stabulletin Grootste zoekmachine voor bouwend Nederland online Brochures regelgeving up to date!

stabulletin j aar g a n g 24 | n u m m er 04 | D ece m ber 2009 » pagina 8

» pagina 10

» pagina 26

Eurocode-normen in de STABU-systematiek

Onder Ede

Cursusaanbod STABU 2010

Grootste zoekmachine voor bouwend Nederland online De wens van STABU gelegd naast vragen uit de markt om fabrikanten/toeleveranciers te ontsluiten via een grote index op internet is medio november 2009 vervuld. In nauwe samenwerking met ZeeBoer b.v. te Vaassen is de “grootste zoekmachine voor bouwend Nederland” nu op internet te vinden onder www.bestekservices.nl. Deze gelegenheid is door de redactie van STABU-bulletin aangegrepen om “powered by ZeeBoer” een gezicht te geven. Gesproken werd met Reindert de Boer, ooit betrokken bij de ontwikkeling van de STABU-systematiek, nu inmiddels 25 jaar directeur van ZeeBoer b.v. De bestaande STABU Fabrikanten Index wordt tot en met de uitgave 2010-1 verspreid onder de licentiehouders van STABU op dvd. Daarnaast was al langere tijd het verlangen uitgesproken, gezien de mogelijkheden van internet en de beperkingen van een dvd, om een online versie van de index beschikbaar te maken. Nu de basis daarvoor is gelegd is een wereld opengegaan met kansen en mogelijkheden dit verder uit te bouwen.

Vraag het STABU

In deze uitgave o.a. antwoord op de vragen: • Zitten er in STABU ook aanvullende ­administratieve bepalingen voor ­verbouw, ­renovatie en restauratie? • Moet ik iets zeggen over de BTW in het bestek, bijvoorbeeld bij stelposten? • Doet STABU nog iets met de Wijziging van de Invorderingswet 1990 (vervanging g-rekeningenstelsel door depotregeling)? • Zitten er in de U.A.V. 1989 bepalingen voor verbouw, renovatie en restauratie? » lees de antwoorden vanaf pagina 6

Historie Hoewel er in het verleden een soort van haatliefdeverhouding bestond tussen ZeeBoer en STABU hebben beide organisaties een positief gevoel over de samenwerking. Het spanningsveld werd gevormd door fabrikanten vertegenwoordigd » lees verder op pagina 5

Brochures regelgeving Wijzigingen in wet- en regelgeving hebben voor verschillende STABU-publicaties ­consequenties. Zo zijn er de afgelopen tijd diverse brochures met uiteenlopende onderwerpen op de site van STABU (www.stabu.org) ­geplaatst die nu de ­nodige ­aanpassingen behoeven. ­Allereerst is de CAR-verzekering aangepast en met ­­betrekking tot CE-markering is er een compleet nieuwe brochure opgesteld.

up to date!

Herziene brochure CAR-verzekering De brochure CAR-verzekering wordt momenteel herzien door STABU en zal eind dit jaar te downloaden zijn » lees verder op pagina 3 STABULLETIN | 1

Mapei werd in 1937 opgericht in Milaan en is vandaag de dag de grootste producent ter wereld van lijmen en producten voor de bouw. In de jaren zestig maakt Mapei een begin met de internationalisering om zo goed mogelijk aan de lokale eisen te kunnen voldoen en de transportkosten tot een minimum te beperken. Tot op heden, bestaat de industriële groep van Mapei thans uit 51 zustermaatschappijen met 47 fabrieken verdeeld over 5 continenten in 24 verschillende landen. Daarnaast heeft Mapei een uitgebreid technisch-commercieel netwerk gerealiseerd in de belangrijkste landen ter wereld, dat zorgt voor een krachtige klantenservice en advies ter plaatse op de bouwplaats. Deze service wordt met name gewaardeerd door architecten en bouwvakkers.

PRODUCTEN VOOR KERAMIEK EN NATUURSTEEN

PRODUCTEN VOOR ELASTISCHE EN TEXTIELE BEKLEDING

BETONHULPSTOFFEN

1,7 miljard euro omzet 53 vestigingen wereldwijd meer dan

1150 producten

lijmen - kitten - herstellingsmiddelen chemische producten voor de bouw

6000 werknemers van wie er 720 in onze PRODUCTEN VOOR DE BOUW

PRODUCTEN VOOR HET LEGGEN VAN PARKET

VLOEREN OP CEMENT- EN HARSBASIS

Onderzoeks- en Ontwikkelingscentra werken meer dan

17000 ton aan producten per dag WANDAFWERKING

MAALADDITIEVEN

PRODUCTEN VOOR ONDERGRONDSE WERKEN

meer dan

50000 klanten wereldwijd

Van de redactie Uiteraard hebben wij met dit laatste bulletin van 2009 wederom getracht om u over diverse besteksgerelateerde zaken te informeren. Graag vragen wij u, als lezer van STABU-bulletin, uw mening te geven over ons huisorgaan. Voordeel is dat het blad nog beter kan worden afgestemd op de behoeften en wensen van u als onze doelgroep, waardoor u nog beter geïnformeerd wordt. U bent dan ook van harte uitgenodigd om het evaluatieformulirer op pagina 31 in te vullen.

Inhoud » pagina 9

• Pais & STABU » pagina 12

• TBI kiest voor PIM » pagina 16

• In kort bestek » pagina 18

• KNS richt zich op nieuwe norm » pagina 19

• Update STABU-Element STABU wil in haar bulletin regelmatig aandacht besteden aan projecten die met behulp van de STABU-bestekssystematiek tot stand zijn gekomen. Hierbij kan gedacht worden aan het gebruik van bijzondere en duurzame materialen, specifieke uitdagingen door ligging van een pand enzovoorts. Dus hiermee worden STABU-licentiehouders opgeroepen om zich met op stapel staande bouwplannen en/of gerealiseerde objecten zich te melden om dit met de lezers van het STABU-bulletin te delen.

» pagina 20

• Korte berichten » pagina 22

• Uit de praktijk van SMI » pagina 24

• Altijd een stap verder denken » pagina 28

• Kennissysteem Techniek » pagina 29

Belangstelling? Neem contact op met Diana Kervel van STABU via tel. (0318) 633026 of e-mail: [email protected] en laat ons over uw bijzondere bouwproject weten!

• De fabrikantendiensten zijn in goede handen » pagina 30

• Wij schrijven dus de beste bestekken van Nederland » pagina 31 Rest ons u fijne feestdagen te wensen en graag tot volgend jaar!

ervel K a n a i D

• Evaluatieformulier 2009 » pagina 32

• Colofon • Prijsoverzicht

» vervolg van pagina 1 ‘Brochures regelgeving up to date!’ op de STABU-website. De CAR-verzekering (Construction All Risks) is een verzekering die dekking biedt tegen ­materiële schade die kan ontstaan tijdens de bouw. Het is al enige tijd geleden dat de brochure in kwestie van de STABU-website is verwijderd ten behoeve van actualisatie. In de komende vergadering (december 2009) van Projectgroep 01 Administratieve Bepalingen vindt er een ­laatste kwaliteitscontrole plaats. Behoudens de ververste brochure zijn de daarmee corresponderende STABU-bestekteksten ook herzien. Deze bestekteksten zullen naar alle waarschijnlijkheid worden opgenomen in de STABU-uitgave 2010-1. Naast de update van de brochure is tevens een checklist toegevoegd waarmee men in staat is om offertes van de verzekeringsspecialist over uiteenlopende CAR-verzekeringen te beoordelen en te attenderen op de eventuele risico’s die het afsluiten van een dergelijke verzekering met zich meebrengt. Nieuwe brochure CE-markering STABU heeft ten behoeve van de opheldering van het dossier ­CE-markering een nieuwe brochure opgesteld met als doel de bestekschrijver te ­informeren over deze enigszins lastige materie. De CE-markering is een soort productlabel (conformiteitsteken) dat aangeeft dat het product in

kwestie volgens Europese specificaties is getest. Alle bouwproducten moeten op termijn van de CE-markering worden voorzien. Alleen producten met CE-markering mogen dan nog verhandeld worden. Voor fabrikanten, ­producenten en importeurs heeft dat nog al wat gevolgen: zij zullen hun materialen en producten moeten testen volgens Europese specificaties. Vele partijen in de markt zullen gedwongen te maken krijgen met CEmarkering welke vanuit de Europese Unie verplicht wordt gesteld. Door deze brochure te lezen kan men zich voorbereiden op deze extra ­informatiestroom. Nog meer informatie is te vinden op de website van het ministerie van VROM (www.vrom.nl). Geldt de CE-markering voor mijn projecten? Wat moet ik doen met CE-markering en is voor mij van toepassing? Op deze en aanverwante ­vragen wordt in de brochure antwoord gegeven. Evenals de brochure CAR-verzekering zal de brochure CE-markering eind dit jaar te downloaden zijn op de STABU website. Over beide brochures is meer informatie in te winnen bij projectcoördinator juridische zaken S.A. (Sebastiaan) Brands LL.B., tel. (0318) 633026 of e-mail [email protected] STABULLETIN | 3

Ecologische (r)evolutie bij derbigum® (binnenkort ook in Stabu!) derbigum ontwikkelt vernieuwende producten en diensten voor duurzaam (ver-)bouwen NT-assortiment : beter voorkomen dan genezen! Deze kent u al :

! uw

Nie

END

AG ERL

-V

EPC

derbigum NT® ECO oplossing in dakbanen

derbibriTe NT® de passieve koeler

derbiCOAT NT® ECO oplossingen in universele onderlagen

derbiSOLAr® duurzame energie door flexibele fotovoltaïsche zonnecellen

(afbeeldingen : nieuwe palletverpakking ECO-producten)

Meer weten? Kijk op: DERBIGUM NEDERLAND B.V. Olof Palmestr. 18 – Postbus 237 – 2600 AE Delft Tel.: 015/215 40 00 – Fax: 015/215 40 11 [email protected] – www.derbigum.nl

www.derbigum.nl www.derbisolar.nl www.nen6050.nl

OPTIMALE VEILIGHEID BIJ WINTERSE GLADHEID FREEWAY

WWW.FREEWAY-SYSTEMS.NL wordt exclusief geleverd door:

LUITJE BROEKEMASTRAAT 5 1447 GB PURMEREND TEL: 0299 - 462734

©

elektrische wegdekverwarming

FREEWAY © Elektrische wegdekverwarming kan worden toegepast in: - hellingbanen bij parkeerkelders en parkeerdekken - op- en afritten van parkeergarages - laadplatforms - wegdekken - bruggen en viaducten - laadkuilen en andere vergelijkbare objecten - autowasstraten FREEWAY © Verwarmingssystemen kunt u ook toepassen als: - dakverwarming - bordes, terras en/of tuinpadverwarming - sportveldverwarming - en in alle andere situaties waar gladheid de veiligheid in gevaar brengt. FREEWAY

©

Het beste alternatief voor het sneeuwvrijhouden van dakdelen

Helpt voorkomen dat dakconstructies instorten door sneeuwgewicht.

» vervolg van pagina 1 ‘Grootste zoekmachine voor bouwend Nederland online’ door ZeeBoer en hun wens zich te onderscheiden door af te wijken van de standaard, terwijl STABU standaardisatie voor ogen heeft en graag alles via één uniform model wil neerzetten. Reindert de Boer brengt echter gelijk naar voren: “In dat opzicht vind ik het heel opmerkelijk dat na 25 jaar ècht iets concreets groeit; dat we een samenwerking starten met veel potentieel. Het biedt veel mogelijkheden er gezamenlijk iets moois van te maken. Geplaatst in een historisch perspectief geeft het een goed gevoel dat alle strubbelingen toch nog ergens toe geleid hebben”. » Hoe is de samenwerking tot stand gekomen? “De FBS-index (Fabrikanten Bestek Services) dateert uit 1988; het jaar waarin de eerste bestekservices op de markt verschenen. Later is de index ondergebracht in de in 2001 opgerichte Vereniging FBS. Deze fabrikantenvereniging richtte zich op de verspreiding (op cd/dvd) van fabrikanten bestekservices. Recent heeft deze vereniging besloten om geen dvd meer uit te geven voor niet-STABU-gebruikers. Vervolgens zijn zij ook daadwerkelijk gestopt met het distribueren van bestekservices via het internet en dit over te laten aan marktpartijen. Daarnaast had STABU behoefte aan een nieuwe fabrikantenindex, zowel online als op dvd, waarbij nog de vraag was of zij dit zelf gingen ontwikkelen of aan te sluiten bij een bestaand initiatief. De uitgever van STABU, Bert van de Goot, heeft een inventarisatie gemaakt van bestaande producten en kwam zodoende ook bij ZeeBoer langs. Na het wederzijds aftasten van de mogelijkheden is afgesproken om de bestaande site www. bestekservices.nl uit te breiden met de gewenste functionaliteiten uit de ‘oude’ index. Afgelopen tijd is hard gewerkt om onder meer de FPS-teksten (Fabrikantgebonden Product Specificatie) toe te voegen. Het is de bedoeling dat ook de Vereniging FBS naast de leveranciers van bestekservices gaat participeren in de index; te meer omdat productinformatie wordt gepromoot en daar zijn zij uiteraard ook bij gebaat!” » Hoe onderscheidt deze zoekmachine zich? “De zoekmachine werkt op basis van ‘ranking’. Naar gelang het zoekwoord dat de gebruiker opgeeft in een FPS en/of bestekservice voorkomt, wordt een ‘ranking’ van fabrikantvermeldingen gemaakt. De uitkomst werkt net zoals bij de veelgebruikte zoekmachine ‘Google’. Voordeel is dat dit vele discussies voorkomt aangezien de subjectiviteit van de toepassing van door de fabrikanten op te geven trefwoorden wordt weggenomen; het is een onpartijdige zoekmethode onder auspiciën van STABU en FBS, waardoor neutraliteit en objectiviteit gewaarborgd blijft”, aldus de adviespartner van de toeleverende industrie ZeeBoer.

• Toekomst “De basis ligt er nu”, aldus de directeur van ZeeBoer. “STABU heeft aangegeven te werken aan een nieuwe Standaard in combinatie met de Elementenmethode. De ontsluiting zou ook via de website geconcretiseerd kunnen worden; je ontvouwt de structuur en komt bij het niveau van bijvoorbeeld ramen (oftewel opening in buitenwand) en vervolgens houdt je een lijst over van fabrikanten die deze produceren. De verzameling van leveranciers wordt steeds kleiner naarmate je dieper in die elementenstructuur terecht komt. Uiteindelijk krijgt men respectievelijk een FPS, bestekservice of productinformatie aangeboden. Dit kan het beslissingsproces van de voorschrijver, architect en ontwerper ondersteunen. Hierdoor is het voor STABU gemakkelijker om de werking van de Elementenmethode duidelijk te maken en het is een feit dat men al etende honger krijgt”. “Ook is het denkbaar dat FPS-en het aanknopingspunt vormen naar het ­besteltraject van de aannemer. Wanneer je in staat bent om aan een FPS ook ­bestelinformatie te hangen om vervolgens een hoeveelhedenstaat te kunnen genereren, wordt de STABU-systematiek toegankelijker voor de aannemer. Met de genoemde toekomstige ontwikkelingen zal de website ­zowel het beslissingsproces bij de voorschrijver als het inkoopproces bij de ­aannemer faciliteren. De haalbaarheid en doorlooptijd worden ­uiteindelijk bepaald door de (markt)partijen, waarin uiteraard zowel FBS als STABU zelf een factor in zijn. We proberen zowel de aanbod- als de gebruikerskant te laten ­participeren in ­www.bestekservices.nl. Daarover zijn nog diverse gesprekken voor gaande. We zijn er echter van overtuigd dat we samen met STABU/FBS/RAW een geweldig potentieel in handen hebben”, aldus Reindert de Boer van ZeeBoer b.v.

Zekerheid door betrouwbaarheid: De mechanische systemen 3KSplus, EPS en ICS.

3KSplus

• Praktisch “Technisch gezien is the sky the limit, maar politiek gezien moet het kunnen en natuurlijk moet de markt overtuigd zijn van de voordelen ervan. De index is simpel en pragmatisch van opzet met een zoekmachine die door de FPS-en en bestekservices zoekt en daarvan resultaten toont. Geen gecompliceerd laboratoriumwerk waarbij uitgegaan wordt van theoretische informatiemodellen, die vervolgens weer uitgewerkt moeten worden naar concrete producten”. • Keurmerk “In feite staat nu een centraal portal ter beschikking waar zowel STABUals RAW- besteksservices in staan. Behalve goedgekeurde bestekservices streven we door marktonderzoek een compleet aanbod te genereren van alles wat met fabrikantgebonden besteksomschrijvingen te maken heeft. Dus ook fabrikanten met eigen bestekteksten zonder FPS/Bestekservices/ RAW worden vermeld, uiteraard blijft dan de goedkeuringsstempel achterwege. De kwaliteit van de informatie komt tot uitdrukking in een RAW- of STABU-keurmerk”.

EPS

ICS

medio 2010

EVVA-Nederland BV | Aquamarijnstr. 7 7554 NM Hengelo | Pb. 400 | 7550 AK Hengelo T +31 7485 15-300 | F +31 74 85 15-349 [email protected] | www.evva.nl

STABULLETIN | 5

Van de vragen die onder andere via de telefonische helpdesk, de STABU gebruikersdagen en de diverse cursussen en opleidingen bij de Stichting STABU zijn binnengekomen is een selectie gemaakt, welke in deze rubriek worden weergegeven.

Vraag het

» Zitten er in de U.A.V. 1989 bepalingen voor verbouw, renovatie en restauratie? Jazeker. Zowel direct als indirect. Hieronder volgt een niet-limitatieve opsomming van een aantal standaard administratieve voorwaarden uit de U.A.V. 1989 aangaande verbouw, renovatie en restauratie. Deze bepalingen gaan over uit het werk komende oude verontreinigde bouwstoffen, schade aan eigendommen van de opdrachtgever bij de (ver)bouwwerkzaamheden, opneming en opmeting van het bestaande, keuring van hergebruikte bouwstoffen, eigendom, hergebruik en eventuele afvoer van oude bouwstoffen, verschilsituaties tussen de aannames (koude opname) en de werkelijkheid (warme opname), gevonden voorwerpen en kostenverhogende onvoorziene omstandigheden. • • • • • •

• •

§ 5 Verplichtingen van de opdrachtgever, Lid 8; § 6 Verplichtingen van de aannemer, Lid 8; § 15 Werkterrein, Lid 3; § 18 Keuring van bouwstoffen, Lid 1; § 21 Oude bouwstoffen, Lid 1, 2, 3 en 4; § 29 Verschillen in afmetingen of in de toestand van bestaande werken en terreinen, Lid 1, 2 en 4; § 32 Gevonden voorwerpen; § 47 Kostenverhogende omstandigheden, Lid 1.

Voor meer informatie: http://www.stabu.org/stabu_helpdesk » Zitten er in STABU ook aanvullende administratieve bepalingen voor verbouw, renovatie en restauratie? Ja. Naast een aantal standaard administratieve bepalingen in de U.A.V. 1989 zitten er ook nog aanvullende administratieve bepalingen vanuit STABU die bij een verbouw, ­renovatie en restauratie kunnen worden meegenomen in het projectbestek(boek) zoals: Deze STABU tekst anticipeert op ­§ 5, lid 8 uit de U.A.V. 1989. • 01.02.01.02 WERKTERREIN Deze STABU tekst anticipeert op § 1, lid 1 en § 15 uit de  U.A.V. 1989 en op de STABU aanvullende administratieve bepaling 01.02.01.01. • 00.02.10.05 AANWEZIGHEID VERONTREINIGINGEN

• 01.02.05.03 RAPPORT BELENDINGEN

Het is duidelijk dat 01.02.05.03 en 01.02.06.03 niet gelijktijdig in het projectbestek(boek) moeten worden ­meegenomen. • 01.02.21.01 EIGENDOM OUDE BOUWSTOFFEN Deze STABU tekst anticipeert op §21, lid  1 uit de U.A.V. 1989. • 01.02.29.01 SCHADELIJKE VOORWERPEN OF STOFFEN Deze STABU tekst anticipeert op § 29 uit de U.A.V. 1989. • 01.02.06.03 RAPPORT BELENDINGEN

• 01.02.32.01 ONDERBREKING VAN HET WERK • 01.03.10.01 CAR-VERZEKERING DOOR DE AANNEMER

Deze STABU tekst anticipeert op

§ 43b, lid 1 uit de U.A.V. 1989. Daarnaast heeft STABU in de werkbeschrijving uiteraard ook teksten die ingezet kunnen worden bij verbouw, renovatie en restauratie! Voor meer informatie: http://www.stabu.org/stabu_helpdesk 6 | STABULLETIN

» Moet ik iets zeggen over de BTW in het bestek, ­ bijvoorbeeld bij stelposten? Nee. In de U.A.V. 1989 staat: Paragraaf 41 Omzetbelasting Lid 1: De ter zake van het werk verschuldigde omzetbelasting is niet begrepen in de tussen opdrachtgever en aannemer overeengekomen of overeen te komen bedragen en prijzen, doch het bedrag daarvan wordt door de aannemer in zijn prijsopgaven afzonderlijk vermeld. Lid 2: De opdrachtgever vergoedt de aannemer de ter zake van het werk verschuldigde omzetbelasting. Lid 3: De aannemer ontvangt echter geen vergoeding van de ter zake van het werk verschuldigde omzetbelasting voor zover deze van de opdrachtgever wordt geheven. Lid 4: De berekening van hetgeen de aannemer ingevolge de overeenkomst toekomt geschiedt met inachtneming van bedragen en prijzen, waarin de omzetbelasting niet is begrepen; de berekening van de door de opdrachtgever aan de aannemer te vergoeden omzetbelasting geschiedt afzonderlijk. Lid 5: De vergoeding van omzetbelasting aan de aannemer geschiedt gelijktijdig met de ter zake van het werk aan hem te verrichten betalingen. Conform lid 1 zijn de tussen de opdrachtgever en aannemer overeengekomen (stelposten, verrekenprijzen etc.) of overeen te komen bedragen en prijzen (meer- en minderwerk, bijbetaling etc.) altijd exclusief BTW. Bij een stelpost in het bestekboek de zinsnede opnemen dat het geld(s)bedrag ex. BTW is, is dus overbodig! Lid 3 stelt dat verschuldigde omzetbelasting ook rechtstreeks van de opdrachtgever kan worden geheven. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer de opdrachtgever een zogenaamde eigenbouwer is in de zin van de Wet Ketenaansprakelijkheid (projectontwikkelaar). Dit kan in het bestekboek geregeld worden onder artikel 00.02.40 “VERLEGGINGSREGELING OMZETB./KETENAANSPRAKELIJKHEID” met behulp van bepaling 01 met de tekst: De aannemer moet op zijn declaratie vermelden dat de omzetbelasting wordt verlegd, tenzij de belastingdienst die ter zake bevoegd is, schriftelijk heeft medegedeeld dat ten aanzien van het werk de verleggingsregeling omzetbelasting niet van toepassing is. De aannemer moet deze besteksbepaling in eventueel door hem af te sluiten onderaannemingsovereenkomsten opnemen en de onderaannemer verplichten deze bepaling in eventueel door hem af te sluiten onderaannemingsovereenkomsten op te nemen. Aanvankelijk zou het BTW tarief per 1 januari 2009 verhoogd worden van 19% naar 20%. Lid 5 van de U.A.V. 1989 stelt dat

STABU

» vervolg van pagina 7

Beantwoord door: ing. H.H.M.(Henny) Miltenburg

het BTW percentage bepaald wordt aan de hand van de datum op de termijndeclaratie. Achteraf betalen, wat gebruikelijk is bij een aannemingsovereenkomst gebaseerd op de U.A.V. 1989, zou dan even uit de gratie kunnen zijn geweest. Voor een opdrachtgever zou het dan, ter illustratie, financieel aantrekkelijk zijn geweest, doch fiscaal enigszins discutabel, om reeds in december te betalen voor werkzaamheden die de aannemer pas in januari het jaar daaropvolgend zou gaan verrichten (soort van onderwaarde regeling) om zodoende 1% te besparen op de termijndeclaratie! Overigens is per 1 juli 2009 voor het isoleren van woningen, om de bouwsector te ondersteunen tijdens de economische crisis, het verlaagde BTW-tarief van 6% van toepassing. Het betreft dan het verrichten van op energiebesparing gerichte isolatiewerkzaamheden aan woningen, ouder dan twee jaar na de eerste ingebruikneming. Met uitzondering van materialen (bouwstoffen) die een beduidend deel vertegenwoordigen van de waarde van de verstrekte diensten. Ook om de economische crisis te bestrijden is daarnaast per 15 september 2009 het verlaagde BTW-tarief van 6% voor het schilderen (+verf), behangen (behalve de behang zelf waarvoor gewoon het 19% tarief van toepassing is) en stukadoren (+pleister etc.) van woningen van 15 jaar en ouder uitgebreid naar woningen van 2 jaar en ouder. Er liep al een proef met een 6%-tarief voor kappers, schoenmakers en schilders. Maar in Brussel is kortgeleden besloten om het lage tarief voor arbeidsintensieve diensten in verband met de crisis voort te zetten én uit te breiden. In dit akkoord is de verlaagde BTW op milieuvriendelijke producten echter gesneuveld. Zie voor inhoudelijke informatie en voorwaarden de website van de belastingdienst, http://www.belastingdienst.nl bij het onderdeel zakelijk. » Doet STABU nog iets met de Wijziging van de Invorderingswet 1990 (vervanging g-rekeningenstelsel door depotregeling)? Jazeker. Per 1 juli 2009 is een wet in werking getreden inhoudende een fiscaal stimuleringspakket en enkele overige fiscale maatregelen. Dit heeft geleid tot een aantal wijzigingen in specifieke wetten, zoals de Invorderingswet 1990. Eén van de wijzigingen betreft de afschaffing van de g-rekening. Wanneer er wijzigingen zijn in wet- en regelgeving welke betrekking hebben op het bestek dan zal STABU dit oppakken. In de Memorie van Toelichting bij het wetsvoorstel in 2007 heeft de staatssecretaris opgemerkt dat het bestaande g-rekeningstelsel

tot een jaar na inwerkingtreding van het wetsvoorstel zal blijven bestaan. Daardoor wordt het bedrijfsleven (en STABU!) de gelegenheid gegeven de benodigde veranderingen door te voeren. Vóór 1 juli 2010 zal er dus actie moeten worden ondernomen. In de STABU voorjaarsuitgave van 2010 zullen de teksten in de database hieromtrent worden aangepast. De huidige brochure “Ketenaanprakelijkheid” zal daarna inhoudelijk worden herzien. Zoals gezegd is het huidige g-rekeningensysteem vervangen door een systeem van rechtstreekse stortingen. Aannemers kunnen een depot aanhouden op een vrijwaringsrekening van de Belastingdienst/Centrale Administratie (B/CA). Het deel loon- en omzetbelasting (plus sociale verzekeringspremies) van de factuur die de aannemer naar de onderaannemer stuurt, kan op het depot ten name van de onderaannemer worden gestort. De onderaannemer kan het tegoed van zijn depot daarna gebruiken voor betalingen van loonheffing, omzetbelasting en sociale verzekeringpremies of doorboeken naar het depot van een ander (onderonderaannemer).In het geval van een eigenbouwer als opdrachtgever zal deze het deel loon- en omzetbelasting (plus sociale verzekeringspremies) van de termijndeclaratie die de aannemer naar hem/haar stuurt storten op het depot van de aannemer. In het bestek boek kan dit naar verwachting straks wederom geregeld worden onder de herziene tekst behorende bij 00.02.40.04. Door het storten van het bedrag voor het betalen van loonheffingen en/of omzetbelasting op het depot van de onderaannemer is de aannemer (eigenbouwer) niet aansprakelijk als de (onder)aannemer in gebreke blijft bij het betalen aan de Belastingdienst. Stelt de belastingdienst dus de aannemer (eigenbouwer) op enig moment aansprakelijk, dan worden de bedragen die op het depot zijn gestort, mits aan alle administratieve voorwaarden is voldaan, in mindering gebracht op het bedrag van de aansprakelijkstelling. Dat er soms overtollig geld op de depot staat, komt omdat de (aansprakelijke) aannemer (eigenbouwer) voor alle zekerheid dikwijls meer geld op die rekening stort dan strikt nodig is. Met het nieuwe depotstelsel vervalt het systeem van g-rekeningen waardoor eenvoudiger en sneller overtollig geld worden vrijgemaakt. In de nieuwe wet is het zo geregeld dat de depotbegunstigde en de Belastingdienst via het internet kunnen communiceren binnen het ‘persoonlijk domein’ van de betrokken depotbegunstigde. Aannemers maken nu al gebruik van het persoonlijk domein bij het indienen van de aangiften loon-, omzet- en vennootschapsbelasting. Over het saldo op het depot wordt een rente vergoed aan de depotbegunstigde. Voor het inningsysteem bij de Belastingdienst wordt nieuwe software ontwikkeld. Dit leidt tot een vermindering van de uitvoeringskosten van de Belastingdienst en een vermindering van de administratieve lasten van het bedrijfsleven. Verder heeft dit voor de banken, waar eerst de g-rekeningen stonden, het voordeel dat zij van een voor hen ongebruikelijke werkstroom afkomen. In het verleden was al de gewoonte ontstaan om bedragen rechtstreeks te storten bij de Belastingdienst. Op dit moment is dit ‘depotstelsel’ echter een informeel gebeuren dat niet overeenstemt met de huidige wet. De Belastingdienst zal voor het gebruik van een depot geen kosten in rekening brengen, terwijl de banken dat nu bij het g-rekeningenstelsel wel doen in combinatie met het geven van een geringe rentevergoeding op het saldo van het depot. STABULLETIN | 7

Eurocode-normen in de STABU-systematiek De Eurocode is een initiatief van de Europese commissie om een uniforme technische regelgeving op te zetten voor het ontwerp van gebouwen en infrastructuur. De nieuwe regelgeving moet de verschillende regelgevingen van de EU-lidstaten vervangen. In 1990 heeft de Europese commissie de Europese Commissie voor Normalisatie (Comite Europeen de Normalisation afgekort CEN, in Brussel) opdracht gegeven de Eurocodes te ontwikkelen, in te voeren en actueel te houden. De technische commissie van CEN, genaamd “CEN/TC 250 Structural Eurocodes”, is verantwoordelijk voor alle Eurocodes. De Eurocode is niet één boekwerk maar bestaat uit een verzameling van normen.

Details De overgang naar de Eurocodes is verstrekkend en ingrijpend. Zij bieden meer flexibiliteit en ruimte aan de constructeur, die hiervan op een goede manier gebruik moet gaan maken. Echter, het in Nederland gehanteerde veiligheidsniveau

blijft in principe ongewijzigd dankzij de Nationale bijlagen. Daarnaast zijn de huidige constructievoorschriften de TGBnormen al grotendeels aangepast aan de constructieve principes van de Eurocodes. Toch is het van groot belang dat de Nederlandse bouwers en constructeurs op korte termijn de weg weten te vinden in dit ­nieuwe stelsel. De Eurocode is onderverdeeld in:

• Eurocode 0, NEN-EN 1990, betreft grondslagen van het constructief ontwerp; • Eurocode 1, NEN-EN 1991 (6 delen) betreft belastingen op constructies; • Eurocode 2 t/m 9, NEN-EN 1992 t/m NEN-EN 1999 (30 delen) betreft ontwerp en berekening van constructieonderdelen zoals: beton, staal, staal-beton, hout, metselwerk en aluminium. • De verschillende onderdelen zijn weer gesplitst in onder meer belastingen bij brand, sneeuwbelasting, windbelasting, thermische belasting; ieder onderdeel met een eigen normblad en ieder normblad weer met een eigen Nationale bijlage.

Dat er (nog) geen nieuw Bouwbesluit is hoeft geen probleem te zijn; het Bouwbesluit biedt hier namelijk zelf de oplossing voor middels Artikel 1.4, lid 1 en 2: Lid 1. Indien een in dit besluit genoemde NEN wordt vervangen door een NEN-EN als bedoeld in artikel 4, eerste lid, van de Richtlijn Bouwproducten, treedt die NEN-EN in de plaats van die NEN.

Lid 2. Bij ministeriële regeling kunnen voorschriften worden gegeven omtrent de toepassing van een NEN-EN als bedoeld in het eerste lid, waarbij, voor zover nodig, kan worden afgeweken van een bij of krachtens dit besluit gegeven voorschrift. < STABU-systematiek is uiteraard ook gebonden de Eurocodes op te nemen en deze zullen in STABU-uitgave 2010-1 in de STABU-systematiek zijn opgenomen.

8 | STABULLETIN

In deze Richtlijn Bouwproducten (89/106/EEG) wordt aangegeven wanneer een Europese norm, in dit geval een Eurocode-norm, in de Lidstaten van toepassing is of wordt.

Consequenties Na de huidige overgangsfase vervallen per 31 maart 2010 de TGB 1)-normen (NEN 6700 t/m NEN 6790), met uitzondering van NEN 6707 “Bevestiging van dakbedekkingen”, en zijn per 1 april 2010 de Eurocodes 0 t/m 9 (NEN-EN 1990 t/m NEN-EN 1999, inclusief Nationale bijlagen) definitief van toepassing. De STABU-systematiek is uiteraard ook gebonden de Eurocodes op te nemen en deze zullen in STABU-uitgave 2010-1 in de STABU-systematiek zijn opgenomen. De TGB-normen dienen, in principe, bij update 2010-2 definitief verwijderd te worden (dit in verband met de verschijningsdata van de uitgave).

PAIS & STABU

Omdat de Eurocodes uitgaan van een grondslag (Eurocode 0), een bepaling van belasting(en) (Eurocode 1), in combinatie met berekeningen per onderdeel (Eurocodes 2 t/m 6 en 9), heeft STABU één specificatie gemaakt, die bij alle constructie-onderdelen gebruikt kan worden.Daarnaast zijn in deze specificatie ook (tijdelijk) de TGB-normen opgenomen. Na de overgangsfase, zoals aangegeven door NEN en CEN, zullen de TGBnormen uit de STABU-bestekssystematiek worden verwijderd; het blijft dan nog wel mogelijk om TGB-normen voor te schrijven vanuit de nieuwe algemene specificatie, dit totdat de Eurocode-normen zijn vastgesteld via een Ministeriële Regeling, de Richtlijn Bouwproducten (89/106/ EEG) of opgenomen zijn in een nieuw te verschijnen Bouwbesluit, medio 2010. Wanneer dit gebeurd is zullen ook de TGB-normen uit de (nieuwe) algemene specificatie worden verwijderd door STABU. Het voordeel van deze werkwijze is dat er een soort overgangsfase in onze systematiek wordt gecreëerd en dat de bestekschrijver hierdoor meer tijd krijgt om zijn bestanden over te zetten c.q. aan te passen aan de nieuwe situatie.

1)

Technische grondslagen voor bouwconstructies (TGB)

De Nederlandse ‘bouw en infra’ heeft een lange en indrukwekkende staat van dienst. En die is bereikt met vakmanschap, met sleutelposities voor kennis en beheersing van processen en techniek.

Met behoud van deze posities pogen we deze rijke historie, in een blijvend streven naar beter, op een moderne wijze uit te bouwen. Nieuwe posities zijn hier weggelegd voor procesverbetering, modellering en toepassing van ICT. Aan deze ontwikkeling wordt onder andere in het ‘Platform Afstemming Informatietechnische Structuur’ (PAIS) een fundamentele bijdrage geleverd. Hier stemmen we meerdere door de Bouw Informatie Raad (BIR) gesteunde succesvolle initiatieven onderling af. Alles gericht op ‘bouwen met BIM’. In het kader van deze uitgave mag hierbij met overtuiging de bijdrage van STABU met de IFD Library for buildingSMART genoemd worden. Of ik een leus heb? Handen op elkaar, mouwen oprollen en samenwerken rond het Bouwwerk Informatie Model! En kijk eens op www.paisbouw.nl en www.bouwinformatieraad.nl. Meer informatie Over Eurocodes is via website www.eurocodes.nl meer informatie te vinden. Voor de oplossing van dit vraagstuk binnen de STABU-systematiek zijn projectcoördinatoren Johan Plaisier en Johan Veenbaas altijd bereid om uitleg te geven; tel. (0318) 633026.

Ing. M.P. (Martin) Murre Voorzitter werkgroep PAIS STABULLETIN | 9

In deze rubriek geeft de auteur zijn visie op wet- en regelgeving in de bouw

Onder EDE Integriteit:

bouwsteen in het bouwproces? Je hoeft geen halve eeuw ervaring met de bouw te hebben om te constateren dat er in die bouwwereld ontzaglijk veel veranderd is in de afgelopen decennia. Ook jongere deelnemers die de bouwfraude hebben meegemaakt, zullen kunnen beamen dat er sinds november 2001 - toen het televisieprogramma Zembla onthulde dat er illegale prijsafspraken in de Nederlandse bouwnijverheid waren gemaakt bij overheidsopdrachten - wel het een en ander is veranderd.

In de beleving van mensen bestaan er markante gebeurtenissen die gevoelsmatig een scheiding aangeven tussen twee tijdperken. Zo beleven ouderen de tijd van vóór de tweede wereldoorlog als een andere dan die van ná deze oorlog. De Franse revolutie, de Russische revolutie, de perestroijka van Gorbatschov, de val van de Berlijnse muur, al deze en andere gebeurtenissen hebben een cesuur betekend tussen de werelden van vóór en ná die gebeurtenissen. Zo’n cesuur zullen alle disciplines in de bouwwereld ook ervaren met betrekking tot de tijden van vóór en ná de bouwfraude. Er was een tijd toen stadstimmerlieden zowel ontwerper als uitvoerder waren. Er was een tijd waarin het begrip bouwmeester ook beide functies omvatte, maar dat begrip evolueerde in de 19e eeuw tot de beperktere betekenis van architect, toen de functies van ontwerpen en uitvoeren allengs door verschillende disciplines werden uitgeoefend en verder uitgebouwd. De waardering van opdrachtgevers en hun adviseurs voor de aannemers was aan het begin van de vorige eeuw niet al te best en het heeft tot het verschijnen van de eerste UAV in 1968 geduurd voordat opdrachtgever en aannemer als gelijkwaardige partijen werden beschouwd.

‘Het Meldpunt Integriteit Woning­corporaties heeft tot nu toe 34 signalen gekregen dat woningcorporaties de wet zouden hebben overtreden.‘

Terug naar de vele veranderingen in de bouw van de afgelopen tijd. De ­wetenschap komt met nieuwe inzichten, de techniek profiteert daarvan en er komen nieuwe materialen, nieuwe berekeningswijzen, nieuwe constructies. De maatschappij evolueert, er komen nieuwe prioriteiten, nieuwe samenwerkingsvormen, nieuwe contractvormen. De automatisering doet zijn intrede; wat tot nu toe onmogelijk was wordt mogelijk gemaakt, de ­wildste ­vormen kunnen niet alleen getekend maar ook nog uitgevoerd ­worden, de ­snelheid waarmee processen verlopen wordt alsmaar hoger, zij het dat ­besluitvorming dat tempo lang niet altijd kan bijhouden. Al die veranderingen hebben een min of meer rationele basis, ze beogen in principe een verbetering van het bouwproduct of van het bouwproces, ongeacht of ze van technische of juridische aard zijn. 10 | STABULLETIN

Wat mij nu frappeert en het motief is voor deze overpeinzing, is dat er sinds kort een ethische dimensie in het bouwproces wordt geïntroduceerd. Natuurlijk waren in het verleden, en nog altijd, de deelnemers aan het bouwproces ethisch gemotiveerd in hun handelen, de een wat minder (of helemaal niet) en de ander wat meer. Maar dat was hun persoonlijke zaak, en geen onderwerp van discussie in het overleg tussen

Door: ir. Otto Sluizer

de verschillende partijen in de bouw. En met betrekking tot deze ethische dimensie, fungeert de bouwfraude inderdaad als de eerder genoemde cesuur tussen twee tijdperken.

Het toeval wil dat op 20 oktober in Roermond een workshop was georganiseerd door de Regieraad Bouw over het interessante onderwerp: “Draagt integer gedrag bij aan een beter bedrijfsresultaat?”. Aan het einde van de workshop zouden de deelnemers diverse publicaties over integriteit mee naar huis hebben gekregen, waaronder een spel “Bouwsteen Integriteit” en een DVD over “Bouwen aan integriteit, Integriteitsontwikkeling binnen uw bedrijf”. De Regieraad Bouw stelt dat “het voeren van een integriteitsbeleid en het hanteren van een gedragscode vanzelfsprekend dienen te worden in de bouw. Zowel aan opdrachtnemers- als aan opdrachtgeverskant”. Helaas ging deze bijeenkomst door gebrek aan belangstelling niet door. Je vraagt je onmiddellijk af hoe je dit gebrek aan belangstelling moet interpreteren, en je wordt verleid tot het speculeren over de interesse in de bouwwereld voor morele vraagstukken, zeker als je in een krantenbericht van 22 oktober leest dat een aantal woningcorporaties weigert om mee te werken aan een onderzoek naar hun integriteit. Het Meldpunt Integriteit Woningcorporaties heeft tot nu toe 34 signalen gekregen dat woningcorporaties de wet zouden hebben overtreden. Door het wegvallen van bovengenoemde workshop, kan ik uiteraard niet ingaan op de conclusies die daarvan het resultaat zouden zijn geweest, maar ik kan wel de volgende gedachte meegeven, ter overdenking tijdens de Kerstdagen, dan wel bij de “goede-voornemens-ronde” die altijd gepaard gaat met de jaarwisseling:

“Ben je van plan integer te handelen omdat het bedrijfsresultaat er beter van wordt, of ben je van plan integer te handelen ongeacht de gevolgen daarvan voor de bedrijfsresultaten, of ben je van plan juist niet integer te handelen als de bedrijfsresultaten daarvan beter zouden worden?”

Weliswaar had de overheid al eerder naar middelen gezocht om de vervlechting van onderwereld en bovenwereld tegen te gaan, mede naar aanleiding van de bevindingen van de parlementaire enquêtecommissie Opsporingsmethoden (Commissie Van Traa, 1996). Als vervolg op dit onderzoek trad op 19 mei 2003 de Wet Bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur (Wet Bibob van 2 juni 2002), in werking. Hiermee kreeg de overheid een instrument in handen om gegadigden voor vergunningen, subsidies en aanbestedingen langs een morele meetlat te leggen. Het kan niet anders of, gezien de chronologische volgorde van de gebeurtenissen, de bouwfraude heeft bijgedragen aan de behoefte van de overheid aan een instrument ter wering van malafide marktpartijen, en zodoende ter voorkoming van onfrisse praktijken.

Mijn eigen wens voor het nieuwe jaar is weliswaar een grote open deur, maar die geef ik toch ook maar mee: laat opdrachtgevers hun professionaliteit botvieren in het aantrekken van vakbekwame en integere deskundigen, gedachtig aan het gestelde in mijn vorige column “Vertrouwen als fundament”.

gen a d t s e e f Prettige ! t s n e w e g toe Reageren op dit artikel? Stuur uw e-mail aan [email protected] o.v.v. “Reactie Onder Ede” STABULLETIN | 11

TBI kiest voor PIM Na een korte inloopperiode heeft TBI besloten om een dedicated server contract voor PIM aan te gaan. Dit laat toe om een ongelimiteerd aantal projecten met PIM te beheren, waarbij ook het aantal gebruikers per project onbeperkt is. De enorme kostenbesparing die daarmee gerealiseerd kan worden was de belangrijke beslissende factor.

Peter Mensingh, Hevo/TBI

“Dankzij PIM kan ik bij een klant binnenlopen zonder veel voorbereide dossiers mee te nemen. In zo’n vergadering heb je alleen een internet aansluiting nodig en een password. ”

Achtergrond Technisch gecompliceerde en op duurzaamheid gerichte bouwprojecten stellen hoge eisen aan de specialisaties en het innovatievermogen binnen onze ondernemingen. TBI bundelt waar nodig de in het concern aanwezige kennis en expertise. ICT-gerelateerde ontwikkelingen krijgen een steeds belangrijkere plaats binnen de installatietechniek voor woningen en kantoren. Dit wordt nog versterkt door nieuwe ontwikkelingen op de gebieden van meet- en regeltechniek, domotica en identity en access management. Maar ook in het beheren van alle aspecten van de projecten zelf is TBI een toonaangevend bedrijf. Dat was ook de aanzet om met PIM aan de slag te gaan. Vóór de kennismaking met PIM was TBI gebruiker van een bouwportaal om het beheer van projecten te stroomlijnen. Mede door gebrek aan efficiëntie en snelheid werd in 2007 uitgekeken naar een krachtiger systeem dat snel inzetbaar is en toch flexibel meegroeit met de evolutie van een project. Na een korte inloopperiode heeft TBI besloten om een dedicated server contract voor PIM aan te gaan. Dit laat toe om een ongelimiteerd aantal projecten met PIM te beheren, waarbij ook het aantal gebruikers per project onbeperkt is. De enorme kostenbesparing die daarmee gerealiseerd kan worden was de belangrijke beslissende factor. De eerste kennismaking met PIM kwam er bij de bouw van het nieuwe hoofdkantoor van de RABO-bank in Utrecht. Dit project wordt beheerd met PIM en uitgevoerd door een consortium van aannemers waaronder het bouwbedrijf J.P. van Eesteren, een van de TBI bedrijven. Voor TBI was dit het 12 | STABULLETIN

allereerste pilotproject met PIM. De eerste resultaten waren dermate goed dat TBI niet de eindfase van het project afwachtte om nog een pilotproject op te zetten. Ditmaal met Hevo – een TBI bedrijf dat onder de afdeling “Vastgoed” ressorteert. “De resultaten van PIM bij het inzetten in al deze pilotprojecten bewees steeds opnieuw dat hier een verhoogde efficiency kon behaald worden en dat dit bovendien gekoppeld kon worden aan meer dan competitieve voorwaarden.” Allesomvattende oplossing De volgende stap was een onderzoek naar een meer allesomvattende oplossing die door alle 13 bedrijven van TBI vastgoed en TBI bouw, zou kunnen gebruikt worden. De PIM standaard overeenkomst voor een bedrijfstotaaloplossing voorziet in het gebruik van PIM in een onbeperkt aantal projecten en onbeperkt aantal gebruikers. Daarbovenop opteerde TBI om PIM op eigen servers te gebruiken. Hierbij wordt zowel de PIM software alsook alle TBI projectdata beheerd op servers die wel in de datacenters staan van Bricsys maar in volle eigendom zijn van de gebruiker, in casu TBI. Peter Mensingh is Functioneel Applicatie Beheerder bij Hevo. Hevo is onderdeel van TBI vastgoed en is al 30 jaar gericht op oplossen van huisvesting- en vastgoedvraagstukken. Uit hoofde van zijn functie was Peter sinds de start betrokken bij het introduceren van PIM in de hele organisatie, dus ook bij de overgang van het vorige systeem naar PIM. Peter: “De rol van een voortrekker is belangrijk. Ik heb samen met Paul de Bruin (Bricsys Nederland) diverse presentaties georganiseerd om Hevo/TBI medewerkers eerst voor te lichten over het systeem. Iedere bouwprojectbeheerder is vrij om te kiezen of hij het systeem al of niet gebruikt. De omschakeling wekte aanvankelijk nogal wat wrevel op. Eén projectbeheerder was zeer kritisch om zelfs nog maar een beheerdertraining - ingeschat op 4 uur - te volgen. Ingegaan op zijn verzoek om het tot 2 uur te beperken bleek een cruciale stap: na de opleiding van 2 uur was de projectbeheerder helemaal om en erkende dat PIM heel wat elementen had om het bouwproces te stroomlijnen. De overgang van het vorige systeem naar PIM is gebeurd bij het starten van een nieuw project. Bij Hevo is er eerst een standaardsjabloon gemaakt: standaard mappenstructuur en standaard rechtenstructuur. Vervolgens kan iedere projectbeheerder dit sjabloon gebruiken en aanpassen. De standaardsjablonen zijn zeer bedrijfsspecifiek en bevatten echt de manier waarop ons bedrijf functioneert. In het algemeen merk je dat de weerstand tegen projectbeheersystemen aan het afnemen is, ook bij collega’s. Het bewustzijn groeit dat dit werkelijk een onontbeerlijk element is om efficiënt te beheren.”

Voor de hand liggende keuze “Het gebruiksgemak is ook een zeer belangrijke factor geweest. De accuratesse van de PIM gebruikersinterface is werkelijk fenomenaal: klanten en ondernemers die af en toe maar een beetje met een computer werken moeten het ook kunnen snappen en vlot gebruiken,” vervolgt Peter Mensingh. “Dat PIM 100% web-based is draagt daar natuurlijk toe bij: je installeert werkelijk niets op je desktop - alles werkt in je browser, of het nu op een Windows of Linux computer of Apple is. Ook wanneer er nieuwe versies van PIM worden vrijgegeven hoeft niemand iets te installeren en werkt iedereen met de laatste nieuwe versie – een bevrijding voor IT managers. Dat op zich is dus een verademing. Het effect is dat de mensen daarmee veel meer mogelijkheden krijgen. Ik kan bij een klant binnenlopen zonder veel voorbereide dossiers mee te nemen. In zo’n vergadering heb je alleen een internet aansluiting nodig en een password. Vervolgens kan je alle nodige documenten - en nog veel meer – bereiken, tonen en bespreken.”

‘De projectbeheerders kunnen verbeteringen en suggesties posten op de forums. Op die manier worden ze ook betrokken bij de evolutie van het PIM gebruik binnen de organisatie.’ Betrokken op elk niveau “Alle voorgaande versies van elk document blijven beschikbaar maar je ziet steeds de laatste versie eerst. Ik merk dat vergaderingen echt anders ingericht worden want je hebt letterlijk alles bij de hand: bv. foto’s – hoe zag die omgeving eruit – klik, en het is er. Je zit met gebruikers rond de tafel: waar moet een deur komen? Dat kan je zo tonen, je kan annoteren en anderen notificeren. Je hoeft met andere woorden geen

TBI behoort tot de top bouwbedrijven in Nederland. De totale bedrijfsopbrengsten in 2008 bedroegen 2,4 miljard euro met een bedrijfsresultaat van 61,5 miljoen euro. Het concern heeft 9.254 medewerkers in vaste dienst. Gemeten naar bedrijfsopbrengsten is TBI het derde techniekconcern van Nederland; als bouwconcern bekleedt het de vierde plaats.

Peter Mensingh, Hevo/TBI

“De resultaten van PIM bij het inzetten in al deze pilotprojecten bewees steeds opnieuw dat hier een verhoogde efficiency kon behaald worden en dat dit bovendien gekoppeld kon worden aan meer dan competitieve voorwaarden”.

ellenlange verslagen meer te schrijven en je vermijdt de klassieke fouten. De opdrachtgever kan op zijn beurt alles netjes inzichtelijk volgen. Iedere projectbeheerder heeft ook toegang tot de forummap. Daar kunnen onbeperkt forums worden aangemaakt per project en daar wordt gretig gebruik van gemaakt. De projectbeheerders kunnen verbeteringen en suggesties posten op de forums. Op die manier worden ze ook betrokken bij de evolutie van het PIM gebruik binnen de organisatie. Ook de koppeling met outlook voor adresbestanden e.d. is een pluspunt.“ Flat fee op jaarbasis “Als je het vanuit kostenoogpunt bekijkt, is er natuurlijk het grote voordeel van een flat fee op jaarbasis. Met het vorige systeem moesten we afrekenen per gebruiker wat irritant is: voor je budgettering moet je dan op voorhand weten hoeveel gebruikers je precies gaat hebben op een project. Dat gaat meestal fout. De kosten werden dan ook per project gedragen. Nu wordt dit gedragen door algemene kosten op jaarbasis, vanwege het corporate contract met de moedermaatschappij TBI, zonder limiet op het aantal projecten en/of aantal gebruikers. Voor de projecten is het gebruik op die manier eigenlijk kosteloos en dus verder geen drempel binnen het project. Nu kunnen wij onbeperkt deelnemers toegang geven tot projectinformatie. Het contract laat zelfs toe de kosten door te rekenen aan participanten – een mogelijkheid waar TBI overigens gebruik van maakt. Ik kan vandaag zeggen dat er algehele acceptatie is binnen ons bedrijf om over te stappen van het vorige systeem naar PIM en het verder zo breed mogelijk in te zetten in al onze projecten.” Tot zover Peter Mensingh.

Meer informatie is verkrijgbaar bij Stichting STABU, tel. (0318) 633026 of via www.werkenmetpim.nl STABULLETIN | 13

De Bond van Nederlandse Bestekdeskundigen BNB streeft naar het bevorderen van de ­kennis, het inzicht en de vaardigheid van de bestekdeskundigen.

In kort

Verschillen in afmetingen Situatie Een aannemer heeft op basis van de bestektekeningen van de adviseur draagconstructies stalen liggers laten vervaardigen voor toepassing in een bestaand gebouw. Bij het plaatsen van de liggers met een variabele lengte van ongeveer acht meter, blijkt één van deze liggers zes centimeter te kort te zijn. De aannemer claimt nu het aanpassen resp. opnieuw laten produceren van de ligger als meer werk, omdat de opdrachtgever ingevolge U.A.V. par. 29 lid 3 de verantwoordelijkheid draagt “...voor de juistheid van de door of namens hem verstrekte gegevens...”

U.A.V. paragraaf 29 Op het beschreven geval zijn van toepassing de leden 2 en 3 van de U.A.V. 1989: 2 Indien de in het bestek aangegeven afmetingen niet overeenkomen met die, voorkomende in de werkelijkheid, is de aannemer verplicht de door hem geconstateerde afwijking ter kennis te brengen van de directie, teneinde met deze overleg te plegen omtrent hetgeen moet geschieden om, gelet op de afwijking, het werk juist uit te voeren. De gebleken afwijking geeft, afgezien van de verrekening van meer en minder werk, welke uit het bestek mocht voortvloeien, de aannemer aanspraak op bijbetaling, indien die afwijking van zodanige aard is, dat de gevolgen daarvan redelijkerwijs niet voor zijn rekening dienen te komen. 3 Verschillen tussen de tijdens de uitvoering blijkende toestand van bestaande gebouwen, werken en terreinen enerzijds en de in het bestek aangeduide toestand anderzijds geven, afgezien van de verrekening van meer en minder werk, welke uit het bestek mocht voortvloeien, de aannemer aanspraak op bijbetaling, indien die verschillen van zodanige aard zijn, dat de gevolgen daarvan redelijkerwijs niet voor zijn rekening dienen te komen. Overigens draagt de opdrachtgever de verantwoordelijkheid voor de juistheid van de door of namens hem verstrekte gegevens. Het in dit lid bepaalde is ook van toepassing indien in het bestek geen toestand of gegevens zijn aangeduid, doch de tijdens de uitvoering blijkende toestand afwijkt van die welke de aannemer redelijkerwijs had mogen verwachten. De jurisprudentie betreffende deze artikelen heeft telkens betrekking op verschillen in de hoeveelheden waarop de aannemer heeft gerekend ten behoeve van de prijsaanbiedingen en de hoeveelheden die in werkelijkheid moesten worden uitgevoerd. Duidelijk is, dat de aannemer verschillen in afmetingen tussen het bestek en de werkelijkheid ter kennis dient te brengen van de directie. Door het achterwege laten van de verlangde melding ontneemt de aannemer de opdrachtgever de mogelijkheid tot aanbrengen van een bestekswijziging volgens U.A.V. par. 36 3), waarmee het probleem zou 14 | STABULLETIN

kunnen worden opgelost (bijvoorbeeld het wijzigen van de ingeschreven maat). Algemeen Met een goede kennis van de U.A.V. en juridisch inzicht kan de directievoerder de aannemer vanaf de eerste bouwvergadering duidelijk maken, dat er tussen hem en de opdrachtgever een duidelijke en eenduidige overeenkomst is gesloten. Niet voor niets bepaalt de U.A.V. in par. 6 lid 1, dat de aannemer verplicht is “...het werk uit te voeren naar de bepalingen van de overeenkomst zonder aanspraak op verrekening, bijbetaling of schadevergoeding te kunnen doen gelden dan in de gevallen, waarin dat bepaaldelijk voorgeschreven of kennelijk bedoeld is.” en voorts, dat hij verplicht is “...al datgene te verrichten, wat naar de aard van de overeenkomst door de wet, de billijkheid of het gebruik wordt gevorderd of tot een behoorlijke aanwending der bouwstoffen behoort.” Bovendien is op dat geval ook par. 6 lid 7 van toepassing is: “Onvoldoend werk wordt binnen een door de directie in billijkheid te stellen termijn tot haar genoegen door de aannemer verbeterd of vernieuwd. Deze verbetering of vernieuwing geschiedt op kosten van de aannemer, tenzij het onvoldoend werk het gevolg is van een omstandigheid die voor rekening van de opdrachtgever komt.” Wat werd in het projectbestek vastgelegd? In bestekpost 25.31.10-a is naast de bouwstofbeschrijving van het staalskelet volgens NEN-ENV 1090-1-97 (rubriek 1) opgenomen de verplichting tot het vervaardigen van werktekeningen (rubriek 5), alsmede het uitvoeren van detailberekeningen door de aannemer (rubriek 6). De tekeningen van de constructeur bevatten eenduidige en nauwkeurige maataanduidingen van de betreffende liggers. Jurisprudentie In Hoofdstukken Bouwrecht nummer 696 1) wordt gesteld (indien het bestek geen bijzonderheden vermeld), dat “... de aannemer er van uit mag gaan, dat er geen afwijkingen zijn van wat normaliter mag worden verwacht.” Een maatafwijking van 60 mm (minder dan één procent) kan bij een verbouwing door een bekwaam en zorgvuldig aannemer worden verwacht. Zie ook de hierna volgende jurisprudentie van de Raad van Arbitrage 2).

BESTEK Door: ir. S.W. (Sietze) Wierda namens BNB

RvA 19 augustus 1983, nr. 9915, Jaarverslag 1983, blz. 40): Arbiters zijn van oordeel, dat zij zich bij de beoordeling van de afzonderlijke posten voor wat de toepassing van par. 29 lid 3 UAV betreft, gelet op de inhoud en strekking van die bepaling, behoren te laten leiden door de volgende uitgangspunten: a. Onder ‘de in het bestek aangeduide toestand’ in par. 29 lid 3 UAV dient te worden verstaan de toestand in objectieve zin, d.w.z. de toestand, zoals een redelijk bekwaam en zorgvuldig aannemer die, gelet op de hem ten tijde van de inschrijving kenbare gegevens, geacht moet worden te hebben ingeschat. b. Par. 29 lid 3 UAV stelt de werking van de grondregel, dat de aannemer het risico draagt van de uitvoering van het werk, niet ter zijde doch beperkt die. De in die bepaling bedoelde verschillen van zodanige aard, dat de gevolgen daarvan redelijkerwijs niet voor rekening van de aannemer dienen te komen, zijn verschillen ten aanzien waarvan met de kans, dat zij zich zullen voordoen, in de hiervoor sub a bedoeld objectieve zin ten tijde van de inschrijving, geen rekening behoefde te worden gehouden. De jurisprudentie die is opgenomen in de Hoofdstukken Bouwrecht heeft in alle gevallen betrekking op de door de aannemer bij de inschrijving gehanteerde hoeveelheden en de afwijkingen daarvan in werkelijkheid. Het maken van een 60 mm langere ligger betekent bij toepassing van profiel HE IPE 300 een extra gewicht van tweeëneenhalve kilo staal. Zelfs als het vervaardigen van een ligger van de juiste lengte niet zonder bijbetaling van de aannemer kan worden verlangd, zou het hier gaan om een verwaarloosbaar bedrag (inkoop materiaal ca. 2,80 euro). Inmiddels is een veelvoud van het bedrag besteed aan discussie en adviezen over dit probleem. In het onderhavige geval staat dan ook niet ter discussie de extra kosten van tweeëneenhalve kilo staal. Ter discussie staat het door de aannemer niet voldoen aan het bepaalde in de U.A.V. en in de overeenkomst. Bij het vervaardigen van de werktekeningen voor de staalconstructie had de aannemer het maatverschil kunnen constateren en had hij de afwijking ter kennis kunnen brengen van de directie. Eventuele goedkeuring van de werktekeningen door de directie heeft verder geen invloed, omdat in het bestekboek onder 01.05.10-02 is bepaald, dat de aannemer ook na goedkeuring door de directie, verantwoordelijk blijft “... voor de door hem gemaakte tekeningen betreffende de constructies, werkwijze, maatvoering en dergelijke.” Voor de directie blijft niets anders over, dan over te gaan tot afkeuring van het gerede werk over te gaan.

De rol van ontwerpers bij het samenstellen van besteksdocumenten Ik vraag mij af, wat de constructeur er toe heeft gebracht om de maten zodanig nauwkeurig op zijn tekeningen te vermelden, zonder dat deze werkelijk in het werk waren of konden worden gemeten. Was het niet veel eenvoudiger geweest de betreffende maat te vermelden als “geschatte hoeveelheid 4) (“ca.”)?

Beter zou zijn dat constructeurs goede standaardteksten zouden plaatsen voor het weloverwogen samenstellen van de van hen verlangde besteksdocumenten op basis van een goede kennis van de U.A.V. en juridisch inzicht. 1)

Hoofdstukken Bouwrecht, uitgave Kluwer, deel 12 B, blz. 72.

2)

Hoofdstukken Bouwrecht, uitgave Kluwer, deel 12 B, blz. 72-73.

3)

U.A.V. par. 36 lid 2: “De directie is bevoegd voor of tijdens de uitvoering van het werk bestekswijzigingen aan te brengen. Indien en voor zover deze bevoegdheid in het bestek aan de opdrachtgever is voorbehouden, is voor deze bestekswijzigingen een door de opdrachtgever aan de aannemer te verstrekken schriftelijke opdracht vereist.”

4)

U.A.V. par. 38 lid 2: “Onder geschatte hoeveelheden worden verstaan de met de toevoeging ‘naar schatting’, ‘ongeveer’ of dergelijke aanduidingen in het bestek genoemde hoeveelheden. Een afwijking van een geschatte hoeveelheid wordt verrekend indien en voor zover er sprake is van een afwijking die meer bedraagt dan 10% van die geschatte hoeveelheid, tenzij zulks aanleiding tot onbillijkheid zou geven.” STABULLETIN | 15

STABU diensten

STABU2-bestekssystematiek met STABU-Standaard

STABU-website

•1700 licentiehouders;

• Zeer veel informatie beschikbaar:

•Opleiding Bestekschrijver (onder toezicht BNA/ONRI).

•2300 professionele gebruikers;

• Voorbeeldbestekken;

• Cursus STABU-bestekssystematiek.

•50% van totale bouwomzet per jaar zijn projecten beschreven met STABU²-systematiek (€ 25 miljard).

• Juridische toelichtingen contracten;

• Cursus STABU Bestekken lezen.

• Dagelijks up-to-date houden.

STABU-cursussen en opleidingen

• Cursus Garanties in de bouw. • Relevant nieuws voor de doelgroepen.

•Twee updates per jaar; distributie via dvd en internet.

• www.stabu.org

•Inclusief 700 fabrikanten met ± 250.000 producten inclusief index

• Module wetten, besluiten en regelgeving (Bris)

• Opfriscursus Bestekschrijver. • Cursus Actualiteit in wet- en regelgeving. • Cursus Verzekeringen in de bouw. • Cursus Nieuwe contractvormen in de bouw. • Cursus Dé (rol van) Standaardvoorwaarden (UAV/ UAVTI etc.) bij aanneming van werk in de B&U-sector. • Cursus Actuele ontwikkelingen in projectmanagement. • Bedrijfsgerichte cursussen.

16 | STABULLETIN

n & Producten t h c i tgel Ui

CAD-afsprakenstelsel

Objectenbibliotheek

PIM

• Vanaf april 2007.

• IFD Library for buildingSMART.

• Update GB CAD Afspraken Stelsel van 1995, inclusief vraagbaak, helpdesk en gebruikersinformatie.

• Grote investering: € 1,5 miljoen.

• Nationaal Project Informatie Managementsysteem specifiek voor de Nederlandse bouwnijverheid inclusief de nieuwe elementgerichte bestekssystematiek en relevante documenten.

• Sinds kort financiële ondersteuning PSIBouw.

• www.gbcas.nl. • www.ifd-library.org.

• www.werkenmetpim.nl

• Te bestellen via internet. • proefproject in Nederland.

• Te bestellen via internet.

De Bouw Meester

Meer weten? Neem contact op met Stichting STABU, Ede.

• Ontwikkeling en beheer van de nationale vraagbaak bouwrecht voor alle betrokkenen in het bouwproces, inclusief de bijbehorende onderwijsmodules. Stichting STABU Postbus 36 6710 BA EDE Telefoon: (0318) 63 30 26 Telefax: (0318) 63 59 57 E-mail: [email protected] Website: www.stabu.org

STABULLETIN | 17

KNS richt zich op de nieuwe norm NEN–EN 1090-2 Norm wordt wetgeving!

De Vereniging Samenwerkende Nederlandse Staalbouw (SNS) is een onafhankelijke vereniging van staalconstructiebedrijven en vertegenwoordigt 5.500 medewerkers in de sector. De SNS staat met haar leden onder andere voor de taak staalconstructies op de markt te ­brengen die voldoen aan regelgeving en normen. Teneinde de markt hierin meer zekerheid te bieden en de leden te ondersteunen heeft de SNS reeds in 2002 het Keurmerk Nederlandse Staalbouw geïntroduceerd. Dit Keurmerk wordt in verband met de nieuwe norm aangepast aan de nieuwe eisen.

Indien u vragen heeft met betrekking tot de inhoud van dit artikel of over het Keurmerk Nederlandse Staalbouw verzoeken wij u contact op te nemen met branchemanager Fred Vasquez van de SNS (Telefoon 030 605 33 44 of [email protected]) De Europese voornorm NEN-ENV 1090-1 is 13 augustus 2008 ingetrokken en sindsdien niet meer verkrijgbaar bij het NEN. In deze norm “Het vervaardigen van staalconstructies deel 1” staan de algemene regels beschreven en regels voor gebouwen. Bovenstaande betekent echter niet dat de norm niet meer van toepassing kan zijn. Indien er in een overeenkomst staat beschreven dat de norm dient te worden toegepast dient het werk overeenkomstig de norm te worden uitgevoerd. Bovendien wordt in de huidig TGB 6770 op diverse plaatsen verwezen naar de NEN-ENV 1090-1, dus zo lang deze TGB nog van toepassing is, zijn ook de betreffende delen uit de NENENV 1090-1 nog van toepassing. De nieuwe NEN-EN 1090-2 (2008) is 1 augustus 2008 gepubliceerd en maakt deel uit van een vernieuwde serie van drie voorschriften, waarbij de NEN-EN 1090-3 de technische eisen voor aluminiumconstructies beschrijft en NEN-EN 1090-1 de eisen aangeeft waar een constructie of een constructiedeel, aan moet voldoen om door middel van een CE-markering op de Europese markt geaccepteerd te worden. Dit betekent bijvoorbeeld dat Duitse opdrachtgevers (deel)constructies met een CE markering dienen te accepteren en geen aanvullende eisen mogen stellen. Het is echter wel noodzakelijk dat bedrijven werken conform een gecertificeerd fabrieksproductie ­beheersingsysteem teneinde een CE markering op ­­(deel) constructies te mogen aanbrengen. In de NEN-EN 1090-1 worden de NEN-EN 1090-2 en NEN-EN 1090-3 aangewezen voor de vervaardiging 18 | STABULLETIN

van respectievelijk staal- en aluminiumconstructies en tevens wordt aangegeven waar de begeleidende documentatie aan moet voldoen. De NEN-EN 1090-2 dekt het gehele veld van de vervaardiging van staalconstructies af, van een eenvoudige geboute constructie tot een zwaar dynamisch belaste gelaste spoorbrug. Van de staalsoort S235 tot en met S690 en onder bepaalde omstandigheden zelfs tot S960. Ook de eisen aan constructies vervaardigd uit dunne plaat (beplating) en roestvast staal vallen onder deze norm. Om onderscheid te maken in de aan de vervaardiging te stellen eisen, worden in de norm vier uitvoeringsklassen (Execution Classes, EXC’s) onderscheiden. Deze klassen worden bepaald uit de gevolgklasse (CC, de gevolgen van bezwijken, dwz kans op menselijke slachtoffers, economische schade etc), de gebruikscategorie (SC, bijv. statisch of dynamisch belast) en de productiecategorie (PC,bijv. geboute constructies of gelaste constructies van S355 of hoger). De vereiste gevolgklasse dient door de constructeur te worden voorgeschreven.

Relevante tabellen, classificaties betreffende lascoördinatie en de vervaardigingsklasse zijn inclusief de diverse ­tabellen te vinden op www.stabu.org

NEN-EN 1090-2 (2008) krijgt wettelijke status VROM heeft 18 juli 2008 de concepttekst voor het aangepaste Bouwbesluit gepubliceerd. In deze tekst worden de Eurocodes aangewezen en de Eurocode wijst de NEN-EN 1090-2 aan, waarmee de norm wet wordt. Het is de verwachting dat het aangepaste Bouwbesluit eind 2009 in de Staatscourant zal worden gepubliceerd. Per 31 maart dienen de EU landen nationale wetgeving op het gebied van staalconstructies in te trekken en de NEN-EN 1090-2 te hanteren. Er kunnen echter op dit moment al overeenkomsten worden aangegaan waarin staat aangegeven dat er conform de norm gewerkt dient te worden.

Cursus NEN-EN 1090-2 Bouwen met Staal heeft een cursus over de norm ontwikkeld en organiseert mede voor de Vereniging Nederlandse Staalbouw per regio cursusbijeenkomsten voor een voor de SNS gereduceerd tarief. Deze cursus is onder andere gericht op directieleden, bedrijfsleiders, projectleiders, constructeurs en architecten.

STABU De in de tekst genoemde variabelen uit de NEN 1090-2 zijn te kiezen in variantspecificatie A222001.771.c02 STATISCHE BEREKENING STAALCONSTRUCTIE (NEN-EN 1090-2-08). Deze variant is onder specificatiegroep A222001.771.c02 STATISCHE BEREKENING te vinden. Deze specificatiegroep is als vrije rubriek opgenomen in een groot aantal kortteksten in Hoofdstuk 25 (Metaalconstructiewerk) van de STABU systematiek.

Update STABU-Element Stichting STABU is als beheerder van de Standaard besteksystematiek gestart met de realisatie van de koppeling tussen de STABU2, werksoort gerichte besteksystematiek, en de NL/SfB Elementenmethode. In het vorige STABU-bulletin (september 2009) is hier al uitgebreid op ingegaan.

STABU wil met de ontwikkeling van het bouwbreed informatiesysteem alle partijen in de bouw de mogelijkheid bieden informatie op te slaan en uit te wisselen middels standaard structuren. De gerealiseerde koppeling biedt de mogelijkheid specificaties te maken op verschillende momenten in het bouwproces, waardoor deze ook geschikt isom bijvoorbeeld een ­programma van eisen in een standaard structuur opte bouwen. Op dit moment is de koppeling gerealiseerd en wordt hard gewerkt aan het beschikbaar stellen van de nieuwe standaard aan de markt. Nog in 2009 komt de structuur van STABU-Element en de gekoppelde inhoud van STABU2 in een nieuwe databasevorm via internet beschikbaar. Meer informatie over deze ontwikkelingen is verkrijgbaar bij Stichting STABU, tel. (0318) 6330265 of via e-mail: [email protected].

Tegelijkertijd wordt verder ontwikkeld aan de invulling van prestatiebeschrijvingen op de verschillende niveaus in de elementenmethode, deze nieuwe specificaties zullen in 2010 op de markt komen.

Gespecialiseerd in esthetisch verantwoorde duivenwering.

Postbus 43 6720 AA Bennekom

Of het nu gaat om overheidsgebouwen, restauratiepanden, kerken, monumenten of problemen bij het MKB, met onze jarenlange ervaring lossen wij menig probleem professioneel op.

t. +31(0) 653 18 93 73 f. +31(0) 318 41 99 49 [email protected] gerdon.nl

Voor meer informatie kunt u onze brochure opvragen of een bezoek brengen aan onze website.

Vakwerk waar wij trots op zijn! STABULLETIN | 19

Klein nieuws dat we u toch niet wilden onthouden.

Korte Berichten

loopmodel van ootschalig door gr n ee h zic r aa m’ w iteiten start in het ‘Foru nstellingen, facil inleidende tentoo et m dt vin be Program. Vanuit de Open City r van het Event de ka t he in n iteite hele en publieksactiv rspreid over het toonstellingen, ve en bt su s ze de un y, Comm ity, Forum zijn t is het Refuge, Reciprocit He d, . ei m rh eu aa us kb m aa n n; M n ee NAi, te bezichtige (NAi) is méér da chillende itectuurinstituut rs ch ve Ar op s r . nd aa ve rla w cti de Het Ne instelling t en Colle i is Squa kelijke culturele NA an t eg He to . ng en vi re ge n om een voor iede n de ontworpe en, rdam ordt besteed aa w ht ac n door Jo Coen nd rsie in NAi Rotte aa n t inzicht maniere ndleiding/excu bouw, ontworpe Ro ge nt ka schermen’ bied ar m n de . ee er am in ht rd t ac es tte isv je Ro n hu ijk g ‘K nds ntrum va sinds 1993 ge De rondleidin n het Nederla mpark in het ce activiteiten va van het Museu en nd n ra de de on n gr aa er n gelege is met een de acht maakt u kenn kelijk in n ie an nd eg to ve Bo en . rd ut tu NAi bewaa Architectuurinsti chitectuur: het ven en collecties onderzoek langrijke archie hedendaagse ar or be n n vo va n de d de or el w or he i be ijk do or NA el u In het andelt nder vo t in mog ze rondleiding w t instituut voorzie n en bijzo de He ge s k. en llin ie jd te bl Ti ns . pu t oo en he nt en de Co van te gemaakt voor gebouw van Jo bibliotheek en . Door middel tellingszalen, de ote publiek m voor discussie ns gr or t oo atf he nt pl s te n t al e ee d po t el nd de n het en bied verschille nele werkv t het bezoek aa rijke de el het professio rm ng w vo la zo i be nt st NA pu t ee te he m og il . Ho bliek n van de publicaties w collectievleugel te is voor het pu . Het NAi bezit ee ter wereld. n en stimuleren al ligt. Deze ruim re ia p er ire ha at sc sp i in nd em , la cti en er lle en inform enbouw ankelijk. Het NA waar het co chitectuur, sted er: rondleiding toeg ar nd , ze ro ur de aa rie w ns te n de in ke tij n kij en be wereld: collecties va gesloten en alle gen in het NAi te tcollecties ter rse tentoonstellin tste bouwkuns ve oo di gr n zij de d n en tij va de n Komen ngen, schetsen beheert éé met o.a. tekeni er et m lo ki de en s Berlage, achttien strekk architecten, zoal ce : se ty en Ci nd ist en rla ex de Co Op g Ne ng ni kende onstellin Open City: Desig aquettes van be l de hoofdtento januari 2010 za rdam m tte 10 Ro m le t/ r na be ën bi em r en Oud. chitectuu Van 24 sept Rietveld, Dudok internationale ar t 4e aa str de n de va en ce ss en inding tu Designing Coexist e en directe verb www.nai.nl IABR i. Met een nieuw NA t he in n zij e informatie op n h tijdens de 4e st zic at la uw de bo or ge (IABR) te zie t vo Kijk zaal opent he existence tentoonstellings City: Designing Co en Op en de grootste n va er ek De bezo stad Rotterdam. letterlijk naar de

Ai N t e h in n e g Tentoonstellin

IM P n a v M@il

van houden rden ge o w e t d it oel gte ? Voor d de hoo IM p P o m m o eo rond onden Interess chtergr pecifiek s a , t e e ti a m e inform opgezet gebreid allerlei n, uit wsbrief e u t n ie e -n m e PIM il aan even is een n e-ma ases, e le e e r r u n Stu uwe f PIM” e gelijke. bij nie uwsbrie en ­der ie n it “ e t p r li a rwe is. function als onde tige bas .nl met u b a t s regelma p o il a pim@ r e-m deze pe ontvang

20 | STABULLETIN

STABUm@il Het is ook mogelijk om regelmati g nieuws over STABU in uw inbox te krijgen. STABU heeft hiervoor een digitale nieuwsbrief in het leven geroepen, STABUm@il genaamd. Regelmatig zal daarin geïnform eerd worden over zogenaamde STABU-evenementen zoals gebruikersdagen, nieuwe uitgaven, beurzen, etc. Zo worden actuele zaken in een kort artikel weergegeven en de aandacht ­gevestigd op uitgebreidere artikelen die op onze website staan. STABUm@il wordt ongeveer 6 x per jaar verzonden naar alle geïnteresseerden. Wilt u de infor matie ook ontvangen, meldt u zich aan via de website van STABU, www.stabu.org

STABU-gebruikers verenigt u! In het vorige STABU-bulletin is al uitgebreid over geschreven over LinkedIn. Graag doen we nogm aals de oproep om lid te worden van de STABU-gebruikers groep op LinkedIn. STABU bestaat voor en door de bouw en wil zich graag met haar licentiehouders, klanten en geïn teresseerden verbinden. Nu dus ook via Linkedin en u kunt hier mee praten, nieuws lezen, aankondigingen lezen. En verd er kunt u vragen stellen, aan discussies deelnemen, maar ook uw netwerk vergroten! Kortom; wij nodigen u van harte uit om zich met ons op Linkedin te verbinden! Voor vragen over de gebruikersgr oep van STABU op Linkedin kunt u contact opnemen met Dian a Kervel van STABU; tel. (0318) 633026 of e-mail dkervel@ stabu.nl.

IFD Library

2009 wordt in ek van december In de tweede we st van de buildingjaarlijkse bijeenkom de DC n gto hin as ­W y Group, waarin houden. IFD Librar SMART alliance ge h hier presenteren participeert, zal zic f tie ac er ze U AB ST r te tonen. Daarn het afgelopen jaa om de resultaten va n de technische worden gewerkt aa er rd ve er l za t as na om de IFD ­Library t management plan ­infrastructuur en he vorm te geven. als wereldstandaard Meer informatie: smartalliance.org http://www.building ry.org http://www.ifd-libra

Toekomst CAD-afsprakenstelsel r van het GB-CAS CAD afsprakenstelsel. Stichting STABU is sinds 2007 de beheerde nwerk biedt de mogelijkheid op een Deze de facto standaard voor 2D teke op te slaan waarmee uitwisseling van gestructureerde wijze tekenwerk in lagen het tekenwerk verbeterd wordt. gewerkt aan een afsprakenstelsel voor In de GWW-sector is het afgelopen jaar k g met CROW heeft STABU een onderzoe 2D tekenwerk: NLCS. In samenwerkin elijk deze twee standaarden zo goed mog gestart naar de mogelijkheden hoe punten. aansluiting kunnen vinden op de raak de met marktpartijen gekeken naar Daarnaast wordt in samenwerking eel d verder door te ontwikkelen en actu mogelijkheid om de GB-CAS standaar p oden. Volgende maand zal een werkgroe te houden met de nieuwe werkmeth de met elkaar de doorontwikkeling van worden ingericht waarin marktpartijen standaard vorm kunnen geven. lsel is verkrijgbaar bij Stichting STABU, Meer informatie over CAD-afsprakenste [email protected]. tel. (0318) 633026 of via e-mail: gbca

Mooie projecten? STABU wil haar bulle tin regelmatig aand acht besteden aan projecten die met behulp van de STABUbestekssystematiek tot stand zijn geko me n. Hierbij kan gedacht worden aan het gebruik va n bij zondere en duurzame mater ialen, specifieke uit da gin gen door ligging van een pand enzovoorts. Dus stu ur uw op stapel staande bouwplann en en/of gerealiseerd e ob jecten om ze te delen met de lezers van het STAB U-bulletin. Belangstelling? Neem contact op met Dia na Kervel van STABU via tel. (0318 ) 633026 of e-mail: dkervel@stabu. nl en laat ons over uw bijzondere bouwproje ct weten!

STABULLETIN | 21

Stichting Marktwerking Installatietechniek is een stichting die aanbestedingsprocedures ten behoeve van installatiebedrijven verder wil verbeteren. Daarbij streeft SMI naar evenwichtige, objectieve en transparante vraagen aanbodverhoudingen.

Uit de praktijk

Brengt de nieuwe aanbeste In Den Haag is men nu al een jaar of vier bezig met het opstellen van een nieuwe aanbestedingswet. Het eerste voorstel is gesneuveld en momenteel wordt het nieuwe voorstel klaargemaakt dat in 2011 van kracht zal moeten zijn.

Het ministerie van Economische Zaken claimt dat met de nieuwe aanbestedingswet een kostenbesparing voor het bedrijfsleven van € 70 miljoen gerealiseerd gaat worden. Deze besparing zal vooral gerealiseerd gaan worden door de administratieve procedures eenvoudiger te gaan maken en met meer standaardformulieren te gaan werken. In de kern van het aanbestedingsproces verandert er niet veel. Onze vrees is dat het een bureaucratisch gebeuren zal blijven, met een groot gemis aan duidelijke regels voor aanbestedingen onder de Europese drempelbedragen. Maar de praktijk In alle discussies over aanbestedingen en de nieuwe aanbestedingswet wordt voorbij gegaan aan het feit dat het werkelijke probleem niet ligt in de regelgeving. Nee, het probleem wordt veroorzaakt door de bouwkolom zelf. Nu is het natuurlijk wel zo dat een goed uitgewerkte regelgeving betere kaders geeft en daardoor minder problemen zal veroorzaken. Maar de kern van het probleem zijn de opdrachtgever, adviseurs en de opdrachtnemers zelf. Waarbij we wel moeten vermelden dat de opdrachtnemers op het eind van de keten zitten en het minste invloed hebben op de inhoud van de aanbesteding. Aan de hand van onderstaande voorbeelden zullen we dit toelichten. Zinloos rekenen Bij de recente aanbesteding van een groot project heeft de opdrachtgever, al of niet gesouffleerd door zijn adviseurs, het licht gezien. Het project is twee jaar geleden al aanbesteed, maar deze aanbesteding is mislukt omdat de aanbiedingen fors boven de directiebegroting uitkwamen. Op de vraag of de oorzaak hiervan nu lag bij de aanbesteder die met een te laag (lees : slecht) budget heeft gewerkt of dat de marktpartijen een te hoge prijs gevraagd hebben, gaan wij niet in. Met deze slechte ervaring had de aanbesteder besloten om bij het opnieuw aanbesteden optimaal van de marktwerking gebruik te maken. Hij kiest derhalve voor een richtlijnen- bestek en selecteert 10 partijen voor het maken van een aanbieding. Vervolgens neemt hij in de bestek- en administratieve voorwaarden zulke bepalingen op dat bijna alle risico´s bij de aannemer komen te liggen. 22 | STABULLETIN

‘Als de partijen

vooraf hadden geweten dat 10 partijen gevraagd waren te rekenen, dan hadden ze waarschijnlijk allemaal afgehaakt.’ Het betreffende bestek noodzaakt dat alle 10 partijen het ontwerp tot in detail moeten uitwerken en beprijzen. Gezien de omvang van de order en de risico’s dient dit zeer nauwgezet te gebeuren. Consequentie hiervan is dat 10 bedrijven een omvangrijke calculatie moeten maken die per bedrijf vlug 1 à 1.5% van de bouwsom bedraagt. Met deze manier van aanbesteden is de kans zeer groot (stille hoop?) , dat er binnen de grote kring van inschrijvers er één is die een te lage inschatting van de kosten van het werk of de daarmee samenhangende risico’s maakt. Daardoor een zeer lage of misschien wel te lage inschrijving doet. Dan hoeft er van onmiskenbare fout nog niet eens geen sprake te zijn. Als de partijen vooraf hadden geweten dat 10 partijen gevraagd waren te rekenen, dan hadden ze allemaal waarschijnlijk afgehaakt. Voor dit project worden 10 à 15% van de totale bouwsom aan aanbestedingskosten gemaakt. Dat dit buitensporig en maatschappelijk onverantwoord is, behoeft geen toelichting. En in dit geval is het des te schrijnender, omdat de aanbesteder bij de mislukte eerste aanbesteding een aantal partijen uiteindelijk al voor niets heeft laten rekenen. Andere mogelijkheden? Voor de aanbesteder staan diverse mogelijkheden ter beschikking: Hij had ervoor kunnen kiezen om nog een stap verder te gaan en in plaats van een

van

SMI

Door: mr. Margreet van Deurzen & ir. Pieter van den Eijnden

bestedingswet verlichting? Social return Een ander voorbeeld waar we recent tegen aanliepen is een aanbesteding waarbij “social return” één van de gunningcriteria is Het is natuurlijk te prijzen dat de betreffende opdrachtgever niet alleen gunt op de laagste prijs maar ook andere aspecten meeneemt. Maar de vraagstelling voor het “social return” onderdeel is dermate omvangrijk dat het invullen hiervan meer tijd gaat kosten dan de daadwerkelijke calculatie. Ook is onduidelijk hoe de aangeleverde informatie objectief en transparant gewogen gaat worden. En als klap op de vuurpijl wordt vastgelegd dat 5% van de bouwsom wordt ingehouden totdat middels een resultaatsrapport kan worden vastgesteld dat het “social return” plan goed is uitgevoerd. En dus tot gerede tijd na oplevering, bovenop de gebruikelijke bedongen zekerheden voor nakoming van de verplichtingen van de aannemer. En als we realiseren dat het hier om een betrekkelijke kleine verbouwing gaat is de hoeveelheid werk die nodig is voor het invullen van de “social return” paragraaf volledig SMI ondersteunt - met kennis, expertise en praktisch disproportioneel. ­( juridisch) advies - individuele installateurs op het gebied van aanbestedingen en contractvorming van Ook hier geldt dat het aanbestedingsinstallatietechnische werken in Nederland. Doordat rechtelijk allemaal wel klopt, maar dat SMI een onafhankelijke partij is, kan zij bij uitstek de de aanbesteder de markt met een exaanbestedende partij op onjuistheden wijzen. SMI slaat richtlijnen-bestek een geïntegreerde tra hoeveelheid werk oplevert waarbovendien een brug tussen installatiebedrijven enerzijds opdracht aan te besteden, daarbij door aanbestedingskosten fors stijgen. en de aanbestedende partijen in de bouwkolom uiteindelijk te selecteren tot een anderzijds, als het gaat om aanbestedingsreglementen aantal van bijvoorbeeld drie bedrijven. Toekomst en de gevolgen ervan voor de dagelijkse praktijk. En een ander mogelijkheid was En zo worden wij wekelijks geconfrongeweest om een goed professioneel teerd met aanbestedingen die keurig uitgewerkt bestek aan te leveren met hoeveelheidstaten zodat alle partijen zonder al teveel inspanningen en kosten conform de aanbestedingsregels zijn, maar die de markt een aanbieding hadden kunnen maken. De door de opdrachtgever gezochte opzadelen met zinloze extra transactiekosten. De nieuwe aanbestedingswet kan deze praktijk niet veranderen. Ook marktwerking was in beide gevallen ook aanwezig geweest. de activiteiten van de Regieraad Bouw tot nu toe, hebben De opdrachtgever en zijn adviseurs valt te verwijten dat zij dit project voor de niet tot een verandering geleid. tweede keer in de markt zetten met een dergelijke aanbesteding. Anderzijds hebben aannemers ook nog een slag te maken en moeten zich veel vaker Zoals wij al eerder bespraken* biedt het opnemen in het nieuafvragen of een kritischere opstelling bij dit soort projecten niet gewenst is. we wetsvoorstel van een “aanbestedingsloket en commissie van wijzen” en het vervolgens uitrollen daarvan, hoop. HierAanbestedingsrechtelijk klopt het allemaal wel wat er gebeurt. Maar dit is nu een mee zouden we dan paal en perk kunnen stellen aan dit soort sprekend voorbeeld wat wij allen niet moeten willen. Het heeft al helemaal niets met zinloze kostenverhogende aanbestedingsactiviteiten. doelmatig aanbesteden van doen, hetgeen voor overheidsaanbesteders verplicht is. De Regieraad Bouw heeft afgelopen jaren steeds gehamerd op het belang van profes- Wilt u, aanbesteder, nadere informatie over hoe de markt tegen sioneel aanbesteden. Daarbij hoort een ­volwassen relatie tussen opdrachtgever en zaken aankijkt? Neem dan eens contact op via [email protected] of opdrachtnemer, waarbij partijen elkaar op fouten en onpraktische ­handelingen moet bel 079 – 32377 62. kunnen wijzen, zonder daarvoor gewraakt te worden door de ander. * zie STABU-bulletin februari 2009 STABULLETIN | 23

“Altijd een stap verder “In de wereld van de elektro-installatietechniek loopt OBO al decennia voorop omdat ze altijd een stap verder denken”, aldus Conrad de Lange directeur van OBO BETTERMANN in Nederland. De redactie van het STABU-bulletin wilde dat wel eens verder onderzoeken en bracht een bezoek aan de nieuwe huisvesting in Mijdrecht.

“Net als je denkt dat je veel hebt bereikt, is het al weer tijd voor de volgende stap. Deze flexibiliteit kenmerkt onze manier van denken en doen. Dat is al bijna honderd jaar zo. En daaraan blijven we ook in de toekomst hard werken. Traditie verbinden met visie”, benadrukt de heer De Lange enthousiast. Van metaalverwerkingsbedrijf heeft OBO zich ontwikkeld tot totaalleverancier van gebouwinstallatietechniek. De 2000 medewerkers zorgen ervoor dat producten van OBO over de hele wereld “stroom geleiden, data overbrengen en energie beheersen”. Nog altijd wordt de onderneming geleid door de familie Bettermann. Het is een van oorsprong Duits bedrijf met een Nederlandse verstiging. 24 | STABULLETIN

“Toen mij gevraagd werd om het beleidsplan voor 2009 te maken, werd aangegeven dat door de financiële crisis de omzet waarschijnlijk zou tegenvallen. Ik heb dit even laten bezinken om mij vervolgens te realiseren dat er voldoende kansen liggen door je breder in de markt in te zetten. Dus behalve utiliteitsbouw (van ziekenhuizen tot voetbalstadions) zijn we ons ook op industrie gaan richten, van scheepvaart tot en met de petrochemische industrie. Daar waren onze producten nog niet bekend. Uiteraard bracht dit een soort van risico met zich mee. Ik heb me ook wel achter de oren gekrabd. Het heeft goed uitgepakt; we zijn bezig met een flinke inhaalslag”, licht de fabrikant van elektro-installatietechnische producten toe. Producten OBO staat voor Ohne Bohren; de installateur kan zonder gereedschap aan de slag. Zo zijn er oplossingen voor alle toepassingen van de elektro-installatietechniek met ongeveer 30.000 producten en met meer dan 2.000 medewerkers over de hele wereld.

het bedrijfspand van OBO

Conrad de Lange

Volgens het motto “door professionals voor professionals” biedt OBO: VBS   Verbindings- en bevestigingssystemen; TBS   Bliksem- en overspanningsbeveiliging; KTS   Kabeldraagsystemen; BSS   Functiebehoudsystemen; LFS   Wandgoot- en kabelkanaalsystemen; EGS   Inbouwapparatuursystemen; UFS   Ondervloersystemen.

denken...” STABU OBO maakt gebruik van de mogelijkheid om een aantal producten in de STABUsystematiek vast te leggen. Er zijn 22 fabrikantgebonden productspecificaties opgenomen. Met name Jan van Holland en Raymond van Rhee zijn betrokken bij de ontwikkeling van deze fabrikantgebonden productspecificaties van OBO BETTERMANN. De Lange sluit aan: “Het besluit om met STABU in zee te gaan past in onze lange-termijn visie; vanwege de toegevoegde waarde om desgevraagd aan adviesbureaus te kunnen aangeven ‘wij staan in STABU’. Wij vinden met name de relatie met adviesbureaus erg belangrijk en vertrouwen erop door de nodige zorg aan een opdracht te besteden zal dit leiden tot meer opdrachten”. “De klantgerichtheid staat hoog in het vaandel. Voor een universiteitsgebouw in Wageningen heeft de architect met de kleurenwaaier in de hand zijn wensen aangegeven voor kabelgoten en aanverwante zaken en door hierin flexibel te zijn, is deze opdracht tot een goed einde gebracht. Ook het aanpassen van een overspanningsbeveiliging voor Rijkswaterstaat hebben we recent gedaan, uiteraard hopen we dat deze tevredenheid wordt omgezet naar uitbreiding van opdrachten. Toch halen we hier ook de nodige persoonlijke voldoening uit”, aldus Conrad de Lange.

De jury van ETOP innovation awards heeft OBO BETTERMANN met de RKSM klikbare kabelgoot de Innovator ­status toegekend. STABULLETIN | 25

De Stichting STABU biedt een breed pakket opleidingen aan, gericht op de dagelijkse bestekspraktijk. Een korte opsomming is hieronder vermeld. Een volledig overzicht is op de website van STABU (www.stabu.org) opgenomen.

Cursusaanbod

Cursus STABU-bestekssystematiek Om de invoering van de STABU-bestekssystematiek binnen uw organisatie snel en effectief te laten verlopen, wordt door STABU eendagcursusgeorganiseerd.Inééndagraaktu­volledigvertrouwd met de STABU-systematiek. De prijs van deze cursus bedraagt­ € 365,- exclusief BTW per persoon (prijsstelling 2010), inclusief lesmateriaal en lunch. Op de volgende data is nog plaats: » 19 januari 2010, 2 maart 2010, 13 april 2010, 25 mei 2010 Cursus STABU Bestekken lezen De Stichting STABU helpt ontvangers van projectbestekken met het kritisch beoordelen van de inhoud. Waar zitten de voetangels en klemmen in de projectbestekken? Welke risico’s zitten erin verborgen? In een ochtend en een middag worden deze belangrijke zaken toegelicht. In deze cursus wordt uitgebreid aandacht besteed aan de uitleg van die administratieve en technische zaken die grote invloed kunnen hebben op de verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid van de uitvoerende en toeleverende bedrijven in de bouw. Met deze kennis kunnen de bedrijfsrisico’s beter ingeschat worden. Dus alle zaken die invloed hebben op ­zekerheidstelling, garantie, coördinatie, aansprakelijkheid, verzekeringen en geschillen komen aan de orde. De prijs van deze cursus bedraagt € 365,- exclusief BTW per persoon (prijsstelling 2010), inclusief lesmateriaal en lunch. Op de volgende data is nog plaats: » 9 februari 2010, 23 maart 2010, 4 mei 2010, 15 juni 2010 Cursus Actualiteit in wet- en regelgeving in de B&U-sector Deze cursus Actualiteit in wet- en regelgeving in de B&U-sector is speciaal bedoeld voor hen die graag bijgeschoold willen worden over de meest recente ontwikkelingen in wet- en regelgeving in deze sector. De cursus is o.a. bestemd voor gebruikers, direct en ­indirect, van de STABU-bestekssystematiek zoals architecten- en ingenieursbureaus, de opdrachtgevende overheid, woningbouwverenigingen, projectontwikkelaars en aannemers- en ­installatiebedrijven, leveranciers en producenten van bouwstoffen die in bestekken worden voorgeschreven en iedereen die in zijn of haar dagelijkse functie in het bouwproces te maken heeft met wet- en regelgeving. Door middel van deze cursus, van één dag, is men weer geheel op de hoogte van alle valkuilen in bouwcontracten en weet men hoe deze te vermijden. 26 | STABULLETIN

De prijs van deze cursus bedraagt € 365,- exclusief BTW per persoon (prijsstelling 2010), inclusief lesmateriaal en lunch. Op de volgende data is nog plaats: » 25 maart 2010, 27 mei 2010. Beroepsopleiding Bestekschrijver (24 dagdelen) Deze opleiding tot professionele bestekschrijver behandelt alle relevante onderdelen voor het opstellen van projectbestekken. Ook de nieuwe ontwikkelingen op het terrein van de materialen vragen een steeds grotere kennis en deskundigheid van de bestekschrijver. In de andere bestaande ­cursussen en opleidingen wordt weliswaar aandacht besteed aan het belangrijke onderdeel “bestekken” maar niet in die mate dat daarmee de professionaliteit van de bestekschrijver wordt verhoogd. Op verzoek van velen heeft de Stichting STABU daarom deze opleiding opgezet. Uitgangspunt daarbij is de kennisoverdracht door ervaren docenten, gericht op de dagelijkse praktijk. De opleiding is zowel bouwkundig als installatietechnisch georiënteerd. De opzet van de opleiding is zodanig dat direct kan worden ingespeeld op veranderingen in de praktijk. Tot op heden hebben ruim 750 deelnemers deze opleiding met goed gevolg afgesloten. De prijs van de opleiding is € 3150,- exclusief BTW per persoon (prijsstelling 2010), inclusief diners, syllabi, overig studiemateriaal en examengelden. Op de volgende startdata is nog plaats: » 14 september 2010, 16 september 2010, 1 december 2010 Opfriscursus Bestekschrijver (4 dagdelen) Speciaal bedoeld voor degenen die de Opleiding Bestekschrijver hebben gevolgd en bijgeschoold willen worden over de meest recente ontwikkelingen. Hoe houdt men zijn kennis up-to-date? Zeker op dit moment, met enerzijds een grote werkdruk die het gevolg is van de grote bouwportefeuille en anderzijds het hoge tempo van nieuwe regelgeving op nationaal en Europees vlak, is dat een moeilijke zaak. Hoe staat het nu precies met geïntegreerde contractvorming, wet BIBOB, de vernieuwde Woningwet, Bouwstoffenbesluit (BSB), CE-markering en KOMO, enz. enz.? Deze cursus bestaat uit vier dagdelen (verdeeld over 2 ochtenden en middagen, inclusief lunch). De prijs van deze cursus bedraagt € 640,- exclusief BTW per persoon (prijsstelling 2010), inclusief lesmateriaal en lunch. Op de volgende data is nog plaats: » 16 & 17 maart 2010 Cursus Garanties in de bouw Garanties spelen in de bouw een belangrijke rol. Toch is het een niet éénduidig begrip. Om u wegwijs te maken in de complexe wereld van garanties, wordt door de Stichting STABU een ééndaagse cursus georganiseerd. Tijdens deze dag raakt u volledig vertrouwd met het fenomeen garanties in de bouw. De prijs van deze cursus bedraagt € 365,- exclusief BTW per persoon (prijsstelling 2010), inclusief lesmateriaal en lunch.

STABU 2010 Op de volgende data is nog plaats: » 15 april 2010, 17 juni 2010. Cursus Verzekeringen in de bouw Op 1 januari 2006 is het nieuwe verzekeringsrecht, opgenomen in Titel 7.17 van het Nieuwe Burgerlijk Wetboek, in werking getreden. Het huidige verzekeringsrecht in het ­Wetboek van Koophandel bestond namelijk al ruim 160 jaar en was volgens de wetgever hard aan vernieuwing toe. Het nieuwe verzekeringsrecht zal de relatie verzekeraar en verzekerde, zo is de verwachting, in sterke mate beïnvloeden. Om u wegwijs te maken in het nieuwe verzekeringsrecht en de gevolgen hiervan voor de bouw, wordt door de Stichting STABU een ééndaagse cursus georganiseerd. Tijdens deze dag raakt u volledig vertrouwd met het fenomeen verzekeringen in de bouw. De prijs van deze cursus bedraagt € 365,- exclusief BTW per persoon (prijsstelling 2010), inclusief lesmateriaal en lunch. Op de volgende data is nog plaats: » 4 maart 2010, 6 mei 2010. Cursus Nieuwe contractvormen in de bouw Geïntegreerde contractvormen in de B&U sector zijn niet langer exclusief het domein van rijksopdrachtgevers. Om u wegwijs te maken in geïntegreerde contracten in de B&U-sector, wordt door de Stichting STABU een ééndaagse cursus georganiseerd. Tijdens deze dag raakt u volledig vertrouwd met het fenomeen geïntegreerde contracten in de B&U-sector. De prijs van deze cursus bedraagt € 420,- exclusief BTW per persoon (prijsstelling 2010), inclusief lesmateriaal en lunch. Op de volgende data is nog plaats: » 2 of 4 februari 2010, 1 of 3 juni 2010. Cursus Dé (rol van) standaardvoorwaarden (UAV/UAVTI etc.) bij aanneming van werk in de B&U-sector Standaardvoorwaarden spelen in de bouw een belangrijke rol. Om u wegwijs te ­maken in de complexe wereld van standaardvoorwaarden in bouwcontracten, wordt door de Stichting STABU een driedaagse cursus georganiseerd. Tijdens deze dagen raakt u inhoudelijk geheel vertrouwd met het fenomeen standaardvoorwaarden in het algemeen en dé (rol van) standaardvoorwaarden (UAV/UAVTI etc.) bij aanneming van werk in de B&U-sector specifiek. De prijs van deze cursus bedraagt € 915,- exclusief BTW per persoon (prijsstelling 2010), inclusief lesmateriaal en lunch. Op de volgende data is nog plaats: » 27, 28 en 29 april 2010. Cursus Actuele ontwikkelingen in Projectmanagement Projectmanagement is een vak dat vaak al werkende is aangeleerd. Veelal is dat een ­uitstekende leerschool om de praktische kanten van het vak onder de knie te krijgen, maar daar staat tegenover dat de onderliggende theorie vaak onderbelicht blijft.

De laatste jaren hebben zich ontwikkelingen in het vakgebied voorgedaan die juist op die theoretische aspecten van projectmanagement hun invloed uitoefenen. Te denken valt aan de tendens om steeds vroeger in het proces het contract af te sluiten; het specificeren van de bouwopgave op basis van het prestatieconcept; de wens tot vroege prijszekerheid; de nieuwe geïntegreerde contractvormen op basis van de UAVgc; het aansprakelijkheidsregime van de standaard contractvoorwaarden en rechtspositieregeling dat achterblijft ten opzicht van de huidige wetgeving; de nieuwe aparte aanbestedingsreglementen voor private en publieke aanbesteders; het “gunnen op waarde” in plaats van op de laagste prijs; de Verborgen Gebreken Verzekering met bijbehorende Technisch Inspectie Service als antwoord op de vraag van opdrachtgevers naar garantie op het eindproduct in plaats van kwaliteitscertificering op materialen; de toegenomen regelgeving; enz. Doordat veel ervaren projectmanagers en projectleiders nogal in beslag worden genomen door hun onderhanden zijn de projecten, mag niet van hen worden verwacht dat zij in detail van deze actuele ontwikkelingen op de hoogte zijn. De prijs van deze driedaagse cursus bedraagt € 915,- exclusief BTW per persoon (prijsstelling 2010), inclusief lesmateriaal en lunch. De lesdata zijn nog niet bekend; wanneer u belangstelling daarvoor heeft kunt u een e-mail sturen aan [email protected] Bedrijfsgerichte cursussen Alle voornoemde cursussen en opleidingen zijn ook mogelijk ‘ín-company’ en compleet af te stemmen op de wensen van ùw organisatie. Meer informatie Voor informatie over welke cursus het meest aansluit op uw behoeften neemt u contact op met het hoofd opleidingen ing. H.H.M. Miltenburg. Informatie over beschikbaarheid is te verkrijgen bij mevr. E. van der Tuuk: T. (0318) 633026 / [email protected]. De prijsstelling 2010 wordt vastgesteld door het Algemeen Bestuur van STABU in haar vergadering van 16-12-2009 en was bij het ter perse gaan van dit bulletin nog niet definitief vastgesteld. De laatste stand van zaken staat op www.stabu.org. Zover bij de Stichting STABU bekend zijn deze cursussen/opleidingen erkende PBO activiteitstypen zoals vastgesteld in de Regeling Permanente Beroepsontwikkeling (PBO) van de BNA en voldoet als activiteit aan de wettelijke bij- en nascholingsverplichting voor architecten, opgenomen in de Wet op de Architectentitel, voortvloeiend uit de Europese Kwalificatierichtlijn welke de onderlinge erkenning van beroepskwalificaties in de Europese Unie regelt.

STABULLETIN | 27

Kennissysteem Techniek: stand van zaken

In het STABULLETIN van juni 2009 bent u geïnformeerd over de start van het project Kennissysteem Techniek. In dit artikel wordt een korte update gegeven van de activiteiten die sindsdien zijn verricht en wordt vooruit gekeken wat er te verwachten valt op de korte en middellange termijn.

meen Bestuur is daadwerkelijk gestart met de uitvoering van het project. In het projectplan is de volgende doelstelling opgenomen: eind 2010 moet er een product op de markt verschijnen dat voorziet in de behoefte aan technische (kwaliteits-) informatie om bouwwerken tijdens alle bouwfasen effectiever en efficiënter te kunnen ontwikkelen. Het is een centrale vindplaats waar doelgroepen uit de B&U terecht kunnen en waar ze op een logische wijze worden geholpen hun informatieproblemen op te lossen. Binnen dit project is het vrij gecompliceerd om inhoudelijk de grenzen van het project weer te geven. Dat komt omdat nu nog niet het hele terrein overzien kan worden. Ook komen er diverse initiatieven op STABU af tijdens het project die mogelijk een toegevoegde waarde kunnen hebben. Om met dit gegeven om te gaan wordt het project gefaseerd aangepakt. In de eerste fase wordt vooral gekeken naar de ontwerpfase waarin STABU reeds opereert en de meeste kennis van bezit of weet te duiden. In de tweede fase wordt er gekeken naar de uitvoerings- en beheerfase. Wat intern beschikbaar is aan informatie en kennis wordt meegenomen in het project. Wat niet beschikbaar is wordt in de vorm van samenwerking met andere organisaties getracht te koppelen. Waarbij de verantwoordelijkheid voor de juistheid van gegevens bij de aanleverende partij blijft. STABU wordt slechts “verbinder” en zal zich inspannen om deze informatie beter te ontsluiten. Aanpak Binnen het project wordt een aantal pilots uitgevoerd waarbij informatie wordt opgenomen in een optionele beheeromgeving. Uit deze pilots zal blijken wat mogelijkheden en onmogelijkheden zijn. In de eerste fase wordt intern beschikbare informatie gebruikt om ervaringen op te doen. Het gaat om de volgende proefprojecten.

Opnemen bestaande STABU2 helpteksten Op dit moment worden aan de gebruikers van de STABU2  bestekssystematiek helpteksten aangeboden die ontsloten worden via een besteksverwerker. Deze helpteksten zijn ­gebaseerd op informatie uit officiële documenten, zoals normen, die door STABU wordt bewerkt. Deze informatie helpt de gebruiker bij het maken van keuzes bij het schrijven ‘Eind 2010 moet er een product op de markt verschijnen dat van een bestek. Voor de pilot geldt dat voorziet in de behoefte aan technische (kwaliteits-) informatie deze helpteksten reeds beschikbaar zijn om bouwwerken tijdens alle bouwfasen effectiever en en dat deze vrij van auteursrechten zijn. efficiënter te kunnen ontwikkelen.’

Afgelopen periode Na goedkeuring door de directie van de Stichting STABU is een Plan van Aanpak opgesteld. De managementsamenvatting van dit plan is in de laatste vergadering van het Algemeen Bestuur aan de orde geweest en na het ­akkoord van het Alge28 | STABULLETIN

Op basis van de bevindingen in de pilot kan worden besloten om het aantal helpteksten uit te breiden. Ook zal de voorgestelde beheeromgeving op bruikbaarheid en ­koppelingsmogelijkheden met de bestaande programmatuur binnen STABU worden getoetst.

Opnemen informatie uit STABU Standaard De uitgave STABU Standaard kent al vele uitgaven en is in Nederland een onmisbaar standaardwerk geworden in de B&U. Een klein deel van de inhoud is momenteel digitaal beschikbaar voor STABU licentiehouders via de STABU2 helpteksten. Er zijn meerdere redenen om een pilot uit te voeren met de STABU Standaard. Ten eerste betreft het een moderniseringsslag. In het kader van innovatie is het niet gek om een papieren product om te zetten in een digitaal equivalent. Dan biedt digitaliseren in combinatie met het Kennissysteem Techniek de mogelijkheid om de inhoud intelligent te benutten. Niet alleen een illustratie tonen met een tabel maar een doorlinkmogelijkheid naar de inhoud van een tabel bijvoorbeeld.

De fabrikantendiensten zijn in goede handen!

De pilot moet duidelijk maken of de gehele STABU Standaard voor opname in het Kennissysteem Techniek in aanmerking komt en hoe in de toekomst publicatie van deze informatie gestalte wordt gegeven. Hier geldt ook weer dat de voorgestelde beheeromgeving kan worden beproefd op deze toepassing. Beide pilots worden voor het eind van dit jaar afgerond.

‘De pilot moet duidelijk maken of de gehele STABU Standaard voor opname in het Kennissysteem Techniek in aanmerking komt‘ Nabije toekomst De komende maanden zal er veel duidelijk worden ten aanzien van de beheermogelijkheden binnen het project Kennissysteem Techniek. Op basis van het resultaat van de pilots kunnen de activiteiten in een volgende fase eventueel worden bijgesteld. Aangezien in een volgende fase ook proefprojecten zullen worden gehouden met informatie die niet door STABU zelf wordt aangemaakt en onderhouden is er ruimte om mee te helpen bij de ontwikkeling van het Kennissysteem. Met name brancheorganisaties wordt gevraagd mee te denken welke digitaal beschikbare informatie voor opname in dit systeem in aanmerking komt.

Als u geïnteresseerd bent en aan de wieg wilt staan van deze ontwikkeling of als u nadere informatie wenst, kunt u contact opnemen met de projectleider Gerben Veen, tel. (0318) 633026 of e-mail: [email protected]

STABU-medewerkers Herman Kervel en Sofia van Laar hebben op de verkoopafdeling als hoofdtaak het behouden en werven van fabrikanten/ toeleveranciers, het organiseren van de updates, workshops en het ontvangen en bezoeken van fabrikanten. Herman Kervel neemt het relatiebeheer voor zijn rekening terwijl Sofia zijn rechterhand is. Graag stellen Herman Kervel en Sofia van Laar zich voor. Sofia van Laar is bij STABU gekomen als receptioniste in 2001 terwijl ze vanaf 2003 op het secretariaat werkzaam was. Op 1 januari 2006 is Sofia van Laar toegevoegd aan het verkoopteam. Met de zes projectcoördinatoren is er een hechte samenwerking ontstaan met als doel de fabrikant zoveel mogelijk hulp bieden bij besteksgerelateerde wensen. Zijn reeds opgedane ervaring op commercieel gebied komt Herman Kervel zijn huidige functie van commercieel medewerker buitendienst bij de Stichting STABU, sinds 1 maart 2000, ten goede. Tot zijn takenpakket behoort relatiebeheer met nieuwe en bestaande fabrikanten en gebruikers. Tijdens fabrikantentrainingen komt deze ervaring goed van pas. De kracht van de Fabrikantgebonden Product Specificatie (FPS) is vooral de eenvoud waarop productinformatie wordt vertaald naar bestekinformatie. Herman heeft met Sofia als rechterhand een groot netwerk van fabrikanten en toeleveranciers. De afgelopen jaren is dit netwerk uitgebouwd door naast technische informatie-uitwisseling maar ook door face-to-face gesprekken. De STABU database kent ongeveer 3800 FPS bladen; een efficiënt beheer ervan is onontbeerlijk. Naast duidelijke communicatie is een planmatige aanpak aangevuld met ruimte om dit op eigen wijze in te vullen de onderbouwing voor de succesvolle strategie. Ieder half jaar wordt een update verzorgd waardoor FPS-en worden gecontroleerd. Dit biedt de bestekschrijver de zekerheid van juiste en objectieve informatie. De beschikbaarstelling van FPS-en op internet (www.bestekservices.nl) wordt als een belangrijke stap gezien. “We kunnen op deze manier onze fabrikanten veel meer service bieden door bijvoorbeeld rechtstreekse koppelingen tussen hun FPS-en en hun productinformatie aan te brengen. Architecten en aannemers krijgen op deze manier precies de juiste informatie aangereikt. We gaan binnenkort onze fabrikanten hier meer over vertellen”, aldus Herman Kervel. Meer informatie is verkrijgbaar via STABU: telefoonnummer (0318) 633026 en e-mail: [email protected] en [email protected]. STABULLETIN | 29

“Wij schrijven dus de beste bestekken van Nederland” De Bond van Nederlandse Bestekdeskundigen (BNB) is een vereniging (opgericht op 30 januari 2001) voor zowel personen als bedrijven, die het ­bestekschrijven in de dagelijkse bouwpraktijk beoefenen. De huidige voorzitter, mr. ing. E.R.C. (Ernst) van Toorenburg, is geen onbekende van STABU; hij is al jaren afgevaardigd namens NLingenieurs (voorheen ONRI) in de projectgroep 70 (Elektrotechnische installaties). Hij heeft destijds het stokje overgenomen van zijn vader J. van Toorenburg (oud-bestuurslid) en toont zich desgevraagd een warm pleitbezorger van het Bouw Informatie Model (BIM). Het adviesburo J. Van Toorenburg b.v. voor warmte-, koel- en elektrotechniek in Den Haag is een echt familiebedrijf. In 1979 is de heer Van Toorenburg senior het bedrijf ­gestart op 50-jarige leeftijd. “Mijn broer en ik stonden toen op het punt onze opleidingen af te ronden, Ton op werktuigbouw en sanitair gebied en ik op elektrotechniek.”

bij een subsidieproject aan te sluiten; het EKB-project. Het Project “Erkenning Kosten- en Bestekdeskundigen” omvat het ontwikkelen, testen en implementeren van een innovatief opscholingstraject voor werkenden in de branche zakelijke dienstverlening. In het opscholingstraject worden werknemers opgeschoold naar een naasthoger gelegen functie. De penvoerder van dit project is NVBK. Dit project is eind 2008 succesvol afgerond maar er zijn al weer gesprekken gaande om het een vervolg te gaan geven.

Mijn zus en andere broer evenals mijn twee zonen zijn ook in dienst getreden van dit bedrijf; je kunt met recht zeggen dat het een familiebedrijf is, zoals mijn vader dat voor ogen had. Helaas is hij twee jaar geleden overleden, maar ik denk dat hij tevreden zou zijn!”. BNB “Mijn voorganger als voorzitter bij de Bond van Nederlandse Bestek­ deskundigen was Cees Van Dijck van Ingenieursbureau Stevens & Van Dijck. Op zijn verzoek ben ik bestuurlid van BNB geworden en recent ben ik in zijn voetsporen getreden als voorzitter. Mijn ervaringen met STABU zijn positief; ik ben er dan ook een voorstander van om sàmen te werken met de mensen van het STABU Bouwbreed Informatiesysteem.” “Vereniging BNB wordt steeds professioneler met een groot aantal trouwe leden voor het nodige draagvlak in de markt. Recent hebben bureauleden van BNB de mogelijkheid een beroeps- en bedrijfsaansprakelijkheidsverzekering af te sluiten die speciaal is afgestemd op de werkzaamheden van de bestekschrijver. De verzekering biedt naast een uitkering bij schade ook juridische ondersteuning bij het verweer van bijvoorbeeld onterechte ingestelde aansprakelijkheidsclaims. Tot voor kort werden bestekspecialisten voor hun beroepsaansprakelijkheidsverzekering ondergebracht bij de groep ‘architecten en raadgevend ingenieurs’ die met hun werkzaamheden een groter risico lopen.” “Het laatste jaar zijn er “Algemene Voorwaarden” opgesteld voor onze leden. In de contacten met de opdrachtgever kunnen BNB-leden verwijzen naar deze Algemene Voorwaarden. Kortom, we hebben professionaliteit hoog in het vaandel staan. Als wens hebben we onder meer nog het opzetten van een kwaliteitssysteem vergelijkbaar met ISO-certificering. Het geeft naar de opdrachtgevers een vertrouwen en voor onze leden een extra status c.q. erkenning. Onze leden zeggen dat ze de beste bestekken van Nederland maken; met deze instrumenten kunnen zij deze bewering nog staven ook!” Erkenning bestekdeskundigen De juridische grondslag voor de bestekken is altijd een punt van aandacht geweest. Ernst van Toorenburg legt uit: “Ruim drie jaar geleden zijn we benaderd door NVBK (Nederlandse Vereniging van Bouwkostendeskundigen) en kregen we de kans om 30 | STABULLETIN

< De architect levert de 3D-tekening, de software verwerkt deze en kan direct het bestek en kostenplaatje rondmaken.

Momenteel worden er twee opleidingen in den lande gegeven met betrekking tot bestekken; dit is de beroepsopleiding bestekschrijver van STABU en de opleiding tot bestekdeskundige bij de Haagse Hogeschool en in de toekomst ook in de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN). Het plan is om dit uit te breiden met een derde variant, t.w. ‘besteksadviseur’. Afstemming tussen die cursussen moet voorkomen dat men niet in elkaars vaarwater gaat zitten.” Toekomst “Een van de speerpunten waarvoor ik steeds aandacht blijf vragen is de digitalisering en in belangrijke mate het ­BouwInformatie Model (BIM). Die digitale slag moeten we echt maken. De architect levert de 3D-tekening, de software verwerkt deze en kan direct het bestek en kostenplaatje rondmaken. Nu is dat nog toekomstmuziek maar in wanneer de kwaliteit van de inhoud gewaarborgd blijft moet ook de digitale verwerking hoog op de agenda staan. Meelopen is achterlopen; je moet vooruitlopen”, benadrukt de voorzitter van BNB.

stabulletin e i t u l Eva for m ulier 2009

Graag vragen wij u, als lezer van STABU-bulletin uw mening te geven over ons huisorgaan. Voordeel voor u als lezer is dat het blad nog beter kan worden afgestemd op de behoeften en wensen van u als onze doelgroep, waardoor u nog beter geïnformeerd wordt. Wij hopen dat u bereid bent om dit onderzoek in te vullen en zien uw ervaringen met de mening over onze berichtgeving graag tegemoet. Indien u interesse heeft in de uitkomsten, kunt u ons dit laten weten en dan sturen we u het eindresultaat toe. Wij verzoeken u vriendelijk zo uitgebreid mogelijk antwoord te geven op de vragen. Tot 15 januari 2010 kunt u deze sturen aan fax (0318) 63 59 57 of [email protected].

In welke deel van de bouw bent u werkzaam:  Architect;  Fabrikant/toeleverancier;  Adviseur;  Softwarebedrijf;  Bouwbedrijf;  Onderwijsinstelling;  Ingenieur;  Overig, namelijk  Woningcorporatie;  Gemeente; ALGEMEEN Wat is uw voornaamste reden om STABULLETIN te lezen? (meerdere antwoorden mogelijk)  Kennis vergaren/vragen beantwoord krijgen  Persoonlijke opleiding  Op de hoogte blijven van STABU en besteksgerelateerde ontwikkelingen  Anders, namelijk Geef uw voorkeur aan qua frequentie voor de verschijning van het huisorgaan van STABU (is in 2009 vier keer ): _______ (keer per jaar) Wat is uw reactie op de stelling “het versturen van een tijdschrift per post is niet meer van deze tijd”.  Eens  Oneens Welke indruk maakt STABU-bulletin op u, in algemene zin? Kwaliteit uitstraling   1  2  3  4  5  6  7  8  9  10 Kwaliteit inhoud    1  2  3  4  5  6  7  8  9  10 INHOUD Wat was/waren voor u de doorslaggevende factor(en) om het door te bladeren en/of te lezen? Welke onderwerpen spraken u in het bijzonder aan?

Welke (andere) onderwerpen zou u graag verder uitgediept zien? Heeft STABULLETIN u de kennis en de kunde gebracht die u verwachtte?  Ja  Nee, omdat OVERIG Heeft u aanvullende ideeën voor komende bulletins van STABU? Wat was uw meest positieve leeservaring van dit bulletin? Uw opmerkingen en suggesties: Stichting STABU dankt u hartelijk voor uw tijd!

STABULLETIN | 31

colofon Willy Brandtlaan 81 | 6716 RJ Ede (Gld.) | Tel.: (0318) 63 30 26 | Fax: (0318) 63 59 57 | E-mail: [email protected] | Website: www.stabu.org

December 2009 Vierentwintigste jaargang no. 4 Het STABU-bulletin is het viermaal per jaar ­verschijnende huisorgaan van de ­Stichting STABU over de voortgang van het STABU Bouwbreed Informatiesysteem. Teksten: ir. R.H. Baayen S.A. Brands LL.B. mr. M.C.A. van Deurzen ir. P.A.A. van den Eijnden ir. M.L.A.M. van Hezik H. Kervel ing. H.H.M. Miltenburg J.J. Plaisier ir. O. Sluizer G. Veen J.T. Veenbaas ir. S.W. Wierda Dit blad wordt geproduceerd en geredigeerd door: Stichting STABU Mevr. D.B. Kervel Postbus 36 6710 BA EDE Telefoon: (0318) 63 30 26 Telefax: (0318) 63 59 57 E-mail: [email protected] Website: www.stabu.org Inlichtingen over advertentietarieven bij STABU. Overname van de inhoud: graag na overleg met de redactie.

Prijsoverzicht STABU-producten  e STABU-bestekssystematiek voor de woning- en utiliteitsbouw bestaat uit: D • STABU-bestanden op dvd; • STABU-Standaard 2007 (boekvorm); • 1 Wachtwoord voor het beveiligde gedeelte van de STABU-website. De STABU-bestekssystematiek wordt geleverd na afsluiting van een licentie-overeenkomst waaraan een abonnement gekoppeld is. Deze licentie-overeenkomst wordt aangegaan voor een tijdvak van drie kalenderjaren alsmede het jaar ­waarin de ­licentie-overeenkomst wordt afgesloten. De genoemde prijzen zijn inclusief ­leverings- en administratiekosten en zijn exclusief de verschuldigde BTW. De STABU-­ Standaard 2007 is tevens separaat te verkrijgen. De tarieven voor 2010 worden d.d. 16 ­december 2009 door het Algemeen Bestuur van de Stichting STABU vastgesteld. Onder ­voorbehoud aangezien bij het ter perse gaan van dit bulletin dit nog niet officieel was, zullen de tarieven komend jaar zijn:

Aanschaf Licentie STABU in de periode

STABU COMPLEET (t/m 5 werkplekken*)

STABU COMPACT (t/m 5 werkplekken*)

januari t/m maart april t/m juni juli t/m september oktober t/m december

€ 950,€ 712,50 € 475,€ 237,50

€ 395,€ 296,25 € 197,50 € 98,75

*Per vijf werkplekken wordt de prijs verdubbeld. De gelieerde systeemhuizen hebben speciaal voor het “STABU-Compact” gebruik ook hun STABU-programma tegen gereduceerde prijzen beschikbaar gesteld.

De STABU-Standaard 2007; dit is het boek waarin de basis kwaliteitseisen staan omschreven waaraan een werk moet voldoen op zowel technisch als administratief gebied: STABU-Standaard 2007

€ 75,--

Hoewel uiterste zorg is nagestreefd, staan wij niet in voor eventuele (druk)fouten en/of onvolledigheden en aanvaarden auteurs en redactie deswege geen aansprakelijkheid.

Project Informatie Management (PIM) De prijs wordt bepaald door: soort organisatie, grootte van de organisatie, gebaseerd op totaal aantal werknemers. Een rekenmodel is opgenomen op www.werkenmetpim.nl

ISSN: 1384-7872

Het GB CAD-Afsprakenstelsel (GB CAS) is primair bedoeld voor gestructureerd tekenwerk van 2D CAD-tekeningen en informatie-uitwisseling. Geïntegreerd Bouwen (GB), als eigenaar/­ beheerder/uitgever van het GB CAS, heeft werkzaamheden uitgevoerd die hebben geleid tot een nieuwe en geheel herziene uitgave, versie 4. De Stichting GB is met de Stichting STABU overeengekomen dat deze laatste de distributie, de promotie en het onderhoud van het GB CAS 4.0 ter hand neemt. Distributie vindt plaats via internet: www.gbcas.nl

Vormgeving: skerp functionele communicatie, Doetinchem Drukker: Senefelder Misset, Doetinchem

32 | STABULLETIN

GB-CAS

€ 145,--