadisch komen ook andere kapvormen voor van sheds tot flauw hellende zadeldaken. De vormgeving, materiaal en detaillering zijn sterk gebonden aan de dyWelstandsnota (2004)


Kantoren- en bedrijventerreinen, BUIKSLOTERHAM/PAPAVERWEG IV Criteria 1. relatie met de omgeving bouwinitiatieven sluiten aan op de bestaande wegen waterstructuur de bebouwing aan de Klaprozenweg sluit aan op het woonboulevardachtige karakter van de omgeving. 2. bouwwerk op zichzelf het bouwwerk is helder van hoofdvorm, alzijdig ontworpen met een afgetekende dakcontour. de opbouw van de gevels is consequent en goed van verhoudingen. het kantoorgedeelte is duidelijk te onderscheiden van het bedrijfsgedeelte, waarbij de relatie tussen open en gesloten van belang is. de bestaande bebouwing uit de vroegst overgebleven periode behoudt bij verbouw de oorspronkelijke karakteristieken. de bebouwing aan de Klaprozenweg heeft een open karakter. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik bestaande industriële gebouwen in baksteen en beton behouden bij verbouw hun karakteristieke materiaal en vormgeving. per gebouw wordt een beperkt palet van materiaal en kleur toegepast de bebouwing aan de Klaprozenweg heeft met name op het begane grondniveau een detaillering en variatie, die aansluit bij de beleving van voetgangers en fietsers. de gevels van de bebouwing aan de Klaprozenweg bestaan voor minimaal 30 % uit glas.



blad 163

Kantoren- en bedrijventerreinen, GRASWEG e.o.

werken levert een afwisselend en gevarieerd beeld op. Door de jaren heen zijn vele bouwwerken onder architectuur ontworpen, maar daarnaast zijn ook semi-tijdelijke loodsen opgericht en andere puur functionele bouwsels. Van de overige, later gerealiseerde, bebouwing fungeert de kantoortoren Overhoeks uit 1970, als beeldbepalend element. De toren domineert de skyline aan het IJ en is zichtbaar vanaf de wijde omtrek. Binnen het terrein zijn diverse zichtlijnen, maar de relatie met het water is niet heel sterk.

nieuwe generatie bedrijfsgebouwen alsmede de imposante reeks proefinI Beschrijving stallaties. Ook vanaf deze periode Het Shell-terrein is gelegen op de bui- ontwikkelt Shell een aantal gebouwen tendijks aangelegde strook van de buiten het eigen terrein, aan de overBuiksloterhampolder. Vanwege de zijde van het Buiksloterkanaal, waaraard der bedrijvigheid is geen sprake onder de bekende kantine. In contrast van een specifiek op het water geori- met de overige bedrijventerreinen valt enteerde positionering van de bouw- in het minder industriële Shellterrein, werken. Door het omringende water aan de kant van de laboratoria, het maakt het terrein, slechts toegankelijk ruim aanwezige groen op. Zie ook gevia één brug, een gesloten indruk. De bied 1403. belangrijkste gebouwen zijn gericht op het Buiksloterkanaal, dat ter plaatse II Karakteristieken en kwaliteiten een bocht maakt, waardoor voorbij Karakteristiek voor het Shellterrein is deze bocht de ook de bouwwerken de gevarieerde bebouwing, waarbij de een draai maken. Hierdoor is in het gefaseerde ontwikkeling van het bemidden een taps toelopend perceel drijf in de architectuur goed afleesbaar ontstaan met rondom nogal dichte, is. Binnen de structuur van het terrein compacte bebouwing. Meer naar het is de oudste bebouwing compact genoorden is de bebouwing meer open, groepeerd in de directe nabijheid van kleinschaliger en ingepast in de orde enige ontsluiting van het terrein. thogonale verkaveling die ook elders De representatieve, symmetrische in de voormalige polder dominant gevels van de laboratoria zijn daarbij aanwezig is. De bestaande structuur, gericht op het Buiksloterkanaal. In Buiksloterkanaal, Grasweg, Tolhuiscontrast met de gesloten bebouweg en Badhuisweg, was gedurende wingswanden van de oudste laboratode stapsgewijze uitbreiding van het ria zijn ook de latere, open structuren Shellterrein, die voornamelijk geduvan de proefinstallaties en pijpleidinrende het Interbellum plaatsvond, gen karakteristiek. Deze combinatie maatgevend binnen de verkaveling. van open industriële installaties en Vanaf de jaren vijftig ontstaat een gesloten laboratoria en andere bouw-

Grasweg e.o. (1206)

blad 164


De architectuur volgt de heersende bouwstijl van de bouwperiode, waarbij opvalt dat door de jaren heen laboratoria en kantoren platte daken hebben en de loodsen en werkplaatsen, daar waar geen bureauwerk wordt verricht, andere dakvormen zoals zadel- en sheddaken. Naarmate het gebouw meer een onderzoeks- of kantoorfunctie heeft is de detaillering meer uitgesproken en verfijnd. Binnen het materiaal overheerst in de jaren dertig het gebruik van gele baksteen, terwijl de belangrijkste naoorlogse bebouwing meer divers in materiaal en detaillering is. De proefinstallaties en de pijpleidingen vallen sterk op door het gebruik van grijs glimmend metaal. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Van kracht is bestemmingsplan Industrieterreinen, uit 1943, alsmede de voorschriften als bedoeld in art. 43 van de Woningwet. Doordat het chemisch onderzoek steeds efficiënter wordt en daarmee kleinschaliger is het ruim bemeten Shellterrein voor deze activiteiten te groot geworden. In afgeslankte vorm zal Shell het onderzoek voortzetten in de meest noordwestelijke hoek van het terrein. Omdat het gebied is aangewezen als gebied in verhevigde ontwikkeling is de toekomstige ontwikkeling en bestemming van het terrein en de gebouwen nog niet vastgelegd.


Kantoren- en bedrijventerreinen, GRASWEG e.o. IV Criteria 1. relatie met de omgeving het silhouet en het ‘gezicht’ van de bebouwing langs het IJ als geheel, gezien vanaf het water en de overkant van het IJ, zijn duidelijk zichtbaar. het silhouet aan de IJ-zijde is representatief en gerelateerd aan de grote maat van het water. 2. bouwwerk op zichzelf het bouwwerk is helder van hoofdvorm, alzijdig ontworpen met een afgetekende dakcontour en aangepast aan de proporties van de omringende bebouwing. de opbouw van de gevels is consequent en goed van verhoudingen. bestaande bebouwing in baksteen en beton behoudt bij verbouw de oorspronkelijke karakteristieken. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik bestaande industriële gebouwen in baksteen en beton behouden bij verbouw hun karakteristieke materiaal en detaillering.



blad 165

Kantoren- en bedrijventerreinen, METAALBEWERKERWEG

Metaalbewerkerweg (1207) I Beschrijving Het terrein aan de Metaalbewerkerweg is een onderdeel van het grotere BUPA-terrein, maar doordat hier de relatie met het water van de kanalen niet aanwezig is, de aard en de bouwperiode van de bedrijfsgebouwen afwijkend en door de formele scheiding van de Klaprozenweg is dit gebied losgekoppeld van eerder genoemd terrein. Wel is het kleine gebied aan de Metaalbewerkerweg, net als het BUPA-terrein, in de Buiksloterhampolder gelegen. De bebouwing kwam, een uitzondering daargelaten, pas vanaf de jaren zeventig tot stand en is overwegend gericht op detailhandel en dienstverlening. De bebouwing is gesitueerd aan de Tvormige Draaier- en Slijperweg, ingeklemd tussen de Klaprozenweg en de Metaalbewerkerweg. Een driehoekig aanliggend perceel, doorsneden door de Floraweg, biedt ruimte aan een grote bedrijfshal en het politiebureau. Een bijzonder element wordt gevormd door de aanlegsteigers met woonboten.

III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Bestemmingsplan Banne Buiksloot, uit 1971, en bestemmingsplan Industrieterreinen, uit 1943. Bedrijventerreinen verkeren uit de aard der zaak in een voortdurend transformatieproces, waarbij opeenvolgende bouwtypes en -methodes per periode herkenbaar zijn. De types uit de meer recente periode zijn herkenbaar aan de hoger gestelde architectonische kwaliteitseisen.

II Karakteristieken en kwaliteiten Karakteristiek is de grootschaligheid van de bebouwing op (samengesteld) rechthoekige plattegronden binnen een verkaveling, die aansluit op de rechtlijnige verkaveling van het BUPAterrein. De bebouwing is opgetrokken over twee bouwlagen onder een plat dak, met uitzondering van één oudere hal met schaaldaken. De detaillering is over het algemeen tamelijk grof, het materiaalen kleurgebruik gevarieerd. Na de eerste generatie bakstenen bouwwerken heeft meer recentelijk plaatmateriaal de overhand genomen. Glas, in doorlopende vensters van de kantoren op de verdieping en andere geveldelen, is algemeen toegepast. Met name de meer recente bebouwing draagt duidelijker een ontwerpersignatuur. blad 166



Kantoren- en bedrijventerreinen, METAALBEWERKERWEG IV Criteria 1. relatie met de omgeving de bebouwing sluit aan op het woonboulevardachtige karakter van de omgeving, inclusief de overzijde van de Klaprozenweg. 2. bouwwerk op zichzelf het bouwwerk vertoont op de begane grond een open, vriendelijk beeld, passend bij het woonboulevardachtige karakter van de omgeving. het bouwwerk is helder van hoofdvorm, alzijdig ontworpen met een afgetekende dakcontour. de opbouw van de gevels is consequent en goed van verhoudingen. de bestaande bebouwing in baksteen en beton behoudt bij verbouw de oorspronkelijke karakteristieken. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik de bebouwing moet met name op het begane grondniveau een detaillering en variatie hebben, die aansluit bij de beleving van voetgangers en fietsers. de gevels van de bebouwing bestaan voor minimaal 30 % uit glas.



blad 167

Kantoren- en bedrijventerreinen, CORNELIS DOUWESTERREIN

Cornelis Douwesterrein (1208) I Beschrijving Het Cornelis Douwesterrein is vanaf 1920 de locatie van de Nederlandsche Dok Maatschappij (NDM), tegenwoordig Shipdock. Waar het IJ de natuurlijke begrenzing aan de zuidwestelijke zijde vormt, daar is de Klaprozenweg de noordoostelijke grens van de bedrijventerreinen in deze strook. Een deel van het terrein is in ontwikkeling. Het beeldkwaliteitplan Cornelis Douwesterrein onderscheidt vijf zones (zie kaartje) en zeven of negen deelgebieden, waaraan verschillende criteria zijn gekoppeld. De T.T. Vasumweg is het structurerend element. Van de deelgebieden is de werf van Shipdock een locatie met historisch waardevolle bebouwing. Een bijzonder element wordt gevormd door de langgerekte smalle pier. Tot het gebied behoren ook het vinvormige terrein aan de Klaprozenweg met daarop het voormalige hoofdkantoor van de NDSM. De moderne kantoorgebouwen aan de Klaprozenweg vormen de verbindende schakel tussen de historische werven van de NDM en de NSM. II Karakteristieken en kwaliteiten De belangrijkste karakteristiek van het gebied wordt gevormd door de oorspronkelijke, aan het scheepsbouwbedrijf gelieerde bebouwing met bijbehorende werfinrichting en kranen. De bebouwing is, kenmerkend voor het dynamisch gebruik van industrieterreinen, gerealiseerd in diverse periodes vanaf 1920. Tot de inrichting van het terrein behoren vier dokken en drie insteekhavens met kades, net als de bebouwing haaks op de weg gesitueerd. Deze eenzijdige oriëntatie, gericht op het water, vormt de kern van de heldere structuur. Tot de inrichting horen voorts de losse kranen. Van de oorspronkelijke bebouwing blad 168

zijn de lasen reparatieloods, het pompgebouw en het personeelsgebouw overgebleven. De scheepsreparatieloods is representatief voor de industriële bebouwing in deze periode: een staalskelet met rode baksteen in het vakwerk. De kozijnen zijn in deze periode van staal. Zeer karakteristiek is het gemetselde gebouw met de later aangezette uitkijktoren. De latere gebouwen, ten behoeve van diverse soorten bedrijvigheid, zijn opgetrokken rond een staalskelet, bekleed met plaatmateriaal, onder een plat dak, maar ook wel opgemetseld in een lichte strengperssteen. De detaillering is in de latere periode nog steeds tamelijk grof. De modernste lichting kantoorgebouwen is meer gedetailleerd en architectonisch meer verbijzonderd: veel glas en hoogwaardige materialen (hout en aluminium, donkere baksteen), een kwaliteit die wordt doorgezet in het nieuw te ontwikkelen terrein dat nu nog goeddeels braak ligt. Een nieuw beeldbepalend bouwwerk is de in een met een donkere baksteen beklede hoogbouwtoren aan de Klaprozenweg. Op de overgang naar het voormalige NDM-terrein is een aantal bedrijfsgebouwen gevestigd dat de oriëntatie volgt van de voormalige werfbebouwing, maar later is gerealiseerd ten behoeve van andersoortige bedrijvigheid. De voormalige kantoortoren van de NDSM fungeert als blikvanger, maar is architectonisch niet bijzonder.

-methodes per periode herkenbaar zijn. Eind jaren tachtig is begonnen met de herstructurering van het Cornelis Douwesterrein.

III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Bestemmingsplan Cornelis Douwesterrein, uit 1998. Beeldkwaliteitplan Cornelis Douwesterrein, 1999. Bedrijventerreinen verkeren in een voortdurend transformatieproces, waarbij opeenvolgende bouwtypes en Welstandsnota (2004)


Kantoren- en bedrijventerreinen, CORNELIS DOUWESTERREIN IV Criteria 1. relatie met de omgeving 0-5CD de bebouwing draagt bij aan een herkenbare ‘wand’. 2,3V de bebouwing aan de noordzijde vormt een gesloten, herkenbare ‘wand’. 2,3V bebouwing aan de zuidzijde van de weg moet een meer losse en meer ontspannen relatie met de weg aangaan. 0,1,4IJ binnen dit deelgebied is een sterke relatie met de directe omgeving. 4IJ tussen de bebouwing en het water is een boeiende relatie met benutting van het zicht over het IJ. 4 de bebouwing vertoont binnen het gebied een zekere uniformiteit. 0-5Z er is samenhang tussen de bebouwing en de visuele relatie met het IJ. 2. bouwwerk op zichzelf 0-5CD representatieve entrees bevinden zich aan de zijde van de Cornelis Douwesweg en de woonen bedrijfsbebouwing ten noorden daarvan. 2,3V representatieve entrees bevinden zich aan de zijde van de T.T. Vasumweg, uitgezonderd bij de hoofdontsluitingswegen van het gebied. 2,3V roldeuren en andere elementen ten behoeve van laden en lossen mogen niet direct aan de zijde van de tt. Vassumweg gesitueerd worden. binnen deelgebied 0 is de paviljoenachtige architectuur bijzonder en individueel. 4IJ de gebouwen zijn monolithisch, soms bijna ‘bonkig en stoer’ opgebouwd. 0-5Z de bebouwing heeft met name op het begane grondniveau een detaillering en variatie, die aansluit bij de beleving van voetgangers en fietsers. 0-5Z een gebouw heeft geen lange gesloten gevelwanden 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik 0,1CD,IJ,Z materiaal indien metaal in de oorspronkelijke kleur. 2,3,4 materiaalvoor de gevels is baksteen: rood of zwart. 0,1,IJ de gevels bestaan voor minimaal 10 % uit glas. \2,3,4 de gevels bestaan voor minimaal 15 % uit glas. de gevels bestaan voor minimaal 20 % uit glas. 0,1CD de gevels van de gebouwen uit de deelgebieden 0 en 1 bestaan voor maximaal 30 % uit betonsteen 2,3V de gevels (vooren zijgevels aan de straatzijde) zijn voor minimaal 50 en maximaal 70 % uit één materiaal, uitgezonderd in de deelgebieden 0 en 1 waar dit maximaal 85 % is. 0,1,IJ de gevels bestaan voor maximaal 50 % uit één materiaal. 4,IJ de gevels dienen overwegend te bestaan uit rood metselwerk en/of andere steenachtige materialen.



blad 169

Kantoren- en bedrijventerreinen, NDSM-WERF

waarbij opeenvolgende bouwtypes en -methodes per periode herkenbaar zijn. De oorspronkelijke scheepsbouwactiviteiten zijn verdwenen. Een nieuwe bestemming voor de megastructuren, nauw gerelateerd aan deze zware industrie zal de komende jaren de belangrijkste opgave zijn voor dit terrein.

NDSM-werf (1209) I Beschrijving De NDSM is ontstaan als gevolg van een fusie in 1946 tussen de Nederlandsche Scheepsbouw-Maatschappij (NSM) en de Nederlandsche Dok Maatschappij (NDM). Wat nu bekend staat als het NDSM-terrein was de voormalige NSM-werf. Vanaf 1916 verkreeg de NSM het terrein langs Zijkanaal I, een in 1909 aangelegde baggerberging, in erfpacht, (werf Oost). De eerste werkzaamheden betroffen de puntvormige uitbreiding van het terrein in het IJ. Waar het IJ de natuurlijke begrenzing aan de zuidwestelijke zijde vormt, daar is de Klaprozenweg de noordoostelijke grens. Het parallelle Cornelis Douweskanaal (grotendeels gedempt door de NDSM) stamt uit het begin van de jaren twintig. De inhammen - insteekkanalen en dokken - werden in de loop der jaren gegraven. Tot dit gebied behoort ook de strook met bedrijven en kantoren aan de overzijde van de Klaprozenweg. De scheepsbouw heeft op het NDSM-terrein belangrijke historische en beeldbepalende sporen achtergelaten. II Karakteristieken en kwaliteiten Karakteristiek in de huidige situatie is de schaal van de industriële bebouwing met daartussen grote open ruimten en de relatie met het water. De bedrijfsmatige identiteit wordt versterkt door de scheepshellingen en de inrichting van het terrein. De bebouwing, op (samengestelde) rechthoekige plattegronden, vertoont rechte rooilijnen, georiënteerd op het (gedempte) Cornelis Douweskanaal en de dwars daarop gelegen ms. Van Riemsdijkweg. In een schuine hoek hierop staan de gebouwen die georienteerd zijn op de (gedempte) havenblad 170

insteken en hellingen. De plattegrond is dus functioneel gerelateerd aan de vroege aanleg van het havengebied, waarbij korte transportafstanden de positionering van de bebouwing en ook van de insteekhavens hebben bepaald. Van de structuur zijn de gewapendbetonhellingen II en III (samengevoegd in 1965) de oudst overgebleven elementen. Ook helling IV uit 1927 is overgebleven. Andere karakteristieke structurele elementen binnen de structuur van het voormalige scheepsbouwterrein zijn de kraanbaan langs de Oslofjordweg, de hijskraan bij de scheepshellingen en de transportrails. De bebouwing is, kenmerkend voor het dynamisch gebruik van industrieterreinen, gerealiseerd in diverse periodes vanaf 1920. Grootschalige hallen worden afgewisseld met meer kleinschalige bebouwing, werkplaatsen en toeleveringsbedrijven. Bindend element in de constructies tot en met de vroeg naoorlogse bebouwing is de staalskeletbouw met vakwerkvulling in baksteen. De kozijnen zijn in deze periode van staal. Incidenteel is ook in een kleiner monumentaal bouwwerk een betonskelet constructie toegepast. De randbebouwing aan de Klaprozenweg is aan de werfzijde langgerekt en kleinschalig en aan de overzijde onderbroken, van grotere maat en schaal en architectonisch meer verbijzonderd. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Bestemmingsplan Cornelis Douwesterrein, uit 1998, en bestemmingsplan AUP, partiële herziening voor het gedeelte ten westen van zijkanaal I. Bedrijventerreinen verkeren in een voortdurend transformatieproces, Welstandsnota (2004)


Kantoren- en bedrijventerreinen, NDSM-WERF IV Criteria 1. relatie met de omgeving het silhouet en het gezicht op de bebouwing vanaf het water en de overkant van het IJ zijn beeldbepalend. nieuwbouw respecteert de zichtlijnen op het water en bijzondere bebouwingselementen. bouwinitiatieven aan de Klaprozenweg zijn met het representatieve gedeelte naar de weg gekeerd. 2. bouwwerk op zichzelf het bouwwerk is eenduidig van hoofdvorm, alzijdig ontworpen met een heldere dakcontour en aangepast aan de proporties van de omringende bedrijfsbebouwing. de opbouw van de gevels is consequent en goed van verhoudingen. het kantoorgedeelte is duidelijk te onderscheiden van het bedrijfsgedeelte, waarbij de relatie tussen open en gesloten van belang is. bestaande bebouwing behoudt bij verbouw de herkenbare, industriële karakteristieken. 3. detaillering, materiaalen kleurgebruik bij nieuwbouw wordt een beperkt palet aan bouwmaterialen en kleuren toegepast. de detaillering is aangepast aan de bestaande bebouwing. bestaande industriële gebouwen in baksteen en beton behouden bij verbouw hun karakteristieke materiaal en detaillering.



blad 171

blad 172



Welstandscriteria, gebiedscriteria, Perifere groengebieden 1401 1402 1403 1404 1405

Historische breken Gebruiksgroen Noordhollandsch Kanaalgebied Waterland Noorder IJplas

Noordhollandsch Kanaal is het van belang de kwaliteit van het historische Perifere groengebieden in Amster- kanaal en van afzonderlijke elemendam-Noord ten als het Florapark en de NoorderDe categorie groengebieden (1401 begraafplaats in het oog te houden, t/m 1405) in Amsterdam-Noord is bij- alsook de samenhang tussen bebouzonder heterogeen van karakter. Zo- wing en kanaal bij nieuwe ontwikkewel het open, agrarische landschap lingen. van Waterland en het NoordholDe rol van welstand kan beperkter zijn landsch kanaalgebied vallen eronder, op de sportcomplexen; veel bebouals midden in het stedelijk gebied ge- wing manifesteert zich nauwelijks legen volkstuinen sportcomplexen. vanaf de openbare weg. Dat geldt in Naast de agrarische functie heeft Wa- nog sterkere mate voor de volkstuiterland ook een groot ecologisch be- nen, van oudsher het domein van de lang en vormt een recreatief uitloopeigenbouwer. gebied van Noord.

Perifere groengebieden

Karakteristieken en kwaliteiten De sportcomplexen, volkstuinen en parken vertegenwoordigen verschillende waarden, die zowel liggen in hun eigenlijke functie als in hun karakter als ‘groene long’. De complexen geleden de stedelijke ruimte door hun ligging in en tussen de verschillende wijken. Dat geldt ook in hoge mate voor het Noordhollandsch Kanaal gebied dat een groene wig vormt die het IJ verbindt met Waterland. Waterland heeft een hoge landschappelijke en cultuurhistorische waarde en is om die reden aangewezen als Nationaal Landschap. Enkele waterrijke gebieden vallen in de categorie gebruiksgroen. Het betreft de Noorder IJ-plas, een zandgat dat in de toekomst wellicht ontwikkeld gaat worden op basis van een recreatieve bedrijvigheid en nautische activiteiten, en water gebleven restanten van vroegere dijkdoorbraken als het Kinselmeer en de Schellingwouderbreek. Welstandsaspecten Gezien de hoge landschappelijke en cultuurhistorische waarde vormt Waterland een belangrijk aandachtsveld voor het welstandsbeleid. Van belang is het handhaven van de bestaande – vaak streekeigen- kwaliteit van de bebouwing. Daarnaast gaat het bij nieuwbouw, van woonhuizen en van agrarische bedrijfsbebouwing, om een zorgvuldige inpassing in het landschap zowel wat betreft hoofdvorm en contour als wat betreft materialen en detaillering. Bij de zone langs het versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 173

Perifere groengebieden, HISTORISCHE BREKEN

Historische breken (1401) I beschrijving Breken of braken zijn waterplassen die zijn ontstaan als gevolg van dijkdoorbraken in het verleden. Voor zover er een duidelijke relatie met omringende bebouwing bestaat, worden ze in het onderstaande behandeld (Kadoeler-, Buiksloter-, Schellingwouder- en Wilmkebreek, Kinselmeer). De overige vallen o.a. in Waterland. De Kadoelerbreek en de Buiksloterbreek zijn vermoedelijk begin 15e eeuw ontstaan, de Schellingwouderbreek en het Kinselmeer dateren uit 1570, de Wilmkebreek is gevormd in de 15e eeuw. Niet alle breken zijn als waterplas bewaard gebleven. De Wilmkebreek is ingepolderd in 1633 en voornamelijk als droogmakerij herkenbaar, de Buiksloterbreek is met de onmiddellijke omgeving omgevormd tot park met gestileerde waterpartij. De bebouwing aan de randen van de breken valt onder de aangrenzende gebieden. De westelijke en noordwestelijke bebouwingsrand langs de Schellingwouderbreek maakt deel uit van Tuindorp Nieuwendam (508), de oostelijke en noordoostelijke bebouwingsrand van Nieuwendam-Noord (604). De Wilmkebreekpolder wordt omgeven door de bebouwing van het gebied Landsmeerder- en Oostzanerdijk (204A), dat ook de westen zuidkant van de Kadoelerbreek begrenst. De bebouwing aan de zuidkant van de Buiksloterbreek valt onder het gelijknamige gebied (1007B). Sinds blad 174

1913 zijn aan het Kinselmeer zes re- (1x) en de zuidzijde (4x) van het wacreatieterreinen, met bijbehorende ter. De huisjes variëren van sobere, bebouwing, tot ontwikkeling gekomen. informele houten gebouwtjes tot voorbeelden van uitbundige eigenbouw. II Karakteristieken en kwaliteiten De breken ontlenen hun ruimtelijke III Huidig ruimtelijk beleid en dykwaliteit aan twee aspecten. In de namiek eerste plaats herinnert het water aan In Waterland is bestemmingsplan de roerige waterstaatsgeschiedenis ‘eerste herziening van het bestemvan het huidige Amsterdam-Noord en mingsplan Waterland” van kracht. Waterland. Vooral waar de relatie tus- Daarin is het terrein aan de zuidzijde sen breek, dijk en buitenwater bevan het Kinselmeer bestemd als “uit te waard is gebleven, is dit aspect herwerken doeleinden van recreatie, kenbaar: bij het Kinselmeer en in min- openbaar groen, natuurgebied en dere mate bij de Schellingwouderagrarische doeleinden”. Datzelfde breek (door het buitendijkse bedrijfs- geldt voor een smal strookje aan de terrein). Bij de Kadoelerbreek is het noordoostzijde van het meer (op de buitenwater van het IJ versmald tot Uitdammerdijk). De Wilmkebreek en Zijkanaal I. de Kadoelerbreek liggen binnen het Het tweede kwaliteitsaspect betreft bestemmingsplan Kadoelenhet groene karakter van de breken. Oostzanerwerf II. De SchellingwouHet Kinselmeer ligt in de oorspronke- derbreek ligt in het gebied van de Parlijke context: het Waterlandse weide- tiële herziening van het noordelijk gegebied. De Wilmkebreekpolder is een deelte van het Algemeen uitbreigroene weilandenclave in verstedelijkt dingsplan. gebied, de Kadoelerbreek heeft een soortgelijk karakter en de SchellingDe huisjes/caravans op de terreinen wouderbreek is aanleiding geweest worden regelmatig door hun eigenavoor omringende parkaanleg. ren gewijzigd (schilderbeurten, verDe bebouwing aan de randen van de timmering). breken varieert van dijklint via tuindorpbebouwing tot AUP- en latere bebouwing, met de daaraan verbonden karakteristieken en kwaliteiten (zie 204A, 508, 604, 1007B). De bebouwing aan het Kinselmeer bestaat uit zo’n 300 recreatiehuisjes en caravans verspreid over 6 recreatieterreinen. De terreinen liggen aan de noordwestzijde (1x), de noordzijde Welstandsnota (2004)


Perifere groengebieden, HISTORISCHE BREKEN IV Criteria 1 relatie met de omgeving bebouwing is qua maat en schaal afgestemd op het (natuurlijk) karakter van de omgeving. 2 bouwwerk op zichzelf per kavel één hoofdmassa, nieuwe recreatiehuisjes bestaan uit een bouwlaag met flauw hellende kap. bij nieuwe recreatiehuisjes is er een duidelijk onderscheid tussen begane grond en kap. bij recreatiehuisjes aanen uitbouwen in maatvoering en vormgeving afstemmen op massa en vorm van het hoofdgebouw. functionele gebouwen (gemalen e.d.) hebben een heldere en duidelijke hoofdvorm. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik kleuren zijn natuurlijk en gedekt; wanden zijn niet uitgevoerd in wit. daken zijn uitgevoerd in materiaal met een donkere kleur. de vormgeving van functionele gebouwen (gemalen e.d.) is gericht op het duidelijk maken van de functie.



blad 175

Perifere groengebieden, GEBRUIKSGROEN Gebruiksgroen (1402) I beschrijving In deze categorie valt een aantal grotere groengebieden binnen en aan de rand van de bebouwde kom: sportcomplexen, volkstuinen en enkele parken. De sportcomplexen bestaan uit sportvelden met bijbehorende functionele bebouwing als kantines, kleedruimten, tribunes e.d.. De complexen worden meestal omgeven door een groene afscheiding in de vorm van sloten, struiken en bomen. Volkstuinen hebben een uitermate groen karakter, zowel de eigenlijke tuinen zijn beplant, maar ook de randen kunnen voorzien zijn van (opgaand) groen, terwijl de interne rechthoekige verkaveling met heggen wordt geaccentueerd. De meeste parken in Noord zijn aangelegd in samenhang met de tuindorpen. Als eerste werd het W.H. Vliegenbos aangelegd tussen 1911 en 1918. Het park kreeg geen formele aanleg, maar een min of meer natuurlijk uiterlijk met hakhout, opgaand geboomte en brede grasstroken. Het Vliegenbos heeft nog altijd een, zij het wat verwilderd, boskarakter. Aan de zuidkant ligt een strook volkstuinen.

De ruimtelijke kwaliteit van de sportcomplexen ligt met name in het groene karakter: door hun ligging in en tussen de verschillende wijken geleden ze de stedelijke ruimte. De bebouwing is doorgaans simpel en utilitair, de architectuur weinig uitgesproken. Op de volkstuinen staat in principe een gebouw per kavel/tuin, eenvoudig en opgetrokken in hout. Daarnaast is er meestal een verenigingsgebouw aanwezig. Beplanting en bebouwing bepalen met elkaar de typerende volkstuinkwaliteit van het complex als geheel: intiem, groen, verzorgd en qua bebouwing informeel. Het W.H. Vliegenbos is van historisch belang: als ontwerp en vanwege de samenhang met de tuindorpen. In de parken staan nauwelijks gebouwen; ook monumentale ingangspartijen en hekwerken aan de randen ontbreken. Het parkmeubilair (banken, speelplekken e.d.) is van standaardkwaliteit.

Parken: − Buikslotermeerpark: bestemmingsplan RW 10 Buikslotermeer/Nieuwendam 1978 − W.H. Vliegenbos: bestemmingsplan Nieuwendam-Zuid, 1990, − Groengebied tussen Schellingwouderbrug en Zeeburgertunnel: bestemmingsplan Zeeburg – Schellingwoude, 1976. De dynamiek in de parken is momenteel beperkt: onderhoud zitmeubilair, sport- en spelvoorzieningen e.d. Op de sportterreinen is de dynamiek wisselend. Sommige gebouwen worden aangepast en er worden nieuwe gebouwd. Ook verrijzen er lichtmasten voor het gebruik van sportvelden ’s avonds. Op de volkstuinen is de dynamiek kleinschalig: huisjes en schuurtjes worden gebouwd en verbouwd.

III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek De volgende bestemmingsplannen zijn van kracht:

Sportcomplexen − golfbaan en sportcomplex De Weeren: bestemmingsplan RW 10 BuikDe volgende terreinen vallen in de caslotermeer/Nieuwendam, 1978, tegorie gebruiksgroen. − Sportpark Schellingwoude: bestemmingsplan Zeeburg- SchellingSportcomplexen: woude, 1976, − golfbaan en sportcomplex De Wee- − Sportpark Elzenhagen: Partiële herren in de strook ten noorden van de ziening van het AUP,1958, A10/Ringweg, − Sportpark Kadoelen: bestemmings− Sportpark Schellingwoude, aan de plan Kadoelen/Oostzanerwerf II, zuidkant van de Schellingwouder1999, dijk, − Sportpark Tuindorp Oostzaan: be− Sportpark Elzenhagen bij het stemmingsplan Tuindorp Oostzaan, Noordhollandsch Kanaal, 1e herziening, 1951, − Sportpark Kadoelen, aan weerszij− Sportpark Oostzanerwerf: bestemden van de waterloop de Nieuwe mingsplan Kadoelen/Oostzanerwerf Gouw, II,1999, − Sportpark Tuindorp Oostzaan, − Sportpark Melkweg: Partiële herzie− Sportpark Oostzanerwerf, ning van het noordelijk gedeelte van − Sportpark Melkweg bij de Coentunhet AUP,1958, nelweg, − Sportpark Buiksloterbanne: be- Sportpark Buiksloterbanne. stemmingsplan Banne Buiksloot Zuid, 1993. Volkstuinen: − de complexen in de strook ten noor- Volkstuinen: den van de A10/Ringweg, − de complexen in de strook ten noor− Volkstuinen Buikslotermeer, ten den van de A10/Ringweg: Bestemwesten van de Nieuwe Leeuwarmingsplan RW 10 Buiksloterderweg, meer/Nieuwendam, 1978, − Volkstuinen Schellingwoude, rond − Volkstuinen Buikslotermeer: Partiële de Wijkergouw, herziening van het noordelijk ge− Volkstuinen Buitenzorg (Zamenhofdeelte van het AUP, 1958, straat). − Volkstuinen Schellingwoude: bestemmingsplan ZeeburgParken/groenstroken: Schellingwoude, 1976, − Buikslotermeerpark in de strook ten − Volkstuinen Nieuwe Gouw: bezuiden van de A10/Ringweg, stemmingsplan Kadoe− W.H. Vliegenbos, len/Oostzanerwerf II, 1999, − Groengebied tussen Schellingwou- − Volkstuinen Buitenzorg (Zamenhofderbrug en Zeeburgertunnel. straat): bestemmingsplan Nieuwendam-Zuid, 1990. II Karakteristieken en kwaliteiten blad 176



Perifere groengebieden, GEBRUIKSGROEN IV Criteria 1 relatie met de omgeving ingrepen houden rekening met de maat en schaal van bestaande gebouwen en de grootte van het betreffende sport- of volkstuincomplex. ingrepen in de parken houden rekening met: maat en schaal van het park, de aanwezige inen externe zichtlijnen en de sfeer. ingrepen in parken laten de ‘leesbaarheid’ intact (herkenbaarheid ontwerp, stijl, ontstaan en ontwikkeling). 2 bouwwerk op zichzelf bij eventuele nieuwbouw in de parken en op de sportcomplexen geldt: alzijdigheid van het ontwerp, er mogen geen ‘achterkanten’ ontstaan. op sportcomplexen nieuwbouw compact vormgeven. op sportcomplexen in nieuwbouw zo mogelijk functie(s) zichtbaar maken. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik materiaal, kleur en detaillering sluiten aan bij het groene karakter van parken, sport- en volkstuincomplexen.



blad 177

Perifere groengebieden, NOORDHOLLANDSCH KANAAL sie RBOI, 2002) I. Voorhaven van IJ tot Johan van Hasseltweg [vrijstaande (historische) bebouwing] II. Florapark en Volewijkspark [voornamelijk inrichtingselementen] III. Kanaaloevers ten noorden van de Buiksloterdijk met kleinschalige recreatie [kinderboerderij, molen] IV. Parkenzone [begraafplaats] V. Het Noordhollandsch Kanaal zelf [bruggen en brugwachtershuisjes, sluizen met dienstwoningen, meerpalen, remmingwerken, boothuisjes en steigers]

Noordhollandsch kanaal (1403) I Beschrijving De in het IJ uitstekende landtong - nu naast de monding van het Noordhollandsch Kanaal gelegen -is als eerste deel van Amsterdam-Noord in gebruik genomen en bebouwd. Vanaf de 17e eeuw werd de landtong - ook Volewijk genoemd - door Amsterdam als galgenveld gebruikt. Bij de hier in 1600 gegraven Buikslotertrekvaart werd een Tolhuis gebouwd. Dit werd een belangrijk aankomst- en vertrekpunt voor schepen, dat ook als herberg fungeerde. In de loop der tijd werd het Tolhuis met zijn tuinen steeds meer een drukbezochte uitspanning voor Amsterdammers. In 1824 werd hier het Groot Noordhollandsch Kanaal naar Den Helder geopend, op dat moment het grootste zeevaartkanaal ter wereld en een waterbouwkundig hoogstandje. Het werd blad 178

bij het Tolhuis van een aantal sluizen voorzien. Schutsluis Willem I met dienstwoningen werd direct na de aanleg gebouwd; in 1860 werd schutsluis Willem III toegevoegd. Ca. 1920 werd het terrein tussen beide sluizen als jachthaven ingericht: de Sixhaven. Het Noordhollandsch Kanaal is nog steeds de structuurbepalende ruggengraat van Amsterdam-Noord, dat aan beide kanten van het kanaal is gebouwd. In feite vormt het kanaal met zijn groene oevers een vijf kilometer lange groene scheg die door heel Amsterdam-Noord loopt en op die manier Waterland en de IJ-oevers met elkaar verbindt. Tegelijkertijd vormt het kanaal ook een barrière tussen westelijk en oostelijk Noord. Het stedelijk landschap van de kanaalzone verschiet over de hele loop ervan een aantal malen van kleur; een aantal deelgebieden is te onderscheiden (zie: concept landschapsviWelstandsnota (2004)

II Karakteristieken en kwaliteiten Per deelgebied zijn de karakteristieken: I. In de Tolhuistuin en het Sixhavengebied staan vrijstaande panden, los door het open groene gebied ‘gestrooid’. Het gaat zowel om historische gebouwen in traditionele bouwtrant in baksteen of stucwerk (Tolhuis, Ponthuys), als om bebouwing van moderner vormgeving (bedrijfsrestaurant, poortgebouw en gebouw Bedrijfs Gezondheids Dienst van Shell) in beton, glas en baksteen. De bebouwing is dus divers van karakter, maar wel hebben alle gebouwen een heldere contour en zijn ze min of meer alzijdig van karakter. Het gebied rond de Shellgebouwen is momenteel nog ontoegankelijk en ligt verborgen achter een in het oog springende erfafscheiding. Woonschepen en hun bijgebouwen nemen in dit deelgebied (Sixhaven, Willem III sluis en het Dode Gat) een prominente plaats in. Door het grote aantal, de hoogte, omvang en het intensieve oevergebruik is het water nauwelijks meer als zodanig te ervaren. II. In het Florapark en Volewijkspark staat nauwelijks bebouwing, afgezien van inrichtingselementen in de parken. Het groen is hier veruit dominant. Het - qua vormgeving van het kanaal afgekeerde, maar wel vrij in het groen staande - Floraparkbad ligt aan de rand van het park. III. De kanaaloevers ten noorden van de Buiksloterdijk worden gedomineerd door (open) groen en zicht op het kanaal; de bebouwing is daaraan ondergeschikt. Hier staat nog historische bebouwing: een molen en enkele woonhuizen. Op het terrein van de kinderboerderij staan uiteraard dierenhokken. Het meest in het oog vallen hier de vele verschillende soorten erfafscheidingen. Het Ziekenhuis Boven ‘t IJ keert in feite de achtergevel naar het kanaal toe. IV. Onder de Parkenzone worden in deze nota alleen de kanaaloevers gerekend, samen met het terrein versie 1.0 van 1 juli 2004

Perifere groengebieden, NOORDHOLLANDSCH KANAAL van de begraafplaats, waarop vrijstaande, alzijdige bebouwing staat. Het aanzicht van de begraafplaats wordt geheel gedomineerd door de erfafscheiding. V. De historische sluizen en dienstwoningen bij de monding van het Noordhollandsch Kanaal zelf zijn het herkenningspunt van Amsterdam-Noord vanuit de rest van de stad. Her en der zijn in het kanaal meerpalen, remmingwerken, boothuisjes en steigers aangebracht. In het oog springend zijn de bruggen over het kanaal, vijf in getal. De ‘Brug der Zuchten’ in de IJdoornlaan is een veelkleurige ophaalbrug, in de Buiksloterdijk ligt een oudere, ijzeren brug, de brug in de Ringweg is van een heel andere schaal en is bovendien van geluidsschermen voorzien (zie gesuperponeerde systemen, de Ringweg). De twee resterende bruggen zijn aan elkaar verwant (witgeschilderd beton, kubistisch van vormgeving). III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Voor het Noordhollandsch Kanaal als geheel is een beleidsvisie gemaakt, waarin wordt uitgegaan van een geleidelijke ontwikkeling tot een samenhangende, parkachtige zone, met hier en daar bebouwing die ‘front’ maakt naar het Kanaal. In het Masterplan voor de Noordelijke IJ-oever is dit uitgangspunt overgenomen. De sluizen en dienstwoningen zijn provinciaal monument. Geldende bestemmingsplannen zijn: Algemeen Uitbreidingsplan, Buikslotermeerdijk, Banne Buiksloot, Caritas, Floraparkbad, Laanwegkwartier, Noord-Zuidlijn. Vooruitlopend op de definitieve planvorming worden langs het kanaal en bij de Sixhaven al enige sloopwerkzaamheden uitgevoerd. De NoordZuidlijn doorkruist de Sixhaven; in samenhang daarmee wordt dit gebied verstedelijkt. De IJ-oever wordt ontwikkeld als openbaar gebied; voor het gedeelte bij de pont is een plan Openbare Ruimte ‘Tolhuistuin’ gemaakt. Het deel van het Shellterrein zuidelijk van het Buiksloterkanaal - dat is aangekocht door het stadsdeel - zal hierbij worden betrokken.



blad 179

Perifere groengebieden, NOORDHOLLANDSCH KANAAL

blad 180



Perifere groengebieden, NOORDHOLLANDSCH KANAAL IV Criteria Criteria voorafgegaan door alleen een liggend streepje hebben betrekking op alle deelgebieden; criteria voorzien van een Romeins cijfer gelden alleen voor dat deelgebied. 1 relatie met de omgeving bij nieuwbouw maakt de bebouwing front naar het kanaal. ingrepen langs het Noordhollandsch Kanaal houden rekening met het zicht over het kanaal en de zichtrelaties tussen kanaal en omgeving. I bijgebouwen bij woonboten op kade en oever dusdanig plaatsen en vormgeven, dat vanaf de openbare weg zicht op het water mogelijk blijft. I daken die vanaf hogere gebouwen langs de IJ-oevers zichtbaar zijn, worden zorgvuldig vormgegeven en gematerialiseerd. I ingrepen aan een van de dienstwoningen bij de sluis worden steeds beoordeeld in relatie tot de andere dienstwoningen. 2 bouwwerk op zichzelf verbouwinitiatieven houden rekening met het karakter van het bestaande pand. I nieuwbouwinitiatieven hebben ieder een eigen karakter en verschijningsvorm. I, IV de gebouwen zijn en blijven alzijdig en ‘paviljoenachtig’ van karakter. Bij verbouw en nieuwbouw en bij aanbouwen verdienen alle gevels aandacht; er mag geen ‘achterkant’ ontstaan. I,IV bouwinitiatieven dragen bij aan de eenheid en consistentie in hoofdvorm en gevelbeeld. V steigers en boothuisjes zijn open van vormgeving, waardoor het water optimaal zichtbaar blijft. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik V steigers en boothuisjes uitvoeren in hout of metaal. materiaalen kleurgebruik sluiten aan op de omgeving.



blad 181

Perifere groengebieden, WATERLAND

Waterland (1404)

II Karakteristieken en kwaliteiten I Beschrijving In Waterland staan diverse typen geHet bij Amsterdam-Noord behorende bouwen, die meestal traditioneel van veengebied ten noorden van het IJ vormgeving zijn. De meeste boerdemaakt deel uit van het - veel grotere - rijen zijn in de 19e en 20e eeuw geWaterland, gelegen tussen IJ, Marbouwd in steen of hout, en gedekt met kermeer en Twiske. Vanaf de 10e gebakken pannen. Vaak gaat het om eeuw is het gebied ontgonnen en be- stolpboerderijen (zie beschrijvingen bouwd, waarbij het veen vanaf de specifieke complexen: stolpboerderijontginningsbasis werd verdeeld in on- en), soms ook om andere boerderijtyregelmatige stroken, van elkaar gepen. Bij de laatste gaat het om langscheiden door (afwaterings)sloten. werpige boerderijen die gebouwd zijn Het gebied als geheel bestaat uit een van baksteen en voorzien van een mozaïek van kavels die per polder pannen kap. Het aantal en de omvang een verschillende richting hebben en van de bijgebouwen als schuren, staldie van diverse afmeting zijn. De be- len en silo’s neemt tegenwoordig per woningslinten hebben zich enkele ma- functionerend boerderijcomplex len verplaatst. In de Middeleeuwen steeds verder toe. Recente schuren werden langs IJ en Zuiderzee ter been stallen zijn diep en breed, maar vrij scherming dijken aangelegd. Mede laag, en voorzien van een flauw helomdat het natte achterland niet voor lend zadeldak. Sommigen maken een iedereen voldoende agrarische bemassieve indruk omdat ze als één staansmogelijkheden bood, richtte geheel zijn vormgegeven en van één men zich in de 16e en 17e eeuw op kleur zijn voorzien. Bij anderen is een handel en bedrijvigheid en daarna tot duidelijk onderscheid gemaakt tussen voor kort op visserij en de melkvoordak, windveren en zijgevels. Soms ziening van Amsterdam. heeft de voorgevel zelfs een houten Waterland is nu nog steeds een wabeschot boven de ingang. Het onderterrijk en open gebied met een lande- scheid tussen de bouwdelen, het houlijk karakter en een opvallend hoge ten beschot en het toepassen van waterstand, waar de agrarische func- windveren doet denken aan de tie nog altijd van belang is. vormgevingsprincipes van houtbouw. De bebouwing van het buitengebied Sommige boerderijen hebben op het van Waterland bestaat uit boerderijen achtererf een aantal kleinere voedermet hun bijgebouwen, woonhuizen, silo’s, andere hebben één grote. In gemaaltjes, bruggen, volkstuinen en een enkel geval is die dusdanig masvakantiehuisjes. blad 182


saal en zodanig vormgegeven dat de naburige kerktoren als blikvanger concurrentie krijgt. Sommige silo’s zijn groen, bruin of zinkkleurig, andere zijn opvallend wit. Steeds vaker is op het erf opslag van kuilgras in plastic rollen. Woonhuizen zijn vooral traditionele arbeiders- of middenstandswoningen van baksteen en met pannen kap. Hier en daar is een modern woonhuis verschenen, vaak in een niettraditionele vormentaal. Bebouwing in Waterland is traditiegetrouw van topgevels voorzien en dus in principe niet van wolfseinden. Karakteristiek voor Waterland zijn de toegangsbruggen naar huizen en boerderijen over de sloten. Soms gaat het om een boogbrug of een smalle platte brug, die van een ijzeren of houten hek is voorzien. Recentelijk worden steeds vaker brede, platte betonnen platen aangebracht, die in niets meer aan een brug doen denken. Bruggen in de openbare ruimte zijn traditioneel ophaalbruggen of boogbruggen met houten leuningen, hoog genoeg om onderdoor te kunnen varen.In het gebied staat een serie identieke, moderne gemaaltjes, opgetrokken van metaal en blauw geschilderd. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Waterland is deels bestemd voor versie 1.0 van 1 juli 2004

Perifere groengebieden, WATERLAND agrarische doeleinden en deels als natuurgebied. Beide bestemmingen passen in het Nationaal Landschap Waterland. Het geldende bestemmingsplan is Waterland. De minimale dakhelling voor een woning met agrarische bestemming is 30° en van een bedrijfsgebouw 15°. Voor voedersilo’s is de maximale hoogte 9 meter, met een mogelijke vrijstelling van nog maximaal 6 meter. Een deel van de boerderijen functioneert nog als boerenbedrijf. Daardoor verschijnen steeds grotere en hogere bijgebouwen (schuren, loopstallen en silo’s) in het landschap. Een ander deel heeft de reguliere bedrijfsvoering stopgezet en gaat over op een meer natuurvriendelijke benadering, waarbij de boerderij vaak ook nevenfuncties gaat huisvesten op het gebied van recreatie, onderwijs etc. Bedrijfsbeëindigingen maken dat boerderijen een woonfunctie gaan vervullen. Bijgebouwen worden gesloopt en de boerderij zelf wordt van zijn bedrijfsmatig karakter ontdaan: de stal wordt verbouwd tot woongedeelte etc. De dagrecreatie vanuit Amsterdam (wandelen, fietsen) neemt ook toe.



blad 183

Perifere groengebieden, WATERLAND

blad 184



Perifere groengebieden, WATERLAND IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwinitiatieven volgen, voor wat betreft de opbouw en de nokrichting, de kavelrichting. de voorgevel van het hoofdgebouw is naar de weg gericht. bijgebouwen bij boerderijen worden achter het hoofdgebouw gesitueerd. bij de plaatsing van een voedersilo wordt rekening gehouden met de werking van het silhouet ervan op afstand. een voedersilo lijkt qua vorm en silhouet niet op een (naburige) kerktoren. bruggen bij functionerende boerderijen en bij woonhuizen zijn maximaal 3 m. breed. 2 bouwwerk op zichzelf nieuwbouw wordt vormgegeven als een compacte, op zichzelf staande hoofdmassa met een duidelijke contour. bij bouwinitiatieven blijven agrarische en andere bedrijfsmatige hoofden bijgebouwen duidelijk van elkaar te onderscheiden. agrarische en andere bedrijfsmatige hoofden bijgebouwen worden van een kap voorzien. woonhuizen, boerderijen, agrarische en andere bedrijfsmatige bijgebouwen worden zodanig vormgegeven dat kap, gevels en dakrand duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn, ofwel door een uitkraging van de kap, of door het kleuren materiaalgebruik. wolfseinden bij woonen bedrijfsgebouwen zijn niet toegestaan. openbare bruggen in het buitengebied worden vormgegeven als Waterlandse houten boogbrug. hekwerken rond gemaaltjes en andere nutsbouwwerken worden naar één ontwerp vormgegeven. 3 detaillering, materiaal en kleurgebruik voor nieuwbouw en verbouw van woonhuizen, boerderijen en andere bedrijven worden traditionele materialen toegepast (rode of bruine baksteen, hout, keramische pannen). voor grotere bijgebouwen (stallen, schuren) bij boerderijen en andere bedrijfsbebouwing worden lichtere materialen toegepast (hout, eventueel op bakstenen plint, metalen plaatwerk) toegangsbruggen voor woonhuizen, boerderijen en andere bedrijfsbebouwing worden uitgevoerd in beton of hout, met een eenvoudige houten, gemetselde of metalen borstwering of hek. openbare bruggen in het buitengebied worden uitgevoerd met een houten opbouw. bij woonhuizen, boerderijen en andere bedrijfsbebouwing terughoudend, traditioneel kleurgebruik, in overeenstemming met het Waterlands palet. bij agrarische en andere bedrijfsmatige bijgebouwen onderscheid tussen kleuren materiaalgebruik van kap, windveren en gevels. bij agrarische en andere bedrijfsmatige bijgebouwen kap en gevels uitvoeren in donkere kleuren, windveren wit. een silo uitvoeren in een donkere, natuurlijke kleur (groen, bruin, zinkgrijs). Voor aanvullende beschrijving en criteria voor stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen: zie objectcriteria.



blad 185

Perifere groengebieden, NOORDER IJ-PLAS

II Karakteristieken en kwaliteiten De Noorder IJplas is een ruimtelijke I Beschrijving enclave, afgescheiden van zowel de Lange tijd lag in het buitendijkse gebebouwde kom van Amsterdam als bied ten zuiden van de Oostzaner Zaandam. Met name de infrastructuur Zeedijk het Barndegat, een waterplas (Coentunnelweg/Ringweg) werkt als ontstaan bij dijkdoorbraak. Het Barn- een barrière. degat (niet te verwarren met het Bar- De kwaliteit van het gebied ligt in de negat in Waterland) was dus een grote maat van het water en het groebreek (zie 1401). De westzijde werd ne karakter van de randen, met rietbegrensd door de buitendijkse Achvelden, ruigtes en bosopslag. tersluispolder op Zaandams grondge- In Zijkanaal H vormt het woonbotenbied. lint, gekenmerkt door een grote diverBij de vorming van de Noorder IJpol- siteit, een informeel woonmilieu dat der in 1865 werd een deel van het aansluit bij het karakter van het geBarndegat benut voor Zijkanaal H. bied. Het westelijk deel van de Noorder IJpolder bleef agrarisch tot de aanleg III Huidig ruimtelijk beleid en dyvan de Coentunnel tussen 1963 en namiek 1969. Voor de tunnelwerken werd ter- De Noorder IJplas valt onder de Partirein vergraven en opgehoogd; in het ele herziening van het noordelijk gemeest noordwestelijke deel werd rond deelte van het AUP uit 1963. 1970 zand gewonnen. Daarmee ontstond de Noorder IJplas. De oostzijde De dynamiek in het gebied is gekopvan Zijkanaal H werd voor een groot peld aan de woonboten. De woonbodeel in gebruik genomen door woon- ten worden verbouwd en gewijzigd, boten, op de oever verrezen schuur- op de oever verrijzen schuren en gatjes e.d. Daarbuiten is er, afgezien rages. van hoogspanningsmasten en een enkel waterstaatsbouwwerk, geen bebouwing in het gebied.

Noorder IJ-plas (1405)

blad 186



Perifere groengebieden, NOORDER IJ-PLAS IV Criteria 1 relatie met de omgeving bouwactiviteiten zijn afgestemd op het groene en waterrijke karakter van de omgeving. Woongebouwen zijn tevens afgestemd op de openheid van de omgeving. op de oever van Zijkanaal H gesitueerde bijgebouwen bij woonboten nemen het zicht vanaf de openbare weg op het water niet weg. 2 bouwwerk op zichzelf in eventuele nieuwbouw zo mogelijk functie(s) herkenbaar maken. 3 detaillering, materiaal en kleurgebruik materialisering, kleurgebruik en detaillering sluiten aan op het groene en waterrijke karakter: (natuurlijke) materialen toepassen als hout, (bak)steen, glas en metaal.



blad 187

blad 188



Welstandscriteria, objectcriteria 3.8. Beoordelingskaders voor specifieke typen bouwwerken (objectcriteria) Inleiding In Amsterdam-Noord komen een aantal typen bouwwerken (objecten) voor met zeer specifieke kenmerken. Die kenmerken staan in feite los van het gebied waarin de bouwwerken zijn of worden gerealiseerd. In deze nota worden daarom voor deze typen bouwwerken aparte (object)criteria gegeven het toetsingscriterium vormen voor dergelijke bouwwerken. De volgende 7 typen bouwwerken worden onderscheiden: − Hoogbouw − Stolpboerderijen − Kaakbergen − Houten huizen − Woonwagens − Gebouwtjes in de openbare ruimte − Reclame



blad 189

Objectcriteria, HOOGBOUW Hoogbouw I beschrijving In Amsterdam-Noord staan tal van (woon)gebouwen van 35 m of hoger, vooral in de AUP- en Post-AUPgebieden. Over het algemeen maken deze gebouwen onderdeel uit van het stedenbouwkundig en architectonisch ontwerp van de betreffende gebieden. Voorbeelden van hoogbouw zijn het Shell-gebouw Overhoeks van 65 m (v.m. Shellterrein 1206), de flatgebouwen van 40 m aan de Loenermark in Buikslotermeer Zuidwest (608) en de woontorens van 55 m aan Werengouw in het Plan van Gool (702). Molenwijk (701) bestaat zelfs voor het overgrote deel uit hoogbouw van 35 m terwijl de hoogte van de aangrenzende Stellingwegflat 60 m bedraagt. Naast deze voorbeelden bestaat de categorie hoogbouw in Noord uit: de flatgebouwen (35 m) aan de Jisperveldstraat, de toren op het Waterlandplein (55 m) en de Nestlétoren (50 m) aan de Hilversumstraat in Nieuwendam-Noord (604), het bejaardencomplex Kadoelerbreek (35 m) in Banne Buiksloot Zuid (605), de flats (35 m) aan de H. Cleyndertweg, de seniorenflat (45 m) aan Zilverberg en bejaardenhuis Het Schouw aan de Slufter in Buikslotermeer Noord (606), het stadsdeelkantoor (40 m) bij het Buikslotermeerplein (607), de woontoren (55 m) bij het Olof Palmeplein (idem 607) en het woongebouw aan de Spyridon Louisweg (45 m) in Banne-Oost (1008).

bouwkundige contexten: zowel van de onmiddellijke omgeving –het desbetreffende gebied- als de wijdere omtrek. Hoogbouw, zeker als die markant is uitgevoerd vormt een herkenbaar onderdeel van de stedelijke skyline. Individuele hoge gebouwen kunnen daarbinnen als ‘landmark’ functioneren. De helderheid van de vorm, met name de dakrand/dakcontour, de materiële uitwerking en het kleurbeeld zijn zowel voor de bijdrage aan de skyline als voor het landmark-aspect bepalend. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek De bestaande hoogbouw is uitgevoerd als onderdeel van het stedenbouwkundige ontwerp van de betreffende gebieden, of daaraan later toegevoegd (omgeving Buiklslotermeerplein). De dynamiek is relatief beperkt: onderhoudsschilderwerk, vervanging van balkon- en galerijhekken e.d.

II Karakteristieken en kwaliteiten Zonder hoge gebouwen -woonen kantoorgebouwen- zou Noord één, uitgestrekt laagbouwmilieu zijn. De betekenis van hoogbouw voor het stadsdeel is daarmee evident: dit type gebouwen is onmisbaar voor het ‘stedelijk’ karakter. Hoogbouw kent een aantal architectonische verschijningsvormen. Het onderscheid komt met name voort uit de horizontaal dan wel verticaal gerichte hoofdvorm. Het Shell- en het Nestlégebouw zijn voorbeelden van torens, de flats aan de Jisperveldstraat hebben de vorm van een blok of schijf. De eerstgenoemde gebouwen zijn daarnaast voorbeelden van individuele hoogbouw, de laatstgenoemde van seriematige hoogbouw. Beide vormen komen meermalen in Noord voor. Veelal gemeenschappelijk is de kenmerkende driedeling in: plint, middendeel, dakrand/opbouw. Bij de seriematige hoogbouw in de vorm van een schijf of blok is vaak minder van alzijdigheid –en daarmee meer van als zodanig uitgewerkte zijgevels- sprake dan bij individuele en/of torenvormige hoogbouw. Vanwege hun hoogte en zichtbaarheid van grotere afstand maakt hoogbouw deel uit van meerdere stedenblad 190



Objectcriteria, HOOGBOUW IV Criteria 1 relatie met de omgeving wanneer bij nieuwbouw sprake is van zichtbaarheid op zowel de kleine als de grotere afstand bestaat er ten opzichte van naburige gebouwen een balans tussen contrast vanuit de verte (gebouwen maken zich los van hun achtergrond) en overeenkomst met de nabije omgeving, wat betreft vorm, materiaal en kleur, wanneer sprake is van zichtbaarheid op grotere afstand tasten bouwactiviteiten de helderheid van het silhouet, van het gevelconcept en het kleurbeeld niet aan, toevoegingen op het dak (installaties, dakopbouwen) doen geen afbreuk aan de helderheid van de dakcontour, bouwactiviteiten sluiten aan op de eventuele alzijdigheid van de gebouwen. 2 bouwwerk op zichzelf de vorm van galerijen, loggia’s en balkons wordt gerespecteerd, nieuwe of gewijzigde ingangspartijen sluiten aan bij de oorspronkelijke architectuur. 3 materiaal, kleur en detaillering helder en eenduidig kleurbeeld per gebouw (bij nieuwbouw geïntegreerd in ontwerp van het geheel), materiaal en detaillering benadrukken schaal, horizontaliteit of verticaliteit gebouw.



blad 191

Objectcriteria, STOLPBOERDERIJEN te zien. De gevels van een stolp zijn altijd vlak; soms springt alleen het middendeel een beetje naar voren (middenrisaliet). De voorgevel van de stolp is met het woongedeelte naar de weg gekeerd. De gevel heeft soms een top, vaak een fraai bewerkte ingangspartij en soms een ‘spiegel’ op het dak. In dat geval is in het rieten dakvlak een geschulpt deel uitgespaard en met dakpannen ingevuld. Bij een stolpboerderij met een symmetrische voorgevelindeling staat de dakkapel in het midden, in de dakgoot, en vormt daarmee een ‘bekroning’ van de voorgevel. Darsdeuren liggen soms in de vooren soms in de achtergevel. Er zijn stolpboerderijen met gevels van hout, van baksteen of een combinatie van beide. Kozijnen, ramen, lijstwerk en decoraties zijn altijd van hout. Houten gevels zijn wit, groen of grijs geschilderd, kozijnen en lijstwerk zijn uitgevoerd in (gebroken) wit of crème. Ramen en roeden hebben soms de kleur van het gevelvlak, soms zijn ze (gebroken) wit. Bakstenen stolpen zijn uitgevoerd in roodbruine baksteen en zijn vaak voorzien van lijstwerk in (gebroken) wit.

1 2 3. 4. 5. 6.

opkamer voorhuis vierkant of tas stal staart dars

Stolpboerderijen hebben een vierkante of rechthoekige plattegrond, al of I Beschrijving niet met een uitgebouwde stal. Het Stolpboerderijen komen al vanaf de gebouw bestaat uit één bouwlaag, 16e eeuw voor; het bouwtype is speci- met daarop een groot, piramidevormig fiek voor Noord-Holland. dak, dat hoger is dan de eigenlijke De stolpboerderij heeft zich ontwikbouwlaag en een dakhelling heeft van keld uit de langgerekt woonstalhuis, minimaal 45°. Een stolp is nooit kleimet een hooihuis erachter. Dit type is ner dan 12 x 12 meter. in Waterland hier en daar nog te vin- Het hooihuis, het ‘vierkant’ of de ‘tas’ den. De hooiberg is in de loop der tijd ligt in het midden, met vier houten stijals het ware de boerderij ingescholen op de hoeken die het dak dragen. ven, waarbij woonen werkruimten Om de tas heen liggen bedrijfsruimom de centrale hooiopslag zijn komen ten, stallen en meestal het woongete liggen. Het houtwerk werd oudtijds deelte. Soms ook ligt het woongedeelgeteerd, vanaf de 17e eeuw geschil- te als apart volume tegen de stolp derd. Vanaf de 19e eeuw is er vaak aan. sprake van een symmetrische voorHet toepassen van staande woongevelindeling. huisvensters in het woongedeelte en stalramen in het bedrijfsgedeelte laat II Karakteristieken en kwaliteiten de functie van de achterliggende ruim-

Stolpboerderijen

blad 192


III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Een deel van de stolpboerderijen staat op de monumentenlijst; sommige liggen bovendien in een beschermd dorpsgezicht. Ook voor de niet beschermde stolpboerderijen streeft stadsdeel Noord naar handhaving van de karakteristieke aspecten van de stolpboerderij. In de provincie Noord-Holland is een brochure opgesteld met richtlijnen voor herbestemming en verbouwing van stolpboerderijen: ‘De dans der daklichten’. Die brochure en de hoofdstukken over stolpen in andere Noord-Hollandse welstandsnota’s zijn in deze tekst verwerkt Veel stolpboerderijen hebben hun oorspronkelijke functie verloren; vaak krijgt het gebouw een 100 % woonfunctie waarbij het in twee woningen kan worden gesplitst. Door een dergelijke functieverandering kan het karakter ingrijpend wijzigen. Behoudt de boerderij zijn functie, dan lijkt het toevoegen van grotere schuren en silo’s vaak onvermijdelijk te zijn. Tegenwoordig worden ook nieuwe woonhuizen gebouwd in de vorm van een stolpboerderij, maar soms van veel geringere afmetingen en met te lage kappen in verhouding tot het woongedeelte. Dit kan ten koste gaan van de herkenbaarheid van de oorspronkelijke kloeke piramidevormen in het landschap.


Objectcriteria, STOLPBOERDERIJEN IV Criteria 1 relatie met de omgeving zie de criteria onder 1 relatie met de omgeving in het betreffende gebied. 2 bouwwerk op zichzelf de hoofdvorm van de stolpboerderij, het piramidevormig silhouet, blijft ten allen tijde gehandhaafd. de bestaande kap(vorm) handhaven: kap niet doorbreken, loggia’s of andere gaten maken of deels door glas vervangen. Het dakvlak blijft bij ingrepen dominant en grotendeels gesloten. bij verbouw, functieverandering en nieuwbouw is de naar de straat gerichte voorgevel overwegend open en het meest representatief, de zijgevels overwegend gesloten en daaraan ondergeschikt. in de voorgevel zijn grote, verticale vensters aangebracht, in de zijgevels kleinere. de gevels zijn vlak. aan een stolp worden geen elementen toegevoegd die behoren bij een voorbije stijlperiode of een ander bouwtype is ongewenst. ‘nieuwe’ stolpen hebben als de grondmaat minimaal 12x12 meter en een kaphelling van minimaal 45 graden. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik bij verbouw sluiten detaillering, materiaalen kleurgebruik aan bij het bestaande. bij nieuwbouw wordt traditioneel materiaalen kleurgebruik toegepast. goten worden vormgegeven als houten bak op klossen. Voor aanen uitbouwen, bijgebouwen, kozijnveranderingen, dakkapellen, erfafscheidingen en rolluiken bij stolpboerderijen: zie loketcriteria



blad 193

Objectcriteria, KAAKBERGEN Kaakbergen I Beschrijving Kaakbergen of hooihuizen zijn bijgebouwen bij een boerderij, gebouwd als opslagplaats voor hooi. Ze komen in heel Noord-Holland voor. Vooral bij Ransdorp en Zunderdorp staan boerderijen bestaande uit een langgerekt woonstalhuis en een aangebouwde kaakberg. Vermoedelijk is de stolpboerderij hieruit ontstaan; woonen bedrijfsruimte zijn rond de hooiberg komen te liggen in plaats van ervóór. II Karakteristieken en kwaliteiten De kaakberg heeft een vierkant of rechthoekig grondvlak, een vaste (niet-verstelbare) met pannen gedekte kap die wordt gedragen door vier houten roeden. De wanden zijn dichtgezet met gepotdekselde houten planken. Daarin zijn (van oudsher) geen ramen aangebracht; wel een deur en een of meer hooiluiken. De kap heeft een hellingshoek van minimaal 45 graden en heeft geen overstek. In het verleden werden de wanden zwart geteerd; nog steeds zijn hooihuizen vooral zwart of donkerbruin van kleur. Het handhaven van vooral de volgende karakteristieken is belangrijk: de eenvoudige hoofdvorm, de gesloten houten wanden, het symmetrisch grondvlak, de dakhelling en de donkere kleurstelling. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek Het belang van de kaakberg als voor Noord-Holland karakteristiek bouwtype wordt steeds meer ingezien. In Ransdorp staan alleen al vijf kaakbergen aan de Dorpsweg, waaronder een dubbele kaakberg. Allemaal zijn ze deel van een tot rijksmonument aangewezen boerderij. Ook in en bij Holysloot en Zunderdorp staan enkele exemplaren. Veel kaakbergen zijn inmiddels al verdwenen. Wanneer boerderijen hun oorspronkelijke functie verliezen en tot woonhuis worden verbouwd, wordt de kaakberg als woonruimte bij het huis getrokken. Daarbij is het maken van vensters in de gesloten houten gevels onvermijdelijk. Ook worden wel nieuwe woonhuizen ontworpen, die geïnspireerd zijn op de kaakberg als bouwtype. De woonfunctie druist feitelijk in tegen het gesloten karakter van de kaakberg als bouwtype; als opslag- en bedrijfsruimte is een nieuwe kaakberg wel goed voorstelbaar.

blad 194



Objectcriteria, KAAKBERGEN IV Criteria 1 relatie met de omgeving. zie de criteria onder 1 relatie met de omgeving in het betreffende gebied. 2 bouwwerk op zichzelf bij bouwinitiatieven worden kaakberg en boerderij als aparte bouwdelen gerespecteerd. de hoofdvorm: een rechthoekig grondvlak met piramidevormig dak blijft uitgangspunt. geen woonhuiselementen en decoraties toepassen. (dakkapellen, balkons, beschilderde luiken, gootklossen, bakgoot, siersmeedwerk, houtsnijwerk). wanden blijven overwegend gesloten. de gevels blijven vlak. voor het maken van vensters gebruik maken van de bestaande luikopeningen. nieuwe vensteropeningen overheersen het beeld niet, meerdere kleine vensters hebben voorkeur boven één groot venster. een nieuwe ingangspartij terughoudend vormgeven. de kap heeft een helling van minimaal 45 graden. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik bij restauratie en verbouwing hout toepassen voor de constructie, gevels en gevelelementen, en gabakken pannen of riet voor de kap. kozijnen en raamhout liggen plat in het gevelvlak donkere kleuren (zwart, donkerbruin) toepassen voor gevels, kozijnen en ramen. dakgoot van zink op verzinkte beugels. geen regenpijpen en schoorstenen en in het zicht. Voor aanen uitbouwen, bijgebouwen, kozijnveranderingen, dakkapellen, erfafscheidingen en rolluiken bij kaakbergen: zie loketcriteria



blad 195

Objectcriteria, HOUTEN HUIZEN gen die van de voorgevel zijn aan gezet. Vensters hebben altijd verticale openingen. De meeste houten huizen zijn vrij sober uitgevoerd waarbij de decoratie indien aanwezig - zich concentreert aan de voorgevel en altijd ondergeschikt is aan het pand als geheel. Het rijkst uitgevoerd zijn de oudere houten huizen in Nieuwendam, waar gedecoreerde klassieke friezen tussen pui en topgevel te vinden zijn, evenals gesneden windveren en makelaars. makelaar windveer topgevel horizontale rabatdelen

Houten huizen

land uitrijst.

I Beschrijving Onder een houten huis wordt hier verstaan een woonhuis of woon/werkpand waarvan de gehele voorgevel of tenminste de top van de voorgevel van hout is, alsmede tenminste één andere gevel. Tot ver in de 19de eeuw zijn ten noorden van de stad Amsterdam vrijwel alle huizen en boerderijen van hout opgetrokken. De slappe bodem gaf daartoe aanleiding: een met planken omtimmerde houten constructie is aanmerkelijk lichter dan baksteen. Nog steeds zijn in de meeste dorpskernen en in de dijkdorpen Durgerdam en Nieuwendam houten huizen veruit in de meerderheid. De oudste houten huizen hebben gepotdekselde (dakpansgewijs gelegde) wanden, of verticale eiken delen die met messing en groef in elkaar sloten, getimmerd op houten stijlen regelwerk. Naderhand werden ook in rabat uitgevoerde delen toegepast, die beter winddicht te maken waren. Voor de topgevel werd altijd een verticale buitenbeschieting toegepast, de andere wanden hadden horizontale beplanking. In stadsdeel Noord zijn ook enkele houten stolpboerderijen te vinden. Vaak zijn van houten huizen successievelijk een of meer wanden door steen vervangen. Op diverse manieren kunnen hout en baksteen worden gecombineerd: een bakstenen plint of begane grondlaag met daarop een houten opbouw, een huis met vier houten gevels of een huis meteen of meer houten gevels en beplanking als top. De houten dijkwoningen in Durgerdam staan op een stenen onderhuis, dat aan de voorzijde schuilgaat in het dijklichaam, maar aan de achterzijde boven het

II Karakteristieken en kwaliteiten Karakteristiek voor de houtbouw in Amsterdam-Noord is de individuele verschijningsvorm: ieder huis verschilt van zijn buren, waarbij de voorgevel de hoofdrol speelt. Eigen aan houten huizen is het duidelijke onderscheid tussen begane grond en top. Vaak heeft de begane grond een horizontale en de top een verticale beplanking, soms is er verschil in kleur, of gaat het om een bakstenen huis met een houten top. In de regel heeft de top een overstek ten opzichte van de onderliggende gevel, geaccentueerd door een horizontale lijst of een andere decoratie. Aan de zijgevels vormt een houten bakgoot de overgang tussen begane grond en de kap met gebakken pannen. Aan de voorgevel vormen houten windveren de overgang tussen topgevel en kap met kleur of decoratieve accenten. Houten huizen hebben staande vensters, die plat in het gevelvlak liggen. Bij directe ontmoetingen van vlakken voert het belangrijkste vlak (meestal de voorgevel) de boventoon doordat de planken van de zijgevel koud te-

blad 196

gepotdekseld Welstandsnota (2004)

De houten huizen zijn geschilderd in kleuren van het ‘Waterlandpalet’: groen, wit of geel en alle varianten daartussen in (bentheimergeel komt veel voor), grijs, blauw en roodbruin. Per dorp kan het kleurpalet enigszins verschillen: Durgerdam heeft overwegend lichte en heldere kleuren, Ransdorp veel rabatwerk in donkergroen met witgeschilderde groef. Kozijnen, windveren, makelaar en lijstwerk zijn uitgevoerd in (gebroken) wit of crème. Ramen en roeden hebben soms de kleur van het gevelvlak, soms zijn ze (gebroken) wit. Voor het beeld van dorp of lint van verre is het lijnenspel van de witgeschilderde windveren van groot belang. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek In Amsterdam-Noord staan 150 geheel of grotendeels houten huizen (en enkele boerderijen) op de rijks- of gemeentelijke monumentenlijst. Bovendien zijn Ransdorp, Holysloot en Durgerdam beschermde dorpsgezichten. Tot monument aangewezen oudere houten huizen zijn dus redelijk beschermd. Ook worden houten huizen nieuw gebouwd; de karakteristiek van het bouwtype kan daarbij als uitgangspunt dienen.

rabat

messing & groef versie 1.0 van 1 juli 2004

Objectcriteria, HOUTEN HUIZEN IV Criteria 1 relatie met de omgeving. zie de criteria onder 1 relatie met de omgeving in het betreffende gebied. 2 bouwwerk op zichzelf ieder pand heeft een individuele verschijningsvorm, wijkt dus in hoofdvorm, materiaalgebruik of details af van de buurpanden, maar past wel binnen de ‘familie-karakteristiek’ van houten huizen. de voorgevel is gericht op de belangrijkste openbare ruimte, meestal de straat. de voorgevel heeft per pand een horizontale tweedeling door óf overstek, óf boven verticale en onder horizontale beplanking, óf ander onderscheid in materiaal, kleur of detaillering. qua vormgeving zijn de begane grond en de kapverdieping ter hoogte van de dakvoet duidelijk horizontaal van elkaar onderscheiden d.m.v. vormgeving, materialisering en kleur van de dakgoot. zijgevels zijn ondergeschikt aan de voorgevel qua vormgeving. kroonlijsten en erkers worden als zelfstandige elementen vormgegeven. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik tussen de huizen onderling is variatie in detaillering. bij bakstenen huizen met hout als top: horizontale of verticale beplanking toepassen, uitkragend ten opzichte van de bakstenen gevel. de zijgevels zijn, bij aansluiting op de voorgevel, ondergeschikt. het hout is geschilderd, in kleuren passend binnen het ‘Waterlandpalet’. stenen (delen van) gevels worden uitgevoerd in roodbruine of rode baksteen. windveren, goten en andere elementen worden uitgevoerd in hout. Voor aanen uitbouwen, bijgebouwen, kozijnveranderingen, dakkapellen, erfafscheidingen en rolluiken bij houten huizen: zie loketcriteria

Waterlandpalet donkergroen, middelgroen, lichtgroen, zwart, grijs, bentheimer, diverse kleuren



blad 197

Objectcriteria, WOONWAGENS Oostzanerdijk

Markengouw/ Grootslagstraat

Rollemanstraat

Woonwagens 1 Beschrijving In Amsterdam Noord zijn 3 woonwagenlocaties. De eerste is gelegen op een terrein tussen de Markengouw en de Grootslagstraat in Nieuwendam Noord. De tweede op een terrein aan de Rollemanstraat gelegen tegen de Oostzanerdijk. Het derde terrein is bestemd voor overwintering van kermisexploitanten en ligt ter hoogte van Sportpark Oostzanerwerf aan de Oostzanerdijk. II Karakteristieken en kwaliteiten De woonwagenlocaties hebben een geheel eigen identiteit. De woonwagens staan los van elkaar en vormen een eigen compositie van lage bouwvolumes. Vaak zijn ook eenvoudige bijgebouwen tussengevoegd. de erven zijn grotendeels bestraat, met hier en daar een groen tuintje. Erfafscheidingen variëren van hagen, hekken tot schuttingen. De meeste woonwagens staan redelijk in het zicht. Een goede inpassing in de bestaande structuur moet gewaarborgd worden. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek De locaties aan de Oostzanerdijk vallen onder bestemmingsplan Kadoelen Oostzanerwerf II. De locatie in Nieuwendam Noord onder de Partiële herziening van het noordelijk gedeelte van het AUP De dynamiek op de woonwagenparken beperkt zich tot het plaatsen van bijgebouwen en het vervangen van bestaande woonwagens door nieuwe.

blad 198



Objectcriteria, WOONWAGENS IV Criteria 1 relatie met de omgeving Woonwagens staan rondom vrij en zijn opgesteld in onderlinge samenhang naar de straat- of zichtzijde streven naar een groene rand. 2 bouwwerk op zichzelf eenvoudige rechthoekige hoofdvorm van één bouwlaag onder plat of lichthellend dak de hoofdvorm toont de mobiliteit die past bij een woonwagen; langwerpig en zwevend. 3 detaillering, materiaal en kleurgebruik de gevelopbouw van woonwagens geeft uiting aan het niveauverschil tussen maaiveld en vloer opbouw in houten en/of vlakke kunststofplaten; geen steenstripplaten en damwandprofielen donkere en/of witte kleuren toepassen, geen felle en opvallende kleuren Voor aanen uitbouwen, bijgebouwen, kozijnveranderingen, dakkapellen, erfafscheidingen en rolluiken bij woonwagens: zie loketcriteria



blad 199

Objectcriteria, GEBOUWTJES IN DE OPENBARE RUIMTE Gebouwtjes in de openbare ruimte I Beschrijving In de openbare ruimte bevinden zich gebouwtjes en andere bouwwerken ten dienste van o.a. nutsvoorzieningen, waterstaat en het openbaar vervoer. Deze vallen onder de welstandstoets als zij meer dan 3 m hoog zijn en de oppervlakte bedraagt meer dan 15m2. II Karakteristieken en kwaliteiten De bouwwerken in deze categorie zijn over het algemeen functioneel van aard. Soms is het bouwwerk niet meer dan de simpele omhulling van een (grote) installatie; er kan echter ook sprake zijn van een meer uitgewerkt gebouw. Een voorbeeld van de laatste categorie vormen de GVBeindhaltehuisjes met verblijfsruimte en sanitaire voorzieningen. Het heldere, functionele karakter kan een kwaliteit inhouden: in een oogopslag is te zien waarvoor het gebouw of bouwwerk dient. Soms is er sprake van een functionele relatie tussen gebouw/bouwwerk en de omgeving, bijvoorbeeld bij waterstaatkundige elementen. In andere gevallen lijkt de plaatsing in de ruimte meer toevallig te zijn en kunnen aanwezige zichtrelaties geblokkeerd worden. De materialisering is gebaseerd op het functionele karakter. Er kan een esthetische component zijn toegevoegd, bijvoorbeeld door toevoeging van kleur of een specifieke vormgeving. III Huidig ruimtelijk beleid en dynamiek De plaatsing van gebouwen en bouwwerken uit deze categorie is verankerd in het ruimtelijk beleid. De aanwezige dynamiek is meestal het gevolg van aanpassing en wijziging van de functie. Vaak heeft dit direct weerslag op het uiterlijk van het gebouw/bouwwerk.

blad 200



Objectcriteria, GEBOUWTJES IN DE OPENBARE RUIMTE IV Criteria 1 relatie met de omgeving zie de criteria onder 1 relatie met de omgeving in het betreffende gebied. 2 bouwwerk op zichzelf het bouwwerk heeft een heldere en duidelijke hoofdvorm. een eventueel representatief deel van het bouwwerk keert zich naar de weg/openbare ruimte. de architectonische uitwerking van het gebouw of bouwwerk sluit aan op de inrichting van het maaiveld. uitbreidingen leiden tot een evenwichtige nieuwe hoofdvorm van het bouwwerk. 3 detaillering, materiaalen kleurgebruik helder en eenduidig kleurbeeld (bij nieuwbouw geïntegreerd in ontwerp van het geheel). materiaal en detaillering sluiten aan op het functionele karakter. materiaal en detaillering dragen bij aan de omgevingskwaliteit.



blad 201

Objectcriteria, RECLAME Reclame I Algemeen In deze nota wordt verstaan onder: a. reclame-uitingen: reclame-toestellen, niet op een voorwerp gemonteerde reclame-letters en logo’s; b. reclame-toestel: een voorwerp dat ertoe strekt daarop reclame aan te brengen; c. gebruiker: de exploitant van het bedrijf ten behoeve waarvan reclame wordt gemaakt; d. winkelstraat: een straat of een gedeelte van een straat wordt aangemerkt als winkelstraat, indien ter hoogte van de beganegrondverdiee. pingen van de gebouwen grenzende aan die straat sprake is van een doorlopend winkelfront; f. doorlopend winkelfront: een geheel van ten minste drie aan elkaar grenzende beganegrondverdiepingen in gebruik als winkel, kantoor, horecaof ander bedrijf. In deze nota worden de volgende reclame-toestellen onderscheiden: a. plat bord: een plat tegen een gevel van een bouwwerk aangebracht verlicht of onverlicht voorwerp met een maximum dikte, gemeten loodrecht op de gevel, van 0,25 m of een daarmede overeenkomend samenstel van elementen; hiertoe worden ook gerekend te behoren muurschilderingen en reclames aangebracht onmiddellijk voor of achter ramen of deuren van een bouwwerk; b. uithangbord: een loodrecht op de gevel van een bouwwerk aangebracht verlicht of onverlicht voorwerp met een maximum dikte gemeten evenwijdig aan de gevel, van 0,25 m of een daarmede overeenkomend samenstel van elementen; c. dakreclames: verlichte of onverlichte voorwerpen aangebracht in goten of op daken van bouwwerken; hiertoe worden ook gerekend te behoren beschilderingen van dakvlakken; d. paalborden: verlichte of onverlichte voorwerpen met een maximum dikte van 0,25m aangebracht aan licht- of trammasten en lantaarnpalen.

blad 202



Objectcriteria, RECLAME II Criteria 1. Reclame-uitingen aan gebouwen op Kantoren en bedrijventerreinen ten dienste van het aanbrengen van de naam van een gebouw, respectievelijk de firmanaam van de enige gebruiker van een gebouw is tekst in losse letters, alsmede een logo aanwezig; deze objecten zijn uitgevoerd als platte letters tegen de gevel, dan wel als dakreclame; deze objecten zijn niet hoger dan 1m en niet breder dan 25% van de breedte van de gevel; in andere gebieden ondersteunings- en bevestigingsconstructies van reclame-toestellen alsmede toevoerleidingen en hulptoestellen voor lichtreclames zijn zoveel mogelijk aan het oog onttrokken; per parceleringseenheid van de gevel is (alleen ten dienste van de gebruikers van de in de beganegrondverdieping gevestigde winkels, kantoren, horeca- en andere bedrijven) maximaal één plat bord en één uithangbord aanwezig. - deze reclame-toestellen liggen onder de bovenkant van de vloer van de eerste verdieping van het gebouw; - deze reclame-toestellen liggen, indien er sprake is van verbindende horizontale elementen (zoals een luifel): onder dat element - deze reclame-toestellen liggen maximaal 5m boven de straat; per parceleringseenheid van de gevel is (ten dienste van gebruikers van hoger gelegen verdiepingen) maximaal één onverlicht plat bord van geringe dikte houdende aanduiding van naam, beroep e.d., tot een oppervlakte van 0,16m² per gebruiker, met een maximum van 0,75m² per gebouw aanwezig; - dit reclame-toestel is geplaatst nabij de ingang van het gebouw en met de bovenkant onder de bovenkant van de vloer van de eerste verdieping van het gebouw en maximaal 5m boven de straat; in winkelstraten is, indien de verdiepingen eveneens een bedrijfsbestemming hebben, (ten dienste van de gebruikers van deze verdiepingen) per gebruiker maximaal één plat bord of één uithangbord aan hoger gelegen verdiepingen van een gebouw aanwezig; - deze reclame-toestellen belemmeren licht en uitzicht van de ramen van ernaast gelegen woningen niet; ten dienste van de gebruiker van een gebouw is in een tuin maximaal één onverlicht plat bord van geringe dikte met een maximum oppervlakte van 0,16m² houdende aanduiding van naam, beroep e.d.; 2. Reclame-uitingen aan of op bouwwerken geen gebouwen zijnde in winkelstraten en op Kantoren en bedrijventerreinen per bouwwerk (alleen ten dienste van in de directe omgeving gevestigde bedrijven) maximaal één onverlicht paalbord van maximaal 1,05 x 1,25m; in andere gebieden per bouwwerk (alleen ten dienste van in de directe omgeving gevestigde bedrijven) maximaal één onverlicht paalbord van maximaal 0,7 x 0,9m.



blad 203

blad 204



Welstandscriteria, loketcriteria 3.9. Concrete welstandscriteria voor veel voorkomende kleine bouwplannen (loketcriteria) Inleiding 16

De wet biedt de de mogelijkheid om voorschriften te geven omtrent categorieën van bouwwerken en standplaatsen en de daarop toe te passen criteria. Van deze mogelijkheid heeft de minister gebruik gemaakt door in artikel 7 van het Besluit bouwvergunningvrije en licht-bouwvergunningplichtige bouwwerken aan te geven dat voor bepaalde (niet zonder bouwvergunning toelaatbare) veel voorkomende bouwwerken eisen worden gesteld aan (mate van concreetheid van) de criteria. Het gaat om de volgende bouwwerken: aanen uitbouwen, voor zover die op het maaiveld staan, niet meer dan 1 bouwlaag omvatten en maximaal 5m hoog zijn en uitsluitend dienen voor woondoeleinden; bijgebouwen en overkappingen, voor zover die op het maaiveld staan, niet meer dan 1 bouwlaag omvatten en maximaal 5m hoog zijn, niet meer dan 50m² oppervlak hebben en uitsluitend dienen voor woondoeleinden; veranderingen van kozijnen, kozijninvullingen, luiken of gevelpanelen, voor zover die zich in woningen of bijgebouwen bij woningen bevinden; dakkapellen op bestaande gebouwen en erf- en perceelsafscheidingen. De welstandscriteria voor deze bouwwerken moeten uitputtend zijn beschreven en mogen uitsluitend betrekking hebben op - de plaatsing, - de vorm, - de maatvoering, - het materiaalgebruik en - de kleur. Het is toegestaan om naar gelang de plaats (voor-, zij, of achtererf, maar ook per gebied) onderscheidt te maken in 17 de criteria. De opdracht is derhalve zo concreet mogelijke welstandscriteria vast te stellen . Dit type welstandscriteria wordt ook wel “loketcriteria” genoemd: dermate concrete welstandscriteria dat een aspirantbouwer zelf kan beoordelen of als het ware aan het loket van de gemeente te horen kan krijgen of zijn bouwplan voldoet aan die criteria. In het Besluit bouwvergunningvrije en licht-bouwvergunningplichtige bouwwerken zijn naast de reeds genoemde vijf, vaak voorkomende bouwwerken, nog vele andere bouwwerken opgesomd waarvoor (onder bepaalde omstandighe18 den ) een lichte-bouwvergunning noodzakelijk is. Genoemd worden: - dakramen - kleine bouwwerken (zoals hondenhokken) - collectoren en panelen voor de opwekking van warmte of elektriciteit - antenne-installaties voor mobiele telecommunicatie - schotel- en sprietantennes - containers voor de inzameling van huishoudelijk afval - nutsgebouwtjes - rolhekken, luiken en rolluiken bij niet-woningen - magazijnstellingen - niet-ingrijpende veranderingen van bouwwerken - speeltoestellen - tuinmeubilair - bouwwerken voor het verkeer, de waterhuishouding, de energievoorziening of het telecommunicatieverkeer - bouwwerken ten behoeve van de C2000-infrastructuur - sirenes - straatmeubilair - zonweringen, rolhekken en rolluiken bij woningen - balkonafscheidingen - bouwen als gevolg van een aanschrijving - onderhoud - balkons - vloerafscheidingen (hekken) - reclamezuilen. Omdat voor deze bouwwerken minder vaak een bouwvergunning nodig is (n het algemeen geldt dat voor de genoemde bouwwerken alleen een vergunning nodig is als het gaat om monumenten of beschermde stads- of dorpsgezichten), is het formuleren van loketcriteria niet verplicht gesteld. Criteria hiervoor zijn, met uitzondering van rolluiken, dan ook niet opgenomen.

16

Artikel 12a, lid 4 (zie Bijlage 2 Relevante artikelen uit de Woningwet, blad 3)

17

De minister zegt (Kamerstukken II 2000/2001, 26 734, nr. 6) hierover: “Zo concreet mogelijk” betekent allereerst dat de criteria op het niveau van een individueel bouwwerk vooraf zo duidelijk mogelijk moeten maken wat in een concreet geval onder “redelijke eisen van welstand wordt verstaan. Het betekent voorts dat zo duidelijk mogelijke formuleringen moeten worden gebruikt en wel op een zodanige wijze dat voor de burger vooraf duidelijk is op welke specifieke aspecten van welke typen bouwwerken de welstandscriteria zien. Het betekent verder een zo duidelijk mogelijke inhoudelijke normstelling: de criteria dienen zo nauwkeurig en objectief mogelijk te worden geformuleerd. Hierbij dient gestreefd te worden naar een duidelijkheid van 100%, hetgeen voor een aanzienlijk aantal bouwwerken mogelijk is. Op de website van het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (www.vrom.nl/bouwvergunningen_online) is door middel van een vraag en antwoordspel na te gaan of en zo ja welke bouwvergunning nodig is.

18



blad 205

Loketcriteria, AAN- EN UITBOUWEN AAN WONINGEN Aan- en uitbouwen aan woningen Een aanof uitbouw aan een woning voldoet aan redelijke eisen van welstand indien aan de volgende criteria wordt voldaan: situering

op het voorerf:

plaatsing

- niet voorbij de zijgevels; - in Tuindorpen maximaal één; - bij stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen en woonwagens: niet toegestaan

- blokvorm (erker; al dan niet met afgeschuinde hoeken); - in AUP- en Laat twintigste eeuwse gebieden: gelijk aan andere aanof uitbouwen in de stedenbouwkundige eenheid

vorm

maatvoering

breedte

- maximaal 1m

lengte

- maximaal 2/3 van de voorgevel

19

hoogte

materiaal

19

op het zij-erf: - minimaal 1m achter de voorgevel; - niet voorbij de voorof achtergevel; - in Tuindorpen maximaal één; - bij stolpboerderijen, kaakbergen en houten huizen: niet toegestaan - blokvorm; - als het hoofdgebouw is voorzien van een zadeldak: voorzien van een dak met hellingen die een gelijke hoek en richting hebben als het hoofdgebouw; - als het hoofdgebouw is voorzien van een mansardekap: voorzien van een plat dak; - in AUP- en Laat twintigste eeuwse gebieden: gelijk aan andere aanof uitbouwen in de stedenbouwkundige eenheid - maximaal 3m; - bij woonwagens: maximaal 2,5m - niet langer dan de de lengte van de zijgevel van het hoofdgebouw minus 1m

- tot 0,25m boven de vloer van de eerste verdieping; - minimaal 0,20m onder de dakgoot

- goot- of boeiinghoogte tot 0,25m boven de vloer van de eerste verdieping; - minimaal 0,20m onder de dakgoot; - nokhoogte lager dan de nok van het hoofdgebouw

- gelijk aan het materiaal dat in het hoofdgebouw is toegepast; - minimaal 2/3 deel van de vooren zijgevels in glas; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied: gesloten geveldelen in hout

- gelijk aan het materiaal dat in het hoofdgebouw is toegepast; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied: gesloten geveldelen in hout

op het achtererf: - niet voorbij de zijgevels; - tenminste 4m vanaf de achtererfgrens; - in Tuindorpen en bij stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen: maximaal één - blokvorm - bij geschakelde woningen: zijgevels uitgevoerd als rechthoekige elementen; - in AUP- en Laat twintigste eeuwse gebieden: gelijk aan andere aanof uitbouwen in de stedenbouwkundige eenheid; - bij stolpboerderijen, kaakbergen en houtenhuizen: rechthoekige grondvorm met plat dak of zadeldak haaks op en met dakhellingen gelijk aan het hoofdgebouw - maximaal 4m; - bij woonwagens: maximaal 2,5m - niet langer dan de achtergevel breed is - goot- of boeiinghoogte tot 0,25m boven de vloer van de eerste verdieping; - minimaal 0,20m onder de dakgoot; - bij stolpboerderijen, kaakbergen en woonwagens: goot- of boeiinghoogte minimaal 0,20m onder de dakgoot van het hoofdgebouw - gelijk aan het materiaal dat in het hoofdgebouw is toegepast; - minimaal 2/3 deel van de achtergevel in glas; - zijgevels ondoorzichtig indien minder dan 2m van de zijerfscheiding; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied en bij stolpboerderijen, kaakbergen en houten huizen: gesloten geveldelen in hout

in deze tabel wordt onder de breedte de kleinste van de twee horizontale afmetingen verstaan; de lengte is de grootste van de twee horizontale afmetingen

blad 206



Loketcriteria, AAN- EN UITBOUWEN AAN WONINGEN situering

op het voorerf:

op het zij-erf:

kleur

- gelijk aan de kleuren die in het hoofdgebouw zijn toegepast




op het achtererf: - behoudens bij stolpboerderijen en kaakbergen: gelijk aan de kleuren die in het hoofdgebouw zijn toegepast; - bij stolpboerderijen: donkere, terughoudende kleuren die afwijken van de kleuren vanhet hoofdgebouw; - bij kaakbergen: zwart of bruin en in een tint de afwijkt van het hoofdgebouw

blad 207

Loketcriteria, BIJGEBOUWEN EN OVERKAPPINGEN BIJ WONINGEN Bijgebouwen en overkappingen bij woningen Een bijgebouw of overkapping bij een woning voldoet aan redelijke eisen van welstand indien aan de volgende criteria wordt voldaan: situering

plaatsing

overkappingen op het voorerf:

bijgebouw of overkappingen op het zij-erf:

- niet toegestaan

- tegen het hoofdgebouw; - in Tuindorpen maximaal één object per woning; - bij stolpboerderijen, kaakbergen en woonwagens: niet toegestaan

- niet voor de voorgevel; - in Tuindorpen maximaal één object en zodanig gesitueerd dat open hoeken niet worden dichtgezet; - bij stolpboerderijen en woonwagens: maximaal één object - blokvorm; - als het hoofdgebouw is voorzien van een zadeldak: voorzien van een dak met hellingen die een gelijke hoek en richting hebben als het hoofdgebouw; - als het hoofdgebouw is voorzien van een mansardekap: voorzien van een plat dak; - in AUP- en laat twintigste gebieden: gelijk aan andere bijgebouwen of overkappingen in de stedenbouwkundige eenheid - maximaal 3m; - bij woonwagens: maximaal 2,5m - maximaal 10m; - bij woonwagens: niet langer dan het hoofdgebouw

- blokvorm met plat dak; - carports met de lengterichting loodrecht op de straat; luifels met de lengterichting evenwijdig aan de straat; - in AUP- en laat twintigste gebieden: gelijk aan andere overkappingen in de stedenbouwkundige eenheid

vorm

maatvoering

breedte

- maximaal 3m

lengte

- maximaal 6m

20

hoogte

materiaal

20

bijgebouw op het voorerf:

- maximaal 3m; - minimaal 0,20m onder de dakgoot van het hoofdgebouw

- goot- of boeiinghoogte tot 3m; - minimaal 0,20m onder de dakgoot van het hoofdgebouw; - nokhoogte lager dan de nok van het hoofdgebouw

- houten stijlen; - geen wanden

- gelijk aan het materiaal dat in het hoofdgebouw is toegepast, maar geen riet; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied en Perifere groengebieden zijn de gesloten delen van hout

bijgebouw of overkappingen op het achtererf: - tegen de achtererfgrens; - in Tuindorpen en bij stolpboerderijen en woonwagens: maximaal één object - blokvorm; - als het hoofdgebouw is voorzien van een zadeldak: voorzien van een dak met hellingen die een gelijke hoek en richting hebben als het hoofdgebouw; - als het hoofdgebouw is voorzien van een mansardekap: voorzien van een plat dak; - in AUP- en laat twintigste gebieden: gelijk aan andere bijgebouwen of overkappingen in de stedenbouwkundige eenheid - maximaal 4m; - bij woonwagens maximaal 2,5m - maximaal 10m; - bij woonwagens: niet langer dan het hoofdgebouw - goot- of boeiinghoogte tot 3m; - minimaal 0,20m onder de dakgoot van het hoofdgebouw; - nokhoogte lager dan de nok van het hoofdgebouw; - bij stolpboerderijen en woonwagens: goot- of boeiinghoogte minimaal 0,20m onder de dakgoot van het hoofdgebouw - gelijk aan het materiaal dat in het hoofdgebouw is toegepast, maar geen riet; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied en Perifere groengebieden zijn de gesloten delen van hout

in deze tabel wordt onder de breedte de kleinste van de twee horizontale afmetingen verstaan; de lengte is de grootste van de twee horizontale afmetingen

blad 208



Loketcriteria, BIJGEBOUWEN EN OVERKAPPINGEN BIJ WONINGEN situering

kleur


bijgebouw op het voorerf:

overkappingen op het voorerf:

bijgebouw of overkappingen op het zij-erf:

bijgebouw of overkappingen op het achtererf:

- naturel, of gelijk aan de kleuren die in het hoofdgebouw zijn toegepast

- gelijk aan de kleuren die in het hoofdgebouw zijn toegepast; - in Perifere groengebieden en bij kaakbergen: zwart, bruin of donkergroen; - in Perifere groengebieden: met witte kozijnen en windveren

- gelijk aan de kleuren die in het hoofdgebouw zijn toegepast; - in Perifere groengebieden en bij kaakbergen en houten huizen: zwart, bruin of donkergroen; - in Perifere groengebieden: met witte kozijnen en windveren


blad 209

Loketcriteria, VERANDERINGEN VAN KOZIJNEN ETC. BIJ WONINGEN Veranderingen van kozijnen, kozijninvullingen. luiken en gevelpanelen bij woningen Veranderingen van kozijnen, kozininvullingen, luiken of gevelpanelen voldoen aan redelijke eisen van welstand indien aan de volgende criteria wordt voldaan: in de voorgevel - in de bestaande gevelopening; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied en Post-AUPgebieden, alsmede bij stolpboerderijen is de neggemaat (de afstand tussen het kozijn en de buitenzijde van de gevel) tenminste 7cm of gelijk aan de bestaande maat; - bij kaakbergen en houtenhuizen: plat in het gevelvlak - in de bestaande gevelopening; - in Tuindorpen: suskasten niet in het zicht plaatsen; - in AUP- en post AUPgebieden: vensterindeling gelijk aan andere kozijnen in de stedenbouwkundige eenheid;

situering

plaatsing

vorm

- in de bestaande gevelopening; - profielbreedte en –diepte breedte van het kozijn wijken maximaal 0,02m af van het bestaande kozijn

maatvoering

hoogte

materiaal

blad 210

- binnen de bestaande gevelopening; - profielbreedte en –diepte van het kozijn wijken maximaal 0,02m af van het bestaande kozijn

- gelijk aan het materiaal dat in overige kozijnen van het hoofdgebouw is toegepast; - in Tuindorpen en bij stolpboerderijen, kaakbergen en houten huizen: hout; - in Post-AUP-gebieden bij verdiepinghoge puien: transparant glas aan de bovenzijde en draadglas aan de onderzijde toepassen

in de zijgevel - 0,5m van de vooren achtergevel; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied en Post-AUPgebieden, alsmede bij stolpboerderijen is de neggemaat (de afstand tussen het kozijn en de buitenzijde van de gevel) tenminste 7cm of gelijk aan de bestaande maat; - bij kaakbergen en houten huizen: plat in het gevelvlak - in Tuindorpen: suskasten niet in het zicht plaatsen; - in AUP- en post AUPgebieden: vensterindeling gelijk aan andere kozijnen in de stedenbouwkundige eenheid; - bij stolpboerderijen: in de bestaande gevelopening - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied is de breedte maximaal 1m; - profielbreedte en –diepte van het kozijn wijken maximaal 0,02m af van het bestaande kozijn; - bij stolpboerderijen: in de bestaande gevelopening - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied is de hoogte minimaal 1,5 maal de breedte; - in Tuindorpen: de verhouding tussen de breedte en de hoogte van het kozijn is gelijk aan de bestaande verhouding; - profielbreedte en –diepte van het kozijn wijken maximaal 0,02m af van het bestaande kozijn; - bij stolpboerderijen: in de bestaande gevelopening - gelijk aan het materiaal dat in overige kozijnen van het hoofdgebouw is toegepast; - in Tuindorpen en bij stolpboerderijen, kaakbergen en houten huizen: hout; - in Post-AUP-gebieden bij verdiepinghoge puien: transparant glas aan de bovenzijde en draadglas aan de onderzijde toepassen


in de achtergevel - 0,5m van de zijgevels /hart bouwmuur; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied en Post-AUPgebieden, alsmede bij stolpboerderijen is de neggemaat (de afstand tussen het kozijn en de buitenzijde van de gevel) tenminste 7cm of gelijk aan de bestaande maat; - bij kaakbergen en houten huizen: plat in het gevelvlak - in AUP- en post AUPgebieden: vensterindeling gelijk aan andere kozijnen in de stedenbouwkundige eenheid; - bij stolpboerderijen: in de bestaande gevelopening - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied is de breedte maximaal 1m; - profielbreedte en –diepte van het kozijn wijken maximaal 0,02m af van het bestaande kozijn; - bij stolpboerderijen: in de bestaande gevelopening - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied is de hoogte minimaal 1,5 maal de breedte; - in Tuindorpen: de verhouding tussen de breedte en de hoogte van het kozijn is gelijk aan de bestaande verhouding; - profielbreedte en –diepte van het kozijn wijken maximaal 0,02m af van het bestaande kozijn; - bij stolpboerderijen: in de bestaande gevelopening - gelijk aan het materiaal dat in overige kozijnen van het hoofdgebouw is toegepast; - in Tuindorpen en bij stolpboerderijen, kaakbergen en houten huizen: hout; - in Post-AUP-gebieden bij verdiepinghoge puien: transparant glas aan de bovenzijde en draadglas aan de onderzijde toepassen


Loketcriteria, VERANDERINGEN VAN KOZIJNEN ETC. BIJ WONINGEN situering

kleur


in de voorgevel - gelijk aan de kleuren die in overige kozijnen van het hoofdgebouw zijn toegepast; - in Tuindorpen: als oorspronkelijk kozijn; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied, alsmede bij stolpboerderijen: (gebroken) wit of gelijk aan de houten gevel

in de zijgevel - gelijk aan de kleuren die in overige kozijnen van het hoofdgebouw zijn toegepast; - in Tuindorpen: als oorspronkelijk kozijn; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied, alsmede bij stolpboerderijen: (gebroken) wit of gelijk aan de houten gevel


in de achtergevel - gelijk aan de kleuren die in overige kozijnen van het hoofdgebouw zijn toegepast; - in Tuindorpen: als oorspronkelijk kozijn; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied, alsmede bij stolpboerderijen: (gebroken) wit of gelijk aan de houten gevel

blad 211

Loketcriteria, DAKKAPELLEN Dakkapellen Een dakkapel voldoet aan redelijke eisen van welstand indien aan de volgende criteria wordt voldaan: in het voorgeveldakvlak - onderzijde meer dan 0,5 en minder dan 1m boven de dakvoet - bovenzijde minimaal 0,5m onder de nok - bovenzijde minimaal 0,5m van de zijgevels, c.q. de hoekkepers; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden indien in de directe omgeving dakkapellen direct vanuit de dakgoot beginnen: direct vanuit de dakgoot; - in Tuindorpen alleen op daken steiler dan 46 graden en (bij de toepassing van meerdere dakkapellen) in een horizontale lijn; - bij stolpboerderijen: in het midden van de gevel en (met onderbreking van de dakgoot) geplaatst in het vlak van de voorgevel; - bij kaakbergen en op woonwagens: niet toegestaan

situering

plaatsing

- verticale zijwanden - plat dak; - in AUP- en Laat twintigste eeuwse gebieden: gelijk aan een andere dakkapel in dezelfde architectonische eenheid; - bij stolpboerderijen: met een kapje haaks op het dakvlak

vorm

breedte maatvoering

hoogte materiaal kleur

blad 212

- maximaal de helft van de breedte van het dakvlak; - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden: niet breder dan de breedte van een kozijn in de onderliggende gevel - maximaal 1,5m vanaf de voet van de dakkapel - zijwanden ondoorzichtig - hout - gelijk aan de kleuren die in het hoofdgebouw zijn toegepast

in het zijgeveldakvlak

in het achtergeveldakvlak

- bovenzijde minimaal 0,5m van de voor en achtergevel, c.q. de hoekkepers; - in Tuindorpen alleen op daken steiler dan 46 graden en (bij de toepassing van meerdere dakkapellen) in een horizontale lijn; - bij stolpboerderijen: in het midden van de gevel geplaatst en met de onderzijde maximaal 1m vanuit de dakgoot; - bij kaakbergen en op woonwagens: niet toegestaan

- bovenzijde minimaal 0,5m van de zijgevels, c.q. de hoekkepers; - in Tuindorpen alleen op daken steiler dan 46 graden en (bij de toepassing van meerdere dakkapellen) in een horizontale lijn; - bij stolpboerderijen: in het midden van de gevel geplaatst en met de onderzijde maximaal 1m vanuit de dakgoot; - bij kaakbergen en op woonwagens: niet toegestaan



- maximaal 2/3 deel van de breedte van het dakvlak

- maximaal 2/3 deel van de breedte van het dakvlak

- maximaal 1,5m vanaf de voet van de dakkapel

- maximaal 1,5m vanaf de voet van de dakkapel

- hout

- hout





Loketcriteria, ERFAFSCHEIDINGEN Erf- en perceelsafscheidingen Een erf- of perceelsafscheiding voldoet aan redelijke eisen van welstand indien aan de volgende criteria wordt voldaan: op het voorerf: - in Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied: op één lijn met erfafscheidingen op naastliggende percelen - in AUP-gebieden zijn erfafscheidingen gelijk aan andere erfafscheidingen in dezelfde stedenbouwkundige eenheid; - bij stolpboerderijen: voor tenminste 50% transparant

situering

plaatsing

vorm

maatvoering

hoogte

- maximaal 1m

materiaal

- hout of staal; - bij stolpboerderijen: voor tenminste 50% transparant

kleur

- naturel, bruin, groen of zwart


op het zij-erf:

op het achtererf:

- in AUP-gebieden zijn erfafscheidingen gelijk aan andere erfafscheidingen in dezelfde stedenbouwkundige eenheid; - bij stolpboerderijen: voor tenminste 50% transparant - maximaal 2m; - In Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied, in Aanvullende locaties en bij woonwagens: indien langs de openbare weg, of het openbaar groen maximaal 1,5m - hout of staal; - bij stolpboerderijen en woonwagens: voor tenminste 50% transparant - naturel, bruin, groen of zwart

- in AUP-gebieden zijn erfafscheidingen gelijk aan andere erfafscheidingen in dezelfde stedenbouwkundige eenheid; - bij stolpboerderijen: voor tenminste 50% transparant - maximaal 2m; - In Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijk gebied, in Aanvullende locaties en bij woonwagens: indien langs de openbare weg, of het openbaar groen maximaal 1,5m - hout of staal; - bij stolpboerderijen en woonwagens: voor tenminste 50% transparant - naturel, bruin, groen of zwart


blad 213

Loketcriteria, ROLLUIKEN Rolluiken Een rolluik voldoet aan redelijke eisen van welstand indien aan de volgende criteria wordt voldaan: in alle gevels - aan de binnenzijde van de bestaande gevelopening - tenminste 75% glasheldere of feitelijk open doorkijkmogelijkheden breedte - binnen de bestaande gevelopening maatvoering hoogte - binnen de bestaande gevelopening materiaal kleur situering plaatsing vorm

blad 214



OVERGANGSBEPALING Artikel B: Overgangsbepalingen 1.

2.

Op een aanvraag om bouwvergunning, vrijstelling of toestemming anderszins, die is ingediend vóór het tijdstip waarop deze beleidsregels van kracht worden en waarop op genoemd tijdstip nog niet is beschikt, zijn de bepalingen van de bouwverordening van toepassing, zoals deze luidden op het moment dat de aanvraag werd ingediend, tenzij de aanvrager de wens te kennen geeft dat de onderhavige beleidsregels worden toegepast. Op een aanvraag om bouwvergunning, vrijstelling of toestemming anderszins, die is ingediend vóór het tijdstip waarop wijzigingen van deze beleidsregels van kracht worden en waarop op genoemd tijdstip nog niet is beschikt, zijn de beleidsregels van toepassing, zoals deze luidden vóór de vaststelling van de wijziging, tenzij de aanvrager de wens te kennen geeft dat de gewijzigde beleidsregels worden toegepast.



blad 215

Bijlagen Bijlage 1 Voordracht en Raadsbesluit

Amsterdam, 27 april 2004 Aan de Stadsdeelraad van Amsterdam-Noord, Op grond van de Woningwet dient een welstandsnota te worden vastgesteld. In deze voordracht wordt op de belangrijkste aspecten van bijgevoegde Welstandsnota Amsterdam-Noord (2004) ingegaan. Welstand doorzichtiger en objectiever

Met de wijziging van de Woningwet die op 1 januari 2003 in werking is getreden, wordt gestreefd naar een objectiever en inzichtelijker welstandsbeleid. Daarnaast wordt ook de politieke verantwoordelijkheid van het gemeentebestuur voor het welstandstoezicht versterkt. Daarmee is antwoord gegeven op een groeiende kritiek op het functioneren van welstandscommissies. Welstandsnota verplicht

Om welstandstoezicht te kunnen blijven uitoefenen moet de Stadsdeelraad voortaan een welstandsnota opstellen. Met zo'n welstandsnota 'bekent de gemeente vooraf kleur' en weet de burger beter dan voorheen waaraan hij zich met zijn bouwplan heeft te houden. Het mag dus niet zo zijn dat pas over welstand wordt nagedacht op het moment dat een bouwplan wordt voorgelegd. Een welstandsnota mag niet volstaan met algemene, globaal geformuleerde welstandscriteria. Deze moeten zo concreet en objectief mogelijk en zo veel mogelijk toegesneden zijn op de verschillende soorten bouwwerken. Daarbij kunnen de criteria voor hetzelfde soort of type bouwwerk verschillen, afhankelijk van de plaats waar het bouwwerk wordt gerealiseerd. Overgangsbepaling tot 1 juli 2004

Volgens een overgangsbepaling moeten de gemeenten binnen 18 maanden na inwerkingtreding van de gewijzigde Woningwet hun welstandsnota opgesteld en bekend gemaakt hebben (dus voor 1 juli 2004). Gedurende de periode dat de gemeente na die datum nog geen welstandsnota heeft, mag de gemeente ingediende bouwplannen niet aan 'redelijke eisen van welstand' toetsen. Ook geldt in zo'n geval het repressieve welstandstoezicht niet. Gebiedsgericht differentiëren

Bij het opstellen van de welstandscriteria geeft de wet de gemeente de vrijheid om: − desgewenst gebiedsgericht (bijvoorbeeld per wijk) te variëren, rekening houdend met de specifieke beeldbepalende karakteristieken van de verschillende gebieden. Van deze gelegenheid is nadrukkelijk gebruik gemaakt: in de bijgevoegde nota is Amsterdam-Noord in 57 verschillende gebieden opgedeeld, elk met hun eigen criteria. − aan te geven dat er voor bepaalde gebieden of voor bepaalde bouwwerken geen welstandseisen gelden. Bouwwerken in zo'n gebied ondergaan dus nooit een welstandstoets. Van deze mogelijkheid wordt geen gebruik gemaakt omdat vooralsnog de overtuiging bestaat dat het stadsdeelbestuur het publieke belang van een aantrekkelijke gebouwde omgeving het best behartigt door ontwerpen voor bouwplannen door een collectief te laten beoordelen (waardoor er sprake is van een optelsom van persoonlijke en vakinhoudelijke meningen van meerdere onafhankelijke personen) en niet alleen af te gaan op de (individuele) mening van de betrokken architect/opdrachtgever. − binnen een bepaald gebied verschillende criteria te hanteren, bijvoorbeeld door geen of minder strenge welstandscriteria vast te stellen voor bepaalde type bouwwerken of voor bouwwerken in achteraf gelegen straten. Strengere criteria kunnen dan gelden voor bouwwerken langs doorgaande wegen. Ook van deze mogelijkheid is gebruik gemaakt: binnen de eerder genoemde gebiedsbeschrijvingen en in de loketcriteria worden criteria geformuleerd die mede afhankelijk zijn van de situering van de bouwwerken. Objectcriteria

In de nota kunnen ook separate criteria voor specifieke gebouwtypen (objectcriteria) opgenomen. Voor deze gebouwen geldt dat zij een zo specifieke functie hebben of zo beeldbepalend zijn dat het wenselijk is om daarvoor een afzonderlijk welstandskader te formuleren. Deze objectgerichte beoordelingskaders gelden in samenhang met de gebiedsgerichte beoordelingskaders. De nota voor Amsterdam-Noord geeft voor zeven objecten separate criteria, te weten hoogbouw, stolpboerderijen, kaakbergen, houten huizen, woonwagens gebouwtjes in de openbare ruimte en reclame. Licht-bouwvergunningplichtige bouwwerken en loketcriteria

In artikel 2 van het Besluit bouwvergunningsvrije en licht-bouwvergunningplichtige bouwwerken staat een aantal type bouwwerken die in principe bouwvergunningsvrij zijn, maar waarvoor de vooren achterkant-benadering geldt. Dat betekent dat ze licht-vergunningplichtig zijn op het moment dat er aan de voorkant wordt gebouwd. In zo'n geval wordt er onder andere op welstand getoetst. Het gaat om bouwwerken als een dakkapel, aanof uitbouw, bijgebouw of overkapping, kozijn- of gevelwijziging en erfafscheidingen die hoger zijn dan 1 meter. Een lichte bouwvergunning is ook nodig als de bouwwerken worden gerealiseerd in, aan, op of bij een rijks-, Provinciaal, of gemeentelijk monument, of in een gebied dat als beschermd stads- of dorpsgezicht is aangewezen. Om het de aanvrager van een bouwvergunning zo makkelijk mogelijk te maken is de gemeente verplicht om in de welstandsnota precies aan te geven hoe deze bouwwerken er in die situatie moeten uitzien om aan de welstandseisen te voldoen. Die beschrijving mag niet voor meerdere uitleg vatbaar zijn en mag uitsluitend betrekking hebben op de plaatsing (de plaats op bijvoorbeeld het dakvlak), de vorm, de maatvoering, het materiaalgebruik en de kleur van het bouwwerk. De gemeente is verplicht om deze loketcriteria op te nemen in de welstandsnota, maar kan daarbij zoals hierboven vermeld wel gebiedsgericht variëren. Dit type welstandscriteria wordt ook wel 'loketcriteria' genoemd. Het idee erachter is dat een aspirant-bouwer vooraf zelf al kan zien of zijn bouwplan voldoet aan de welstandscriteria. Er mag worden aangenomen dat blad 216



Bijlagen bouwplannen die aan de loketcriteria voldoen snel kunnen worden afgehandeld door de gemeente. Adviesorgaan: welstandscommissie, gemandateerd lid of ambtenaar

Het welstandsadvies kan door een welstandscommissie of door een stadsdeelbouwmeester ('een 1-persoons welstandscommissie') worden uitgebracht. In de welstandscommissie kunnen ook 'leken' worden benoemd. Omdat het voor de kwaliteit van de welstandsadvisering van belang is dat het welstandsadvies een collectief advies is en daarmee een optelsom van persoonlijke en vakinhoudelijke meningen van meerdere onafhankelijke adviseurs, en er in het geval van een stadsdeelbouwmeester minder sprake is van openbaarheid (het advies komt immers niet via – openbaar – overleg tot stand, maar is het resultaat van een beoordeling door één persoon) en bovendien de mogelijkheid ontbreekt om burgers bij de advisering te betrekken, wordt voorgesteld om niet te kiezen voor de aanstelling van een stadsdeelbouwmeester. In gevallen dat het om eenduidig bepaalde criteria gaat (en de beoordeling dus nauwelijks vragen zal oproepen), kan het advies ambtelijk (in het geval van loketcriteria) of door een gemandateerd lid van de welstandscommissie tot stand komen. Welstandsadvies en verantwoording

De adviseur neemt (de criteria in) de welstandsnota als uitgangspunt voor het beoordelen van ingediende bouwplannen. De welstandscommissie legt eenmaal per jaar schriftelijk verantwoording af aan de gemeenteraad over het toepassen van het welstandsbeleid in de praktijk. Ook voor het Dagelijks Bestuur geldt dat zij jaarlijks schriftelijk verantwoording aflegt aan de Stadsdeelraad over het (door of namens hen) toepassen van het welstandsbeleid. Daarnaast legt het Dagelijks Bestuur verantwoording af over eventuele aanschrijvingen en over de mate waarin ze de welstandscommissie hebben ingeschakeld. Daarbij wordt ook aangegeven in hoeverre de gevraagde adviezen zijn opgevolgd. Afwijken van welstandscriteria en welstandsnota

Er kunnen zich omstandigheden voordoen waarbij het welstandsvereiste ondergeschikt is aan een ander belang. In dat geval kan het Dagelijks Bestuur de bouwvergunning verlenen, ondanks het feit dat het bouwplan niet voldoet aan de eisen voor welstand. Het besluit dient uiteraard te worden gemotiveerd. Voortzetting bestaande beleid

Teneinde in staat te zijn om op korte termijn een welstandsnota voor heel Amsterdam-Noord op te stellen, wordt het huidige (niet vastgelegde) niveau van welstandsbeoordeling als uitgangspunt gehanteerd. In een later stadium kan (door wijziging van de nota) eventueel worden getracht voor daartoe geëigende gebieden een hoger welstandsniveau te bereiken door in de nota andere criteria te formuleren. Beoogde systematiek in de criteria

Niet alle verschillende criteria zullen bij ieder bouwplan aan de orde komen; er is sprake van een zekere mate van hiërarchie: 1. Als een bouwaanvraag wordt ingediend moet dat bouwplan worden getoetst aan de criteria in de welstandsnota, tenzij (in de nota) het bouwplan is gesitueerd in een gebied dat als “welstandsvrij gebied” is aangemerkt (van deze mogelijkheid wordt, zoals reeds vermeld, vooralsnog geen gebruik gemaakt). 2. Toetsing kan ook achterwege blijven als het betreffende bouwplan in de nota is aangemerkt als “welstandvrij bouwwerk” (van deze mogelijkheid wordt zeer beperkt gebruik gemaakt). 3. Bouwplannen worden primair getoetst aan: a. Als het bouwplan betrekking heeft op een van de bouwwerken waarvoor objectcriteria zijn vastgesteld en het bouwplan aan die objectcriteria voldoet, dan kan bouwvergunning worden verleend. Als het bouwplan niet aan de objectcriteria voldoet, wordt het voorgelegd aan de welstandscommissie en getoetst aan de algemene criteria. b. Als het bouwplan betrekking heeft op een van de bouwwerken waarvoor loketcriteria zijn vastgesteld en het bouwplan aan die loketcriteria voldoet, dan kan bouwvergunning worden verleend. Als het bouwplan niet aan de loketcriteria voldoet, wordt het voorgelegd aan de welstandscommissie en getoetst aan de algemene criteria. c. Als het bouwplan, naar het oordeel van de welstandscommissie, voldoet aan de gebiedscriteria, dan kan vergunning worden verleend. Als het bouwplan niet aan de criteria voldoet, wordt het voorgelegd aan de welstandscommissie en getoetst aan de algemene criteria. 4. Als het bouwplan, naar het oordeel van de welstandscommissie, voldoet aan de algemene criteria, dan kan bouwvergunning worden verleend. Als het bouwplan (ook) niet aan deze algemene criteria voldoet, is het in strijd met redelijke eisen van welstand en wordt de bouwvergunning geweigerd, tenzij het Dagelijks Bestuur meent dat het bouwplan desalniettemin moet worden verleend. In de nota zijn ook criteria opgenomen die voor bestaande bebouwing het minimumniveau beschrijven. Als het bouwwerk niet aan deze criteria voldoet, kan het Dagelijks Bestuur een aanschrijving laten uitgaan. Deze criteria gelden niet alleen voor bouwwerken die alleen met vergunning mogen worden gerealiseerd, maar ook voor bouwwerken die zonder vergunning gerealiseerd mogen worden; de criteria gelden echter niet in gebieden en voor gebouwcategorieën waarvoor geen welstandseisen gelden en evenmin voor tijdelijke bouwwerken. Wijzigingen van de nota ten opzichte van het ontwerp van januari 2004 Inspraak

De inwoners en andere belanghebbenden hebben op basis van een door het Dagelijks Bestuur vastgestelde inspraakprocedure vooraf de gelegenheid gekregen om op de inhoud van dit beleidsvoorstel te reageren. Er zijn zes schriftelijke inspraakreacties binnengekomen. Op de informatie-/inspraakavond op 19 februari 2004 waren achtinsprekers aanwezig. De ingekomen reacties hebben geleid tot diverse aanpassingen van de nota. In bijgevoegd inspraakverslag is een en ander aangegeven. In aanvulling daarop nog het volgende. versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 217

Bijlagen Een van de inspraakreacties betreft de wijze waarop de inspraak is gehouden: gesteld wordt dat buurtgerichte bijeenkomsten tot een grotere respons zouden hebben geleid. Zoals in het verslag is te lezen, is het ontwerp van de welstandsnota inderdaad niet op buurtgerichte bijeenkomsten aan de orde gesteld. De nota is wel in zodanig brede kring verspreid dat alle burgers er op hebben kunnen reageren (onder meer door toezending aan de 15 buurtbeheergroepen in Amsterdam-Noord). In het verslag wordt melding gemaakt van commentaar op de titel van de ontwerpnota (“Mooi genoeg of te lelijk?”). De weerstand tegen deze titel was zodanig dat we hebben gemeend hem te moeten schrappen. Overige aanpassingen

Mede vanwege nagekomen (ambtelijke) adviezen (van onder andere de Commissie voor Welstand en Monumenten) is de nota daarnaast nog op een enkel punt gewijzigd. De voornaamste wijziging als gevolg van deze advisering is het laten vervallen van de mogelijkheid om een second opinion te vragen. Samenhangende besluitvorming Inspraakverordening

Omdat (ook) wijzigingen van (delen van) deze welstandsnota pas kunnen worden vastgesteld nadat er inspraak over is doorlopen en het niet wenselijk is om per geval een inspraakbesluit te nemen, wordt in de Inspraakverordening een wijziging aangebracht die de alsdan te volgen procedure beschrijft. Verordening indieningsbescheiden voor vrijstelling van een bestemmingsplan

Omdat een wijziging van de welstandsnota noodzakelijk kan zijn als er een vrijstelling van het bestemmingsplan (krachtens artikel 19 van de Wet op de Ruimtelijke Ordening) wordt gevraagd, is ook een aanpassing van de Verordening indieningsbescheiden voor vrijstelling van een bestemmingsplan noodzakelijk teneinde aanvragers te kunnen verplichten daartoe een voorstel te doen. Uiteraard gelden de nieuwe criteria pas nadat deze door de Stadsdeelraad zijn vastgesteld. Beschikbaarstelling voor derden

Het ligt in de bedoeling om de door de stadsdeelraad vastgestelde welstandsnota voor het publiek beschikbaar te stellen. Gestreefd wordt naar: − een papieren versie in de vorm van een losbladig boekwerk, waardoor onderdelen eenvoudig kunnen worden vervangen en − een digitale versie die via de internetpagina van het stadsdeel wordt aangeboden. Gezien het bovenstaande stellen wij u voor de volgende besluiten te nemen. Het Dagelijks Bestuur van het stadsdeel Amsterdam-Noord, loco-secretaris,

voorzitter,

w.g.

w.g.

mevrouw drs. C.M. Brinkhuis

mevrouw drs. J.W. Peppels

blad 218



Bijlagen De Stadsdeelraad van Amsterdam-Noord, Gezien de voordracht van het Dagelijks Bestuur d.d. 27 april 2004 Gezien het inspraak verslag, Gelet op het bepaalde in artikel 12a van de Woningwet, artikel 150 van de Gemeentewet en de Verordening op de Stadsdelen, BESLUIT: I) II)

vast te stellen de Welstandsnota Amsterdam-Noord (2004); vast te stellen de Verordening tot wijziging van de Inspraakverordening Amsterdam-Noord en de Verordening indieningsbescheiden voor vrijstelling van een bestemmingsplan conform tekstbijlage A, zodat deze komen te luiden als aangegeven in tekstbijlagen B en C; III) dit besluit treedt in werking op 1 juli 2004; IV) van dit besluit kennis te geven door aankondiging in het Stadsblad, editie Noord.

Aldus besloten in de openbare vergadering van de Stadsdeelraad van Amsterdam-Noord d.d. 9 juni 2004.

w.g.

w.g.

mw. drs. M.G.J. Veeger griffier

drs. C.M. de Wild Propitius voorzitter



blad 219

Bijlagen 21

Bijlage 2 Relevante artikelen uit de Woningwet

Artikel 9 1. Voor zover de voorschriften van de bouwverordening niet overeenstemmen met de voorschriften van het desbetreffende bestemmingsplan blijven eerstbedoelde voorschriften buiten toepassing. 2. De voorschriften van de bouwverordening blijven van toepassing indien het desbetreffende bestemmingsplan geen voorschriften bevat, die hetzelfde onderwerp regelen, tenzij het desbetreffende bestemmingsplan anders bepaalt. AFDELING 3 De welstand Artikel 12 1. Het uiterlijk en de plaatsing van een bouwwerk of standplaats, zowel op zichzelf als in verband met de omgeving of de te verwachten ontwikkeling daarvan, mogen niet in strijd zijn met redelijke eisen van welstand, beoordeeld naar de criteria, bedoeld in artikel 12a, eerste lid, onderdeel a. 2. Het eerste lid is niet van toepassing: a. indien bij besluit van de gemeenteraad is bepaald dat voor het gebied waarin het bouwwerk of de standplaats is of wordt gebouwd geen redelijke eisen van welstand gelden; b. indien bij besluit van de gemeenteraad is bepaald dat voor de categorie bouwwerken of standplaatsen waartoe het bouwwerk of de standplaats behoort geen redelijke eisen van welstand gelden; c. op bouwwerken en standplaatsen waarop artikel 43, eerste lid, van toepassing is, of d. op bouwwerken als bedoeld in artikel 45, eerste lid. 3. Voor zover de toepassing van de criteria, bedoeld in artikel 12a, eerste lid, onderdeel a, leidt tot strijd met het bestemmingsplan of met in de bouwverordening opgenomen voorschriften van stedenbouwkundige aard, blijven die criteria buiten toepassing. 4. De gemeenteraad betrekt de ingezetenen van de gemeente en in de gemeente een belang hebbende natuurlijke en rechtspersonen bij de voorbereiding van besluiten tot vaststelling of wijziging van besluiten als bedoeld in het tweede lid, onderdelen a en b, op de wijze voorzien in de krachtens artikel 150 van de Gemeentewet vastgestelde verordening. Artikel 12a 1. De gemeenteraad stelt een welstandsnota vast, inhoudende beleidsregels waarin in ieder geval de criteria zijn opgenomen die burgemeester en wethouders toepassen bij hun beoordeling: a. of het uiterlijk en de plaatsing van een bouwwerk of standplaats, waarop de aanvraag om bouwvergunning betrekking heeft, in strijd zijn met redelijke eisen van welstand; b. of het uiterlijk van een bouwwerk of standplaats, zowel op zichzelf als in verband met de omgeving of de te verwachten ontwikkeling daarvan, in ernstige mate in strijd is met redelijke eisen van welstand. 2. Artikel 12, vierde lid, is van overeenkomstige toepassing op de vaststelling of wijziging van de welstandsnota. 3. De criteria, bedoeld in het eerste lid, zijn zoveel mogelijk toegesneden op de onderscheidene categorieën bouwwerken en standplaatsen. De criteria kunnen verschillen naargelang de plaats waar een bouwwerk of standplaats is gelegen. 4. Ter bevordering van de eenheid in welstandsnota's kunnen bij algemene maatregel van bestuur voorschriften worden gegeven omtrent categorieën van bouwwerken en standplaatsen als bedoeld in het derde lid en de daarop toe te passen criteria. 5. Een algemene maatregel van bestuur als bedoeld in het vierde lid treedt niet eerder in werking dan twee maanden na de datum van uitgifte van het Staatsblad waarin hij is geplaatst. Van de plaatsing wordt onverwijld mededeling gedaan aan de beide kamers der Staten-Generaal. Artikel 12b 1. De welstandscommissie dan wel de stadsbouwmeester baseert haar onderscheidenlijk zijn advies slechts op de criteria, bedoeld in artikel 12a, eerste lid, onderdeel a, doch betrekt daarbij, indien van toepassing, het bepaalde in artikel 12, derde lid. De adviezen van de welstandscommissie dan wel de stadsbouwmeester zijn openbaar. Een advies van de welstandscommissie dan wel de stadsbouwmeester inhoudende dat een bouwplan in strijd is met redelijke eisen van welstand, wordt schriftelijk uitgebracht en deugdelijk gemotiveerd. 2. Vergaderingen van de welstandscommissie zijn openbaar. Een vergadering of gedeelte daarvan is niet openbaar in gevallen als bedoeld in artikel 10, eerste lid, van de Wet openbaarheid van bestuur en in gevallen waarin het belang van openbaarheid niet opweegt tegen de in artikel 10, tweede lid, van die wet genoemde belangen. 3. De welstandscommissie dan wel de stadsbouwmeester legt de gemeenteraad eenmaal per jaar een verslag voor van de door haar onderscheidenlijk hem verrichte werkzaamheden. In het verslag wordt ten minste uiteengezet op welke wijze zij onderscheidenlijk hij toepassing heeft gegeven aan de criteria, bedoeld in artikel 12a, eerste lid, onderdeel a. 4. Een voorzitter of ander lid van een welstandscommissie kan voor een termijn van ten hoogste drie jaar worden benoemd in een welstandscommissie die in de betreffende gemeente werkzaam is. Zij kunnen eenmaal voor een termijn van ten hoogste drie jaar worden herbenoemd in dezelfde commissie. De eerste en tweede volzin zijn van overeenkomstige toepassing op de stadsbouwmeester. Artikel 12c Burgemeester en wethouders leggen de gemeenteraad eenmaal per jaar een verslag voor waarin zij ten minste uiteenzetten: a. op welke wijze zij zijn omgegaan met de adviezen van de welstandscommissie dan wel de stadsbouwmeester; b. in welke categorieën van gevallen zij de aanvraag voor een lichte bouwvergunning niet aan de welstandscommis21

Zoals die luidt na inwerkingtreding van de wet van 18 okktober 2001, Stb. 2001, nr. 518

blad 220



Bijlagen sie dan wel de stadsbouwmeester hebben voorgelegd en op welke wijze zij in die gevallen zelf toepassing hebben gegeven aan de criteria, bedoeld in artikel 12a, eerste lid, onderdeel a; c. in welke categorieën van gevallen: 1°. zij tot aanschrijving op grond van artikel 19 zijn overgegaan en daarbij de keuze hebben gelaten tussen ofwel het uitvoeren van de aanschrijving, ofwel het slopen van het bouwwerk of de standplaats binnen de door hen te bepalen termijn, en 2°. zij bij of na een aanschrijving op grond van artikel 19 zijn overgegaan tot toepassing van bestuursdwang op grond van artikel 26. Artikel 19 Indien het uiterlijk van een bouwwerk of standplaats, niet zijnde een bouwwerk als bedoeld in artikel 45, eerste lid, in ernstige mate in strijd is met redelijke eisen van welstand, beoordeeld naar de criteria, bedoeld in artikel 12a, eerste lid, onderdeel b, kunnen burgemeester en wethouders degene, die als eigenaar of uit anderen hoofde tot het opheffen van die strijdigheid bevoegd is, aanschrijven binnen een door hen te bepalen termijn de door hen aan te geven daartoe strekkende voorzieningen te treffen. Artikel 26 1. Spoedeisende gevallen uitgezonderd gaan burgemeester en wethouders niet over tot toepassing van bestuursdwang in geval van strijd met: a. een bij of krachtens de in artikel 2 bedoelde algemene maatregel van bestuur gegeven voorschrift omtrent bouwwerken of standplaatsen; b. een in de bouwverordening gegeven voorschrift omtrent bestaande bouwwerken, standplaatsen of open erven en terreinen, of c. redelijke eisen van welstand, beoordeeld naar de criteria, bedoeld in artikel 12a, eerste lid, onderdeel b, dan nadat zij de aanschrijving hebben uitgevaardigd, de termijn, bedoeld in artikel 6:7 van de Algemene wet bestuursrecht is verstreken of, indien gedurende die termijn op grond van artikel 8:81 van die wet een verzoek om voorlopige voorziening is gedaan, dat verzoek is afgewezen, en de in die aanschrijving bepaalde termijn is verstreken. 2. Burgemeester en wethouders kunnen de beschikking tot toepassing van bestuursdwang gelijktijdig met de desbetreffende aanschrijving bekendmaken. Deze beschikking tot toepassing van bestuursdwang wordt geacht voor de mogelijkheid van beroep ingevolge hoofdstuk 8 van de Algemene wet bestuursrecht deel uit te maken van de beschikking waarop zij betrekking heeft. 3. Ingeval burgemeester en wethouders een aanschrijving met toepassing van artikel 23, eerste of derde lid, of artikel 24 hebben uitgevaardigd, is het eerste lid van toepassing, met dien verstande dat zij, indien niet is voldaan aan enig in de aanschrijving genoemd alternatief, tot één van die alternatieven kunnen dwingen. 4. Voor de toepassing van de artikelen 5:25 en 5:26 van de Algemene wet bestuursrecht wordt onder «overtreder» mede begrepen de rechtsopvolger van degene, tot wie een aanschrijving is gericht. Artikel 44 1. De reguliere bouwvergunning mag slechts en moet worden geweigerd, indien: a. het bouwen waarop de aanvraag betrekking heeft, niet voldoet aan de voorschriften die zijn gegeven bij of krachtens een algemene maatregel van bestuur als bedoeld in de artikelen 2 en 120; b. het bouwen niet voldoet aan de bouwverordening, of zolang de bouwverordening daarmee nog niet in overeenstemming is gebracht, aan de voorschriften die zijn gegeven bij een algemene maatregel van bestuur als bedoeld in artikel 8, achtste lid, of bij of krachtens een algemene maatregel van bestuur als bedoeld in artikel 120; c. het bouwen in strijd is met een bestemmingsplan of met de eisen die krachtens zodanig plan zijn gesteld; d. het uiterlijk of de plaatsing van het bouwwerk of de standplaats, waarop de aanvraag betrekking heeft, in strijd is met redelijke eisen van welstand, beoordeeld naar de criteria, bedoeld in artikel 12a, eerste lid, onderdeel a, tenzij burgemeester en wethouders van oordeel zijn dat de bouwvergunning niettemin moet worden verleend, of e. voor het bouwen een vergunning ingevolge de Monumentenwet 1988 of een provinciale of gemeentelijke monumentenverordening is vereist en deze niet is verleend. 2. Bij algemene maatregel van bestuur wordt bepaald voor welke categorieën van gevallen geen reguliere bouwvergunning is vereist, doch kan worden volstaan met een lichte-bouwvergunning. De voordracht voor een krachtens de eerste volzin vast te stellen algemene maatregel van bestuur wordt niet eerder gedaan dan vier weken nadat het ontwerp aan de beide kamers der Staten-Generaal is voorgelegd. 3. Op de lichte-bouwvergunning is het eerste lid van overeenkomstige toepassing, met dien verstande dat: a. onderdeel a van dat lid slechts van toepassing is voor zover de voorschriften die in dat onderdeel zijn bedoeld, betrekking hebben op constructieve veiligheid, en b. onderdeel b van dat lid slechts van toepassing is voor zover de voorschriften die in dat onderdeel zijn bedoeld, van stedenbouwkundige aard zijn.



blad 221

Bijlagen Bijlage 3 Kadernota voor de welstandsbeoordeling in Amsterdam

Kadernota voor de welstandsbeoordeling in Amsterdam

November 2003

blad 222



Bijlagen

Inhoud 1. Welstand, beleid en advisering ................................................................................................................................224 De context van deze nota ..................................................................................................................................224 Welstand en bouwvergunningen........................................................................................................................224 Wanneer is een bouwvergunning nodig.............................................................................................................224 Welstand en bestemmingsplannen ....................................................................................................................225 Relatie Commissie voor Welstand en Monumenten en welstandsnota’s...........................................................225 Het toetsingsproces ...........................................................................................................................................225 Waarderingskaarten...........................................................................................................................................226 Waarderingssysteem architectonische ordes - stedenbouwkundige zones.......................................................226 2. Ruimtelijke systemen ...............................................................................................................................................227 Uitgangspunten ..................................................................................................................................................227 Het patroon van de stad.....................................................................................................................................227 Wijzigingen ten opzichte van De Schoonheid van Amsterdam..........................................................................227 De kaders bij de grotere (her)ontwikkelingsprojecten en bouwwerken met een bijzondere functie ..................228 1. Het gebied binnen de Singelgracht (1.01 - 1.12) ...........................................................................................229 2. Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden (2.01 - 2.14) .............................................231 3. De 19de-eeuwse Ring (3.01- 3.16) ................................................................................................................233 4. De Gordel 20-40 (4.01 – 4.11) .......................................................................................................................236 5. De tuindorpen (5.01 – 5.08) ...........................................................................................................................238 6. Het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam (AUP) (6.01 – 6.23) ...........................................................240 7. Post AUP (7.01 - 7.08) ...................................................................................................................................242 8. Laat twintigste-eeuwse nieuwbouwwijken (8.01- 8.15) ..................................................................................243 9. Verstedelijkte Havengebieden (9.01- 9.09)....................................................................................................244 10. Aanvullende bouwlocaties (10.01 - 10.15) ...................................................................................................245 11. Gesuperponeerde systemen (11.01 - 11.09) ...............................................................................................246 12. Kantoren en bedrijfsterreinen (12.01 – 12.14) .............................................................................................247 13. Stedelijke Scharnierpunten (13.01 – 13.23).................................................................................................248 14. Perifere groengebieden (14.01 – 14.11) ......................................................................................................249 15. Gebieden in verhevigde ontwikkeling (15.01 - 15.05) ..................................................................................251 Bijlage I: Het beoordelen van Monumenten .................................................................................................................252 Voorgeschiedenis...............................................................................................................................................252 Verschillende categorieën monumenten............................................................................................................252 Archeologische en bouwhistorische vondsten ...................................................................................................253 Overwegingen bij het beoordelen van monumenten .........................................................................................253 Criteria................................................................................................................................................................253 Bijlage II........................................................................................................................................................................255 Amsterdam en de inbreng van de beeldende kunst ..........................................................................................255 Randvoorwaarden voor een optimale inbreng van beeldende kunst .................................................................257 Colofon .........................................................................................................................................................................259



blad 223

Bijlagen

1. Welstand, beleid en advisering

De context van deze nota De voor u liggende nota bevat een beschrijving van de bestaande stad in ruimtelijke systemen. Centraal staat de relatie tussen openbaar en privé, of te wel tussen stedenbouw en architectuur, omdat de wijze waarop deze relatie tot stand is gebracht de grondslag vormt voor de welstandsbeoordeling. Meer toegespitst gaat het om verkavelingsvormen en de daaruit voortvloeiende architectonische invullingen, maar ook de functie van gebouwen en de inrichting van openbare ruimte wordt incidenteel in de beschouwing getrokken. Deze nota geeft de kaders aan waarbinnen de stadsdelen maar ook de centrale stad hun welstandsnota's ontwikkelen. De verplichting om een welstandsnota op te stellen komt voort uit de wijziging van de woningwet per 1 januari 2003, die gemeenten onder meer opdraagt expliciet inhoud te geven aan een (hernieuwd) welstandsbeleid. De bedoeling hiervan is dat welstandsopvattingen in een vroeg stadium in het beleid worden verdisconteerd. Het bieden van meer rechtszekerheid voor de bouwer vormt een belangrijke reden voor het expliciet vastleggen van een gemeentelijk welstandsbeleid. De wet bepaalt bovendien dat gemeenten zich bij het verlenen van bouwvergunningen dienen te baseren op adviezen van een onafhankelijke commissie of stadsbouwmeester. In Amsterdam hebben de gemeenteraad en de deelraden besloten zich door de Commissie voor Welstand en Monumenten te laten adviseren over de visuele kwaliteit van bouwvoornemens. Visuele kwaliteit is aan de orde bij aanvragen van bouwvergunningen, monumentenvergunningen, bij bestemmingsplannen, maar ook bij zaken als reclame aan gevels en in de openbare ruimte, straatmeubilair, woonboten en beeldende kunstwerken die in de openbare ruimte worden geplaatst. Deze onafhankelijke commissie, gebaseerd op artikel 1 en artikel 48, eerste lid van de Woningwet, dient haar adviezen te motiveren aan de hand van door het bevoegd gezag vastgestelde welstandsbeleid. In deze nota is de beschrijving van karakteristieken van de bestaande omgeving tot stand gekomen op basis van kennis en waarnemingen van (ex)leden van de Commissie voor Welstand en Monumenten, waar nodig vernieuwd en aangevuld door inbreng architectuurhistorici en medewerkers van het Ontwikkelingsbedrijf Gemeente Amsterdam en het Bureau Monumenten en Archeologie. Het zal duidelijk zijn dat het beoordelingskader slechts een momentopname is. De stad blijft voortdurend in ontwikkeling en daarmee het denken over de schoonheid. De tekst van deze nota wordt daarom regelmatig geactualiseerd.

Welstand en bouwvergunningen Voor het bouwen, renoveren of iets in de openbare ruimte aanbrengen is bijna altijd een vergunning nodig. Bovendien moeten dit soort activiteiten passen in en/of voldoen aan regels die voor dat betreffende gebied zijn opgesteld. Dit kunnen plaatsgebonden regels zijn, zoals het ter plekke geldende bestemmingsplan, als meer categoriale regels, zoals de richtlijnen voor het plaatsen van reclameborden. Hoewel deze nota bedoeld is om de stadsdelen een kader te verschaffen waarbinnen zij hun eigen welstandsbeleid kunnen ontwikkelen, volgt hierna toch eerst een korte schets van het bouwproces in relatie tot welstand. Degene die een bouwinitiatief heeft, doet er goed aan zich eerst te informeren over het bestemmingsplan dat voor die plek van toepassing is. Wil men vervolgens bouwen of iets aan het uiterlijk of aan de bouwkundige staat van een pand veranderen, dan is in de meeste gevallen een bouwvergunning nodig. In alle gevallen is het raadzaam om contact op te nemen met de afdeling bouwen en wonen van het stadsdeel. Een informatief contact kan veel ellende voorkomen. Een van de voordelen van het inschakelen van een architect is, dat hij of zij geacht mag worden op de hoogte te zijn van de plaatselijke vereisten. Aanvragen voor bouwvergunningen dienen te worden ingediend bij het desbetreffende stadsdeel, of bij de Bouwtoezicht van de centrale stad. Daar worden de plannen allereerst beoordeeld op de vraag of de aanvraag volledig is, vervolgens op planologische, bouwtechnische en milieutechnische aspecten. Over de architectonische kwaliteit wordt advies ingewonnen bij de Commissie voor Welstand en Monumenten.

Wanneer is een bouwvergunning nodig In de Woningwet is bepaald dat niet voor alle bouwplannen een vergunning nodig is. Onderscheid wordt gemaakt tussen de reguliere bouwvergunning, de lichte bouwvergunning en vergunningvrij bouwen. Bij de bouwvergunning is preventief welstandstoezicht verplicht. De criteria in de welstandsnota ten behoeve van de welstandsbeoordeling van aantal licht-bouwvergunningplichtige bouwwerken (aanen uitbouwen, bijgebouwen, overkappingen, kozijn en gevelwijzingen, dakkapellen en erfafscheidingen) dienen zo duidelijk te zijn, dat er geen misverstanden mogelijk zijn. Als een bouwplan voldoet aan de voorwaarden voor vergunningsvrij bouwen mag zonder vergunning worden gebouwd. De regels in het bestemmingsplan, de bouwverordening en in principe ook de welstandseisen zijn in dat geval niet van toepassing. In de wet staat precies welke bouwwerken vergunningsvrij zijn. Het gaat dan om een beperkt aantal met name genoemde bouwwerken die veelal vanuit de straat niet zichtbaar zijn. Wordt gebouwd op, aan of bij een monument dat door het Rijk, de provincie of het stadsdeel is aangewezen of in een door het Rijk aangewezen beschermd stads- of dorpsgezicht, dan mag dat nooit bouwvergunningsvrij. Voor bouwvergunningsvrije bouwwerken is dan altijd toch een bouwvergunning nodig. Helemaal vrij van welstandstoezicht zijn bouwvergunningvrije werken echter niet. In de wet is een zogenoemde ‘excessenregeling’ ingesteld, want men kan bouwsels maken die ‘in ernstige mate in strijd zijn met redelijke eisen van blad 224



Bijlagen welstand’, en wel zodanig dat het stadsdeel zich genoodzaakt voelt om in te grijpen. De eigenaar wordt dan verzocht het uiterlijk van het bouwsel aan te passen, ondanks het feit dat het bouwvergunningsvrij is. In de praktijk is het verstandig altijd de plannen voor gevelwijzigingen bij de betreffende dienst te melden, dit om te voorkomen dat achteraf na het uitbrengen van een aanschrijving de veranderingen ongedaan moeten worden gemaakt.

Welstand en bestemmingsplannen In Amsterdam is het welstandsbeleid een gezamenlijke verantwoordelijkheid van de centrale stad en de stadsdelen. Het stadsdeel is verantwoordelijk voor het (laten) ontwikkelen en vaststellen van stedenbouwkundige plannen en bestemmingsplannen. In het bestemmingsplan legt het stadsdeel regels vast voor de ruimtelijke ordening. Deze plannen zijn bindend. Daar staat precies in welke bestemming de grond heeft, bijvoorbeeld woningbouw, industrie, winkels, recreatie of kantoren. Die verschillende bestemmingen staan op een kaart aangegeven. Het plan geeft bouwen gebruiksvoorschriften die bij de verschillende bestemmingen horen en regelt de omvang van de bebouwing (bouwhoogte en maximale oppervlakten). Alhoewel de wet (artikel 12, derde lid van de Woningwet) uitgaat van voorrang van bestemmingsplanvoorschriften boven welstandscriteria is het van groot belang om bestemmingsplan en welstandsnota op elkaar af te stemmen. De Commissie voor Welstand en Monumenten kan hierbij desgevraagd als adviseur optreden maar kan ook ongevraagd een advies uitbrengen.

Relatie Commissie voor Welstand en Monumenten en welstandsnota’s Is het uiteindelijk Burgemeester en Wethouders, of het Dagelijks Bestuur van een stadsdeel dat de vergunningen verstrekt, of plannen goedkeurt, de advisering over de visuele kwaliteit van de plannen gebeurt door de Commissie voor Welstand en Monumenten. De stadsdelen (uitgezonderd Zuidoost) hebben er de voorkeur aan gegeven in Amsterdam met één commissie te werken. Hierdoor is het mogelijk de benodigde deskundigheid te bundelen. Bovendien komt de stedenbouwkundige en architectonische samenhang van de stad hierdoor beter tot haar recht. De Commissie voor Welstand en Monumenten is gesplitst in drie commissies. Globaal zijn de werkgebieden van de drie subcommissies als volgt: I. de oude stad binnen de Singelgracht, II. de 19de-eeuwse Ring en de Gordel 20-40, III. Algemeen Uitbreidingsplan (westelijk deel), Zuidoost, Amsterdam-Noord en het Westelijk Havengebied. De Woningwet vereist dat de beoordeling van bouwplannen voor buitenstaanders ‘toetsbaar’ moet zijn. Iemand die een bouwvergunning aanvraagt moet van te voren kunnen weten binnen welk beleidskader de Commissie het ontwerp beoordeelt en waar in het bijzonder op wordt gelet. Daartoe stellen de stadsdelen welstandsnota's vast waarin zo objectief als mogelijk is vastgelegd aan welke criteria een bouwaanvraag moet voldoen. De beschrijvingen in deze kadernota zijn in overleg met de stadsdelen door de centrale stad opgesteld en vormen de grondslag voor het ontwikkelen van de welstandsnota’s in ieder afzonderlijk stadsdeel. Vanwege de diversiteit van bouwplannen zal het onmogelijk zijn voor alle initiatieven eenduidige richtlijnen voor de beoordeling op te stellen. Het is zelfs onwenselijk, want er moet ruimte blijven voor de dynamische processen die in een stad plaatsvinden. In de bijlagen zijn bijdrages opgenomen over het beleid van het bureau Monumenten & Archeologie en de stand van zaken rond de beeldende kunst in de openbare ruimte die van dienst kunnen zijn bij het maken van de welstandsnota’s maar die strikt genomen niet behoren tot de kadernota.

Het toetsingsproces Bij het toetsingsproces wordt gebruik gemaakt van het in de welstandsnota's van de stadsdelen vastgelegde beoordelingskader. Daarnaast wordt getoetst aan de in welstandsnota's opgenomen criteria. De beoordeling door de Commissie voor Welstand en Monumenten vindt overigens niet alleen plaats vanuit de in de Welstandsnota vastgelegde criteria. Er blijft ruimte voor een subjectief element, namelijk de interpretatie van de gezamenlijke commissieleden over wat zij binnen het beleid passend vinden. Bij de beoordeling gaat men als volgt te werk: a. Eerst wordt nauwkeurig gekeken naar de ligging in de omgeving. Daarbij komen elementen aan de orde als: bouwhoogte, positionering, ontsluiting en vormgeving van de onderpui in verband met de directe beleving vanuit het openbare gebied. b. Vervolgens wordt steeds dieper op het plan ingegaan. Daarbij gaat het om: de zorgvuldigheid die uit het ontwerp spreekt, de uitstraling (hoe vertoont het ontwerp zich naar buiten) en het ontwerp als vertaling van het programma. c. Rekening houdend met de voorafgaande waarnemingen, wordt tot slot gekeken naar de architectonische detaillering van het ontwerp. Daarbij gaat het dan om: de gevelopbouw en versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 225

Bijlagen

het kleuren materiaalgebruik.

Bij het opstellen van hun welstandsbeleid laten de stadsdelen zich leiden door het in deze nota vastgelegde beoordelingskader. De beschrijving van de ruimtelijke systemen kent dan ook de steeds terugkerende paragrafen ‘Stedenbouwkundige voorgeschiedenis’ en 'Kenmerken van het ruimtelijk systeem’ die het objectieve deel van het beoordelingskader vormen. De paragraaf met ‘Overwegingen en aanbevelingen’ bevat de huidige opvattingen over de aspecten waar bij de beoordeling speciaal op zou kunnen worden gelet. Samen vormen deze paragrafen het kwalitatieve kader voor de welstandsnota.

Waarderingskaarten Een van de elementen om de ruimtelijke systemen goed te kunnen beschrijven is de waarderingskaart, waarin de architectonische en of stedenbouwkundige kwaliteiten worden beschreven en geclassificeerd. Verschillende stadsdelen hebben gezamelijk het initiatief genomen om met behulp van zulke waarderingskaarten tot afstemming van het beleid te komen. De toegekende ordes van de waarderingskaarten vormen de basis van het welstandbeleid.

Waarderingssysteem architectonische ordes - stedenbouwkundige zones Het waarderingssysteem in de Atlas 19de-eeuwse Ring en de Atlas Gordel 20-40 is opgebouwd uit een architectonische en een stedenbouwkundige component: respectievelijk de zones en de ordes, oplopend van een Basisorde of zone tot Orde 1 of Zone A. De architectuurorde is een ‘rapportcijfer’ voor de afzonderlijke gebouwen. De zone geeft de waardering aan voor een stedenbouwkundige ruimte. De toevoeging ‘Basis’ betekent dat er geen meerwaarde is vastgesteld. Als die waarde er wel is, volgt een Orde 3- of Zone C-waardering. Een Orde 2 of Zone B wordt toegekend als bovendien een specifieke, bijzondere kwaliteit aanwezig is. Orde 1, tenslotte, geeft aan dat sprake is van een (beoogd) Rijks- of Gemeentelijk monument. Zone A betekent dat de stedenbouwkundige ruimte het niveau heeft van een beschermd stadsgezicht. De architectonische orde kan door een stedenbouwkundig accent worden beïnvloed. Een grote waarde wordt toegekend aan de samenhang tussen architectuur en stedenbouw. Van deze samenhang is sprake als de architectonische invulling van het stedenbouwkundig plan uit de periode van de eerste aanleg stamt. Stadsdeel Centrum kent eveneens waarderingskaarten waarbij geen aparte zonering voor de stedenbouwkundige kwaliteiten is ingevoerd, maar de stedenbouwkundige kwaliteit wel meetelt in de waardering van de architectuur. De waarderingskaarten zijn inmiddels vastgesteld en worden opgenomen in de nieuwe bestemmingsplannen. De Atlas Gordel 20-40 is in 2000 gepresenteerd. Naar verwachting zal de nota Atlas Gordel 20-40 opgenomen worden in de welstandsnota’s van de betreffende stadsdelen. De waarderingskaarten voor de 19de-eeuwse Ring zijn in een afrondingsfase en zullen naar verwachting worden opgenomen in de stadsdeelnota’s. Ook voor de Westelijke Tuinsteden zijn waarderingskaarten gemaakt. Deze zullen in het najaar van 2003 worden vastgesteld. Naast overeenkomsten in stedenbouw en architectuur in de vorm van waarderingskaarten kunnen ook thema’s als wonen op het water, uitbreidingen op daken, zichtlijnen en de inrichting van de openbare ruimte onderwerp van gezamenlijke aanpak zijn. In de digitale versie van deze Kadernota voor de welstandsbeoordeling in Amsterdam vindt u links naar de vastgestelde waarderingskaarten.

blad 226



Bijlagen

2. Ruimtelijke systemen

Uitgangspunten Een kenmerk van Amsterdam is, dat de stad is opgebouwd uit vrij grote samenhangende gebieden. De historische groei is zeer herkenbaar, ook waar delen van de stad overschreven zijn en nieuwe bouwwerken tot stand zijn gebracht. De verschillende gebieden hebben een eigen karakter met uiteenlopende hoogtepunten op stedenbouwkundig en architectonisch gebied. Steeds is het een opmerkelijke en vaak ook aangename ervaring om van het ene gebied naar het andere te gaan. Dit ritme van opeenvolgende te ervaren hoogtepunten is zeer gewaardeerd en maakt ook dat elk onderdeel van de stad zijn waarde heeft. Niet alleen de hoogtepunten, zoals de oude en jonge monumenten zijn het waard om behouden te blijven, juist het patroon dat ten grondslag ligt aan dit ritme dient in stand te blijven. Ook minder karakteristieke gedeeltes kunnen in het geheel een belangrijke betekenis hebben. Een ander uitgangspunt is dat de stad met eigentijdse ogen is beschouwd. Het gaat om het hier en het nu. Een oud gebouw is niet per definitie meer waard om behouden te blijven dan een minder oud gebouw. Het gaat niet om de waardering uitgedrukt in een subjectieve term als schoonheid maar er wordt gekeken naar de intrinsieke en extrinsieke waarden van een object in een bepaalde context.

Het patroon van de stad Belangrijk is het onderkennen en benoemen van het patroon van de stad, waarbinnen al deze initiatieven kunnen harmoniëren. Onderscheiden zijn vijftien ruimtelijke systemen, die kunnen variëren van gebieden die op grond van stedenbouwkundige en architectonische kenmerken een samenhangende eenheid vormen, tot stedelijke scharnierpunten of gebieden in verhevigde ontwikkeling. Binnen een ruimtelijk systeem vertonen het bebouwd en onbebouwd gebied en het gebruik van dat gebied een bepaalde herkenbare samenhang. Ruimtelijke systemen hoeven niet noodzakelijkerwijs aaneengesloten gebieden te zijn. Eenzelfde patroon kan op verschillende plekken voorkomen. Aan een ruimtelijk systeem ligt een bepaalde ordening ten grondslag, een patroon dat ofwel gedurende een jarenlang proces is gegroeid, of het is gebaseerd op een samenhangend ontwerp. Het zijn voor iedereen gemakkelijk te onderscheiden gebieden waarin een aantal karakteristieken in een zekere samenhang steeds weer te onderkennen is. Is een patroon eenmaal ingeburgerd, dan heeft dit consequenties voor ieder bouwinitiatief in dat gebied. Iedere ingreep is onontkoombaar een reactie op het daar aanwezige patroon. De gecreëerde vormen worden voortdurend aangepast, soms gedeeltelijk uitgewist en overschreven, soms vanwege hun bijzondere kwaliteit bevroren en beschermd.

Wijzigingen ten opzichte van De Schoonheid van Amsterdam In de jaren negentig heeft de Commissie voor Welstand en Monumenten in samenspraak met de stadsdelen in de vorm van de publicatie De Schoonheid van Amsterdam een referentiekader opgesteld dat wordt toegepast bij het beoordelen van bouwplannen. Aangezien de Commissie een wettelijk vastgestelde taak heeft – moest er inzicht zijn in het kader waarbinnen zij oordeelde. Dat kader moest in hoofdlijnen bestuurlijk worden vastgelegd. De eerste uitgave onder de naam De Schoonheid van Amsterdam verscheen in 1995, een actualisering in 1999. In 1995 lag de nadruk op de beschrijvingen van de ruimtelijke systemen, waarna aan de uitgave van 1999 de beschrijvingen van de buurten binnen een ruimtelijk systeem is toegevoegd. Met de wetswijziging van het welstandsbeleid is deze Kadernota uit 2003 in opzet vergelijkbaar met de versie uit 1995. De nota beperkt zich tot het beschrijven van de ruimtelijke systemen die samen het mozaïek van de stad vormen terwijl de buurtbeschrijvingen worden opgenomen in de welstandsnota’s van de stadsdelen afzonderlijk. Daarnaast is een belangrijk verschil met de twee voorafgaande uitgaven van De Schoonheid van Amsterdam dat niet de Commissie zelf aan het woord is maar dat de tekst een gemeentelijke nota is die de stad beschrijft vanuit de intrinsieke kwaliteiten van ieder ruimtelijk systeem. Bij de beschrijvingen worden smaakoordelen over nieuwe bouwinitiatieven buiten beschouwing te laten. Bij de actualisering van de verschillende ruimtelijke systemen zijn een aantal wijzigingen doorgevoerd. Ten eerste is ten behoeve van de helderheid gekozen voor het gebruik van de term van ruimtelijke systemen voor alle verschillende in de tekst benoemde patronen. Het eerdere onderscheid tussen stedelijk ruimtelijk systeem, met negen subparagrafen, gesuperponeerde systemen, kantoren en bedrijfsterreinen, perifere groengebieden en gebieden in verhevigde ontwikkeling is voor de leesbaarheid ‘gladgestreken’ tot in hiërarchie naast elkaar staande ‘ruimtelijke systemen’. Daarnaast is besloten om een ruimtelijk systeem toe te voegen, door opsplitsing van het hoofdstuk Post-AUP. De beschrijving van het Post-AUP is teruggebracht tot wat is beschouwd als de uitloper van het AUP, wat vorm heeft gekregen in grootschalige wooncomplexen als de Bijlmermeer met de honingraatflats. De stedelijke nieuwbouwwijken die in Zuidoost (Holendrecht) maar ook in Noord (Banne Buiksloot) vanaf eind jaren zestig verrezen, en in de kern sterke overeenkomsten vertonen met Venserpolder en Nieuw Sloten in De Aker, zijn samengebracht in een eigen ruimtelijk systeem, de ‘Laat twintigste-eeuwse nieuwbouwwijken’. Een derde verschil met de nota van 1999 is dat deze nota zich primair richt tot de stadsdeelbesturen en niet tot het publiek. In deze nota zijn de structurerende principes van de stedelijke visuele kwaliteit vastgelegd voor de welstandsnota’s van de stadsdelen.



blad 227

Bijlagen De kaders bij de grotere (her)ontwikkelingsprojecten en bouwwerken met een bijzondere functie In het algemeen ligt het accent in de samen te stellen welstandsnota’s op het geven van welstandscriteria voor de veel voorkomende kleine bouwplannen en de kleine en middelgrote projecten die zich voegen binnen de bestaande ruimtelijke structuur. De welstandscriteria voor deze ingrepen worden mede gebaseerd op de hierna beschreven ruimtelijke systemen, zoals die in de bestaande situatie wordt aangetroffen. De welstandscriteria bij de grotere (her)ontwikkelingsprojecten die door de centrale stad worden ontwikkeld, hebben in principe een tijdelijk karakter. Zolang de ontwikkeling duurt worden specifieke welstandscriteria gebruikt, die het beste per project kunnen worden opgesteld in het kader van de stedenbouwkundige planvoorbereiding en de planologische procedures. In de welstandsnota voor de grootstedelijke projecten die door de centrale stad wordt opgesteld, worden hiervoor afzonderlijke procedures ingericht. Het gaat hierbij niet altijd om nieuwbouwlocaties, ook herstructurering kan aan de orde zijn. De criteria zijn in de ontwikkelingsfase vrij algemeen van aard met het vastgestelde stedenbouwkundig programma als kader. Dit om de ontwerpvrijheid van de architecten niet onnodig te beperken. Is de ontwikkelingsfase afgerond dan kunnen reguliere welstandscriteria gericht op het beheer van het gebied worden vastgesteld. De feitelijk gerealiseerde architectuur en stedenbouw vormen dan de context voor de beheercriteria. Deze methodiek kan ook door de stadsdelen worden toegepast bij grotere (her) ontwikkelingsprojecten die zonder tussenkomst van de centrale stad worden gerealiseerd. Deze kadernota beoogt te bereiken dat bouwprojecten buiten de (her)ontwikkelingsgebieden zich voegen in de bestaande ruimtelijke structuur. Dat betekent uitdrukkelijk niet dat contrasten zijn uitgesloten. Zij moeten echter een beredeneerd uitvloeisel zijn van de bijzondere functie van het gebouw of het bouwwerk. Dissonanten mogen weloverwogen en als expressie van een bijzondere functie worden toegepast.

blad 228



Bijlagen 1. Het gebied binnen de Singelgracht (1.01 - 1.12) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Stadshart De middeleeuwse kern van Amsterdam vormde zich op het stelsel van dijkstraten langs de Amstel: WarmoesstraatNes en Nieuwendijk-Kalverstraat. Na de aanleg van de dam in de Amstel werden de burgwallen aangelegd ten behoeve van waterbeheersing en bouwgrond. Veel van de dwarsverbindingen tussen de Amstel, de dijkstraten en de burgwallen werden gevormd door smalle stegen. In veel stegen staan alleen zijgevels van gebouwen, maar er is ook een groot aantal stegen waar nog bebouwing te vinden is met de voorgevel aan de steeg. Deze is (onder meer) om stedenbouwhistorische redenen van groot belang. In de loop van de eeuwen vormde zich aan de huidige Prins Hendrikkade een monumentaal waterfront. Na de aanleg van de Stationseilanden in de negentiende eeuw ontstond een nieuw waterfront langs de De Ruijterkade. Aan de Oude Zijde kent het stadshart een nog grotendeels middeleeuwse structuur van burgwallen, straten en stegen, met een vrij homogene, kleinschalige bebouwing op smalle, diepe percelen. Aan de Nieuwe Zijde is met de aanleg van de Raadhuisstraat, de demping van de burgwallen en de bouw van het Centraal Station een periode aangebroken van cityvorming, die gepaard ging met een golf van sloop en nieuwbouw. De zeventiende en achttiendeeeuwse bebouwing wordt hier op veel plaatsen onderbroken door gebouwen met typisch negentiende-eeuwse binnenstadsfunctie. De banken, warenhuizen, hotels, kantoorgebouwen en krantenredacties brachten hun corporate identity over, vaak door middel van uitbundige architectuur. Tussen de oudere monumenten staat een collectie gebouwen die door hun schaal en opvallende architectuur niet altijd evenveel samenhang vertonen met de straatwand.

Nieuwmarkt De Nieuwmarktbuurt is in de loop van de zestiende eeuw buiten de stadsmuren ontstaan als havengebied: de Lastage. Bij de stadsuitleg van 1586 werd de Lastage herverkaveld, waarbij het havengebied werd getransformeerd tot een stadsdeel een gemengde woonen werkfunctie. De bebouwing is zeer heterogeen, mede door de aanwezigheid van veel bedrijven. In de jaren dertig zijn hier veel grote panden in traditionele stijl gebouwd. Rondom het metrotracé is alle oude bebouwing gesloopt en vervangen. Voor het overige is de buurt grotendeels onaangetast. Het Waalseiland werd rond 1640 aangelegd en bebouwd met grote grachtenhuizen.

Haveneilanden De dijk langs het IJ is bepalend geweest voor de morfologie van de binnenstad; binnen de dijk lag de stad, buiten de dijk de zeehaven. Hier werd in de zestiende en zeventiende eeuw een archipel van haveneilanden aangelegd. De haven liep altijd voorop in de stadsontwikkeling. Uitbreiding van het havenareaal is meermalen aanleiding geweest de stad uit te breiden. Ook in de stedenbouwkundige methodiek liep de haven vooruit op de stad. Hier werd voor het eerst een mathematische systematiek van stadsplanning toegepast, met rechte straten en orthogonale verkaveling. Hier werden gesloten bouwblokken gecombineerd met stroken woningbouw en werfterreinen die zowel over de weg als over het water werden ontsloten. De haveneilanden kennen een specifieke stedenbouwkundige structuur en bebouwing, die op sommige plaatsen nog herkenbaar is. De dynamiek in het havengebied leidde al in de zestiende eeuw tot de eerste gevallen van herontwikkeling: verouderde havengebieden werden bij de stad getrokken en getransformeerd tot woongebied, terwijl nieuwe, grotere haveneilanden in het IJ werden aangelegd. De reeks eilanden begon aan het einde van de zestiende eeuw met Uilenburg, Valkenburg en Rapenburg, de oude oostelijke eilanden, aangelegd aan de oostelijke stadsgrens. Werven werden gecombineerd met woningbouw op een zeer krappe verkaveling. Op Uilenburg is de oorspronkelijke structuur in de jaren twintig met de krotopruiming deels gewijzigd, waarbij twee straten werden samengevoegd tot de Nieuwe Uilenburgerstraat. Het eiland Valkenburg is met de aanleg van de IJtunnel grotendeels van de kaart gevaagd. Rapenburg is door de tunnel doormidden gehakt; de beide overgebleven gedeelten van het eiland refereren in hun kleinschalige bebouwing nog duidelijk aan het verleden als havenbuurt. De westelijke eilanden werden vanaf 1610, nog geen twintig jaar na de aanleg van de oude oostelijke eilanden aangelegd als nieuw havengebied. Woon- en pakhuizen kwamen in het midden van de eilanden. Aan de kades kwamen werven. Vooral op het Prinseneiland is deze structuur nog grotendeels onaangetast: midden op het eiland liggen monumentale pakhuizen, terwijl aan de randen, op de kades, een minder permanente, en dus vaak nieuwe bebouwing van werven en bedrijven te vinden is. Op het Bickerseiland en het Realeneiland zijn grote delen van de bebouwing afgebroken voor de stadsvernieuwing. De Oostelijke Eilanden, Kattenburg, Wittenburg en Oostenburg, zijn rond het midden van de zeventiende eeuw aangelegd. Vooral de Admiraliteit op Kattenburg en het VOC-complex op Oostenburg waren van een enorme schaal. De meeste oude bebouwing is er gesloopt, en de stadsvernieuwing heeft de stedenbouwkundige structuur op veel punten gewijzigd.

De zeventiende-eeuwse stadsuitbreidingen In de zeventiende eeuw werd Amsterdam in twee fasen (1612 en 1663) van verschillende, maar op zich sterk planmatige stedenbouwkundige structuren, die vanuit het westen in de loop van de tijd in oostelijke richting werden bebouwd. Hier werd stedenbouw op mathematische grondslag bedreven. Dit resulteerde in orthogonale bouwblokken met waar mogelijk een regelmatige parcellering. Tegen het stadshart aan werden de grote grachten aangelegd. Functie en karakter van de grachten zijn grotendeels afhankelijk van de ligging ten opzichte van het centrum. Tegen het stadshart lagen de woongrachten; naarmate een gracht verder van het centrum lag, werden meer werkfuncties toegelaten. De Prinsengracht was de belangrijkste doorlopende verkeerstangent. Dit verschil in functies is nog steeds te zien in de bebouwing van de grachten. Aan de Herengracht zijn vrijwel alleen monumentale, vaak dubbelbrede woonhuizen te vinden. Hier is vrijwel ieder pand monument. Aan de Keizersgracht en vooral aan de Prinsengracht is het aandeel monumenten kleiner, en het aandeel nieuwbouw iets groter. De radiale straten zijn over het algemeen de winkelstraten. De meeste radialen hebben nog grotendeels de oude structuur en bebouwing, andere, zoals de Leidsestraat en de Nieuwe Spiegelstraat, is in de negentiende eeuw van nieuwe, soms grootschalige en monumentale winkels voorzien. Door de overheersende winkelfunctie is hier en daar versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 229

Bijlagen langdurige verwaarlozing van de verdiepingen boven de begane grond te zien. De ‘nieuwe’ radialen Vijzelstraat en Raadhuisstraat zijn typisch architectonische doorbraken, omgeven door grootschalige negentiende- en vroeg twintigste-eeuwse gebouwen; de meeste hiervan zijn rijksmonument. Buiten de grachtengordel, tegen de stadsrand aan, werden in de zeventiende eeuw de minder chique wijken gebouwd. Dit is te zien aan de kleinere kavelmaat, het ontbreken van monumentale woonhuizen en het grotere aandeel bedrijfsbebouwing. In de Jordaan is in veel straten het stadsbeeld de afgelopen vijfentwintig jaar sterk gewijzigd door de stadsvernieuwing ,vooral tussen de Lindengracht en de Egelantiersgracht en tussen de Rozengracht en de Passeerdersstraat. De stadsvernieuwing was niet zozeer gericht op architectonische kwaliteit en inpassing van nieuwbouw in de gevelwand, maar vooral op technische kwaliteit van woning en woonomgeving en op herstel van het stedelijk weefsel. Dat geldt ook voor het noordelijk gedeelte van de Haarlemmerbuurt. De stadsuitbreiding van 1663 werd vanuit het westen in oostelijke richting volgebouwd. Ten oosten van de Amstel was de grond minder gewild en dus goedkoper. Dit verklaart het grote aantal hofjes in het gebied tussen de Nieuwe Herengracht en de Nieuwe Prinsengracht. De doorbraak over de Weesperstraat en de aanleg van het UvA-dek hebben in de jaren zestig een grote schaal geïntroduceerd. De Plantage ligt in het oostelijk deel van de zeventiende-eeuwse uitleg. Het gebied bleef lange tijd onbebouwd. De grond werd niet verkocht, maar bestemd tot tuin en verhuurd. Pas rond het midden van de negentiende eeuw werd het bebouwd, voor het overgrote deel met woningen. Dit leidt tot een nog vrij homogeen architectonisch beeld van min of meer rijk geornamenteerde woningbouw in grotere ensembles. Artis neemt een nog altijd groeiend gebied in beslag. Het Kadijkengebied werd in de zeventiende eeuw aangelegd als havengebied langs de Nieuwe Vaart.

Singelgrachtzone Tot in de negentiende eeuw werd Amsterdam omgeven door vestingwerken. Vanaf 1830 werd begonnen met de slechting van de wallen en de bebouwing op ad hoc-basis van de vrijkomende gronden. De meeste bebouwing in de Singelgrachtzone dateert uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Monumentale gebouwen met openbare functies, zoals de stadsschouwburg, warenhuizen, voorzieningen, scholen en dergelijke worden afgewisseld met woningbouw waarvan de typologie afhankelijk is van de ligging in de stad. Zo zijn bij de haven, in de Planciusbuurt en de Czaar Peterbuurt en in grote delen van de Marnixstraat - in aansluiting op de Jordaan - arbeiderswoningen gebouwd, en in de buurt van het Raamplein, Leidseplein, Weteringschans, en Stadhouderskade riante woningen en villabouw. Alle niet-vrijstaande woningbouw in de Singelgrachtzone kenmerkt zich door een relatieve homogeniteit in de architectuur, vooral vanwege het feit dat in grote bouwstromen en grote ensembles werd gebouwd.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem De Amsterdamse binnenstad is een van de mooiste, grootste en best bewaarde historische binnensteden van Europa. Grote naoorlogse stedenbouwkundige ingrepen in de binnenstad zijn beperkt gebleven tot enkele verkeersdoorbraken en de stadsvernieuwingsgebieden, vooral in de Jordaan, de Haarlemmerbuurt, de Nieuwmarkt en op de Oostelijke Eilanden. De binnenstad is een samenhangend stelsel van stedenbouwkundige structuren, ontstaan als samenspel van ondergrond en stedenbouwkundige ingreep. Over het algemeen vinden we gesloten bouwblokken, waarin de historische parcellering nog aanwezig is. Buitendijks werd in de zestiende en zeventiende eeuw een archipel van haveneilanden aangelegd, waarvan de specifieke structuur en bebouwing deels nog als zodanig herkenbaar is. Het IJtunneltracé wijkt in structuur, schaal en bebouwing sterk af van de rest van de binnenstad. Er bestaat een sterke samenhang tussen de structuren en het architectonisch beeld. Door de kleinschalige (eigendoms)structuur van parcellering en bebouwing is het kenmerk van de binnenstad een langzame transformatie, waarbij nieuwe functies geleidelijk en perceelsgewijs in het bestaande stedelijk casco worden ingepast. De bebouwing van de stad weerspiegelt een grote diversiteit aan architectuuropvattingen. Maar de combinatie van gemeenschappelijke kenmerken binnen de individualiteit van de architectuur, die bijna overal past in de historische parcellering, maakt de binnenstad tot een eenheid. In deze context past omzichtigheid en terughoudendheid.

Overwegingen en aanbevelingen De binnenstad van Amsterdam werd in 1999 aangewezen als beschermd stadsgezicht. In het kader van de Vernieuwingsoperatie Bestemmingsplannen is een nieuwe bestemmingsplansystematiek ontworpen, die expliciet rekening houdt met het beschermd stadsgezicht, door conserverend om te gaan met de bebouwing en flexibeler met de toegestane functies. Op grond van de aanwijzing is verder een waarderingskaart voor de bebouwing van de binnenstad opgesteld en vastgesteld. Deze is van groot belang voor het welstandsbeleid. Bij nieuwbouw en verbouwingen staat de interpretatie van de stedenbouwkundige context voorop. Gebouwen dienen zich te voegen in hun omgeving; schaal, parcellering en gevelcompositie dienen te passen in de gevelwand. Het zoeken van contrast in architectuur moet een beredeneerd uitvloeisel zijn van de bijzondere functie van een gebouw.

blad 230



Bijlagen 2. Historische kernen, linten en fragmenten in stedelijke gebieden (2.01 - 2.14) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Historische kernen en linten Historische kernen en linten zijn vóór 1900 ontstaan buiten de toenmalige stad. De bebouwing is opgetrokken langs bestaande structuren zoals een dijk of een polderweg, bij een sluis, een kerk of een haventje. Historische kernen en linten kunnen onderling sterk van karakter verschillen. Onder dit gebiedstype valt zowel de dicht aaneengesloten kleinschalige bebouwing die is ontstaan als dorp op een kruispunt van wegen (het dorp Sloten ontstaan in de vroege middeleeuwen rond een kerk in het veen, en de middeleeuwse veennederzettingen Zunderdorp, Holysloot en Ransdorp), de dicht bebouwde, langgerekte dorpslinten in Amsterdam-Noord (bijvoorbeeld Buiksloterdijk en Nieuwendammerdijk), en de linten die nog steeds bestaan uit vrijstaande boerderijen en kleinere huizen in een vrij open gebied (bijvoorbeeld in Waterland en delen van de Osdorperweg en de Lutkemeerpolder). In de loop der tijd is een deel van deze bebouwing in het stedelijk gebied opgenomen (bijvoorbeeld de linten in de Akerpolder, nu Nieuw-Sloten en delen van de voormalige Waterlandse Zeedijk in Noord). Wel is de oudere herkomst nog duidelijk afleesbaar, zowel door de prominent aanwezige structuur - vaak een dijk - waar de panden langs gebouwd zijn, als door het historische uiterlijk van de bebouwing, dat duidelijk afwijkt van de uitbreidingsgebieden eromheen. Het bebouwingspatroon is vaak grillig en blijft dan onafhankelijk van de omgeving.

Historische fragmenten in stedelijke gebieden De meeste historische poldergrenzen en waterlopen zijn opgeslokt door de stad. Wat wel is gebleven zijn de historische fragmenten, de zichtbare restanten van historische landschappen, landschapselementen en oude bebouwingspatronen die ingehaald werden door de tijd en die nu opgenomen zijn in een nieuwe stedelijke context. Ze zijn van agrarische oorsprong en hebben een andere maat en schaal dan de nieuwere omgeving. Het gaat dan bijvoorbeeld om het weilandje De Vrije Geer bij Sloten, het Huis te Vraag met omliggend gebied en het veengebied bij begraafplaats St. Barbara aan de Zuider IJdijk. Prestedelijke bebouwing ligt bijvoorbeeld in de Bellamybuurt en aan de Slatuinenweg. Ook de polderhuizen in de Pijp en in Oost aan weerszijden van de Amstel zijn er voorbeelden van. Deze pandjes liggen nog op het polderniveau; ze zijn gebouwd voordat het omliggende polderland door een laag zand werd bedekt om bouwrijp te worden gemaakt. De fragmenten in de Watergraafsmeer zijn van later datum en van een ander karakter. Hier werden in de achttiende eeuw veel buitens, tuinen en hofsteden aangelegd; een ware lusthof waarvan het buiten ‘Frankendael’ nog steeds getuigt.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem Historische kernen en linten Bij de meeste historische kernen en linten gaat het om bebouwing die sterk bepaald wordt door de kenmerken van de landschappelijke ondergrond. Vaak hebben ze een lineair karakter door de ligging aan een polderdijk of aan een landof waterweg. De bebouwing van kernen en linten staat vaak in de rooilijn; wanneer er een voortuin is neemt de erfafscheiding de rooilijn over. Wel is er veel privé-ruimte in de vorm van tuinen en erven voor, achter of tussen de bebouwing. Openbaar en privé zijn duidelijk van elkaar gescheiden door een muurtje, haag of hek. Typerend voor historische kernen en linten is dat er pand voor pand is gebouwd, veelal door of in opdracht van de eigenaren zelf. De huizen kunnen daarom verschillen van vorm, massa, materiaalgebruik en kleur. Ze dateren uit verschillende tijden, zijn in verschillende stijlen gebouwd en de dakcontour verspringt. Diversiteit is dus de norm. Linten kunnen bestaan uit boerderijen, arbeiders- of middenstandswoningen, winkels, kleine bedrijfjes en bijzondere bebouwing zoals kerken. De oudere bebouwing heeft een eenvoudige, traditionele vormgeving met zorgvuldig materiaalgebruik en detaillering. Daarvan zijn de meer prestigieuze panden (bijvoorbeeld aan de Nieuwendammerdijk) voorzien van fraai bewerkte topgevels. De meeste lintbebouwing is nog steeds bescheiden van omvang en zelden meer dan een of twee lagen met kap. Veel van de kleinere panden zijn daarom vergroot door open aanbouwen en forse dakkapellen (dijklinten in Noord, Osdorperweg). In de tuin/erf staan nogal wat bijgebouwen en kleine bedrijfsruimten. Ook de bebouwing in de verdichte historische kernen is traditioneel van karakter. In een aantal gevallen komen nog houten gevels inclusief karakteristieke kleurtoepassingen voor. Zeer kenmerkend is de functiemenging: wonen, winkels en kleine bedrijfjes stonden naast elkaar. Vrijwel alle winkels zijn nu tot woonhuis verbouwd. Historische fragmenten in stedelijke gebieden Ook historische fragmenten worden bepaald door de kenmerken van de landschappelijke ondergrond. Kenmerkend is echter dat het fragment geïsoleerd is komen te liggen in een nieuwe omgeving; het fragment is afgesneden van de oorspronkelijke ruimtelijke context.

Overwegingen en aanbevelingen Historische kernen en linten Historische kernen en linten houden de geschiedenis van de stad afleesbaar; cultuurhistorisch gezien zijn ze van groot belang. Bovendien zijn ze essentieel voor de herkenbaarheid van het gedeelte van stad en ommeland waarin ze versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 231

Bijlagen liggen. Op de stad als geheel heeft de aanwezigheid van dit soort linten, die vaak ook recreatieve routes zijn, een ‘ontspannende’ werking. Wonen aan linten en in kernen is dan ook zeer gewild. Sommige dorpen zijn van rijkswege beschermd dorpsgezicht, zoals Ransdorp, Zunderdorp en Holysloot. Daar staan bovendien nogal wat monumenten, evenals trouwens in andere kernen en linten. Van belang is in de eerste plaats de structuur waar de bebouwing aan ligt (dijk, kruispunt van wegen, bij een kerk of een sluis). Karakteristiek zijn verder de kleinschaligheid, de diversiteit en het historische karakter van een groot deel van de bebouwing. Worden er teveel panden door nieuwbouw vervangen en wordt de schaal ontkend, dan kan een omslagpunt worden bereikt waardoor het lint niet meer als zodanig herkenbaar is. Bij de meer landelijke linten is het doorzicht tussen de gebouwen door belangrijk, evenals de herkenbaarheid van de landschappelijke onderlegger: wordt een bouwlocatie tegen de dijk aan opgehoogd, dan worden de niveauverschillen genivelleerd. Het inspelen op het historische landschap is van groot belang. Karakteristiek is bovendien de individualiteit: ieder gebouw heeft een eigen gezicht en een eigen verschijningsvorm; ambachtelijk materiaalgebruik en zorgvuldige detaillering maken daar deel van uit. Tot op zekere hoogte kan het lint plaats bieden aan gebouwen van verschillende bouwstijlen, afmetingen, hoogtes en materialen. Wel ontlenen afzonderlijke panden hun waarde mede aan hun rol en plaats in het geheel: de rol van één kraal in een bonte ketting, waarvan de kralen wel bij elkaar passen. De kralen worden bijeen gehouden door het snoer: de continuïteit van de structuur waarlangs is gebouwd (dijk, weg, haven) en door de rooilijn, die al of niet bestaat uit erfafscheidingen. Bij de aaneengesloten linten is de continuïteit van de rooilijn van belang, bij de ‘lossere’ linten het zicht tussen de bebouwing door. Historische fragmenten in stedelijke gebieden Landschappelijke historische fragmenten en panden die deel uitmaken van een historisch fragment zouden zoveel mogelijk in stand gehouden moeten worden. Sommige gebouwde historische fragmenten staan op de monumentenlijst; de meeste echter niet en landschappelijke fragmenten evenmin. Bij nieuwbouw wordt aanbevolen in te spelen op de karakteristieken van het betreffende fragment.

blad 232



Bijlagen 3. De 19de-eeuwse Ring (3.01- 3.16) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis De 19de-eeuwse Ring omvat de uitbreiding die ruwweg tussen 1865 en 1920 tot stand kwam en grote delen van de stadsdelen Westerpark, Oud West, Oud Zuid, Oost/Watergraafsmeer en Zeeburg beslaat. In de stadsdelen de Baarsjes en Bos en Lommer behoort alleen de bebouwing langs de Admiraal de Ruyterweg daartoe. De stedenbouwkundige structuur van de19de-eeuwse Ring vindt voornamelijk haar oorsprong in het uitbreidingsplan van 1877, ontworpen door J. Kalff en J.G. van Niftrik. Uitzonderingen vormen gebieden die voor de aanleg al bebouwd waren en op organische wijze tot stand waren gekomen zoals de Bellamybuurt en de bebouwing rond het voormalige stadhuis van Nieuwer Amstel aan de Amsteldijk. Deze zogenoemde prestedelijke gebieden kwamen door annexatie onder het bestuur van Amsterdam. Het plan van Kalff en Van Niftrik was meer een raamwerk dan een gedetailleerd ontwerp en fungeerde als onderlegger in de onderhandeling met particuliere grondeigenaren. Reeds ontworpen plannen zoals die voor de Vondelstraat (P.J.H. Cuijpers, 1865) werden geïntegreerd. Het uitbreidingplan werd op onderdelen gewijzigd wanneer grondexploitanten met voorstellen tot verbetering of verdichting kwamen. Met de annexatie van Nieuwer Amstel in 1896 en Sloten en de Watergraafsmeer in 1921 nam de Gemeente de reeds door deze gemeente vastgestelde plannen over. Zo werd een groot deel van Oud West in voormalig Nieuwer Amstel aangelegd volgens een ontwerp van R.N. Redeker Bisdom. Het uitbreidingsplan volgde nauwlettend de grillige grenslijn tussen Amsterdam en Nieuwer Amstel en voor de opzet van het plan was de aanwezige slotenverkaveling richting gevend. Straten werden over de gedempte sloten gelegd, daartussen rees de bebouwing in gesloten bouwblokken. Dit gebeurde met name in Oud West, in de Pijp en in Oost. In Westerpark waar de straten ruimer van opzet zijn, kwamen de straten dwars op de bestaande verkaveling te liggen en voor de overige delen werden apart plannen ontworpen.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem De structuur van de negentiende-eeuwse uitbreidingen bestaat uit een raster van straten binnen een raamwerk van doorgaande verbindingwegen. De tangentiële hoofdroutes van dit raamwerk zijn de Singelgracht (Nassaukade, Stadhouderskade en Mauritskade) en de Ceintuurbaan. De verbindingen over de Amstel en het Vondelpark kwamen respectievelijk pas in 1903 en 1938 tot stand. Voor de radialen werden overwegend de bestaande uitvalswegen gebruikt waarvan de Haarlemmerweg, de Overtoom en de wegen langs de Amstel de belangrijkste zijn. Tot de nieuwe uitvalsroutes behoorden onder meer de Willemsparkweg en de Ferdinand Bolstraat. Omdat de slotenverkaveling als uitgangspunt diende, zijn binnen de wijken over grote afstand doorlopende straten ontstaan en ook de incidentele knikken in het stratenverloop zijn uit de vroegere landschappelijke structuur te verklaren. De invulling van het raster bestaat uit gesloten bouwblokken die aanvankelijk drie lagen hoog waren (Frans Halsbuurt), maar al snel tot vier en soms vijf lagen reikten. Omdat de bebouwing in handen was van particulieren, gebeurde dit perceelsgewijs. Zeker in het begin, tussen 1865 en 1880, was er nauwelijks samenhang tussen de stedenbouwkundige structuur en de bebouwing. Deze ontstond gaandeweg omdat de bouwmaatschappijen de panden in series van twee of meer lieten ontwerpen. Door middel van erkers en torenopbouwtjes op de hoeken werden stedenbouwkundige accenten in het stadsbeeld aangebracht. De kopbebouwing van zo’n gesloten bouwblok kreeg vaak een symmetrische gevelcompositie. De aan het eind van de eeuw opgerichte woningbouwverenigingen bouwden woningbouwblokken die als één geheel zijn ontworpen. Kenmerkende voorbeelden zijn in stadsdeel Westerpark te vinden. De ruimte van de straten krijgt in de19de-eeuwse Ring door de gelijke bouwhoogten van de blokken een duidelijke beëindiging in de uitkragende dakgoten. Afgezien van het Frederik Hendrikplantsoen, voorzag het plan van Kalff niet in pleinen. Die kwamen er meestal door toedoen van particuliere bouwers. Op kruispunten van straten ontstonden wel pleinvormige ruimtes door het afschuinen van de hoeken. Echte pleinruimtes hebben een sterk gesloten karakter die in het midden of op de hoeken van de wanden worden ontsloten. Denk daarbij aan de drie opeenvolgende pleinen in de Oosterparkbuurt en het Staringplein. De spreiding van de verschillende woningtypen valt samen met de spreiding van de bevolkingsgroepen over de stad. Villa’s, herenhuizen en gestapelde meerverdiepingen huizen zijn te vinden in chique wijken als de Museumpleinbuurt en in het Willemspark. Omdat de gegoede burgerij als eerste uit de binnenstad vertrok, zijn rijk vormgegeven herenhuizen en gestapelde meerverdiepingen woningen te vinden langs de Singelgracht, langs beide oevers van de Amstel en aan de Ruyschkade en de Jacob van Lennepkade. Daarachter verrezen de woningen voor de middenklasse en de arbeiders. De aanwezigheid van water of een park kon ook bepalend zijn voor het type woningen, hetgeen de rijk versierde bebouwing langs het Sarphatipark demonstreert. Eén verdieping hoge arbeiderswoningen zijn nog te vinden in de prestedelijke gebieden. Een nieuw type van bewoning ontstond met de komst van appartementgebouwen, waarvan de belangrijkste aan de De Lairressestraat staan. Het merendeel van de woonbebouwing bestaat echter uit gesloten bouwblokken. Deze verrezen het eerst in de Frans Halsbuurt, daarna in de Dapperbuurt, vervolgens raakten Oost, Watergraafsmeer (in 1921 geannexeerd) Oud-West en Westerpark bebouwd. De laatste delen die tussen 1860 en 1920 bebouwd werden, zijn de bebouwing langs de Admiraal de Ruyterweg en langs de De Lairessestraat en in het noordoost kwart van de Indische buurt. Door de nieuwe bouwverordening zijn de gevels hier breder. Aanvankelijk was de variatie in hoogte groot, zoals in de Frans Halsbuurt te zien is, waar blokken van drie lagen hoog nog veel voorkomen. Na 1880 tellen de woningbouwblokken overwegend vier lagen. De blokken zijn samengesteld uit panden van twee- of drie traveeën breed die uitkomen op een gemeenschappelijke trappenhuis. Deze wordt op zijn beurt weer ontsloten door twee of meer ingangen, al dan niet in de vorm van een portiek. De plattegronden bestaan doorgaans uit een smalle beuk voor de gang en dienstruimtes en een brede beuk voor de leefruimtes. Tot 1905 bevonden zich tussen voor en achter kamer vaak nog alkoven. Mede onder invloed van de Woningwet van 1901 verdween deze ruimte, inclusief de bedsteden en de rug aan rug woningen. De traditionele platversie 1.0 van 1 juli 2004


blad 233

Bijlagen tegrond bleef uitgangspunt, maar deze werd aan de nieuwe bouwverordening aangepast. De breedte van de woning nam toe en trappenhuizen moesten nu direct licht van buiten ontvangen en kwamen zodoende aan de gevel te liggen. Omdat openbare gebouwen in de19de-eeuwse Ring zelden werden gebruikt als een stedenbouwkundige beëindiging van een zichtas of als een dominant van een plein, zijn de bijzondere gebouwtypologieën niet direct te herkennen. Schoolgebouwen en bedrijfsgebouwen werden meestal opgenomen in de straatwanden. Veel scholen werden ook op binnenterreinen van de bouwblokken geplaatst. Zelfs kerken staan veelal niet geïsoleerd, maar zijn in de wand van een bouwblok opgenomen, zodat hun positie alleen door torens en vieringbekroningen kan worden opgemerkt. De Vondelkerk is hierop een belangrijke uitzondering. De Sint Agnes en de Oranjekerk daarentegen voegen zich in het bouwblok. Grootschalige overheidsinstellingen van met name cultuur en onderwijs kwamen wel op zichzelf te staan langs de Singelgracht (Rijksacademie, Tropeninstituut, Universiteitsgebouwen) en aan de Van Baerlestraat (onderdeel van de zgn. Ceintuurbaan: Concertgebouw, Rijkspostspaarbank). Door de perceelsgewijze bebouwing ontstond in de compositie van de straatwanden een sterk verticaal accent. Zij ontlenen een sterke ritmering aan de opeenvolgende vensterpartijen, de portieken, dakkapellen en hijsbalken. Na 1900, wanneer de vormgeving versobert en de sterk plastische ornamentiek verdwijnt, neemt de kracht van de ritmering af, tenzij de opeenvolgende gevels voorzien zijn van erkers en balkons. In de projecten van woningbouwverenigingen komt de nadruk te liggen op de vormgeving van gehele straatwanden of van zelfs het bouwblok als geheel te liggen. De panden waaruit de woningbouwblokken bestaan, maken vaak onderdeel uit van een serie van twee of meer. Tot in de jaren tachtig werd hun zelfstandigheid duidelijk uit een eigen, haaks op de straat staande kap, maar een serie panden kreeg een doorlopende deklaag, parallel aan de straat, meestal plat met een dakschild. Zo’n serie panden kan een zijde van een geheel blok, of zelfs de helft van een blok beslaan. De series zijn herkenbaar aan een gelijke vormgeving en kunnen door middel van een symmetrische compositie een architectonische eenheid vormen. Het middenpand en de beëindigende panden krijgen in zo’n compositie extra nadruk door versiering, risalering of een afwijkende dakkapel. De horizontale opbouw van de panden bestaat in het algemeen uit een driedeling van begane grond met ingangspartij, een middendeel met de woonverdiepingen, duidelijk beëindigd door een dakgoot, en een kapverdieping met bergingen. De horizontale indeling kan versterkt worden met een natuurstenen plint en kordonlijsten en een uitkragende dakgoot. Belangrijk in de vormgeving van veel woningbouwblokken van voor 1900 is de aanwezigheid van winkelpuien. Zij spelen door een regelmatige plaatsing in de gevelwand een belangrijke rol in de compositie. In de gehele periode 1850 – 1920 bestaat de constructie van de woningbouw uit gemetselde muren van over het algemeen schoon baksteenwerk en houten vloer - en kapgebinten; de voorgevels zijn in de jaren tachtig in een enkel geval gepleisterd. Daken zijn bedekt met pannen of zink. Aan de vormgeving van de architectuur in de19de-eeuwse Ring is moeilijk een stijlnaam te verbinden. Afgezien van een aantal panden die duidelijk geïnspireerd zijn op de Hollandse Renaissance, kwamen de meeste ontwerpen van woningbouwblokken tot stand volgens een vast stramien, waarbij afhankelijk van de investering meer of minder ornamentiek in het ontwerp wordt toegepast. In de architectuur van de jaren tachtig bestaat de ornamentiek met name uit siermetselwerk, tussen 1890 en1905 werd voor de ornamentiek een keuze gemaakt uit de catalogi van kunststeen - en ijzerfabrikanten. Begin jaren negentig kwam het gebruik van geglazuurd baksteen in groen, geel en rood in sierbanden in zwang. Rond 1900 treedt mede onder invloed van architecten als W. Kromhout, J.E. van der Pek en H.P. Berlage een grote vereenvoudiging van de woningbouwarchitectuur op. Vooral in de projecten van woningbouwverenigingen werd hiermee geëxperimenteerd. Deze vormen de opmaat voor de woningbouw in Plan Zuid en andere delen van de Gordel ’20-’40. In de particuliere woningbouw trad die versobering tegelijkertijd op hetgeen goed zichtbaar is in het westelijk deel van de Concertgebouwbuurt, de Da Costabuurt en ten westen van de Jan Pieter Heijestraat. Belangrijk voor de vormgeving van openbare gebouwen zoals instellingen, kerken en scholen, is het idee van karakter: de vormgeving en de keuze voor een bepaalde vormentaal is afhankelijk van de bestemming en de associaties die deze oproept. De bebouwing van de19de-eeuwse Ring ontleent zijn meerwaarde aan het gebruik van traditionele materialen, vaak industrieel vervaardigd, en aan het vakmanschap in de toepassing daarvan. De detaillering en het ‘spel’ van vormen en materialen zorgen voor variatie in het straatbeeld. De afzonderlijke architectonische elementen en ornamenten in de gevels geven de straatwand schaal, maat en ritme.

Overwegingen en aanbevelingen De hele 19de-eeuwse Ring is in kaart gebracht in waarderingskaarten, die naar verwachting op het moment van schrijven in het najaar van 2003 gepresenteerd zullen worden. Daarin worden specifieke overwegingen, aanbevelingen en classificaties gegeven over hoe hier bij bouwinitiatieven om te gaan met de bestaande bebouwing. Uitgangspunt, zowel bij verbouw als bij nieuwbouw in het gebied, is de overweging dat de hele Ring in betrekkelijk korte tijd - tussen 1850 en 1920 - is gebouwd, met als gevolg dat het gebied één samenhangend stadsbeeld laat zien. Binnen de gevelwand is de verticaliteit van de vensters het beeldbepalende gevelelement bij uitstek. De ritmering van de gevels wordt echter niet alleen bepaald door de staande vensters, maar ook door portieken, dakkapellen en hijsbalken (in gebied van voor 1900). Uitkragende dakgoten of daklijsten zijn van groot belang voor het straatbeeld, als horizontaal, de gevel beëindigend accent. Ornamentiek wordt gebruikt om de compositie van de gevel te benadrukken. De straatwand bestaat weliswaar uit individuele panden of grotere series of ensembles, maar is meer één geheel dan bijvoorbeeld de gevelwanden in de binnenstad. Baksteen in diverse kleurvarianten is daarbij het gebruikte bouwmateriaal, hier en daar is pleisterwerk toegepast. Bij nieuwe invullingen zou daarom baksteen als belangrijkste bouwmateriaal gebruikt moeten worden; ook van andere blad 234



Bijlagen gebruikte materialen is duurzaamheid van het grootste belang. Bij sloop-nieuwbouw van een individueel pand of een aantal panden moet rekening worden gehouden met een eventuele plaats binnen zo'n serie of compositie, benoemd in de waarderingskaarten. In dit gebied komen bovendien veel stedenbouwkundige accenten voor, met name op de straathoeken. Het gaat dan niet eens zozeer om hoogteaccenten (zoals in de Gordel 20-40, zie volgende hoofdstuk) maar veeleer om een verbijzondering van de hoek door middel van een ronde erker, een afschuining van de hoek of bijzondere ornamentiek. Bijzondere gebouwen als kerken, scholen en bedrijfsgebouwen maken in deze gebieden evenzeer deel uit van de straatwand als woonhuizen dat doen: de rooilijn beheerst het beeld. Privé en openbaar domein zijn sterk van elkaar gescheiden. Afzonderlijk gebouwde woonhuizen, zoals rond het Vondelpark, vormen geen gesloten straatwand maar hebben ornamentiek, materiaalgebruik en geleding veelal gemeen, waarvan het aanbevolen wordt die te behouden.



blad 235

Bijlagen 4. De Gordel 20-40 (4.01 – 4.11) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis De Gordel 20-40 beslaat de grote stedelijk uitbreiding gerealiseerd in de jaren van het interbellum, met zo’n 90.000 woningen. De stedenbouwkundige ruimte is vrijwel geheel volgens de ideeën van Berlage tot stand gebracht, binnen de planologische mogelijkheden van de Woningwet, naar de inzichten van eigenzinnige ontwerpers en onder regie van een sterke stedelijke overheid. Zonder dit toentertijd natuurlijke bondgenootschap van politieke besluitvormers en creatieve architecten was de geroemde samenhang van monumentaliteit in hoofdopzet en de schilderachtigheid in de uitwerking nooit mogelijk geweest. Vanwege deze karakteristieke samenhang tussen architectuur en stedenbouw is Berlages beroemde Plan Zuid is bekend. Maar ook de andere delen van de Gordel zijn volgens stedenbouwkundige plannen vormgegeven, soms groot, soms klein en van wisselende kwaliteit. De architectonische invulling is over het algemeen sterk gerelateerd aan het stedenbouwkundig ontwerp. Een aantal algemene ontwerpprincipes is daarbij herkenbaar. Het meest in het oog springt natuurlijk de geaccentueerde hoekbebouwing, Maar ook torens in de zichtas van de straat, poorten en andere elementen zijn beeldbepalend. Daarnaast wordt gebruik gemaakt van spiegelingen en symmetrieën en zelfs valt een vorm van beeldrijm te herkennen. De hoofdstraten zijn meer monumentaal vormgegeven dan de zijstraten. Zij zijn vaak een of twee bouwlagen hoger, breder en van een grote uniformiteit. De Hoofdweg en de Jan Evertsenstraat zijn goede voorbeelden waarbij de architect beide straatwanden – in eigendom van diverse opdrachtgevers – heeft vormgegeven. De wanden aan de Hoofdweg zijn exact gespiegeld, de door J.F. Staal ontworpen blokken aan de Jan Evertsenstraat zijn variaties op een thema. Torens aan weerszijden of ophogingen op de hoeken van de straten vormen een poort naar de wijk. Waar de vormgeving van de hoofdassen monumentaal genoemd kan worden, is de lagere bebouwing van de zijstraten meer intiem van karakter. De hoofdas is altijd recht, de zijstraten zijn soms geknikt of gebogen. Ook zijn er pleinvormige uitsparingen. De uitbreiding van Amsterdam tussen 1900 en 1940 verliep volgens grote en kleine plannen. Berlages Plan Zuid was uitzonderlijk groot en plannen van een paar straten of de ‘tijdelijke’ nooddorpjes in Amsterdam Noord vormen het andere uiterste. Ook de opzet van de uitbreidingsplannen en de gehanteerde werkwijze varieerde sterk. Berlage ontwierp voor Zuid een globaal stratenplan dat vervolgens door anderen is gewijzigd en ingevuld met detailplannen. Dit was de gebruikelijke methode, maar de gemeente streefde voortdurend naar meer controle. Diverse keren werd zonder succes geëxperimenteerd met supervisie vooraf, ter aanvulling op de controle achteraf door de Schoonheidscommissie. Bij het gebied ten noorden van de Vrijheidslaan en Plan West, rondom het Mercatorplein, slaagde deze aanpak wel. Hier werd in een keer een stratenplan gemaakt, met silhouettekeningen van de gevels die de bouwhoogten en de plaats van accenten precies vastlegden. Bij de meeste tuindorpen in Amsterdam Noord ging men nog verder en werden stratenplan en bebouwing gelijktijdig en in samenhang ontworpen.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem • Karakteristiek voor de Gordel 20-40 is de samenhang tussen de hiërarchische, bloksgewijze stedenbouwkundige opzet - van hoofdassen tot intieme pleintjes - de architectuur van de straatwanden en de aandacht voor het sculpturale detail. Hogere bebouwing op de hoeken versterkt de hoofdassen en markeert de toegang tot de woonstraten en achtergelegen buurten (Jan Evertsenstraat, Jan van Galenstraat, Hoofdweg). • De bebouwing is opgebouwd uit architectonische eenheden. Dit zijn aaneengesloten rijen huizen die een samenhangend architectonisch beeld vormen. Die eenheden kunnen een heel bouwblok betreffen, een straatwand of een groot aantal aaneengeregen huizen die samen een lange straatwand vormen. • Verspringende rooilijnen accentueren de symmetrie in de stedenbouwkundige opzet en worden gebruikt om de vorm en de functie van de openbare ruimte te versterken (de ruimtelijke beslotenheid van de Jan Evertsenstraat tussen het Mercatorplein en de Admiralengracht - Admiraal de Ruyterweg is daarvan een voorbeeld). • De beslotenheid van de woongebieden komt tot uitdrukking in sfeervolle pleintjes. Bijvoorbeeld in Amsterdam OudWest wordt die beslotenheid benadrukt door vernauwingen in de belangrijkste oost-west verbindingen; de woongebieden zijn als het ware door stadspoorten met het buitengebied verbonden. Plan West ontworpen door Jan Gratema vormde lange tijd de grens tussen bebouwd en onbebouwd gebied. De toegangspoorten bij de Jan van Galenstraat en de Jan Evertsenstraat zijn als één geheel vormgegeven en wel als rand van de toenmalige stad. • De opeenvolging van vernauwingen en verbredingen, gecombineerd met de architectonische kenmerken van de Amsterdamse School zijn typerend voor de Gordel 20-40. Karakteristiek voor de Amsterdamse School is dat de nadruk niet meer op het individuele pand ligt, zoals in de negentiende-eeuwse wijken, maar op de straatwand en de blokken tegenover en naast elkaar. Men dacht in grotere eenheden. Het ging de architecten erom een totaalbeeld te scheppen, waarbij architectonische middelen werden aangewend om het stedenbouwkundig patroon te versterken. De monumentaliteit van het gebouwde stond voorop. Individuele gebouwen, zoals kerken en scholen, vormen bijna zonder uitzondering een belangrijk middel om het totaalbeeld te versterken (bijvoorbeeld de Jerusalemkerk in de Jan Mayenstraat, de school op het Meerhuizenplein of het Badhuis op het Smaragdplein). • Beeldbepalend voor de architectuur van de Gordel 20-40 zijn de grote vlakken metselwerk, met daarin een evenwichtige compositie van in ritme geplaatste openingen, erkers, balkons, penanten en andere elementen. • De detaillering van de gevels is rijk. Vaak zijn er verschillende steensoorten en metselverbanden gebruikt. • Er is een grote verscheidenheid aan kozijnvormen: naast rechthoekige zijn er parabolvormige, ronde en veelhoekige ramen. • Er is veel beeldhouwwerk aangebracht. Vooral de ingangen en de hoekpartijen zijn bijvoorbeeld opgesierd met beeltenissen van mensen of dieren uitgevoerd in metselwerk of met gedenkplaten in een andere steensoort. Dit beeldhouwwerk zegt meestal iets over de functie van het gebouw. • Voor huisnummers en opschriften is een specifieke in die tijd gangbare typografie gebruikt. • Ook is er veel aandacht voor het kleine detail zoals raampjes in voordeuren, deurknoppen en sierrandjes. Dikwijls is blad 236



Bijlagen er decoratief smeedwerk toegepast voor hekken, brugleuningen, hijsbalken en lantaarns. In de vroege periode komen deze detailleringen veelvuldiger voor dan in de latere periode van de Amsterdamse School.

Overwegingen en aanbevelingen De architectonische eenheden die - repeterend - tot een lange straatwand zijn aaneengeregen, vormen steeds een zodanige eenheid dat zelfs een kleinschalige afwijking binnen een gevelwand direct herkenbaar is en grote gevolgen heeft voor het architectonisch beeld van de gehele straat. Om versnippering en verstoring van het uniforme totaalbeeld van de straatwanden te voorkomen, is het van belang dat de specifieke detaillering in stand blijft, ook als bij renovatie aanpassingen nodig zijn vanwege de technische eisen en normen, zoals bij de vervanging van ramen met enkelglas door ramen met isolatieglas. De ornamenten en de versierende, decoratieve elementen vragen bij renovatie bijzondere aandacht. Ontworpen als één groot geheel hebben de bouwblokken een (grootschalige) hoofdvorm die niet kan worden ontdaan van de (kleinschalig) gedetailleerde accenten. Deze ornamenten, die als noodzakelijk schaalelement maat en ritme aangeven in de langere straatwanden (al dan niet als markering van de entrees), zijn om deze reden essentieel voor de architectuur. Het gaat hierbij doorgaans om bijzondere metselwerkelementen, siersmeedwerk of natuursteen-ornamenten die uniek zijn voor de betreffende architectuureenheid. Hét beeldbepalende gevelelement bij uitstek, de gevelkozijnen, vormt hierbij een kritisch punt omdat de detaillering onder druk staat van de huidige isolatie- en kwaliteitseisen. Het handhaven van het oorspronkelijk karakter, dat met name voor de gevelkozijnen de hoogste prioriteit heeft, betekent het (visueel) handhaven van de oorspronkelijke maatvoering en detaillering, met bijna automatisch in het verlengde hiervan: het in beginsel handhaven van de oorspronkelijke materiaaltoepassing. Ook bij nieuwbouw vormen de grotere architectonische eenheden het uitgangspunt. Moet een gedeelte evan een architectonische eenheid (bijvoorbeeld na brand) worden vervangen, dan volgt herbouw, om de oorspronkelijke situatie te herstellen. Wordt een architectonische eenheid al geheel vervangen, dan kan een nieuw ontwerp worden gemaakt op voorwaarde dat de ontwerpprincipes die aan de bebouwing in het gebied ten grondslag liggen, als uitgangspunt worden genomen. De Nota welstandsbeleid in de Gordel 20-40 omvat waarderingskaarten van het gebied waarin de verschillende architectonische ordes en stedenbouwkundige zones in kleur zijn aangegeven.



blad 237

Bijlagen 5. De tuindorpen (5.01 – 5.08) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Aan het eind van de negentiende eeuw kwam in Engeland het idee van de tuinstad op. De `uitvinder' van de tuinstad, Ebenezer Howard, beoogde de voordelen van zowel stad als platteland samen te brengen in een nieuw type nederzetting, waar niet alleen werkgelegenheid, culturele en sociale voorzieningen, maar ook rust en ruimte zouden zijn. De tuinstad moest eigen industrie, handel en nijverheid hebben, terwijl op een groot deel van het grondgebied landbouw werd bedreven. De problemen van de overvolle grote stad op het gebied van huisvesting, werkgelegenheid, volksgezondheid en verkeer zouden hiermee opgelost worden. Hoewel er slechts enkele min of meer `echte' tuinsteden gerealiseerd zijn, had een deel van de achterliggende ideeën in geheel West-Europa grote invloed. Veel stadsuitbreidingen werden uitgevoerd als tuindorpen of tuinwijken. Het ging dan vooral om arbeiderswoningbouw op een min of meer dorpse plattegrond, met veel groen en eigen voorzieningen. De bouw betekende een grote vooruitgang ten opzichte van de arbeiderswoningbouw uit de periode daarvoor, toen vooral hoge, gesloten bouwblokken verrezen. De stedenbouwkundige en architectonische uitwerking van het tuindorp is sterk beïnvloed door het werk van Raymond Unwin en Barry Parker uit het begin van de twintigste eeuw. Hun ontwerpen gaan uit van nederzettingen met een helder opgebouwde plattegrond met een centrum met voorzieningen, daaromheen een woongebied en een duidelijke rand. Afwisseling en ruimtewerking ontstaan door zichtlijnen, doordat straten breder danwel smaller worden, verschillen in bouwhoogte en nokrichting, onderbreking door pleinruimtes en hofjes enz. De architectuur speelt hierin mee door de gevelgeleding en het materiaalen kleurgebruik. In alle tuindorpen van Amsterdam zien we dit in meer of mindere mate terug. In Amsterdam heeft de tuinstadgedachte in eerste instantie in Amsterdam-Noord haar beslag gekregen. Het was vooral ir A. Keppler, directeur van de toenmalige Woningdienst (1915-1937) en zwager van de socialistische wethouder Wibaut, die zich liet inspireren door de tuinstadgedachte. In Amsterdam-Noord liet hij negen tuindorpen met de nodige voorzieningen bouwen waarvan er een, Asterdorp, inmiddels is gesloopt. Ook Betondorp in de Watergraafsmeer is als tuindorp ontworpen.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem De kwaliteit van het tuindorp ligt in de sterke samenhang tussen stedenbouwkundig plan, bebouwing, openbare ruimte en groen. Het tuindorp vormt één afgerond geheel dat een duidelijk ontwerpstempel draagt. De plattegrond is opgebouwd met bouwblokken die met hun voorkant straten, singels, pleinen e.d. vormen. Er is meestal een doorgaande straat als hoofdas, waaraan ook de centrale openbare ruimte is gesitueerd met daaraan bijzondere functies, als een school, bibliotheek of winkels. De overige straten, pleinen, hofjes e.d. zijn secundair. Vaak is gebruik gemaakt van symmetrie-assen, waarbij de plattegrond aan beide zijden van de as identiek is. Buiten de hoofdassen is meestal gestreefd naar beslotenheid: de straten zijn kort, geknikt of vormgegeven met kleine sprongen in de rooilijn rond hofjes. In de openbare ruimte ligt de nadruk op de duidelijke scheiding tussen openbaar en privé, met heel duidelijke begrenzingen. De gevelwanden definieren de straat- of pleinruimte, terwijl erfafscheidingen (van oorsprong heggen en muurtjes) als overgangselement tussen privé en openbaar essentieel zijn voor het tuindorp. Bovendien zorgen deze erfafscheidingen voor continuïteit in het straatbeeld. Opvallend is de tweeledige rol van het openbare groen: het benadrukt de stedenbouwkundige structuur en legt een verbinding met het groen van de vooren achtertuinen. Afhankelijk van de bouwhoogte en de grootte van voortuinen en groene openbare ruimte ontstaat een landelijk of een wat stedelijker aandoend beeld. De bebouwing in de tuindorpen bestaat uit grotere architectonische eenheden: rijen huizen, meestal aaneengesloten, die met elkaar een samenhangend beeld vormen. Typerend is de helderheid van de simpele hoofdvormen, bestaande uit een of twee bouwlagen met kap. Variatie in hoogte en de afwisseling in langs- en dwarskappen is benut voor afwisseling in het straatbeeld. In Amsterdam-Noord speelt de kap een grote rol in het nagestreefde dorpse karakter. Verschillende kapvormen en kaphellingen zijn hier toegepast. In Betondorp, onderdeel van het Tuindorp Watergraafsmeer, komen veel platte daken voor. Mede door de experimentele toepassing van betonbouw is dit tuindorp een buitenbeentje. Het materiaalen kleurgebruik in de rest van de tuindorpen is traditioneel. Vrijwel zonder uitzondering bestaan de huizen uit metselwerk en hebben een pannen kap met prominent aanwezige schoorstenen. Er zijn verschillende soorten en kleuren baksteen en verschillende typen metselverbanden toegepast. Hout is toegepast voor de kozijnen, maar ook voor de beplanking van (top)gevels. Altijd is de detaillering is zorgvuldig en ambachtelijk, het bouwmateriaal duurzaam. Veel van de tuindorpen hebben in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw renovaties ondergaan. Veel van de oorpsronkelijke detaillering is daarbij verdwenen en soms heel afwijkende materialen zijn als gevelbekleding toegepast. De meer recentere renovaties spelen meer in op het oorspronkelijke karakter.

Overwegingen en aanbevelingen Betondorp is aangewezen als Beschermd Stadsgezicht, alle tuindorpen in Amsterdam-Noord krijgen binnen afzienbare tijd een beschermde status. Het ligt dan ook voor de hand dat wordt uitgegaan van een restauratieve benadering van de gebieden. blad 238



Bijlagen Deze uitgangspunten zijn al geformuleerd in de Atlas Gordel 20-40. Uitgegaan wordt in principe van het behoud van de bestaande bebouwing, waarbij de nog bestaande detaillering van groot belang is. Vernieuwing dient uit te gaan van het oorspronkelijke materiaal. Essentieel voor de tuindorpen is ook het collectieve aspect. Minimaal binnen een architectonische eenheid, en soms binnen een geheel tuindorp worden allerlei elementeen herhaald en zijn allerlei oplossingen gelijk: bindende elementen in het straatbeeld als kap en dakvlak, gootlijst en elementen die ritmiek geven zoals voordeuren, schoorstenen en erkers. De woning op zich heeft geen individuele expressie. De architectonische eenheid als geheel is daarom bij ingrepen steeds de basis en vervanging en vernieuwing daarbinnen moeten identiek zijn. Van groot belang voor het beeld van een tuindorp zijn bovendien de erfafscheidingen, als scheiding tussen openbaar en privé, maar ook als overgang tussen openbaar en privé-groen. Hoge schuttingen aan het openbaar groen, geheel verharde voortuinen kunnen het aanzien van het tuindorp ingrijpend veranderen. De randen van de tuindorpen vergen extra zorg. Aanbevolen wordt erop toe te zien dat deze gaaf en helder blijven en niet ‘verrommelen’.



blad 239

Bijlagen 6. Het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam (AUP) (6.01 – 6.23) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Het AUP was een rechtstreeks gevolg van de grote annexatie van 1921, waarmee het grondgebied van Amsterdam vrijwel werd verviervoudigd. Tot dan kampte de stad met een chronisch ruimtegebrek en een stedenbouwkundig chaotische stadsrand. Het maken van een gedegen en allesomvattend uitbreidingsplan voor Amsterdam was alleen daarom al noodzakelijk. In feite stond de structuur van de stad als geheel ter discussie: de vanouds op het IJ en de Zuiderzee georiënteerde stad moest eigenlijk omgekeerd worden, want de toekomst lag aan het Noordzeekanaal. Dat bracht dan ook met zich mee dat de nieuwe woonwijken vooral aan de westzijde van de stad geprojecteerd zouden worden. Na lang, vooral politiek, wikken en wegen werd in 1928 gekozen voor het oprichten van een nieuwe Afdeling Stadsontwikkeling (SO) bij Publieke Werken (PW), die een plan moest leveren waarin de modernste inzichten op het gebied van volkshuisvesting, recreatie, bedrijvigheid en verkeer verwerkt waren. Daarmee begint de definitieve fase van de totstandkoming van het AUP met de daarbij behorende scheiding van bovengenoemde functies. De nieuwe directeur van PW, W.A. de Graaf, was niet alleen een ambtelijk genie die alle gemoederen tot bedaren bracht, maar wist tevens de juiste leidinggevenden bij SO aan te stellen: L.S.P. Scheffer, een bekwaam stedenbouwkundige en diplomatiek regelaar, als afdelingshoofd; Th.K. van Lohuizen als baanbrekend ‘stedenbouwkundig onderzoeker’, toen het nieuwste van het nieuwste; en, op 1 mei 1929, de nauw met de Europese avant-garde verbonden architect C. van Eesteren als stedenbouwkundig ontwerper. Vier jaar later - in 1935 - was het AUP op papier gereed. Het plan maakte ook internationaal grote indruk, zodat het AUP algemeen beschouwd wordt als een mijlpaal in de geschiedenis van de stedenbouw. Het AUP is als ontwerp de neerslag van het grondig analyseren en vervolgens helder structureren van alle door Van Eesteren als ‘stedenbouwkundige elementen’ genoemde zaken die voor het functioneren van een moderne stad zijns inziens onmisbaar waren geworden. Daarmee doelde hij niet op straten, pleinen en bouwblokken, maar op verkeerswegen, industriële complexen, stadions, massawoningbouw enz. Dat waren in zijn ogen de bouwstenen waarmee de moderne stedenbouwkundige moest werken. Het ging hem om de stad als een collage van ‘stedenbouwkundige elementen’ die alle hun beeldende kwaliteiten hebben. Hij zag de stad als een enorme machine waarin honderdduizenden woonden en hun brood verdienden, waarin kinderen naar school gingen, waarin gerecreëerd moest kunnen worden en waarin mobiliteit een essentieel gegeven was geworden. In die zin is het AUP dan ook bovenal een allesomvattend en gedetailleerd structuurplan geworden waarvan gedacht werd dat daarmee de groei van de stad tot het jaar 2000 opgevangen kon worden. Van concrete bebouwingsvoorstellen was in het AUP geen sprake: dat kwam later aan bod met het ontwerpen van partiële uitbreidingsplannen. Wel lagen de contouren van de toekomstige bebouwingsvelden vast, zowel voor de kleinere stadsranduitbreidingen als voor de grote woonwijken ten westen en ten zuiden van de stad, evenals het raster en zelfs de profielen van de hoofdverkeerswegen als onderdeel van het uitgewerkte wegenplan voor de gehele stad en regio. Ook was het geen geheim dat SO iets totaal anders in gedachte had, dan de tot dan toe uit gesloten bouwblokken opgebouwde stad. Zo laat een van de bij het AUP geleverde vogelvluchtperspectieven een hoofdzakelijk uit stroken bestaande open verkavelingswijze zien: de latere tuinstad Buitenveldert als voorbode van de moderne woonwijk in open bebouwing waarin de groenvoorziening een cruciale rol zou gaan spelen.

Uitwerking AUP in deelplannen Op basis van het AUP is tussen 1930 en begin jaren zestig een lange reeks uitbreidingsplannen of deelplannen gerealiseerd die een duidelijke ontwikkeling vertoont. De eerste deelplannen waren wat betreft ruimtelijk systeem nog traditionele Gordel 20-40-plannen, zij het met tal van kleine verbeteringen. De deelplannen voor Landlust, omgeving Surinameplein en omgeving Rijnstraat maken deel uit van de toenmalige bebouwingsgrens van de stad en voegen zich in het systeem met gesloten bouwblok. Tijdens de jaren dertig begon het experiment met de open bebouwingswijze in het uitbreidingsplan Bos en Lommer, waarbij bleek dat het bepaald niet eenvoudig is om met uitsluitend strokenbouw een boeiende stedelijke ruimte te ontwerpen. De ontwikkeling van het ontwerp voor Tuinstad Slotermeer, vanaf 1935, wordt gekenmerkt door het zoeken naar meer variatie in de verkaveling. Dankzij het geslaagde experiment met hovenverkaveling in Tuindorp Frankendaal, kort na de oorlog, was het nog mogelijk om met name de strokenverkaveling van de laagbouw in Tuinstad Slotermeer tijdens de realisering van het ontwerp (1951-1954) overwegend te vervangen door deze nieuwe hovenverkaveling. Geuzenveld (1953-1958) was een poging om de woonwijk toch een wat meer grootsteeds karakter te geven: een kernbebouwing van middelhoogbouw met daaromheen een krans van laagbouw. SO was namelijk van mening dat de variatie in Slotermeer, wat betreft verkaveling én architectuur, wel wat veel van het goede was geworden. In dit kader moet bedacht worden dat een zekere mate van herhaling en eenvormigheid in de ogen van Van Eesteren juist een kwaliteit was (rust, gelijkheid en harmonie). Geuzenveld heeft zodoende een grootschaliger en eenduidiger karakter gekregen - zes architectenbureaus ontwierpen hier elk een van de zes te onderscheiden woonbuurten - en bovendien werd hier een hakenverkaveling voor de middelhoogbouw geïntroduceerd. Hoewel verkavelingsplannen nooit echt herhaald worden, ontstaat er na Geuzenveld duidelijk een repertoire van oplossingen die zichzelf in de praktijk hebben bewezen. In Slotervaart (1954-1960), Osdorp (1956-1962), Overtoomse Veld (1958-1963) en Buitenveldert (1958-1966) worden zo ongeveer alle mogelijkheden van de open hoven- en hakenverkavelingen - ook voor hoogbouw - min of meer systematisch onderzocht. Een nadere beschouwing leert dat dit tot zeer wisselende ruimtelijke kwaliteiten heeft geleid Hetzelfde geldt voor de wat ruimtelijk systeem betreft vergelijkbare woonwijken die na 1960 in Amsterdam-Noord verrezen. Nadat reeds in 1956 duidelijk was geworden dat de oorspronkelijke verwachting van het AUP aangaande het aantal te bouwen woningen tot 2000 flink naar boven moest worden bijgesteld, werd in 1958 een ‘Partiële Herziening van het Noordelijk gedeelte van het AUP’ vastgesteld, die aldaar de bouw van Nieuwendam-Noord (1964-1968), Buikslotermeer-Noord (1964-1970), en de Banne Buiksloot blad 240



Bijlagen (1964-1968) mogelijk maakte. Tot slot dient nog opgemerkt te worden dat in het bovenstaande alleen de grootschalige uitbreidingsplannen zijn genoemd. Voor de realisering van het AUP zijn echter ook tal van kleinere uitbreidingsplannen en detailplannen gemaakt. Tuindorp Frankendaal in de Watergraafsmeer is al genoemd; andere voorbeelden zijn niet alleen woonbuurtjes zoals de Fizeaubuurt of Tuinwijck, maar ook bijvoorbeeld het ontwerp voor de Jan Vroegopsingel langs de Amstel. Ook de stedenbouwkundige kwaliteit van dergelijke details moet niet onderschat worden.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem Algemene karakteristieken van de in het kader van het AUP gerealiseerde deelplannen: scheiding van functies: wonen, werken, verkeer, recreatie; genuanceerde en gelaagde compositie van bebouwing(velden), verkeerslijnen, groenen waterstructuur; groen en water als structurerend stedenbouwkundige elementen; woonwijken opgebouwd uit afzonderlijke, door ontsluitingswegen en/of groenen waterstroken van elkaar gescheiden buurten; gescheiden bebouwingsvelden met laag-, middelhoog- of hoogbouw; te onderscheiden bebouwingsvelden opgebouwd uit bewuste herhaling van stedenbouwkundige grondvormen en/of motieven: rust, harmonie, gelijkheid als beeldende factor; open verkavelingen met woonbebouwing in stroken, haken, rond hoven, enz; over het algemeen samenhangende groenaanleg op ieder schaalniveau: van verbindende groene scheggen, via bomenlinten tot ligusterhaagjes; ruim gedimensioneerde openbare ruimte: groenstroken, gemeenschappelijke (binnen)tuinen, brede stoepen; gebouwen rondom zichtbaar; los geplaatste en terughoudend vormgegeven woonblokken versterken als rustige en informele achtergrond de karakteristieke ‘doorlopende’ tuinstedelijke ruimtewerking; bebouwingsvelden bestaan uit ensembles of reeksen van identieke architectuureenheden (stempels) met daartussen stroken of strips van m.n. maatschappelijke voorzieningen (scholen, buurthuizen, etc.); de architectuur is in het algemeen sober en terughoudend; informele plaatsing van bijzondere publieke bebouwing (kerken, scholen, enz.) langs informeel systeem van openbare ruimten met bijzondere groenkwaliteiten; grote woningbouwcomplexen zijn op een formele wijze ingezet in het ruimtelijke systemen om zichtlijnen in te kaderen, ruimtes af te bakenen, te markeren en accentueren; door heldere wegen straatprofielen duidelijk onderscheid in typen verkeerswegen (van snelweg en primaire verkeersader tot woonstraat en voetpad); winkelvoorzieningen verspreid over buurt en wijk, hoofdzakelijk ondergebracht in korte of langere strips met bovenwoningen langs doorgaande buurten wijkstraten en/of in de plint van (middel)hoge bouwblokken die tezamen dikwijls een kleiner of groter winkelplein vormen.

Overwegingen en aanbevelingen De doorlopende groenstructuur vormt samen met het raster van verkeerswegen en waterlopen de grondslag voor de ruimtelijke continuïteit van de AUP-gebieden. Daarbinnen vormen de verschillend uitgewerkte bebouwingsvelden in open verkaveling de onlosmakelijke bouwstenen voor de evenwichtige totaalcompositie van de woonwijken. Nieuwe ontwikkelingen dienen op verantwoorde wijze met enerzijds de hoofdstructuren en anderzijds de bouwstenen van de bebouwingsvelden (stempels, ensembles, formele en informele systemen) om te gaan, Hiervoor is een strategie voor bebouwing en openbare ruimte een vereiste (zie ‘Ruimtelijk Kwaliteitskader ParkStad’, 2001). De onderlinge samenhang tussen de bouwstenen vormt daarbij een belangrijk uitgangspunt. De waarderingskaarten vormen daarbij een belangrijke onderlegger. Nieuwe ingrepen kunnen ook bestaande structuren helpen versterken en uitbouwen. Bovengenoemde uitgangspunten gelden voor alle gebieden ongeacht de schaal van de ingrepen. Versnippering van coherente velden dient daarbij te worden voorkomen. Structuurbepalende elementen die de gevels samenhang geven (dakrand, vloerplaten) blijven per architectonische eenheid één geheel vormen. Is er sprake van ingrijpende grootschalige ontwikkelingen, dan kan het gebied beschouwd worden als gebied in verhevigde ontwikkeling ontwikkeling (zie ruimtelijk systeem 15). (In digitale versie link naar Ruimtelijk Kwaliteitskader ParkStad 2001)



blad 241

Bijlagen 7. Post AUP (7.01 - 7.08) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis In 1962 verleende de Gemeentelijke Woningdienst een studieopdracht aan de architecten Bakema, Van Eyck en Van Gool, met de bedoeling 'de verstarring in de evolutie van de woningbouw te doorbreken'. De volkshuisvesting kampte met teveel voorschriften, eisen, te beperkte bouwbudgetten en een tekort aan architectonisch vernuft, alsdus de Woningdienst. De ontwerpers kregen drie randvoorwaarden mee: streven naar een zo groot mogelijke samenhang tussen architectuur en stedenbouw, een optimale intimiteit van de privé-woonruimte en het vinden van een alternatief voor de gewraakte gemeenschappelijke trappenhuizen. Een jaar later werd het plan van Van Gool aangewezen om uitgevoerd te worden. Dit plan bevatte een aantal nieuwe ontwikkelingen die kenmerkend zouden worden voor het ruimtelijk systeem van het Post-AUP: één grootschalige stedenbouwkundig-architectonische structuur in het groen, bestaande uit elf woonblokken van vijf woonlagen; ontsluiting via drooglopen of galerijstraten, waarbij woonblokken onderling verbonden kunnen worden door luchtbruggen in aansluiting op de bovenste galerijstraat; een eerste poging tot scheiding van verkeerssoorten. Al ruim voor de oplevering in 1968 genoot het plan in volkshuisvestingskringen grote faam als oplossing voor modern wonen. In hetzelfde jaar 1963 kwam de toenmalige minister Bogaers met een nota die een eind moest maken aan de woningnood en waarmee een grote bouwstroom - van voornamelijk hoogbouw - op gang is gekomen. De bouwindustrie sprong hier gretig op in. De verworvenheiden van het Plan van Gool werden in het volgende Amsterdamse project, de Molenwijk, eveneens in Amsterdam-Noord, verder uitgewerkt: vijftien galerijflats van tien lagen die zodanig ten opzichte van elkaar zijn gegroepeerd dat vier ‘molenwieken’ worden gevormd. Voor het eerst werd het parkeren geheel uit de - parkachtige - openbare ruimte geweerd en werd het autoverkeer volledig gescheiden van het overige verkeer door toepassing van half-verhoogde wegen. Deze leiden vanaf de rondom het plangebied lopende rijweg naar de vier drielaagse parkeergarages die centraal tussen de wiekvormig gegroepeerde galerijflats liggen. Vooral de Molenwijk is, inclusief het woningtype met speelhal (ca. 100m2), op te vatten als laatste vingeroefening voor de op stapel staande uitvoering van de Bijlmermeer (1e fase ca. 1966-1975; 15.000 woningen). In deze omvangrijke satelliet ten zuidoosten van Amsterdam werden de stedenbouwkundige nuances van het AUP verruild voor een tamelijk enkelvoudig vormconcept. In essentie is de opzet van de Bijlmermeer gebaseerd op een paar strikt uitgevoerde uitgangspunten: een volledig gescheiden netwerk voor het snelverkeer (metro en auto), wonen hoofdzakelijk in honingraatvormig gegroepeerde en deels door drooglopen aan elkaar gekoppelde galerijflats met binnenstraatontsluiting, gebouwde parkeervoorzieningen en winkelcentra bij enkele metrostations. In de resterende enorme parkachtige openbare ruimte werd het langzaam verkeer afgewikkeld en was plaats voor scholen, speelplaatsen en allerhande recreatiemogelijkheden. Nog tijdens de realisering zijn voor de opzet van het laatste deel andere ontwerpkeuzes gemaakt. Inmiddels heeft een groot deel van de Bijlmermeer een ruimtelijk en sociaal-economisch vernieuwingsproces doorgemaakt, met belangrijke veranderingen en gevolgen. De gedeeltelijke verlaging van de dreven vervult daarin een belangrijke sleutelrol, omdat daarmee een einde is gemaakt aan de principiële scheiding van verkeerssoorten als basisprincipe. Langs de verlaagde dreven zijn meer traditionele woonbuurten ontwikkeld met uiteenlopende vormen van bebouwing. In verschillende actiegebieden zoals Ganzenhoef, Kraaiennest en Amsterdamse Poort heeft zowel renovatie van (delen van) de oorspronkelijke flats, als sloop en nieuwbouw plaatsgevonden. Daarnaast is besloten dat een aantal typische honinggraatflats gelegen in de G- en K-buurt hun oorspronkelijke vorm zullen behouden in het kader van het zogenaamde Bijlmermuseum. Door deze verschillende maatregelen is een transformatieproces in gang gezet, dat tot meer differentiatie leidt in het aanbod van woonmilieus, woonvormen, en prijsniveaus. Inmiddels worden er ook ingrijpende plannen ontwikkeld voor de D- en F-buurt en de zuidelijke K-buurt.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem

een ver doorgevoerde scheiding van functies en van verkeerssoorten onderling; het maaiveld heeft een parkachtig karakter; grootschalige stedenbouwkundig-architectonische- alzijdige - structuren in het groen; ontsluiting via brede drooglopen of galerijstraten.

Overwegingen en aanbevelingen De Post -AUP gebieden zijn als één grote stedenbouwkundig-architectonische structuur ontworpen en zij dienen in principe als zodanig behandeld te worden. Een groot deel van de Bijlmermeer kan - als gevolg van de ingrijpende vernieuwing - beschouwd worden als gebied in verhevigde ontwikkeling. Structurerende elementen die de gevels samenhang geven (bijvoorbeeld dakrand en vloerplaten) spelen een belangrijke rol in het architectonisch beeld. Expressie van de individuele woning speelt daarbinnen geen rol.

blad 242



Bijlagen 8. Laat twintigste-eeuwse nieuwbouwwijken (8.01- 8.15) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Kritiek op de stedenbouwkundige opzet en het woonmilieu van de Bijlmer heeft geleid tot een volledig andere uitwerking van het zuidelijk deel - het huidige Gaasperdam. Reeds in 1971 liet de Amsterdamse Federatie van Woningbouwverenigingen in een rapport over de toekomstige ontwikkeling van de Amsterdamse volkshuisvesting weten beslist geen hoogbouw meer te willen realiseren. Men gaf de voorkeur aan de 'klassieke' portiek-etagebouw in drie tot vier woonlagen. In de eerste nieuwe uitbeidingen na de Bijlmermeer - Holendrecht-West en Banne Buiksloot-Noord - is daarom voor een meer traditionele opzet gekozen met middelhoogbouw waarbij in de meandervormige verkaveling wel werd vastgehouden aan een bijzondere autoluwe maaiveldinrichting, waarbij de ene zijde van de meander (beperkt) bereikbaar is voor de auto, en de andere zijde geheel is ingericht als park of plantsoen. Om te voldoen aan de vraag naar een rijker woonmilieu en naar betaalbare eengezinswoningen wordt hierna in Gaasperdam ook geëxperimenteerd met allerlei laagbouwbuurten. Zodoende groeit Gaasperdam tot in de jaren tachtig van de vorige eeuw uit tot een gevarieerde woonwijk met aparte buurten in laag- en middelhoogbouw met een menging van huur- en koopwoningen. Voortbordurend op deze terugkeer naar vertrouwde woonmilieus, bestaande uit rijtjes eengezinswoningen en portieketagebouw, wordt met de ontwikkeling van Nieuw Sloten en de Aker gezocht naar een verdere vermenging van deze woonvormen, aangevuld met hoogbouwaccenten en afzonderlijke woonhuizen. Daarbij is veel meer ruimte gelaten aan de auto.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem

in de oudere gebieden binnen dit ruimtelijk systeem is veel aandacht voor een autoluwe maaiveldinrichting; parkeren voor de deur is niet mogelijk. hier heeft de ene zijde van de bebouwing een stenige inrichting als parkeerruimte, de andere zijde is geheel groen. de oudere gebieden zijn per buurt opgebouwd uit grotere architectuureenheden. in de jongere gebieden is een duidelijke verschuiving te zien van aparte buurten naar meer gemengde en gevarieerde bebouwing.

Overwegingen en aanbevelingen De subtiele verweving van de autoluwe verkeersstructuur en groenstructuur verdient aandacht. In Gaasperdam en Banne Buiksloot-Noord komen grotere architectonische eenheden voor, die gelijkelijk behandeld moeten worden. Structuurbepalende elementen die de bebouwing samenhang geven, blijven per architectonische eenheid één geheel vormen.



blad 243

Bijlagen 9. Verstedelijkte Havengebieden (9.01- 9.09) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Voorheen was Amsterdam een bloeiende haven/handelsstad waarin wonen en werken geïntegreerd waren. Allengs hebben de havenactiviteiten zich naar het westen verplaatst en hebben veel waterkanten hun oorspronkelijke functie verloren. Net als in andere havensteden, zoals Rotterdam en Londen, is in Amsterdam het idee opgepakt dat op oude haventerreinen kan worden gewoond. Het idee is niet nieuw. Minder opvallend maar gestaag hebben in de loop van de tijd woonbestemmingen de havenactiviteiten verdrongen. Vooral het verbouwen van pakhuizen tot woningen heeft veel plaats gevonden, zoals aan de Brouwersgracht, de Binnenkant en de Oostelijke en Westelijke eilanden. Over het algemeen heeft de herbestemming de architectuur van de gebouwen niet aangetast. Een opvallend voorbeeld is de functiewijziging die het Entrepotdok heeft ondergaan, zonder dat het de verschijningsvorm beïnvloedde. De bebouwing voegt zich naar de karakteristieken van de omliggende bebouwing.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem Kenmerkend aan dit jonge ruimtelijk systeem, dat tot nu toe alleen in het Oostelijk Havengebied met de Cruquiuskade en omstreken volledig is gerealiseerd, is het handhaven van de waterruimte en de aanwezige stenen kades. De langgerekte kades geven richting aan de langsgelegen bebouwing. De randen van de haven-schiereilanden waartoe KNSM-eiland, Java-eiland en Borneo en Sporenburg behoren, zijn in gebruik als openbare ruimte. Soms loopt over de kade de belangrijkste ontsluitingsweg. Soms is deze weg midden over het schiereiland geprojecteerd. In zekere zin is de structuur van de eilanden te vergelijken met de eilanden van het gebied binnen de Singelgracht. Daarvan is immers ook een kenmerk dat de randen van de eilanden openbaar terrein zijn, waaraan de bebouwing is gelegen. Voor het overige zorgen dwarsstraten en soms een langsstraat voor de ontsluiting van de overige bebouwing per eiland. Meer dan in de grachtengordel is de oriëntatie op de zon een bepalende factor voor inrichting en gebruik van de eilanden. De schaal van de bebouwing van de haven-schiereilanden verschilt over het algemeen sterk van de bebouwing langs de grachten. Een gezamenlijk kenmerk van de eilanden is dat in vrij hoge dichtheden is gebouwd door verschillende architecten, binnen één integraal stedenbouwkundig plan. Door het beschouwen van het water, het blauw, als groen, is de hoeveelheid openbare ruimte binnen de eilanden beperkt gehouden. Waar mogelijk zijn oude gebouwen gehandhaafd. Relicten die herinneren aan de vroegere functie van het gebied worden gekoesterd. Voor een deel wordt een nautische sfeer nagestreefd, getuige het toestaan van vaste ligplaatsen voor min of meer historische vaartuigen. Maar ook binnen de woongebieden aan de wal wordt door het toestaan van andere functies dan wonen op de begane grond, de levendigheid en afwisseling actief gestimuleerd.

Overwegingen en aanbevelingen De voormalige havengebieden brengen grote kwaliteiten met zich mee die gemakkelijk uit te buiten zijn: het schitterende zicht op het water, de lange kades die publiekelijk toegankelijk zijn, de bestaande - aan de haven- en opslagfunctie gerelateerde - gebouwen en het heel specifieke, robuuste karakter van de kaden met elementen als meerpalen, remmingwerken en bolders. Het ligt voor de hand van dat bestaande karakter zoveel mogelijk gebruik te maken. Aandacht moet geschonken worden aan de grote zichtbaarheid van nieuwbouw vanaf het IJ en de daarmee verbonden havens. In geval van hoogbouw kan de bebouwing ook verder vanuit de stad ten zuiden en ten noorden van het IJ goed zichtbaar zijn. De bebouwing vormt het 'gezicht' van de stad naar het IJ toe; massa en contour van de gebouwen zijn daarom van groot belang. Van belang hierbij is de afwisseling tussen doorzicht naar het water en gesloten wandvorming, tussen vooren achtergrond. De sterke visuele gelaagdheid die daarvan het gevolg is, is een kwaliteit van de verstedelijkte havengebieden. Bebouwing en openbare ruimte zijn in relatie tot elkaar ontworpen, waarbij een hoog ambitieniveau is nagestreefd. De openbare ruimte heeft een stenig karakter. Het ontwerp van de gebouwen is in samenhang daarmee gemaakt, met grote aandacht voor materiaalgebruik en kleur. De bij havengebieden behorende grote schaal wordt versterkt door die samenhang en door het bouwen in grotere architectonische eenheden. Raken die door kleine, individuele ingrepen teveel versnipperd, dan gaat de grote schaal teniet. Hoogbouw werkt niet alleen op grote, maar ook op kleine schaal: het gebouw bepaalt het silhouet van verre, maar wordt ook op straatniveau ervaren. Vanuit het gebied zelf is de overgang tussen gebouw en openbare ruimte van groot belang. Veel bebouwing heeft min of meer publieke functies in de plint.

blad 244



Bijlagen 10. Aanvullende bouwlocaties (10.01 - 10.15) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Aanvullende bouwlocaties zijn recent aan de stad toegevoegde ruimtelijke eenheden, binnen of aan de rand van bestaande ruimtelijke systemen. Omdat zowel omvang als karakter van de Aanvullende bouwlocaties sterk verschillen, is het niet mogelijk deze locaties samen te vatten onder de noemer van een duidelijk gedefinieerd ruimtelijk systeem. Daarvoor is de verscheidenheid te groot. Als overeenkomst is wel te noemen dat het vaak herbestemmingslocaties betreft, zoals het IJ-plein, het GWL-terrein, Park de Meer en het Polderweggebied, die aan de hand van een stedenbouwkundig plan vorm hebben gekregen, vaak met verschillende architecten. Naarmate er enige tijd overheen is gegaan, voegen de toegevoegde gebieden zich in het patroon van de stad. Dan kan blijken dat een deel van de recent gebouwde gebieden samen een nieuw ruimtelijk systeem opleveren. Ook is het mogelijk dat als de nieuwigheid eraf is, een gebied zich goed voegt bij het aangrenzende of omliggende systeem. Ook is niet ondenkbaar dat pas later herkend wordt dat een recent gebouwd gebied de kenmerken vertoont van elders gelegen ruimtelijk systeem. Immers ruimtelijke systemen zijn niet noodzakelijk aan elkaar grenzende gebieden. Soms duurt het enige tijd voordat een toevoeging zich laat typeren. Een ruimtelijk systeem is niet noodzakelijkerwijs opgebouwd uit aan elkaar grenzende gebieden en ruimtelijke systemen zijn ook niet gebonden aan een bepaalde periode. De ruimtelijke systemen die zijn onderscheiden, zijn een actuele indeling van de in de stad voorkomende dwarsprofielen (het belangrijkste onderscheidende kenmerk van ruimtelijke systemen). Weliswaar zijn veel ruimtelijke systemen veelal na elkaar ontstaan, maar deze kunnen elkaar in de tijd ook overlappen. Ook kan teruggegrepen worden naar reeds bestaande profielen.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem Aanvullende bouwlocaties zijn niet zoals de andere stedelijke ruimtelijke systemen aan hun overeenkomstige karakteristieke doorsnee (breedte van de straat en hoogte van de bebouwing) te herkennen. Het karakter kan erg verschillend zijn, afhankelijk van ligging en ontwikkelingsstrategie. Veel van deze locaties zijn onder de signatuur van een architect en/of stedenbouwkundige ontwikkeld. Overeenkomsten: Een aanvullende bouwlocatie is een specifiek stedelijk ruimtelijk systeem, van een relatief beperkte omvang, waarin de woonfunctie overheerst. Vaak betreft het ‘verdichtingslocaties’ in bestaand stedelijk gebied, die na een bestemmingswijziging door middel van planologische maatregelen en stedenbouwkundige ontwerpingrepen beschikbaar kwamen voor woningbouw. De in de meeste gevallen beperkte grootte van aanvullende bouwlocaties heeft tot gevolg dat er sprake is van een grote mate van samenhang en overzichtelijkheid van stedenbouwkundig en architectonisch ontwerp. Voor wat de ontsluiting betreft zijn deze gebieden veelal aangebreid aan het bestaande wegenpatroon. Er ligt geen algemeen herkenbare stedenbouwkundig patroon aan ten grondslag.

Overwegingen en aanbevelingen Bij de meeste aanvullende bouwlocaties hangen stedenbouwkundig ontwerp, de architectonische invulling ervan en de inrichting van de openbare ruimte nauw met elkaar samen. Nieuwe ingrepen zouden rekening moeten houden met het ontwerp als geheel en de bestaande zichtlijnen daarbinnen. Voorlopig zijn in dit soort gebieden vooral ondergeschikte uitbreidingen van woningen te verwachten, zoals aan- uiten opbouwen en het dichtzetten van balkons en patio's. Dit soort ingrepen kunnen echter ernstige verstoringen van het nagestreefde architectonisch beeld opleveren, waarbij ook de economische waarde van de woningen in het betreffende gebied in het geding kan zijn. Te overwegen is (toegestane) potentiële vergrotingen van de volumes vooraf te bedenken en in het ontwerp te integreren. Soms is dan afstemming met het bestemmingsplan nodig. Ook hoge en dichte erfafscheidingen langs de straat kunnen in dit soort buurten een uiterst gefragmenteerd straatbeeld opleveren, in sommige gevallen strijdig met de intenties van het plan.



blad 245

Bijlagen 11. Gesuperponeerde systemen (11.01 - 11.09) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Een verbijzondering van het stedelijk ruimtelijk systeem is het gesuperponeerde systeem. Een gesuperponeerd systeem is een ruimtelijk systeem dat over een ander ruimtelijk systeem heen ligt. Het komt voort uit de behoefte een wijdmaziger structuur in een stad te creëren. Het bekendste voorbeeld is uiteraard het Parijs van Haussmann, waar een patroon van brede boulevards is aangelegd over de fijnmaziger structuur heen om de toegankelijkheid van de stad te vergroten en in de stad een grotere stedenbouwkundige samenhang aan te brengen. Te onderscheiden zijn drie vormen van superpositie: 1. De radicale breuk (bij een verbreding van een wegprofiel), zoals de Weesper/Wibautstraat. 2. Het veranderen van bepaalde elementen in het onderliggende ruimtelijk systeem, waardoor de bestaande doorsnede ingrijpend wordt gewijzigd, bijvoorbeeld het omvormen van gracht tot straat, zoals de Vijzelstraat. 3. Geïsoleerde ruimtelijke elementen over/onder een bestaand ruimtelijk systeem. Hierbij wordt gedacht aan sneltramtracés, metrolijnen, ringwegen en ontsluitingswegen, zoals het Centraal Stationseiland.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem Vaak is het belangrijkste doel van een superpositie om ruim baan voor het verkeer te maken, zowel langzaam als snelverkeer Het gevolg is dat de bebouwing een letterlijke verhoging doormaakt, gepaard gaande met een opvijzeling van de grandeur van de straat. Een verschil tussen superposities van oudere en jongere datum is dat bij oudere superposities ruimte werd gemaakt voor alle soorten verkeer (ook langzaam verkeer), waardoor de verblijfskwaliteit van de open ruimte (nog steeds) veel aandacht vergt, terwijl jongere superposities slechts tot doel kunnen hebben het snelverkeer door de stad te leiden.

Overwegingen en aanbevelingen Bij superposities is het nodig een stedenbouwkundige ontwerpvisie te ontwikkelen op de wenselijke overgang tussen de nieuwe ingreep en het omliggende stedelijk gebied. Voorzover mogelijk dient deze visie in een bestemmingsplan te worden vertaald. Bijzondere aandacht is bovendien vereist voor de aanhechting van deze visie en de architectonische ontwerpen daarin, aan het onderliggende ruimtelijk systeem. Het vormgeven van nieuwbouw en verbouw langs superposities vereist extra zorg, omdat met de superpositie het belang van de aanliggende bebouwing toeneemt. Dit bijzondere belang dient ook in de ontwerpen tot uitdrukking te worden gebracht. Naarmate de openbare ruimte meer verblijfsruimte wordt, en er meer publieksfuncties aan worden gesitueerd, kunnen aan de vormgeving van de plint van de bebouwing hogere eisen worden gesteld. Een zorgvuldige detaillering is daarbij van belang.

blad 246



Bijlagen 12. Kantoren en bedrijfsterreinen (12.01 – 12.14) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Door de eeuwen heen is er altijd sprake van concentratie van bedrijvigheid geweest. Dit hing vooral samen met de aanwezigheid van water (havens) en/of (elkaar kruisende) wegen. Voor het overige was de werkgelegenheid verspreid over de stad. De nabijheid van in de omgeving wonende werknemers of klanten en afnemers, gecombineerd met een zich steeds uitdijende stad (industrieën aan de rand werden opgeslokt), vormen de redenen waarom er tot ver in de twintigste eeuw sprake was van een sterke menging van wonen en werken. In de visie van de moderne stedenbouw sinds 1928 en de planologie sinds 1950 is er een steeds scherpere scheiding aangebracht tussen woonen werkgebieden. Het aanwijzen van de meer aan de randen van (of buiten) de steden gelegen bedrijfsterreinen in de naoorlogse periode had vooral tot doel milieuhinderlijke bedrijven uit de stad te kunnen plaatsen en de steeds grootschaliger industrie een plek te geven. Het vervoer van producten over de weg nam navenant toe (vroeger relatief meer vervoer over het water). De toegenomen mobiliteit en de groeiende bereidheid van personen om een grote afstand af te leggen naar de werkplek maakte de bedrijvigheid steeds minder plaatsgebonden. Schaarste aan grond en hoge grondkosten in de bestaande steden gaven ook voor ‘schone’ arbeidsintensieve branches (kantoren) de doorslag om zich op de gereserveerde bedrijfsterreinen te vestigen. Inmiddels is door de congestie op de snelwegen een tendens ontstaan om kantoren in de nabijheid van spoorwegstations te concentreren.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem Het stedenbouwkundige plan van bedrijfsterreinen is over het algemeen simpel van opzet. De meeste aandacht gaat naar het ontsluiten van de kavels. Een monofunctioneel bedrijvengebied wordt gekarakteriseerd door de exclusieve vestiging van uiteenlopende productiebedrijven en dienstverlenende instellingen. De overeenkomsten tussen de aard van deze bedrijven zijn vaak zeer beperkt, afgezien van aspecten als bereikbaarheid en zichtbaarheid. Een goede circulatie van goederen en personen is wezenlijk voor elk bedrijf, of het nu om productie of dienstverlening gaat. Dit brengt met zich mee dat elk bedrijfsgebouw overwegend in zichzelf gekeerd is. De productieve kringloop speelt zich af binnen het gebouw, op basis van aanlevering (input) en leidt tot aflevering (output). Als gevolg daarvan kent het industriële gebouw dan vaak een beperkte identiteit, historische uitzonderingen daargelaten. Anonimiteit en verwisselbaarheid zijn de meest voorkomende kenmerken, alhoewel in de recente periode bedrijven weer zoeken naar een eigen identiteit en herkenbaarheid. Het concentreren van bedrijven in industriële gebieden heeft dan ook over het algemeen tot in de jaren negentig een verwaarlozing van architectonische identiteit tot gevolg gehad. Dit, meestal gecombineerd met een groot gebrek aan zorg voor ontwerp, inrichting en onderhoud van de openbare ruimte, leidde tot een soort multi-dimensionele anonimiteit van bedrijfsterreinen, waardoor het er voor de passant of bezoeker slecht toeven is. Wel zorgt de opkomst van ‘schone productie’-technieken en de herwaardering van de werkvloer als ‘bedrijfsklimaat’ voor een grotere aandacht voor het ruimtelijk ontwerp. Deze aandacht sluit aan op het moderne streven naar een herkenbare bedrijfsidentiteit. Hebben dus oudere bedrijfsterreinen vaak een groot gebrek aan architectonische aandacht voor het ruimtelijk ontwerp als kenmerk, in de meer recent tot ontwikkeling gekomen gebieden wordt het aanwenden van architectonische middelen soms weer sterk overdreven. In beide gevallen blijft er sprake van een zekere anonimiteit en gebrek aan complexiteit.

Overwegingen en aanbevelingen Bij kantoren en bedrijfsterreinen verdient het aanbeveling het gewenste ambitieniveau helder voor ogen te hebben. Wordt gestreefd naar niet meer dan een verzameling anonieme bedrijfsgebouwen, gaat het om opwaardering van een bedrijventerrein door de vestiging van 'schone' bedrijven of kantoren of is het ambitieniveau - bijvoorbeeld voor een nieuwe kantorenlocatie - vanaf het begin hoog? Een hoger ambitieniveau komt steeds vaker voor, bijvoorbeeld Amstel III en bepaalde gebieden in Amsterdam-Noord, waarvan de totstandkoming of opwaardering al of niet door een supervisor is of wordt begeleid. Is het ambitieniveau hoger, dan kan een heldere, hiërarchische opbouw van de plattegrond van het gebied als geheel een belangrijk aanknopingspunt zijn. Van belang is dan dat de bebouwing de structuur van het gebied en de inrichting van de openbare ruimte ondersteunt, bijvoorbeeld door de plaatsing van eenduidige volumes in een rooilijn, of het oriënteren van de representatieve gedeelten van het gebouw op de openbare ruimte. Ingrepen in de bestaande bebouwing zouden die structuur niet moeten doorbreken. Doordat het eigenlijk altijd gaat om individuele gebouwen is de kwaliteit van wat hen bindt - de openbare ruimte - van groot belang. Ook de manier waarop de overgang van tussen beide is vormgegeven speelt een belangijke rol. Zijn er privéterreinen (parkeren) rond de bebouwing dan kunnen duidelijke erfafscheidingen continuïteit en samenhang geven aan de straat als geheel. Reclame heeft uiteraard grote invloed op het aanzien van kantoren en bedrijfsterreinen. Vooral entreegebieden met luifels en logo's zouden een positief effect moeten hebben op de openbare ruimte. Hetzelfde geldt uiteraard voor op straat staande reclamepalen en reclameborden en voor reclame op de gevelwanden. In hoeverre hiervoor richtlijnen opgesteld zouden moeten worden hangt af van het specifieke gebied.



blad 247

Bijlagen 13. Stedelijke Scharnierpunten (13.01 – 13.23) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis In de loop van de geschiedenis van een stad ontwikkelen zich steeds nieuwe ruimtelijke systemen. Soms vallen de randen van drie of meer systemen samen en daar ontstaan ‘scharnierpunten’. Door hun ‘strategische’ ligging, op het raakvlak van verschillende ruimtelijke systemen, zijn scharnierpunten duidelijke herkenningspunten in de stad. Soms komt het voor dat in een stadsdeel op kleine schaal veel ruimtelijke systemen voorkomen. In dat geval ligt het stadsdeel als een soort scharnierpunt tussen grotere meer eenduidige gebieden (bijvoorbeeld Westerpark en Bos en Lommer). Een gevarieerd gebied als geheel als scharnierpunt aanmerken heeft echter geen zin. Immers diversiteit als kenmerk geeft geen houvast bij het beoordelen van nieuwe bouwplannen. Wel is de kans groot dat er in een dergelijk gebied veel scharnierpunten voorkomen, zoals in Amsterdam-Noord.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem Kenmerkend voor de Stedelijke scharnierpunten is dat de stedenbouwkundige ruimte niet of nauwelijks te definiëren is. Strikt genomen is de begrenzing gelijk te stellen aan de randen van de omringende ruimtelijke systemen. Min of meer toevallig ontstaan als een tussen- of restzone ontbreekt het scharnierpunten regelmatig aan een duidelijk gestileerde compositie. In Amsterdam is er geen enkel scharnier dat geformaliseerd is als een plein met speciaal vormgegeven pleinwanden. Pleinen komen wel voor binnen ruimtelijke systemen. Kenmerkend voor scharnierpunten is dat niet de begrenzing van de ruimte zich doet voelen, maar eerder de sensatie van de verschillende openingen en richtingen. Dit gaat vaak samen met het optreden van ‘leegte’ in het centrum van het scharnierpunt. Over het algemeen wordt de verschijningsvorm van een scharnierpunt bepaald door de belendende ruimtelijke systemen die elkaar ontmoeten maar niet doordringen. In het omgaan met dit fenomeen zijn er twee richtingen denkbaar. Ten eerste kan het scharnier in zijn ‘lege’ gedaante als tussengebied beschermd worden, waardoor eventuele toevoegingen uiterst kritisch bekeken zullen moeten worden. Ten tweede kan een poging tot stilering worden gedaan, waardoor het scharnier als het ware wordt geopenbaard, in de vorm van bijvoorbeeld een klassiek plein. Over het algemeen ligt in Amsterdam, met een betrekkelijk gereserveerde monumentale cultuur, de eerste richting meer voor de hand dan de tweede. Hoe leeg het scharnier zelf ook is, opvallend is doorgaans de aanwezigheid van een bijzonder bouwwerk, dat belangrijk bijdraagt aan de identiteit en herkenbaarheid. Opmerkelijk is dat deze bouwwerken dikwijls hun oorspronkelijke functie verloren hebben (de Munt, de Waag, de Haarlemmerpoort, de molen bij de Zeeburgerstraat). In hun dubbelzinnige karakteristiek van leeg en bepaald zijn, vormen de scharnierpunten een belangrijk structurerend onderdeel van de stad, alleen al vanwege de geboden oriëntatiemogelijkheden. Ook in Amsterdam-Noord, een ware archipel van ruimtelijke systemen, bieden scharnierpunten houvast om zich te kunnen oriënteren.

Overwegingen en aanbevelingen Globaal gesteld is de vorm van scharnierpunten een afgeleide van de belendende ruimtelijke systemen, die elkaar in het scharnier ontmoeten. Gelet op de stedenbouwkundige spilfunctie van het scharnier wordt aan het toevoegen van bebouwing of het uitvoeren van ingrijpende renovaties de hoogste eisen gesteld. Algemene criteria zijn echter niet te geven, anders dan dat het voor de hand ligt een dialoog aan te gaan met de karakteristieken van de belendende ruimtelijke systemen.

blad 248



Bijlagen 14. Perifere groengebieden (14.01 – 14.11) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Tot omstreeks 1850 vormde de voorziening van groen geen probleem. Wie zich wilde verpozen was zo de stad uit. Met de groei van Amsterdam in de tweede helft van de negentiende eeuw ontstond ook de behoefte aan stedelijke groenvoorzieningen. Dat leidde tussen 1860 en 1920 tot de aanleg van diverse parken in nieuwe uitbreidingen, zoals het Vondelpark en het Oosterpark. Op basis van het AUP wordt het groen tot een stedenbouwkundige functie waar de nodige ruimte voor gereserveerd moet worden. Daarnaast kent het AUP de zogenaamde ‘scheggen’: dit zijn de relatief landelijke restgebieden die tussen de buitenwijken van Amsterdam liggen. Het belang van deze scheggen staat fraai verwoord in het Uitbreidingsplan: “Er kan niet genoeg op gewezen worden, hoe groot de waarde van zulke diep doordringende park- of groenstroken voor de toekomstige stad zal blijken te zijn. Het gevoel van openheid, de samenhang tussen land en stad is zowel uit psychisch als hygiënisch opzicht noodzakelijk om de bewoonbaarheid van de stad, die anders maar al te zeer tot een eindeloze huizenzee uitgroeit, te bevorderen.” Bij de eerste grote uitbreiding na het AUP, de Bijlmermeer, speelt het groen als stedenbouwkundig concept nog steeds een belangrijke rol. Het krijgt niet alleen een ruime plaats toegemeten binnen het stedelijk gebied, maar ook het scheggen-concept doet nog opgang en wordt essentieel geacht voor de opbouw van de stad. Beleid In het structuurplan 1996 wordt de Hoofdgroenstructuur geïntroduceerd, die in het huidige structuurplan (Kiezen voor Stedelijkheid, 2003) in grote lijnen is gehandhaafd. Het ruimtelijk model van Amsterdam met groene scheggen tussen bebouwde lobben blijft behouden. Maar de scheggen worden verschillend behandeld, afhankelijk van hun kwaliteiten, mogelijkheden en de stedelijke ontwikkeling. Impulsen worden gegeven aan de Amstelscheg (vanwege de bijzondere waarde), aan de Westrand (vanwege de toenemende stedelijke druk) en de Diemerscheg (vanwege de behoefte aan meer kwaliteit). Het structuurplan stelt tevens dat het verhogen van de kwaliteit van water, groen en openbare ruimte Amsterdam een balans moet vinden tussen het beschermen van waardevolle elementen van water, groen en openbare ruimte én het ontwikkelen van kwaliteiten die het voortdurend veranderende leven in de stad faciliteren. In bepaalde delen van Amsterdam zal de stad uitbreiden, wat ten koste gaat van groen, water en openbare ruimte. Het gaat hier meestal om de stadsrand en daarmee raken deze ontwikkelingen de groene scheggen. Hier is de opgave om nieuwe of aangepaste structuren op hun kwaliteiten te onderzoeken en het verlies aan groen of water te compenseren door een hogere kwaliteit te bieden. Naast het structuurplan is een aanvullend toetsingskader voor de Hoofdgroenstructuur vastgesteld. Dit toetsingskader bevat een procedure en richtlijnen voor de inpassing van functies in de Hoofdgroenstructuur. Deze richtlijnen zijn per groentype uitgewerkt. In de toppen van de scheggen worden zogeheten schakelparken onderscheiden, die (moeten) fungeren als recreatieve koppelstukken tussen stad en land. Het toetsingskader gaat uit van een intensiever recreatief programma vergeleken met de rest van een scheg, waarbij het groene en openbare karakter niettemin behouden moet blijven. Er wordt behoudend getoetst op de bestaande situatie tot er een door de raad vastgesteld masterplan voor zo’n gebied ligt. Groen en water Water en groen gaan vaak samen. Naast recreatieve wandelen fietsroutes is ook het waterwegenstelsel voor recreatievaart, dat zich soms ‘veropend’ tot plassen en meren, voor de beleving van het open landschap van groot belang. Hoewel water en groen gemeen hebben dat ze bijdragen aan de schoonheid en recreatieve waarde van het stedelijke landschap, zijn ze niet automatisch inwisselbaar. Het omzetten van groen in waterberging betekent immers verlies van landgebonden recreatiemogelijkheden, het minder toegankelijk maken van openbare ruimte, en soms het verlies van natuur- en cultuurhistorische waarden. Dit vergt dus zorgvuldige afweging.

Kenmerken van het ruimtelijk systeem Groenstructuur Samenhangend met de historische groei van de stad is een stedelijke groenstructuur ontstaan die is opgebouwd uit: Kleinschalig woonomgevingsgroen (tuinen, binnentuinen, bomenrijen en dergelijke), Voor- en naoorlogse parken Groenstructuren in na-oorlogse wijken Groene scheggen en andere stadsrandgebieden, met daarin het merendeel van de volkstuinen, sportparken en begraafplaatsen Noordelijk Waterland Het regionale landschap, zoals de duinstreek, Noordhollands-Midden en de Gooi- en Vechtstreek. De groene lobben en het noordelijk Waterland nemen in deze structuur een bijzondere plaats in: Recreatie. In recreatief opzicht zijn ze belangrijk omdat ze - binnen fietsbereik - het gevoel geven ‘er uit’ te zijn. Scheggen en historisch landschap zijn dunbevolkte gebieden waar de stedeling voor een moment de drukte van de stad kan ontlopen. Het zijn autoluwe of autovrije gebieden. Dat moet ook wel omdat met het toelaten van massaler autoverkeer, de functie van het open gebied zou zijn verdwenen. Voor de stedeling heeft het open gebied de volgende kenmerken: rust, rustieke artefacten, historische bebouwing, lange zichtlijnen (behalve in parkachtige aanplantingen), goede infrastructuur om te wandelen en/of te fietsen, goed bereikbaar vanuit het stedelijk



blad 249

Bijlagen

gebied. Ze bieden derhalve recreatieve ervaringen die in parken niet mogelijk zijn. Cultuurhistorie/landschapsarchitectuur. De scheggen en stadsrandgebieden omvatten cultuurhistorisch of landschapsarchitectonisch waardevolle landschappen of landschapselementen. Natuur. De stadsrandgebieden herbergen de grootste verscheidenheid aan planten- en diersoorten en vormen daardoor de ecologische voorraadschuren van de stad. Water. De stadsrand biedt ruimte voor stedelijke waterbergingslocaties.

Overwegingen en aanbevelingen Behoud scheggenstructuur. Uitgangspunt van het ruimtelijke beleid is het behoud van de scheggenstructuur als openbare, groene landschappen, met differentiatie per scheg (afhankelijk van de specifieke kwaliteiten van de scheg). Het is van belang het concept van de door het AUP aangegeven groene scheggen zoveel mogelijk in stand te houden. De groene scheggen zijn een stedenbouwkundig gegeven van grote kwaliteit; evenals de waarde van de ‘zuurstoffunctie’’ is de recreatieve waarde voor nu en voor de toekomst niet in geld uit te drukken. Alleen al het gevoel de stad zonder auto of openbaar vervoer nog uit te kunnen is een intrinsieke kwaliteit van een stad. Bebouwing binnen de scheggen zou zoveel mogelijk het oorspronkelijk (veelal agrarisch) karakter moeten behouden. Aanvullend toetsingskader HGS. Het welstandsbeleid voor de groene scheggen zou een uitwerking moeten zijn van het aanvullend toetsingskader voor de HGS (nota De Hoofdgroenstructuur Geordend, dRO 2002). Richtlijnen daarbij zijn: behoud van het rustige, openbare en groene karakter van het landschap, grote terughoudendheid met het toevoegen van bebouwing en (recreatieve) infrastructuur; deze alleen toestaan waar die functioneel is voor het groen, uitgaan van en inspelen op de bestaande waarden en kwaliteiten van elke scheg. Complementair beleid. Het welstandsbeleid zou zich specifiek moeten uitspreken over twee zaken waarop het aanvullend toetsingskader HGS niet ingaat, namelijk de architectonische kwaliteit van (passende) bebouwing in het groen en de bebouwing langs de randen van het groen, beide in overeenstemming met de in het aanvullend toetsingskader geformuleerde uitgangspunten. Schakelparken. De toppen van de scheggen hebben een belangrijke functie als ‘koppelstuk’ of recreatief transferium tussen stad en land. Deze zogeheten schakelparken dienen een zorgvuldig afgewogen programma en inrichting te krijgen. Enerzijds moeten ze functioneren als recreatieve trekpleisters en transferia, anderzijds moeten ze een rustig, openbaar en groen karakter bezitten. Het is aan te bevelen de ‘taartpunten’’ duidelijk kenbaar te maken en deze bijvoorbeeld te markeren met een opmerkelijk, visueel aantrekkelijk artefact, dat reageert op en uitgaat van de bijzondere kwaliteiten van de locatie. Vanuit de scheg kan dit een oriëntatiepunt zijn. De belangrijkste voorwaarde voor het handhaven van de scheggenstructuur en het historisch landschap eromheen is uiteraard dat de omliggende gemeenten hieraan meewerken. Regionale afstemming en samenwerking is voor de (perifere) groengebieden een noodzakelijk voorwaarde voor plan- en besluitvorming. Waterland heeft nog steeds een overwegend open, agrarisch karakter met verspreid gelegen (stolp)boerderijen, kleine woonhuizen, gebouwtjes voor de waterhuishouding (gemalen, molens) en recreatiewoningen. Binnen de gemeentegrenzen liggen daar enkele dorpskernen, Ransdorp en Holysloot (beschermde gezichten) en Zunderdorp en dijklinten zoals Durgerdam. Deze zijn beschreven bij historische kernen en linten. Aanbevolen wordt om het karakter van het buitengebied zoveel mogelijk open te laten blijven door bij de agrarische bebouwing hoofdgebouw en bijgebouwen compact te houden. De overgang van dorpskern naar buitengebied, momenteel over het algemeen abrupt, maakt dat de dorpen van verre en van alle kanten als compacte bebouwing rond een kerktoren ervaarbaar zijn. Hoge bebouwing in het buitengebied (bijvoorbeeld silo's) kunnen dat beeld verstoren.

blad 250



Bijlagen 15. Gebieden in verhevigde ontwikkeling (15.01 - 15.05) Stedenbouwkundige voorgeschiedenis Gebieden in (verhevigde) ontwikkeling zijn gebieden waar het bouwen zich explosief manifesteert. De meeste ruimtelijke systemen zijn voortdurend in ontwikkeling. Er wordt verbouwd, gesloopt en nieuwbouw gerealiseerd. Soms zijn de ontwikkelingen in ruimtelijke systemen heel ingrijpend, zoals bij gesuperponeerde systemen. Gebieden in (verhevigde) ontwikkeling zijn gebieden waar de dynamiek van de stad zich bij uitstek doet voelen. Tussen het maken van stedenbouwkundige plannen en het particulier initiatief bestaat voortdurend een wankel evenwicht. Stedenbouwers kunnen in plannen aangeven waar bepaalde functies ‘moeten’ komen, maar als de (semi-) particuliere opdrachtgever geen zin heeft om zich daarnaar te voegen, dan gebeurt er niets. Met stimuleringsmaatregelen, die soms vrij ver gaan, kan alsnog worden geprobeerd de belangstelling van opdrachtgevers te trekken. Andersom gebeurt het dat bepaalde gebieden op projectontwikkelaars een sterke aantrekkingskracht hebben. Als het een gebied betreft waar in principe dat soort ontwikkelingen wel toegelaten zijn, kan soms het formele planproces (bijvoorbeeld het aanpassen van de infrastructuur) achterop lopen bij de bouwaanvragen voor dat gebied. Soms lukt het opdrachtgevers door de mazen van de planvorming heen, gebieden te bebouwen waar een dergelijke belangstelling niet was voorzien. In bovengenoemde situaties ontstaan soms problemen bij het bepalen van welstandsbeoordeling omdat het beoordelingskader voor dergelijke initiatieven nog niet is uitgekristalliseerd en er nog geen goedgekeurd stedenbouwkundig plan aan de bouwplannen ten grondslag ligt. Ook als er bepaalde vrijheden zijn toegestaan om het voor de ontwikkelaar aantrekkelijk te maken, kan soms geen volledige welstandsbeoordeling meer plaatsvinden omdat tijdens de onderhandelingen al is bepaald hoe sommige architectonische aspecten zullen worden ingevuld. Niettemin is een zorgvuldige beoordeling van dit soort plannen nodig. Het betreft vaak initiatieven die zeer beeldbepalend kunnen zijn voor het toekomstige imago van de stad (bijvoorbeeld de hoogbouw aan de Zuidas en bij de Arena).

Overwegingen en aanbevelingen Voor gebieden die bestaan uit grote (her)ontwikkelingsprojecten kunnen - min of meer vanzelfsprekend - ook geen concrete aanbevelingen worden geformuleerd. Zodra de (her)ontwikkeling van het gebied aan de orde is wordt een stedenbouwkundig plan opgesteld. De in bovengenoemde hoofdstukken aangegeven kenmerken kunnen daarbij als aanknopingspunt gebruikt worden. De besluitvorming daarover is uiteraard geen zaak van welstand, maar het verdient wel aanbeveling de Commissie bij het plan te betrekken. Aanbevolen wordt om in het stedenbouwkundig plan een welstandsparagraaf op te nemen met beoordelingscriteria voor de welstandscommissie. Dit deel kan naderhand als aanvulling worden gebruikt bij de welstandsnota van het stadsdeel. Voor dergelijke aanvullingen op de welstandsnota geldt dat de inspraak wordt gekoppeld aan de reguliere inspraakregeling bij de stedenbouwkundige planvoorbereiding. De welstandscriteria moeten zijn vastgesteld voordat de planvorming van de concrete bouwplannen start en wordt bekendgemaakt aan alle potentiële opdrachtgevers in het gebied.



blad 251

Bijlagen

Bijlage I: Het beoordelen van Monumenten

Voorgeschiedenis Sinds 1875 is er van rijkswege speciale aandacht voor het beschermen en instandhouden van monumenten van geschiedenis en kunst. Pas in 1961 kwam er echter een algemeen geldende wettelijke regeling voor de Monumentenzorg. De Gemeente Amsterdam liep daarop vooruit met een Gemeentelijke verordening op de monumenten, vastgesteld in 1928. In 1953 richtte Amsterdam als eerste stad in Nederland een zelfstandige dienst op voor de monumenten, het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg. In 2002 is dit Bureau samengevoegd met de dienst Archeologie tot het Bureau Monumenten en Archeologie, met onder meer als taak eigenaren te adviseren bij het instandhouden en restaureren van monumenten. Het Bureau Monumenten en Archeologie geeft ook advies inzake eventuele subsidies voor de restauratie en het onderhoud van monumenten. Eigenaren die iets aan hun monument willen veranderen hebben een vergunning nodig. De Commissie voor Welstand en Monumenten beoordeelt deze aanvragen en verstrekt adviezen aan het Amsterdamse gemeentebestuur of aan het dagelijks bestuur van de deelraden. Deze verlenen uiteindelijk de vergunning.

Verschillende categorieën monumenten Wie er achter wil komen of zijn of haar pand een monument is, kan deze gegevens opvragen bij het Bureau Monumenten en Archeologie, waar de meest actuele gegevens voorhanden zijn. De gegevens zijn ook bekend bij het kadaster, maar het kan voorkomen, dat daar de meest recente gegevens nog niet zijn bijgewerkt. In Amsterdam komen twee categorieën beschermde monumenten voor; Rijksmonumenten en Gemeentelijke monumenten. Daarnaast zijn er de niet beschermde monumenten; gebouwen die het waard zijn om voor de toekomst te bewaren, maar die de status monument (nog) niet gekregen hebben. Deze situatie is zo gegroeid omdat door de tijd heen een verschillend gewicht aan de historische waarde van de bebouwing is toegekend en de opvattingen veranderd zijn over wat behouden zou moeten blijven. Hierbij speelt een rol dat jongere bebouwing ouder wordt en dat ook deze relatief jongere bebouwing op den duur voldoende waardevol kan blijken (deels) behouden te blijven. Alleen al omdat de tijd voortschrijdt, groeit het aantal monumenten. Daarnaast is van belang dat er sprake is van een groeiende waardering voor oudere bouwwijzen en historische objecten is. De definitie van een monument die de Rijksdienst voor de Monumentenzorg hanteert is: alle vóór vijftig jaar vervaardigde zaken welke van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde. De gemeente Amsterdam stelt in haar definitie voor gemeentelijke monumenten geen grens van vijftig jaar. Ongeveer tien jaar geleden is begonnen met het wegwerken van een achterstand in de aanwijzing van monumenten. Objecten uit de periode 1840-1940 zijn versneld geïnventariseerd via het Monumenten Inventarisatie Project (MIP). Inmiddels zijn veel van de geïnventariseerde panden geselecteerd in het kader van het Monumenten Selectie Project (MSP). De procedure van opname in het Monumentenregister van de geselecteerde panden is voor de Stadsdelen Centrum, Noord, Westerpark en Zeeburg afgerond. De andere stadsdelen zullen spoedig volgen. Daarnaast heeft het Bureau Monumenten en Archeologie een Concept Indicatieve Lijst gemaakt van panden om voor te dragen voor de gemeentelijke monumentenlijst. Het stadsdeel Centrum heeft het besluit genomen dat de voorgedragen panden in een periode van vier jaar op de monumentenlijst zullen worden gezet (het gemeentelijk monumenten project). Dit project is in uitvoering. Naast beschermde rijks- en gemeentelijke monumenten zijn er ‘beschermde stads- en dorpsgezichten’. Dit zijn groepen van onroerende zaken, welke van algemeen belang zijn, vanwege hun schoonheid, hun onderlinge ruimtelijke of structurele samenhang dan wel wetenschappelijke of cultuurhistorische waarden, en in welke groepen zich één of meerdere monumenten bevinden. Naast het gebied binnen de Singelgracht dat in 1999 tot beschermd stadsgezicht werd aangewezen, zijn in Amsterdam-Noord de dorpen Durgerdam, Ransdorp en Holysloot als beschermd dorpsgezicht aangewezen. Er is momenteel een procedure in voorbereiding voor aanwijzing van het gebied rond de Buiksloterdijk en Nieuwendammerdijk en het tuindorp Oostzaan in Amsterdam-Noord, de Admiralenbuurt in Stadsdeel de Baarsjes, Betondorp in het stadsdeel Oost/Watergraafsmeer, de Amstel met Amsteloevers (Weesperzijde en Amsteldijk) tussen Torontobrug en Berlagebrug in stadsdeel Oost/Watergraafsmeer en Zuideramstel en het plan Berlage dat gedeeltelijk in het stadsdeel Oud West en gedeeltelijk in het stadsdeel Zuideramstel is gelegen. De bescherming van deze beschermde stads- en dorpsgezichten dienen in bestemmingsplannen te worden vastgelegd. Hiervoor worden in veel gevallen de lopende bestemmingsplannen aangepast. Voor het bestuur van de stad is het ‘beschermd stads- en dorpsgezicht’ een instrument dat een beleidskader biedt om de zorg voor fraaie stadsbeelden inhoud te geven zodat op zorgvuldige en creatieve wijze aan veranderingsprocessen richting kan worden gegeven. Concreet betekent het dat het slopen van panden moeilijker wordt omdat de waarde van de bestaande bebouwing nadrukkelijker dan voorheen in het afwegingsproces een rol speelt. Ook bij verbouwen nieuwbouwplannen zal strenger dan tot nu toe worden bezien of een plan een stedenbouwkundige en/of architectonische verbetering oplevert. Werkwijze bij het aanvragen van een bouw/monumentenvergunning Voor iedere min of meer ingrijpende verbouwing is een bouwvergunning vereist. Zij die in het bezit zijn van een beschermd rijks- of gemeentelijk monument hebben naast hun bouwvergunning bovendien een monumentenvergunning nodig. Als de aanvraag alleen veranderingen aan het interieur van een monument betreft, kan volstaan worden met blad 252



Bijlagen een monumentenvergunning. Het aanvragen van een bouwvergunning voor een monument verloopt alsof het een aanvraag van een bouwvergunning betreft. De formulieren zijn verkrijgbaar bij het stadsdeel. De behandeling van de aanvragen voor een bouwvergunning en een monumentenvergunning loopt parallel. De vergunningen hebben immers betrekking op hetzelfde plan. Niettemin wordt de bouwvergunning pas verleend als de procedure voor de monumentenvergunning is doorlopen. Meestal wordt de bouwvergunning na de ter visie legging van zes weken zonder problemen verstrekt als over de aanvraag van de monumentenvergunning positief is beslist. De beide vergunningen dienen te voldoen aan de regels van het Bouwbesluit. Soms zijn deze regels in monumenten moeilijk te verwezenlijken. Voor die gevallen is er middels artikel 1.12 van het Bouwbesluit gesteld dat van het bouwbesluit kan worden afgeweken, indien dit in het belang is van de monumentale waarden. Op het aanvraagformulier voor een Monumentenvergunning staat precies vermeld welke gegevens nodig zijn voor de beoordeling van de plannen. Globaal gaat het om gegevens als tekeningen van de bestaande toestand en van de gewenste, nieuwe toestand, een motivering voor de functionele noodzaak van de voorgestelde wijzigingen/correcties, voorzien van argumenten voor de toegepaste stijlelementen en het voorgestelde kleuren materiaalgebruik en gegevens omtrent het pand in de omgeving. Het bureau bereidt de plannen voor ten behoeve van de beoordeling door de Commissie voor Welstand en Monumenten. Aanvragen die op rijksmonumenten betrekking hebben, worden tevens doorgestuurd naar de Rijksdienst voor de Monumentenzorg voor advies. Dit advies is evenals het advies van de Commissie, gericht aan Burgemeester en Wethouders of aan het dagelijks bestuur van de betreffende Deelraad. De Commissie voor Welstand en Monumenten beoordeelt of de voorgestelde wijzigingen de aard en structuur van het pand niet aantast. Bouwaanvragen die betrekking hebben op potentiële monumenten, worden vaak beoordeeld als ware het al een monument. Bij bouwaanvragen voor bouwwerken gelegen in (potentiële) stads- en dorpsgezichten wordt extra aandacht besteed aan de vraag of de voorgestelde wijzigingen wel passen en zo mogelijk kwalitatief iets toevoegen aan de bestaande stedenbouwkundige structuur. Is de vergunning verleend, dan kan worden begonnen met de uitvoering. Ambtenaren van de Stadsdelen komen regelmatig op de bouwplaats kijken naar de vorderingen van de werkzaamheden.

Archeologische en bouwhistorische vondsten Bij het bouwen in de stad of het verbouwen van monumenten stuit men nog al eens op archeologische resten of bouwhistorische bijzonderheden. De opdrachtgever van de werkzaamheden is in dat soort situaties verplicht hiervan melding te maken (Monumentenwet artikel 47). De vondsten kunnen aanleiding geven tot herziening of aanpassing van het bouwplan. Door het Verdrag van Malta (datum???), is een toevoeging op de wet in de maak, die vaststelt dat daar waar archeologische- of bouwhistorische elementen als gevolg van nieuwe ingrepen verloren dreigen te gaan, onderzoek verplicht is en de verstoorder betaalt.

Overwegingen bij het beoordelen van monumenten Bij het beoordelen van bouwaanvragen voor een monument gelden uiteraard de toetsingscriteria van het ruimtelijk systeem waarin het monument is gelegen. Maar voor monumenten speelt bovendien een aantal aanvullende criteria een rol. Als uitgangspunt wordt genomen, de toestand waarin het pand zich voorafgaande aan de verbouwingsplannen bevindt. Over het algemeen geeft de Commissie er de voorkeur aan de historische gelaagdheid, ofwel de ontwikkelingsgeschiedenis van het pand ook na restauratie kenbaar te laten zijn. Er kunnen echter redenen zijn hiervan af te wijken.

Criteria Voor monumenten vindt zoals gezegd een toetsing aan de monumentencriteria in het kader van de Monumentenwet 1988 plaats. De criteria zijn: - Functie volgt vorm. Niet alle functies passen in elk monument. De aard en structuur van het monument vormen beperkende voorwaarden voor de nieuwe gebruikseisen. De functie dient derhalve ondergeschikt te zijn aan de hoofdvorm en de structuur van het monument. De bescherming van een monument beperkt zich niet tot het exterieur, maar ook het interieur kan waardevolle elementen bevatten en valt derhalve onder de bescherming. Dit kan slaan op trappen, plafonds, wanddecoratie, schouwen, kasten en bijvoorbeeld betimmeringen van deuren. - Behoud gaat voor vernieuwen. De historische bouwmaterialen, structuren en constructiewijzen vertegenwoordigen een belangrijke monumentale en historische waarde. Deze waarde dient zoveel mogelijk te worden gerespecteerd, opdat de geschiedenis en ontwikkeling van het ambachtelijke bouwen alsmede het dagelijks gebruik van een monument afleesbaar zijn. Elk veranderingsvoorstel dat niet noodzakelijk is om het pand in deze tijd verder te laten functioneren, wordt in principe afgewezen. - Bouwhistorie eerbiedigen. Het transformatieproces, dat een gebouw, door verandering van het gebruik of functie, door de tijd heen ondergaat, heeft een historische waarde. Een monument ontleent veelal zijn waarde aan de bouwgeschiedenis. Bouwsporen die van betekenis zijn voor de geschiedenis van het pand of van de stad moeten aanwezig blijven en zo mogelijk ook zichtbaar zijn. Noodzakelijke nieuwe onderdelen zullen qua maat, vlakverdeling, materiaalgebruik, details, kleur en afwerking afgestemd moeten worden op de bestaande situatie (bijvoorbeeld voorzetraam aan binnenzijde plaatsen). - Wijzigingen of aanpassingen moeten reversibel zijn. De verandering die men aanbrengt ten behoeve van het gebruik van het pand moet in beginsel ongedaan kunnen worden, opdat de monumentale waarden niet worden aangetast. versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 253

Bijlagen Uiteraard zij de hier genoemde criteria slechts algemene criteria. Elk monument heeft zijn eigen en unieke kenmerken welke ieder hun eigen beoordelingscriteria met zich mee zullen brengen.

blad 254



Bijlagen

Bijlage II

Amsterdam en de inbreng van de beeldende kunst Op allerlei manieren is in de loop van de eeuwen door kunstenaars maar ook door ambachtslieden meegewerkt aan de schoonheid van de stad. Globaal is de bijdrage van de beeldende kunstenaar aan de openbare verschijningsvorm van Amsterdam in te delen naar kunstuitingen aan en om gebouwen (voor een deel ornamentiek) en het plaatsen van vrijstaande kunstwerken in de gebouwde omgeving. Een cruciale rol speelt daarbij de opdrachtgever. Want hoe 'autonoom' de bijdrage van de beeldende kunstenaar ook is, om een inbreng te kunnen leveren aan de gebouwde omgeving is hij/zij, net als de stedenbouwkundige, de architect en de aannemer/uitvoerder afhankelijk van zijn of haar opdrachtgever. Een geschiedenis van de beeldende kunst in de gebouwde omgeving is dan ook niet te geven zonder daarbij de rol van de opdrachtgever in ogenschouw te nemen. Door de aard van de Nederlandse opdrachtgever is er in Nederland en in dit geval in Amsterdam, een heel specifieke, eigen omgeving ontstaan, een omgeving die zich onderscheidt van die in de ons omringende landen. Aan het eind van de Middeleeuwen verkeerde Nederland in een heel andere situatie dan bijvoorbeeld Italië. De beeldende kunst in Italië maakte in die periode een bloeitijd door die vooral is gestimuleerd door rijk geworden kooplieden. In de concurrentie tussen de Italiaanse steden ontstond een gedurfd opdrachtgeverschap, waardoor er ruimte was voor uitbundige kunstuitingen op het gebied van schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur. Men putte zich uit in het plaatsen van paleizen en kerken om zich daarmee invloeden respect te verwerven. Initiatiefnemers waren erop uit zich te onderscheiden door hetgeen wat men tot stand liet brengen. Vaak gaven opdrachtgevers aan een kunstenaar de leiding bij het tot stand komen van een gebouw. Deze koos dan de bouwmeesters en vaklieden die in staat waren zijn kunstopvatting te verwezenlijken. In Nederland waren in die tijd opdrachtgevers eerder nuchter dan uitbundig. Aan het eind van de Middeleeuwen zijn in de toen nog overwegend agrarische samenleving steden ontstaan, waar de bevolking zich steeds meer ging toeleggen op handel en scheepvaart. Tijdens de beeldenstorm werd afgerekend met de in die tijd onderdrukkende en overheersende rol van de religie. In Nederland ontwikkelde zich steeds meer een tolerante cultuur waarin vele meningen en opvattingen naast elkaar konden bestaan. Machtige opdrachtgevers zoals in Italië, kwamen hier niet voor. Zo ontstond de voor Nederland zo karakteristieke burgerlijke bouwkunst. Ieder die een huis liet bouwen kon zich onderscheiden in de opbouw van de gevel, maar het resultaat diende zich te voegen in het totale gevelbeeld. De verschijningsvorm van de Amsterdamse grachten is daar een goed voorbeeld van. In de wat zuinige introverte Hollandse koopmansaard paste het niet om beelden voor zichzelf op te richten. De versieringen aan de gevels werden hoofdzakelijk uitgevoerd door ambachtelijke kunstenaars zoals smeden, steenhouwers en houtbewerkers. Het humanistische karakter van de Nederlandse samenleving uitte zich ook in de stedenbouw. Opvallend is dan ook dat er in Amsterdam bijna geen pleinen zijn ontstaan waar een kerk een dominante positie inneemt. Vaker zijn kerken gewoon opgenomen in de rooilijn van bijvoorbeeld de grachtengordel (De Duif en de Krijtberg). De belangrijkste plek in een stad kreeg meestal het stadhuis en als tweede de Waag, ofwel de plek waar de koopwaar werd verhandeld. Veelbetekenend is in dit verband het paleis op de Dam, dat omstreeks 1650 als stadhuis gebouwd is. Voor de versiering van het stadhuis werden beeldende kunstenaars van bezuiden de grote rivieren aangetrokken (in dit geval onder meer Quellijn die bijvoorbeeld het beeld van Atlas vorm gaf). Na de Franse revolutie, toen hier het koningschap werd ingevoerd, is het stadhuis tot paleis geworden. De stedenbouwkundige uitleg van Amsterdam bevatte geen plekken en gebouwen die van een zelfde gewicht waren als het stadhuis op de Dam. Daarom is het stadhuis door Koning Lodewijk Napoleon gevorderd. Thans is het gebouw in eigendom van de Staat der Nederlanden. Het gebouw wordt gebruikt voor zowel openbare als koninklijke doeleinden. Afgezien van het stadhuis volgde het stadsbestuur over het algemeen bij het bouwen van openbare gebouwen, zoals ziekenhuizen en weeshuizen, de traditie van de burgerlijke bouwkunst. Vermeldenswaard zijn de stadspoorten die bij de verschillende uitbreidingen van de stad door het stadsbestuur zijn gebouwd. Deze poorten zijn voor wat betreft hun plastiek en architectuur waardevol voor het stadsbeeld, maar, geheel passend in de burgerlijke cultuur van die dagen, missen zij de grootsheid van erepoorten zoals bijvoorbeeld de Arc de Triomphe in Parijs. Met de burgerlijke cultuur en de politieke gezindheid die in Amsterdam overheerste, is het dan ook niet verwonderlijk dat in de periode tot 1850 slechts zeer weinig beelden in de openbare ruimte zijn geplaatst. Het oudste vrijstaande beeld van Amsterdam is het beeld 'razernij', dat op de binnenplaats van het Dolhuis (gekkengesticht) stond en nu in het Rijksmuseum te bezichtigen is. Het oudste nu nog steeds bestaande standbeeld in Amsterdam is dat van 'Rembrandt' op het Rembrandtplein, dat omstreeks 1850 is gerealiseerd. Kort daarop volgde het standbeeld voor Vondel in het Vondelpark. Opmerkelijk is dat voor standbeelden in Amsterdam eerder 'onze grote kunstenaars' in aanmerking kwamen dan staatshoofden of leden van het koningshuis, een enkele uitzondering daargelaten, zoals Thorbecke op het Thorbeckeplein. De in de vorige eeuw buiten Nederland ontwikkelde nieuwe kunststromingen als Arts & Crafts (Morris en Crane) en de Europese Art Nouveau-bewegingen, als Jugendstil en Art Deco vonden in de omringende landen veel navolging. In Nederland zijn daarvan maar weinig indrukwekkende voorbeelden te vinden. Een uitzondering hierop in Amsterdam vormde het Paleis van Volks-vlijt dat op het Frederiksplein heeft gestaan, een gebouw dat helaas in 1929 is afgebrand. De traditie van de burgerlijke bouwkunst zette zich voort tot aan het eind van de negentiende eeuw. Begin van de twintigste eeuw ontwikkelde zich, vooral in Amsterdam, een nieuwe vormentaal, die met name toepassing vond in de Gordel 20-40. Geïnspireerd door de rijk versierde gebouwen van de architect Cuypers (het Rijksmuversie 1.0 van 1 juli 2004


blad 255

Bijlagen seum en het Centraal Station), ontwikkelde zich bij Berlage en anderen een behoefte aan eigentijdse vormen, vormen waar een verheffende werking op de burgerij van uit zou gaan, een soort 'gemeenschapskunst'. Vaak gekoppeld aan de architectuur van het gebouw om onderdelen van het ontwerp te accentueren, voorzag Berlage zijn gebouwen daarom van een rijkdom aan decoratieve detaillering. In feite zette hij de traditie van het toepassen van de ambachtelijke kunsten voort, maar hij ontwikkelde daarbij een nieuwe vormentaal die aansloot op de toentertijd aanwezige kunststromingen. De ambachtelijke kunstenaar kreeg echter niet de vrije hand bij het creëren van een kunstwerk. Berlage omschreef zeer nauwgezet zijn decoratieve opdrachten en gaf aan welke voorstellingen of verwijzingen daarin moesten voorkomen. Bij de eerste generatie architecten van de Amsterdamse School kwam die gemeenschapskunst in een sterk decoratieve stijl tot uiting, bijvoorbeeld in het Scheepvaarthuis aan de Prins Hendrikkade van de architect J. M. van der Mey en in de stadswijken van M. de Klerk. Nieuw was dat bij het bouwen van woningen niet meer het individuele huis als te decoreren eenheid gold, maar dat de aan de openbare ruimte grenzende wanden als te decoreren eenheid werden genomen. Het is de vraag of de Gordel 20-40 zo fraai was geworden als niet het Amsterdamse stadsbestuur financiële middelen voor de toepassing van kunst beschikbaar had gesteld. Na de Eerste Wereldoorlog konden vele beeldende kunstenaars maar moeilijk rondkomen en daarom was een subsidieregeling voor de toepassing van beeldende kunst in het leven geroepen; het Rijk handhaafde deze subsidie een jaar maar Amsterdam heeft deze regeling op eigen kosten langer voortgezet. De met behulp van deze regeling tot stand gekomen beeldhouwkunst, maar ook de gebrandschilderde ramen en muurschilderingen, pasten wonderwel in de door Berlage en Wijdeveld ontworpen woonwijken van Amsterdam. De beeldend kunstenaar Hildo Krop trad daarbij op als ‘stadsbeeldhouwer’. Hij moest toezien op de eenheid in de vormgeving. In samenwerking met stedenbouwers, architecten en kunstenaars is zo een fraai en evenwichtig stadsbeeld geschapen. Gestreefd werd naar een verrijking van het straatbeeld ten behoeve van de Amsterdamse burgerij. Hoewel Berlage in zijn stedenbouwkundige vormgeving betekenisvolle ruimten schiep, zocht hij de accentuering van deze plekken eerder in de vormgeving van de bebouwing dan in het plaatsen van beeldende kunstwerken (voorbeelden zijn de Wolkenkrabber, een hoogbouwflat aan de Vrijheidslaan en de veelvuldig voorkomende verhoogde hoekpanden). Het Van Heutzmonument op het Olympiaplein vormt dan ook een uitzondering in de Gordel 20-40. Naast Berlage en de Amsterdamse School komt ongeveer gelijktijdig een nieuwe stroming tot ontwikkeling, en wel die van de Stijl en de Nieuwe Zakelijkheid, stromingen die uit eenzelfde behoefte aan nieuwe vormen ontsproten maar die tot een heel ander antwoord leidden. Met de oprichting van het tijdschrift ‘De Stijl’ in 1917 werd bewust gebroken met de historisch ontwikkelde opvattingen over beeldende kunst, architectuur, vormgeving en literatuur. Theo van Doesburg (schilder, vormgever, architect, schrijver en dichter) was de oprichter van het blad, dat tot aan zijn dood in 1931 door hem is uitgegeven. Het woord ‘De Stijl’ duidt niet alleen op het tijdschrift, het werd een richting in de kunst. De Stijl staat voor de integrale verwantschap van de delen tot het geheel en van het geheel tot de delen. Het karakteristieke van het werk van kunstenaars uit de Stijlperiode is de rechthoekigheid, het gebruik van elementaire kleuren en de nadrukkelijke afwijzing van decoratie. Gerrit Rietveld’s rood-blauwe armstoel is de meest compacte visuele uitdrukking van de principes van de Stijl. Rietveld schreef over de stoel: ‘De constructie is in overeenstemming gebracht met de delen om te verzekeren dat geen deel domineert of ondergeschikt is aan de andere. Op deze wijze staat het geheel vrij en helder in de ruimte en de vorm ontstaat uit het materiaal.’ De Stijl was geen geïsoleerd Nederlands fenomeen, maar had verbindingen met internationale stromingen als Art Nouveau, Cubisme, Dada, het Futurisme, het Constructivisme en het Bauhaus. Kunstenaars van de Stijl streefden naar een integratie van kunst en architectuur. Meer nog dan bij de Amsterdamse School vloeien architectuur, vormgeving en kunst samen tot een homogeen werk. In Amsterdam kan Betondorp dienen als voorbeeld uit de Stijlperiode. In deze buurt vermengden de idealen van de Stijl zich met uitgangspunten van de socialistische beweging van die tijd. De belangrijkste architect, Dick Greiner, ontwierp niet alleen de woningen maar ook de belettering en de detaillering van de deuren. In de verschijningsvorm is de decoratie van de Stijl terughoudender, minder overvloedig en zakelijker dan die van de Amsterdamse School. Van Eesteren, die zich met de Stijl verwant voelde, gaf in Amsterdam leiding aan het onderzoek en het ontwerp van het Algemeen Uitbreidings Plan voor Amsterdam. Het CIAM-congres in 1930 mag gezien worden als een vertaling van de Stijl gericht op de stedenbouw en architectuur en markeert de opkomst van het functionalisme. Met het functionalisme verdween de beeldend kunstenaar van het directe bouwtoneel. Fraaie functionalistische bouwwerken zijn door hun strakke vormgeving en hun karakteristieke vlakverdeling op zichzelf een plastiek. Architecten zochten geen samenwerking meer met beeldend kunstenaars, zoals in de periode van de Amsterdamse School. Tot op de dag van vandaag is het bouwen van zo strak en vlak mogelijke bouwwerken in functionalistische stijl het ideaal van vele architecten. In de jaren vijftig is het de rijksoverheid geweest die door middel van een percentageregeling weer mogelijkheden creëerde voor een inbreng vanuit de beeldende discipline in de gebouwde omgeving. Daarmee werd erkend dat de inrichting van de openbare ruimte en de culturele waarden die daarin worden uitgedrukt voor een groot deel tot de verantwoordelijkheid van de overheid mag worden gerekend. Particuliere initiatieven waren er bijna niet in Nederland. Er was weinig emplooi voor beeldende kunstenaars behalve voor herdenkingsmonumenten en bij representatieve bouwwerken als kerken en stadhuizen. Grote lagen van de bevolking interesseerden zich niet voor kunst en kwamen nooit in een museum. Kunst in en bij openbare gebouwen werd gezien als een mogelijkheid voor leken om met kunst in aanraking te komen. In de jaren zestig werd het belang van de toepassing van beeldende kunst nog versterkt door een algemeen gevoel van onvrede met de verschijningsvorm van de naoorlogse woonwijken. Verwacht werd dat met behulp van de toepassing van beeldende kunst de leefbaarheid in die wijken zou kunnen worden verhoogd. De kunst zou een geïntegreerd onderdeel moeten zijn van architectuur en stedenbouw. Deze ideeën werden in die tijd door het gemeentebestuur van Amsterdam gehonoreerd met het instellen van de 1/2%-regeling voor stadsuitbreidingen en de 2%-regeling blad 256



Bijlagen voor gemeentelijke gebouwen. Over het algemeen hebben deze regelingen echter niet geleid tot een grotere samenwerking tussen architecten en beeldende kunstenaars. Slechts incidenteel waren er architecten en stedenbouwkundigen die voor de besteding van het geld in een vroeg stadium van het ontwerp de samenwerking met een beeldend kunstenaar zochten. Veel vaker werd van het beschikbare geld door een beeldend kunstenaar in de afrondingsfase een ‘toevoeging’ gepleegd in de vorm van een vrijstaande plastiek of werden speel- of rustplekken gecreëerd met behulp van bielzen, niveauverschillen en groenvoorzieningen. Ondanks een aantal geslaagde kunsttoepassingen uit die tijd, bijvoorbeeld in het kader van de zogenaamde omgevingskunst, waren er ook veel bijdragen die nu soms wat gewild overkomen. Was Nederland arm aan plastieken in de gebouwde omgeving, het lijkt wel of er de laatste decennia een inhaalmanoeuvre plaatsvindt. Er blijft geen betekenisvolle plek onbenut; parken en pleinen, bochten in snelwegen, overal zijn voorbeelden van beeldende kunst te vinden. In de vormentaal was de kunstenaar in de afgelopen periode tamelijk vrij. De opdrachtgever, zowel de publieke als de private, gaven de ruimte aan de kunstenaar om zijn of haar romantische, postmoderne of constructivistische visie in het kunstwerk te verbeelden. Momenteel is sprake van een overgangsperiode. Het ziet er naar uit dat beeldend kunstenaars weer meer in samenwerking met andere disciplines aan de vormgeving van de stad zullen bijdragen en dat de eisen waaraan een beeld moet voldoen in vele gevallen nauwer worden omschreven. Ingezien is dat het zin heeft al in de beginfase van een nieuwe bouwlocatie een kunstenaar bij het planvormingsproces te betrekken (zoals bij de IJ-oevers en andere stadsuitbreidingen). Ook is de tijd rijp dat de overheid meer concreet zijn wensen formuleert ten aanzien van de beeldende kunsttoepassing, bijvoorbeeld voor de gebieden waar momenteel grootse plannen in ontwikkeling zijn die het aanzien en imago van Amsterdam sterk zullen beïnvloeden, zoals de Zuidas, de Noord-Zuidlijn en IJburg. Beseft moet worden dat door samenwerking tussen stedenbouwers, architecten, beeldende kunstenaars en vormgevers een waardevoller eindresultaat ontstaat dan wanneer ieder afzonderlijk te werk gaat. Open ligt de vraag van welke vormentaal men zich daarbij zal bedienen, welke taal is in deze individualistische tijd voor iedereen verstaanbaar, welk inhoudelijk concept is in staat een gezamenlijk verlangen op te wekken. Immers ‘de stad moet vertrekken vanuit een ideaal. Dat ideaal wordt slechts begrensd door wat niet meer uitvoerbaar is’ (Jan van de Pavert, Metropolis M no. 3, 1991).

Randvoorwaarden voor een optimale inbreng van beeldende kunst Niet elke openbare ruimte vraagt om een bijdrage vanuit de beeldende kunst. Soms is het zinniger te kiezen voor bijvoorbeeld een zorgvuldige vormgeving van het straatmeubilair of het aanleggen van een bomenlaan, als de betekenis of de functie van een plek zich niet leent voor een kunstwerk. De teneur van deze paragraaf, namelijk een pleidooi om beeldende kunstenaars in een vroeg stadium bij de invulling van de openbare ruimte te betrekken, komt dan ook niet voort uit de wens om de openbare ruimte altijd voor de beeldende kunst op te eisen maar om tijdig te kunnen bezien of en hoe beeldende kunst een bijdrage kan leveren aan de openbare ruimte. Achtereenvolgens wordt hierna van de reeds onderscheiden fasen aangegeven wat de inbreng van de beeldende kunstenaar kan zijn.

De stedenbouwkundige fase Momenteel is de praktijk dat de diverse vormgevende en technische disciplines die bij de totstandkoming van de gebouwde omgeving betrokken zijn, na elkaar hun specialistische inbreng hieraan leveren. Iedere volgende activiteit brengt weer beperkende randvoorwaarden met zich mee voor de volgende specialist. De beeldend kunstenaar zit daarbij vaak achter in het proces. Juist nu de vormgevende kant van de stedenbouwkundige discipline meer en meer op de achtergrond is geraakt, is het aan te bevelen vaker beeldende kunstenaars op hun visionaire kwaliteiten aan te spreken en bij de stedenbouwkundige vormgeving te betrekken. Van het oproepen van inspirerende beelden in de conceptuele fase kan voor het hele realiseringsproces van de gebouwde omgeving een positieve impuls uitgaan. De betrokkenheid van de beeldende kunstenaar in deze eerste fasen kan verschillende activiteiten omvatten: • een conceptuele inbreng op grond van zijn of haar beeldend inzicht, • het adviseren van stedenbouwkundigen van de dienst ruimtelijke ordening over een eventuele samenwerking van architecten met beeldende kunstenaars, • het bewaken van de noodzakelijke randvoorwaarden voor een kwalitatief hoogwaardige toepassing van beeldende kunst in de derde fase, de afrondingsfase.

De architectonische fase Voordat een architectonisch ontwerp wordt gerealiseerd, is het ontwerp vele malen middelpunt van discussie geweest met uiteenlopende betrokkenen zoals de opdrachtgever, de aannemer, vertegenwoordigers van gemeentelijke diensten, toekomstige gebruikers. Vaker zou daarbij een beeldend kunstenaar of een beeldend vormgever kunnen worden betrokken, die op basis van deskundigheid de architect suggesties doet met betrekking tot bijvoorbeeld plastische aspecten van het gebouw (ornamentiek) en andere specialistische aspecten van vormgeving, zoals de belichting.

De afrondingsfase In deze fase vinden de meeste kunsttoepassingen plaats. Over het algemeen kan worden gesteld dat, naarmate eerder met de inbreng van een beeldend kunstenaar is rekening gehouden en is geformuleerd waaraan zijn of haar bijdrage moet voldoen, er meer kans is op een geslaagde inbreng vanuit de beeldende kunst. Ook het tijdig benaderen van de Commissie van Welstand en Monumenten in die gevallen dat een bouwvergunning vereist is voor het plaatsen van het kunstwerk, kan het eindresultaat ten goede komen en voorkomt vaak onvoorziene problemen. Zijn hiervoor de mogelijkheden aangeven bij nieuwbouwprojecten, hieronder gaat het om mogelijkheden voor het inschakelen van een beeldende kunstenaar in de al bestaande gebouwde omgeving.



blad 257

Bijlagen De herstructureringsfase Een gebied kan om verschillende redenen toe zijn aan vernieuwing. Wanneer het een gebied betreft waar de bestaande bebouwing eerst wordt gesloopt alvorens er weer nieuwbouw te plegen, ontstaat eenzelfde situatie als in de stedenbouwkundige fase. Als het om een woonomgeving gaat die ingrijpend gerenoveerd gaat worden, kan de inbreng van een beeldend kunstenaar stimulerend werken op het proces. Zijn of haar fantasievolle inbreng kan een positieve bijdrage leveren aan de verschijningsvorm van de gebouwde omgeving en vooringenomen standpunten doorbreken. Ook bij de ideeënvorming over de herstructurering van bestaande winkel- en woongebieden kan een dergelijke bijdrage zinvol zijn. Bij zulke opgaven gaat het er vaak om de ruimtelijke mogelijkheden en de programmatische noodzakelijkheden te ordenen en door middel van die ordening in relatie met elkaar te brengen. Niet te snel moet het heil gezocht worden in de vormgeving van nieuw straatmeubilair. De openbare ruimte moet als samenhangende eenheid worden opgevat en niet als een optelsom van deelbelangen. Bij herstructurering van bestaande winkelgebieden moet worden voorkomen dat kunsttoepassingen de kakofonie van kleuren en vormen die in dat soort gebieden al aanwezig zijn, nog eens versterkt.

Incidentele initiatieven De bijdrage van de beeldende kunstenaar aan de verschijningsvorm van de gebouwde omgeving is niet beperkt tot de hierboven genoemde fasen, ook is sprake van incidentele initiatieven in bestaande gebieden. Veelal vormt een historisch feit of het willen herdenken van een belangrijk persoon de aanleiding voor deze kunsttoepassingen. Soms komt de inschakeling van een beeldend kunstenaar op gang uit een gevoel dat de buurt ‘iets mist’. Juist omdat hierbij vaak emotionele omstandigheden een rol spelen is het zaak de gebruikelijke zorgvuldigheid bij het plaatsen van kunstwerken in acht te nemen. In ieder geval zal de procedure inzake de artistieke kwaliteitsbewaking van het Fonds voor de Kunst moeten worden gevolgd. Bij deze initiatieven zal steeds met reacties en gevoelens van omwonenden en/of initiatiefnemers rekening moeten worden gehouden. Soms komt een kunstwerk in nauwe samenwerking met de bewoners tot stand. Is dat niet het geval dan moet de kunstenaar in staat zijn de opvattingen en reacties van niet-specialisten (omwonenden en voorbijgangers) vooraf in te schatten en daarbij toch de essentie van zijn of haar inbreng gestand te doen. Als algemene voorwaarde voor het realiseren van kunst in de omgeving is het zaak dat de opdracht goed omschreven wordt. Duidelijk moet zijn wie de opdrachtgever is en wie bepaalt of een kunstwerk uiteindelijk geplaatst mag worden. Ook de keuze van de beeldend kunstenaar dient weloverwogen tot stand te komen. Niet iedere kunstenaar kan ongeacht welk probleem dan ook oplossen. Bij de keuze dient rekening te worden gehouden met de vormentaal waar een kunstenaar zich in heeft gespecialiseerd. Tenslotte is het van belang voordat een kunstenaar aan het werk gaat afspraken te maken over de wijze waarop kan worden omgegaan met de kunsttoevoeging. Dit geldt voor beeldende kunst in de stedelijke ruimte, maar vooral voor kunsttoepassingen aan en in gebouwen. Gebouwen hebben nu eenmaal niet het eeuwige leven en kunnen ook van functie wijzigen. Daarbij kan de kunsttoepassing, tijdelijk of meer definitief, in de knel komen. Bij voorkeur worden afspraken hieromtrent in het contract vastgelegd.

blad 258



Bijlagen

Colofon

Deze uitgave is tot stand gekomen in opdracht van de Dienst Wonen Amsterdam, verantwoordelijk voor de Werkgroep Aanpassing Welstandskaders samengesteld uit vertegenwoordigers van de stadsdelen, de Commissie voor Welstand en Monumenten, het Bureau Monumenten en Archeologie, de Dienst Milieu- en Bouwtoezicht, de Dienst Wonen, de Dienst Ruimtelijke Ordening en het Ontwikkelingsbedrijf Gemeente Amsterdam. De teksten in deze nota zijn een bewerking van De Schoonheid van Amsterdam, een kader voor het welstandsbeleid 1999, uitgegeven door de Commissie voor Welstand en Monumenten en de Stedelijke Woningdienst Amsterdam in 1999.

Redactie: Sabine Lebesque (Ontwikkelingsbedrijf Gemeente Amsterdam)

Tekstbijdragen van: Marijke Beek, Dirk Gorter, Paul Jongen (Commissie voor Welstand en Monumenten), Wim Mulder (Dienst Milieu- en Bouwtoezicht), Jeroen Schilt (Bureau voor Monumenten en Archeologie), Laura Uittenbogaard (Dienst Wonen). Jaap Evert Abrahamse (stadsdeel Centrum), Jouke van der Werf (Bureau Monumenten en Archeologie), Johan van Soest (dienst Ruimtelijke Ordening).



blad 259

Bijlagen Bijlage 4 Inspraakverordening artikel 12 Art. 12. Inspraakprocedure voor de in artikel 3, lid 2, onder f genoemde voorbereiding van de wijziging van besluiten als bedoeld in het tweede lid onder a en b van artikel 12 van de Woningwet, alsmede de wijziging van de welstandsnota als bedoeld in artikel 12a van de Woningwet 1.

2. 3. 4. 5.

6.

7. 8. 9.

blad 260

Van het bestaan van het ontwerp van de wijziging en van de mogelijkheid tot het inspreken daarop wordt melding gemaakt in: a. een artikel in het huis aan huis te verspreiden stadsdeelmagazine; b. een kennisgeving in een huis aan huis te verspreiden blad; c. het onderdeel Kennisgevingen op de website van het stadsdeel (http://www.noord.amsterdam.nl/). Het ontwerp van de wijziging wordt gedurende vier weken: a. ter inzage gelegd bij het Vergunningen Servicebureau in het Servicecentrum; b. ter inzage gelegd bij de vier openbare bibliotheken. Tegen betaling van de kosten zijn bij het Vergunningen Service Bureau papieren exemplaren van het ontwerp van de wijziging te bestellen. Tijdens een infomatiebijeenkomst/hoorzitting wordt een toelichting gegeven op het ontwerp van de wijziging. Ingezetenen en in het stadsdeel een belanghebbenden natuurlijke en rechtspersonen kunnen tot en met vier weken na de datum waarop de ter inzage legging heeft aangevangen als volgt op het ontwerp van de wijziging reageren: a. schriftelijk door toezending van de zienswijze aan het Dagelijks Bestuur van het stadsdeel Amsterdam-Noord, b. digitaal door toezending van de zienswijze naar het e-mailadres [email protected] of c. mondeling op de inspraakavond. Ter afronding van de inspraak maakt het Dagelijks Bestuur een eindverslag op; het eindverslag bevat in ieder geval: a. een overzicht van de gevolgde procedure; b. een weergave van de zienswijzen die tijdens inspraak mondeling, digitaal of schriftelijk naar voren zijn gebracht; c. een reactie op deze zienswijzen waarbij met redenen omkleed wordt aangegeven op welke punten al dan niet tot aanpassing van de wijziging wordt overgegaan. Het eindverslag wordt toegestuurd aan de insprekers. Insprekers kunnen binnen 10 dagen na verzending opmerkingen betreffende de weergave van hun zienswijze in het eindverslag schriftelijk kenbaar maken aan het Dagelijks Bestuur van het stadsdeel Amsterdam-Noord. Het eindverslag wordt bij de besluitvorming betrokken.



Bijlagen Bijlage 5 Hoofdstuk 9 uit de bouwverordening Amsterdam 2003 Art. 9.1 De organisatie van het welstandstoezicht. 1. De advisering over redelijke eisen van welstand is opgedragen aan de Commissie voor Welstand en Monumenten als bedoeld in de Verordening op de Commissie voor Welstand en Monumenten. 2. De commissie baseert haar advies als bedoeld in het eerste lid, op de in de welstandsnota genoemde welstandscriteria. 3. De commissie adviseert over de welstandsaspecten van aanvragen voor regulier vergunningplichtige en lichtvergunningplichtige bouwwerken als bedoeld in art. 44, eerste lid, onder d, respectievelijk art. 44, derde lid juncto eerste lid, onder d, van de Woningwet. 4. In afwijking van het gestelde in het derde lid kunnen Burgemeester en Wethouders zonder advies van de commissie beoordelen, of licht-vergunningplichtige bouwwerken niet in strijd zijn met redelijke eisen van welstand. Burgemeester en Wethouders baseren hun standpunt op de in de welstandsnota genoemde welstandscriteria. 5. Burgemeester en Wethouders kunnen zonder advies van de commissie beoordelen, of bestaande bouwwerken niet in ernstige mate in strijd zijn met redelijke eisen van welstand als bedoeld in art. 19 van de Woningwet. Burgemeester en Wethouders baseren hun standpunt op de in de welstandsnota genoemde welstandscriteria. Art. 9.2 Samenstelling. 1. De commissie bestaat uit ten minste twaalf leden, te weten: a een voorzitter, b zes architectleden, c vier monumentenspecialisten en d een beeldend kunstenaar. 2. Uit de commissie worden drie subcommissies gevormd, te weten: a commissie I, bestaande uit ten minste: – twee architect-leden en – twee monumentenspecialisten; b commissie II, bestaande uit ten minste: – twee architect-leden en – een monumentenspecialist; c commissie III, bestaande uit ten minste: – twee architect-leden en – een monumentenspecialist. 3. Zo nodig, kunnen de subcommissies II en III worden aangevuld met monumentenspecialisten uit commissie I. 4. Voor de leden worden plaatsvervangers aangewezen. Art. 9.3 Benoeming en zittingsduur. 1. De leden van de commissie en hun plaatsvervangers worden op voorstel van Burgemeester en Wethouders door de Gemeenteraad benoemd. De voorzitter en diens plaatsvervanger worden in functie benoemd. 2. Een lid van de commissie mag geen lid zijn van de Gemeenteraad of een stadsdeelraad van de gemeente Amsterdam en mag geen ambtenaar zijn in dienst van de gemeente Amsterdam. 3. De leden van de commissie kunnen ten hoogste voor een termijn van drie jaar worden benoemd. Zij kunnen eenmaal worden herbenoemd voor een periode van ten hoogste drie jaar. 4. Leden en hun plaatsvervangers kunnen, mits daarvoor gerede aanleiding is dan wel op eigen verzoek, door de Gemeenteraad tussentijds van hun taak worden ontheven. Art. 9.4 Jaarlijkse verantwoording. 1. De commissie stelt jaarlijks een verslag op van haar werkzaamheden voor de Gemeenteraad, waarin ten minste aan de orde komt: a op welke wijze toepassing is gegeven aan de welstandscriteria uit de welstandsnota; b de werkwijze van de commissie; c op welke wijze uitwerking is gegeven aan de openbaarheid van vergaderen; d de aard van de beoordeelde plannen; e de bijzondere projecten. 2. De commissie kan in haar jaarverslag aanbevelingen doen ten aanzien van het gemeentelijk ruimtelijk kwaliteitsbeleid in het algemeen en de aanpassing van de gemeentelijke welstandsnota in het bijzonder. Art. 9.5 Termijn van advisering. 1. De commissie brengt het advies over een aanvraag om een lichte bouwvergunning uit binnen drie weken nadat door of namens Burgemeester en Wethouders daarom is verzocht. 2. De commissie brengt het advies over de aanvraag om een reguliere bouwvergunning uit binnen zes weken nadat door of namens Burgemeester en Wethouders daarom is verzocht. 3. De commissie brengt het advies over de aanvraag om een reguliere bouwvergunning, eerste fase, uit binnen drie weken nadat door of namens Burgemeester en Wethouders daarom is verzocht. 4. De commissie brengt het advies over de aanvraag die wordt ingediend als tijdens de tweede fase blijkt dat de bouwvergunning, eerste fase, zodanige wijziging behoeft dat wederom een toetsing aan redelijke eisen van welstand noodzakelijk is, uit binnen drie weken nadat door of namens Burgemeester en Wethouders daarom is verzocht. versie 1.0 van 1 juli 2004


blad 261

Bijlagen 5. Burgemeester en Wethouders kunnen in hun verzoek om advies de commissie een langere termijn dan genoemd in de bovengenoemde leden van dit artikel geven voor het uitbrengen van het welstandsadvies. Art. 9.6 Werkwijze. 1. De commissie vergadert met ten minste de helft van het aantal zitting hebbende leden. 2. De commissie besluit bij meerderheid van stemmen. Indien de stemmen staken, heeft de voorzitter een beslissende stem. 3. De commissie kan eigener beweging ambtelijke en niet-ambtelijke deskundigen raadplegen of uitnodigen ter vergadering, indien dit door de commissie voor een juiste taakuitoefening gewenst wordt geacht. 4. De behandeling van bouwplannen door de commissie is openbaar. De agenda voor de vergadering van de commissie wordt tijdig op het secretariaat van de commissie ter inzage gelegd, dan wel op een andere geschikte wijze bekendgemaakt. Indien Burgemeester en Wethouders – al dan niet op verzoek van de aanvrager – een verzoek doen tot niet-openbare behandeling, dienen Burgemeester en Wethouders daaraan klemmende redenen op grond van art. 10 van de Wet openbaarheid van bestuur ten grondslag te leggen. De openbaarheid geldt zowel voor de beraadslagingen, de beoordeling als de adviezen. 5. Indien de aanvrager van de bouwvergunning hierom bij het indienen van de aanvraag om bouwvergunning heeft verzocht, wordt deze door of namens de commissie in staat gesteld tot het geven van een toelichting op het bouwplan. 6. In het geval dat het bouwplan in de vergadering van de commissie wordt behandeld en een verzoek tot het geven van een toelichting is gedaan, dient de aanvrager van de bouwvergunning een uitnodiging te ontvangen voor de vergadering van de commissie waarin de aanvraag wordt behandeld. 7. Belanghebbenden hebben in toelichtende zin spreekrecht. De vergaderorde voorziet in een procedurele opzet, waarbij er een onderscheid wordt aangebracht in de toelichtende fase en de beraadslagingen. 8. De subcommissies adviseren over zaken in de gebieden zoals aangegeven op de bij deze verordening behorende kaart als bedoeld in art. 1.3. 9. De werkwijze van de subcommissies is conform de werkwijze van de commissie, met uitzondering van het tweede lid. De wijze van totstandkomen van het advies van de subcommissies wordt bepaald door de commissie. Art. 9.7 Afdoening bij mandaat. 1. De commissie kan de advisering over een aanvraag om advies mandateren aan een of meerdere daartoe aangewezen leden. 2. Het adviseren over aanvragen die behoren tot een categorie waarover de mening van de commissie als bekend mag worden verondersteld, kan door de commissie gemandateerd worden aan een daartoe aangewezen deskundige. 3. In elk geval van twijfel legt de gemandateerde het bouwplan alsnog voor aan de commissie. 4. Behandeling van bouwplannen onder mandaat is openbaar. Indien Burgemeester en Wethouders – al dan niet op verzoek van de aanvrager – een verzoek doen tot niet-openbare behandeling, dienen Burgemeester en Wethouders daaraan klemmende redenen op grond van art. 10 van de Wet openbaarheid van bestuur ten grondslag te leggen. Art. 9.8 Vorm waarin het advies wordt uitgebracht. 1. De commissie adviseert en motiveert haar advies schriftelijk. 2. Zodra het advies wordt uitgebracht, wordt het door of namens Burgemeester en Wethouders gevoegd bij de aanvraag om een bouwvergunning. Art. 9.9 Uitsluiting van gebieden en categorieën bouwwerken of standplaatsen. 1. Indien de Gemeenteraad op grond van art. 12 van de Woningwet het voornemen heeft een gebied van de gemeente of een categorie bouwwerken of standplaatsen uit te sluiten van welstandstoezicht, neemt de Gemeenteraad het daartoe strekkende besluit niet dan nadat: a op het voornemen inspraak is verleend; b het advies van de welstandscommissie is ingewonnen. 2. De inspraak als bedoeld in het eerste lid vindt plaats op de wijze voorzien in de krachtens art. 150 van de Gemeentewet vastgestelde verordening. Art. 9.10 Verhouding tot andere regelingen. 1. Voorzover de toepassing van de voorschriften van de verordening als bedoeld in art. 9.1, eerste lid, leidt tot strijd met de in de bouwverordening Amsterdam 2003 opgenomen voorschriften blijven die voorschriften buiten toepassing. 2. Indien door enig stadsdeelbestuur vóór het in werking treden van deze verordening voor dat stadsdeel een afzonderlijke commissie is ingesteld, is de samenstelling overeenkomstig de verordening waarin de samenstelling van die afzonderlijke commissie is geregeld. 3. Indien door enig stadsdeelbestuur vóór het in werking treden van deze verordening voor dat stadsdeel een afzonderlijke commissie is ingesteld, worden de leden en de aangewezen plaatsvervangers van die afzonderlijke commissie in afwijking van het gestelde in het eerste lid op voorstel van het Dagelijks Bestuur door de stadsdeelraad benoemd.

blad 262



Bijlagen Bijlage 6 Bronnen −

Voorstel tot wijziging van de Woningwet naar aanleiding van enerzijds de evaluatie van die wet en anderzijds het project Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit (bouwvergunningsprocedure en welstandstoezicht), Tweede Kamer, 1998-1999, 26734, nr. 3 (memorie van toelichting)

−

“Naar een gemeentelijke welstandsnota; werkdocument met model en toelichting”; Rijksbouwmeester, Federatie Welstand, VNG, Den Haag 2000

−

bouwverordening Amsterdam 1992

−

"Architectonische kwaliteit: een notitie over architectuurbeleid" van Rijkbouwmeester prof. Ir. Tj. Dijkstra (1985)



blad 263

blad 264



Bijlagen Bijlage 7 Gebiedsindeling



blad 265

Stadsdeel Amsterdam-Noord Welstandsnota Amsterdam-Noord (2004)

Recommend Documents