Staan er over een paar jaar sprinkhanen in het weiland?

Staan er over een paar jaar sprinkhanen in het weiland? 1

Inhoudsopgave Inleiding/ voorwoord

Pagina 3

Hoofdstuk 1: Rundvlees en klimaat 1.1 Het klimaatprobleem 1.2 Verband rundvleesproductie en klimaatprobleem 1.3 Alternatieven voor rundvlees Samenvatting hoofdstuk 1

5 6 10 12 15

Hoofdstuk 2: Insecten 2.1 De kenmerken van het insect 2.2 Eetbare insecten 2.3 Voedingsstoffen insecten 2.4 Het kweken van insecten 2.5 Insecten en het klimaat Samenvatting hoofdstuk 2

16 17 22 24 27 30 31

Hoofdstuk 3: Rundvlees of insecten 3.1.1 Voedingswaarde 3.1.2 Voedingsconversie 3.1.3 Broeikasgasuitstoot organisme 3.1.4 Broeikasgasuitstoot productie 3.1.5 Leef- en bewegingsruimte 3.1.6 Ziektes 3.2 Alles op een rijtje 3.3: Waar insecten al gegeten worden Samenvatting hoofdstuk 3

32 33 36 37 40 42 42 43 44 46

4.1 Conclusies en antwoord op de hoofdvraag 4.2 Aanbevelingen aan Europa

47 50

Nawoord

51

Bronvermelding

52

Logboek

55

Voor de bijlagen (mailgesprekken, recepten met eetbare insecten enz.) zie het document met bijlagen.

2

Inleiding "Pumba, daar ben je dan!": riep Timon dolgelukkig toen hij Pumba insecten zag eten. "Simba en ik hebben je overal gezocht. In het vervolg mag je wel even laten weten aan mij als je ergens heen gaat. Ik was doodongerust en vooral wat er nu met King Mickey is gebeurd.": ratelde het stokstaartje aan één stuk door. Pumba schrok toen hij hoorde wat er met King Mickey was gebeurd. "Daar moeten we iets aan doen.": zei Simba. "Goed! Maar eerst gaan we eten.": zei Timon die naar zijn buikje wees. Pumba duwde een rotsblok weg, waardoor er een enorm nest van insecten bloot kwam te liggen. "Njammie!: riepen Timon en Pumba in koor. Simba vond het maar niets en besloot het duo even alleen te laten voor hun maaltijd. Timon genoot van zijn insectenbuffet. "De blauwe kever op een bedje van regenwormen.": zei Timon en genoot van zijn maaltijd. Niet veel later lag Timon uitgeput en voldaan op de grond, leunend tegen de buik van Pumba. Zullen wij ooit veranderen in Timon en Pumba? Het YES-project Rond januari 2013 hebben wij besloten om mee te doen aan het YESproject, georganiseerd door de Worldschool, in samenwerking met het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Door dit project hebben wij de kans gekregen in VWO 5 te beginnen met ons profielwerkstuk en daarbij verschillende studiedagen aan instituten als de Wageningen Universiteit en Technische Universiteit Delft bij te wonen. Bij deze universiteiten hebben wij aan workshops deelgenomen, waarbij wij konden brainstormen met studenten over onderwerpen, deel- en hoofdvragen, maar ook over een opzet van het profielwerkstuk. Thema en onderwerp In februari 2013 zijn wij gestart met ons profielwerkstuk. We hebben gekozen voor het thema Climate and Research, omdat we geïnteresseerd zijn in wetenschappelijke onderzoeken naar invloeden van het klimaat. We waren vooral geïnteresseerd in de oplossingen die er zijn om de klimaatproblemen te verminderen. Al snel hebben we samen met onze begeleider op school, meneer Thewessen, gepraat over verschillende onderwerpen bij dit thema. We hadden toen al drie mogelijke onderwerpen, namelijk ‘de plastic soep in de Grote Oceaan’, ‘humane consumptie van algen’ en ‘eetbare insecten’. Van meneer Thewessen moesten we niet te lang wachten met het doorhakken van de knoop, en uiteindelijk hebben we gekozen voor het onderwerp ‘eetbare insecten’. Het leek ons leuk te onderzoeken wat de humane consumptie van insecten bij kon dragen aan het klimaat. Insecten zijn immers altijd om je heen. De plastic soep in de oceaan is verder van huis en de algen vonden we minder apart dan de insecten. Tijdens een dagje Safaripark Beeksebergen, nog voor het YES-project, had Judith bij een insectenkraampje meelwormen in chocola en in een sausje op een toastje gegeten. Judith: ‘Ik vond het niet eng om ze te eten. Spannend misschien wel, maar ik merkte eigenlijk helemaal niet dat ik insecten aan het eten was.’ Studiedagen Op 6 maart 2013 gingen we naar de Wageningen Universiteit met meneer Thewessen. Daar hebben we allerlei vragen bedacht over hoe eetbare insecten bij kunnen dragen aan de verbetering van het klimaat.

3

Op school hebben we een selectie gemaakt uit deze deelvragen, een hoofdvraag geformuleerd en een hoofdstukindeling gemaakt. Op 11 april 2013 zijn we naar de Technische Universiteit Delft geweest. Het was de bedoeling daar pas tot een onderwerp met deel- en hoofdvragen te komen, maar die hadden wij al. De deelvragen en hoofdvraag hebben wij daarna nog verschillende keren veranderd, net als de hoofdstukindeling. De studenten waarmee wij hebben gepraat in Delft, hebben voorbeelden gegeven waarop wij onze vergelijking tussen insecten en vleeskoeien konden richten. Hoofdvraag en hoofdstukindeling Europa bestaat voornamelijk uit rijke landen. In deze landen wordt veel gebruik gemaakt van auto’s en andere milieubelastende gebruiksvoorwerpen. Er worden broeikasgassen uitgestoten en dit beïnvloed het klimaat over de hele wereld. Europa moet hier dus iets aan gaan doen. Wij willen gaan kijken of wij Europa kunnen helpen met een oplossing. We gaan in dit profielwerkstuk namelijk onderzoeken of een deel van het klimaatprobleem opgelost kan worden door insectenvlees te gaan eten in plaats van het milieubelastende rundvlees. Daarom hebben wij de volgende hoofdvraag bedacht. Hoofdvraag In hoeverre is sprinkhanenvlees een geschikte vervanger voor rundvlees? Hoofdstukindeling Hoofdstuk 1: Algemene informatie over rundvlees en het klimaat Hoofdstuk 2: Allerlei informatie over (eetbare) insecten Hoofdstuk 3: Vergelijking Europese Treksprinkhaan (Locusta Migratoria) en vleeskoe Soorten insecten verschillen in eigenschappen nogal van elkaar. Daarom hebben we uiteindelijk ervoor gekozen om alleen de Europese Treksprinkhaan (Locusta Migratoria) te vergelijken met de vleeskoe. Hoofdstuk 4: Nadat we alle bovenstaande informatie op een rij hebben gezet, trekken wij conclusies. Deze conclusies zijn gezamenlijk ons antwoord op de hoofdvraag. Tot slot geven we aanbevelingen aan Europa, die betrekking hebben op de conclusies.

4

Hoofdstuk 1: Rundvlees en klimaat Begin 2013 is er paardenvlees in rundvleesproducten verwerkt, terwijl dat niet op de verpakking vermeld stond. Dit gebeurde niet alleen in het Verenigd Koninkrijk, maar ook in andere EU-landen zoals Nederland. De reden tot dit paardenvleesschandaal is tot heden niet duidelijk, maar wij hebben onze eigen theorie. Rundvlees is het meest milieubelastende vlees dat er is. Paardenvlees is daarentegen milieuvriendelijker. Daarbij komt nog dat paardenvlees veel goedkoper is, omdat er veel aanbod is en maar weinig vraag. Dit is voor fabrikanten het belangrijkste voordeel om paardenvlees te gebruiken in plaats van rundvlees in hun producten. Maar dit is natuurlijk niet de bedoeling! De klanten willen natuurlijk eten wat er op de verpakking staat. Veel mensen hebben moeite met het eten van paardenvlees. Maar waarom belasten de koeien het klimaat zoveel? En wat is het klimaatprobleem eigenlijk? Zijn er dan geen geschikte vervangers voor rundvlees? Deze vragen zullen worden beantwoord in dit eerste hoofdstuk.

Bron: www.europa-nu.nl

5

1.1 Het klimaatprobleem Het natuurlijke broeikaseffect Op aarde leven miljarden soorten organismen en men denkt zelfs dat vele soorten nog niet zijn ontdekt. Elk organisme is aangepast aan een eigen leefomgeving. Een vis kan bijvoorbeeld niet leven op het land, maar wel in het water. Het hangt van de vissoort af of het water zoet of zout, de temperatuur van het water koud of warm moet zijn en of de vis vlak bij het wateroppervlak (veel licht) of diep in de oceaan (donker) kan leven. De temperatuur is een voorbeeld van een abiotische factor: een niet-levende milieufactor. Andere voorbeelden zijn wind en neerslag. We komen even op de abiotische factor ‘temperatuur’ terug. Op de aarde is al miljoenen jaren een proces aan de gang dat de temperatuur op aarde bepaalt. Dit proces noemen we het natuurlijke broeikaseffect. Nu is de gemiddelde temperatuur op aarde, door het hele jaar heen, zo’n 15 graden Celsius, maar zonder dit proces zou het op aarde altijd vriezen. Als het op aarde zou vriezen, zou er geen leven mogelijk zijn. 1 Bij het leefbaar houden van de temperatuur op aarde spelen de straling van de zon, de dampkring om de aarde en broeikasgassen een grote rol. De dampkring van de aarde bestaat uit verschillende broeikasgassen, zoals koolstofdioxide (CO2), waterdamp (H2O) en methaan (CH4).2 Als de straling van de zon de dampkring bereikt, wordt het grootste deel daarvan doorgelaten door de broeikasgassen en een klein deel weerkaatst het heelal in. De doorgelaten straling wordt door het aardoppervlak opgenomen en daardoor warmt het oppervlak op. Daar blijft het niet bij, want de aarde geeft op haar beurt de warmte af aan gassen die zich aan het aardoppervlak bevinden. De warmte wordt dan doorgegeven in de vorm van infrarode straling, ook wel aardstraling genoemd. Deze gassen zorgen dan voor de temperatuur in de biosfeer: het gedeelte in de aardbodem en in de aardatmosfeer waar leven voor kan komen. Dezelfde warmte blijft niet voor altijd opgenomen in de gassen. Naarmate de gassen warmte opnemen, zetten ze uit. Warme gassen hebben een grotere dichtheid dan koude gassen. Het gevolg daarvan is dat ze opstijgen. Maar hoe verder je van de aarde af gaat, hoe kouder de atmosfeer wordt, dus koelen de gassen ook af. Een deel van de warmte wordt afgestaan aan het heelal. Het andere deel wordt door de dampkring gevangen gehouden op aarde en deze warmte zorgt voor een leefbare temperatuur. Nu is de kring van warmteopname en warmteafname op aarde weer rond! Hieronder een zelfgemaakt filmpje ter verduidelijking van dit verhaal: http://www.youtube.com/watch?v=mKxmfvIn99I

1 2

Cees Laban, Klimaat in beeld, Hilversum 1998 Cees Laban, Klimaat in beeld, Hilversum 1998

6

Het versterkt broeikaseffect Het natuurlijke broeikaseffect wordt sinds de 20e eeuw steeds meer beïnvloed door de mens, vooral vanaf de industriële revolutie. Men is steeds meer middelen gaan gebruiken, ook gassen, om zich te ontwikkelen. Een voorbeeld is het gebruik van fossiele brandstoffen. Sinds de uitvinding van de stoomtrein is men steenkool gaan gebruiken als brandstof. Ook heeft men aardolie ontdekt in de aarde, dat gebruikt kan worden als brandstof voor vervoersmiddelen zoals auto’s. Fossiele brandstoffen, zoals steenkool, aardolie en aardgas, zijn de resten van organismen die in een zuurstofarme laag terecht zijn gekomen en zo niet volledig vergaan zijn. Voordat er uit dode organismen fossiele brandstoffen zijn ontstaan, ben je wel miljoenen jaren verder. Om deze brandstoffen te kunnen gebruiken, moeten ze verbrand worden. Zuurstof (O2) is bij verbranding nodig. Naast de energie die vrijkomt, ontstaan er ook gassen. Fossiele brandstoffen bestaan voor het grootste deel uit koolstof (C). Dat is het element waar de meeste organismen uit opgebouwd zijn. Als er genoeg O2 in de lucht bij de verbranding van C aanwezig is, ontstaat het gas CO2. Het grootschalig gebruik van de fossiele brandstoffen is begin 20e eeuw gestart. Op grond van een modelberekening wordt geschat dat deze brandstoffen rond 2075 op zullen zijn, als we ze op hetzelfde tempo blijven verbruiken.3 Het tot stand komen van deze brandstoffen heeft daarentegen miljoenen jaren gekost. Door het enorme verbruik van steenkool, aardolie en aardgas is er een CO2boost ontstaan de afgelopen eeuw. Zoals gezegd, is CO2 een broeikasgas. Naarmate er meer broeikasgassen in de aardatmosfeer komen, wordt de dampkring dikker. De straling van de zon wordt door een dikkere dampkring meer weerkaatst, maar de straling die wel door de dampkring wordt doorgelaten en uiteindelijk in de vorm van warmte in de aardatmosfeer terecht komt, wordt langer vastgehouden en dus minder snel aan het heelal afgegeven. Als er minder warmte aan het heelal afgegeven wordt, wordt er meer warmte vastgehouden tussen de dampkring en het aardoppervlak. Daardoor warmt de atmosfeer en ook de aarde op. Broeikasgassen

De aardatmosfeer bestaat uit een kleine 0,03% CO2 en je verwacht dat het niet veel zal schelen als er een paar procent CO2 bij komt. Maar niet alleen het broeikasgas CO2 wordt extra door de mens uitgestoten en heeft invloed op het natuurlijke broeikaseffect. Naast CO2 zijn de chloorfluorkoolwaterstofgassen (cfk’s) heel bekende broeikasgassen. Deze werden verwerkt in koelelementen van koelkasten en airconditionings en dienden als drijfgas in spuitbussen.

3

Loes Buijze, ‘Energie ontwikkelingen’, www.hoesnel.nl

7

Na onderzoek in de tweede helft van de 20e eeuw bleek dat cfk’s de ozonlaag aantasten, waardoor de schadelijke ultraviolette straling (UV-straling) van de zon minder wordt tegengehouden. Deze straling veroorzaakt onder andere huid- en oogziektes bij organismen. Sinds 1989 is het internationaal gebruik van cfk’s verboden. Andere broeikasgassen zijn methaan, gassen met stikstofverbindingen of fluorverbindingen. Methaan (CH4) komt veel in aardgas voor, wordt ook door darmbacteriën geproduceerd van herkauwers en komt vrij bij rijstproductie. Gassen met stikstofverbindingen zoals lachgas (N2O) worden geproduceerd door bodembacteriën, komen vrij bij verbranding van fossiele brandstoffen en chemische industrieprocessen. Ten slotte heb je de gassen met fluorverbindingen, waar de cfk’s een voorbeeld van zijn. Zoals in de grafiek op de vorige pagina te zien is, schommelt de CO2 concentratie in de atmosfeer erg veel. De concentratie verschilt per jaar. Er is echter te zien dat de laatste 1000 jaar de concentratie extreem stijgt. Het is toch wel erg waarschijnlijk dat deze toename van CO2 te maken heeft met de activiteiten van de mens. Ontbossing Naast de uitstoot van broeikasgassen heeft ontbossing, een andere menselijke activiteit, veel invloed op het natuurlijke broeikaseffect. Zoals bekend vindt er een proces plaats in planten en bomen die bladgroenkorrels hebben dat fotosynthese heet. Samen met zonlicht, water (H2O) en CO2 wordt glucose (C6H12O6) gemaakt. Het afvalproduct bij dit proces is zuurstof (O2). Omdat de plant bijna niets met de zuurstof doet, geeft hij het af aan de atmosfeer. Andere organismen, waaronder de mens, gebruiken de zuurstof om van te leven; zuurstof wordt in het lichaam gebruikt voor de verbranding van voedingsstoffen (vetten, eiwitten, koolhydraten) tot energie in lichaamscellen. Als deze planten en bomen in een tropisch bos worden gekapt, en dan spreken we over oppervlaktes ter grootte van voetbalvelden, wordt er veel minder CO2 opgenomen en minder O2 afgestaan. Zo blijft er meer CO2 in de atmosfeer en versterkt dat ook het natuurlijk broeikaseffect. Gevolgen van het versterkt broeikaseffect Wetenschappers, die het klimaatprobleem onderzoeken, denken dat de aarde opwarmt door het versterkt broeikaseffect. Die opwarming zou de nodige gevolgen met zich mee brengen die nu al te merken zijn. Het directe gevolg van de opwarming is dat de ijskappen op de Noordpool en Zuidpool smelten, waardoor de zeespiegel stijgt. Land dat lager ligt dan de zeespiegel zal dan overstromen. Ook rivieren zouden minder goed kunnen afwateren op zeeën. Dit zorgt voor landinwaartse overstromingen; voor land dat lager ligt dan het waterpeil van de rivieren. Een ander gevolg van het smelten van de ijskappen is dat het leefgebied van pooldieren zoals de ijsbeer, poolvos en de poolhond langzaam maar zeker afneemt. Deze soorten sterven uit als ze geen leefgebied meer hebben waar ze op aangepast zijn. Op het lange termijn kan de opwarming van de aarde, de verandering van klimaten gaan betekenen. Niet alleen natuurrampen zoals overstromingen, maar ook tropische stormen kunnen bijvoorbeeld voorkomen op plekken waar dat nu zeer ongewoon is. Deze stormen kunnen daar ontstaan doordat temperaturen en wind- en zeestromen op aarde gaan veranderen, als gevolg van het opwarmen van de aarde.

8

Natuurlijk broeikaseffect

9

Versterkt broeikaseffect met gevolgen

1.2 Verband rundvleesproductie en klimaatprobleem In ons profielwerkstuk kijken wij vooral naar de invloed van de wereldwijde rundvleesproductie op het klimaat. Daarvoor moeten we eerst onderzoeken wat nou precies het probleem is van de rundvleesproductie. Dit zullen wij uitleggen in deze paragraaf.

10

Amerikaanse grafiek over de groei van de wereldbevolking (billion = miljard) Zoals in bovenstaande afbeelding te zien is, groeit de wereldbevolking de laatste eeuw heel hard. In rijkere landen zoals de Verenigde Staten, Japan en landen in Europa is door de verbeterde welzijn en welvaart de bevolkingsgroei op een lager pitje gekomen. In de arme landen en de ontwikkelingslanden blijft de groei flink doorzetten. Een reden daarvoor is dat mensen graag een groot gezin willen, zodat de kinderen mee kunnen helpen in het huishouden of geld kunnen verdienen of men moet een groot gezin hebben vanwege het geloof. Op het moment telt de wereldbevolking ruim 7 miljard mensen en er wordt geschat dat in 2050 de wereldbevolking wel 9 of 10 miljard mensen telt. Alle mensen hebben primaire behoeftes, als voedsel, drinken, kleding om je te beschermen en een dak boven je hoofd. Onder voedsel verstaan we nu alles wat voedzaam is voor mensen. Daar hoort vlees ook bij. Vlees is heel belangrijke voeding voor mensen, omdat het rijk is aan eiwitten en verder B-vitamines, vitamine D en mineralen, zoals ijzer, bevat. Er zal steeds meer vleesproductie moeten komen om alle mensen van vlees te kunnen voorzien. Rundvlees is een veel gegeten vleessoort op de wereld. En het blijkt dat vleeskoeien ook veel negatieve invloed op het klimaat hebben. De invloed van rundvlees op het klimaat (Vlees)koeien zijn herkauwers. Bij het verteringsproces wordt methaan geproduceerd. Via boeren en scheten wordt het methaan uitgestoten. Ook uit mest komt methaan (CH4) maar ook lachgas (N2O) vrij. Dit zijn twee broeikasgassen die bijdragen aan het versterkt broeikaseffect, als er veel van deze gassen vrij komen in de atmosfeer, zoals we hebben uitgelegd in 1.1 Het klimaatprobleem – Het versterkt broeikaseffect en Broeikasgassen. Een onderzoek van de VN rapporteerde dat de vleesindustrie alleen al verantwoordelijk zou zijn voor 18 procent van de uitstoot van broeikasgassen. Over een aantal jaar kan dit stijgen tot maar liefst 51 procent! 4

4

Jan Juffermans, ‘Vlees en Zuivel, van 18% naar 51% van het klimaatprobleem’, www.voedselencyclopedie.nl, november 2009

Verder zorgt mest ook voor watervervuiling doordat chemische stoffen, zoals ammoniak (NH3), via de bodem in het grondwater terecht komen. NH3 is basisch, maar door oxidatie in de lucht wordt het omgezet tot salpeterzuur (HNO3). Dit is een sterk zuur dat goed oplost in water. Hierdoor verzuurt het grondwater en de bodem. Dit is slecht voor de vegetatie. Daarnaast wordt NH3 ook omgezet in NO3- door bodembacteriën. Teveel NH3 zorgt voor veel NO3- en dat kan zorgen voor teveel voedingsstoffen in de bodem, waardoor sommige soorten planten en bomen dood kunnen gaan door concurrentie met andere soorten. Volgens het voedingscentrum belast rundvlees het milieu 250 keer meer dan kippenvlees.5 Dat komt vooral doordat runderen meer voeding nodig hebben dan kippen. Voor één kilo rundvlees is veel meer voer nodig, dan voor een kilo kippenvlees. Voor het verbouwen en produceren van al dat voedsel is veel energie, land en water nodig. Soja is een veel voorkomend voer voor runderen, maar het wordt niet dicht bij huis verbouwd. Men kapt vaak tropische bossen ter grootte van voetbalvelden om zulke sojaplantages aan te leggen als oorzaak van de toenemende vleesproductie. Dit komt nu veel in Brazilië en Argentinië voor. 6 In dit zelfgemaakt filmpje wordt duidelijk hoe koeien ervoor zorgen dat het broeikaseffect versterkt wordt: http://www.youtube.com/watch?v=B8O8ufJeTVo

5 6

‘Vlees’, www.voedingscentrum.nl, 2013 ‘Sterke bossen’, www.greenpeace.nl

11

1.3 Alternatieven voor rundvlees De geschiedenis van de vleesindustrie Als je kijkt naar de ontwikkeling van de eerste mensachtigen tot de huidige homo sapiens (moderne mens), is de veeteelt en het overschot aan vlees wat daarbij komt, iets nieuws. Er is weinig bekend over wat de eerste mensachtigen aten. Vermoedelijk is een grotendeels vegetarisch menu geleidelijk vervangen door een menu waarin dierlijke producten een belangrijke rol spelen. De eerste ‘echte’ mensen waren jagers en verzamelaars. Door het gebruik van werktuigen en vuur kon men jachttechnieken ontwikkelen. De mens werd jager, visser én voedselverzamelaar. Hierdoor kon het aandeel van dierlijk voedsel in de voeding toenemen. Door de uitvinding van het vuur kon het vlees gebakken worden. Dit was erg voordelig voor de mensen omdat tijdens het bakken de bacteriën gedood werden. Dit verkleinde de kans op ziektes. Zo’n tienduizend jaar geleden vond in het Midden-Oosten een geleidelijke verandering plaats: de overgang van jagen en verzamelen naar een agrarische samenleving. De mensen kwamen er achter dat ze gewassen konden verbouwen en dat ze dieren als huisdier en als vee konden houden. Vanuit het Midden-Oosten heeft deze veeteelt en landbouw zich langzaam verspreid over de hele wereld. Meer mensen konden gevoed worden, waardoor de bevolking toenam. Mensen gingen samenwerken en niet iedereen hoefde zich meer bezig te houden met het verkrijgen van voedsel. Daardoor gingen sommigen zich meer richten op de handel met andere groepen mensen. De industriële revolutie heeft het voedingspatroon veel veranderd. Tijdens de industriële revolutie werd het mechanisch produceren uitgevonden, waardoor er nieuwe eisen voor het voedingspatroon kwamen. Het belangrijkste was om veel en goedkoop voedsel voor de arbeidsbevolking in de stad te produceren. Maar ook: luxe voedsel voor de middenklasse, beter houdbaar en gemakkelijk te bereiden voedsel. Dit alles heeft gezorgd voor de ontwikkeling van een grootschalige vleesproductie. Er moest zoveel mogelijk vlees zo goedkoop mogelijk bereid worden. Dan krijg je megastallen waar dieren in een kleine ruimte dicht op elkaar zitten en op jonge leeftijd geslacht worden. Problemen met de vleesindustrie De wereldbevolking groeit nog steeds elke dag. Om al deze mensen te voorzien van vlees, zijn steeds meer koeien, varkens en kippen nodig. De ruimte om nóg meer vee te stallen is er helaas niet. Er is eigenlijk een tweede wereldbol nodig, maar ook die is er niet. We moeten dus op zoek naar een alternatief. Gelukkig zijn er al genoeg alternatieven voor rundvlees beschikbaar. Een aantal vleesvervangers komen zo aan bod. Daarnaast kunnen mensen er ook voor kiezen om geen vlees te eten, omdat ze de omstandigheden waarin de vleesdieren leven niet goed vinden. Ze willen voorkomen dat nog meer dieren in slechte omstandigheden moeten leven en eten daarom geen vlees meer. Ook voor hen zijn vleesvervangende producten een geschikte oplossing. Tenslotte is er nog een hele kleine groep mensen dat allergisch is voor bepaalde soorten vlees. Het kan zijn dat zij niet allergisch zijn voor de vlees vervangende producten en dan is dit voor hen ook een goede oplossing. De belangrijke stoffen die in vlees zitten, moeten we toch op de een of andere manier binnen krijgen! Zo blijven we gezond. Hieronder staan drie voorbeelden van vleesvervangende producten die op dit moment op de markt zijn: tofoe, seitan en tempeh. We hebben voor deze drie vleesvervangers gekozen, omdat deze op het moment wereldwijd bekende vleesvervangers zijn.

12

Tofoe Wat is tofoe? Tofoe, ook wel tahoe of tofu genoemd, is kaas. Dit is geen kaas dat gemaakt is van koeienmelk, maar van sojabonen. Sojabonen komen van oorsprong uit het oosten van Azië. Helaas zijn ongekookte sojabonen voor de mens niet verteerbaar. Hierdoor werden sojabonen voor lange tijd niet door de mens geconsumeerd. Op een gegeven moment werden er allerlei bewerkings- en bereidingsmethoden ontwikkeld om deze voedingsrijke boon ook voor de menselijke voeding geschikt te maken. De smaak van tofoe is heel neutraal, bijna smaakloos. Je kunt de tofoe zelf wel lekker maken door smaak aan te brengen. Je kunt bijvoorbeeld stukjes tofoe marineren en insmeren met bepaalde kruiden. Tofu smaakt onder andere lekker met knoflook, basterdsuiker of honing. Tofoe is meestal te koop bij Chinese of Indonesische toko’s, biologisch-dynamische supermarkten of macrobiotische speciaalzaken. Tegenwoordig kun je het ook vaak in de (grotere) supermarkten vinden. Als je tofoe gekocht hebt (in een dicht bakje met water), kun je het meestal wel meerdere weken in de koelkast bewaren. Eenmaal geopend kan de sojakaas helaas nog maar twee weken in de koelkast goed blijven. De tofoe moet wel altijd in een afgesloten bakje met water staan en dit water moet elke dag ververst worden. Is tofoe voedzaam en gezond? Tofoe is een caloriearm, maar erg eiwitrijk product dat alle essentiële aminozuren, mineralen en vitamines bevat. Het bevat onder andere natrium, kalium, calcium, fosfor, magnesium, ijzer, zink en vitamine B1, B2 en B3. Tofoe is echter geen bron van vitamine B12, maar deze vitamine wordt in supermarktproducten soms kunstmatig toegevoegd. In 2008 bleek uit onderzoek van de universiteiten Loughborough en Oxford dat het meer dan gemiddeld eten van tofoe een verhoogde kans geeft op dementie bij mensen van 68 jaar en ouder.7 Seitan Wat is seitan? Om seitan te maken, worden de gluten (eiwitten) uit tarwemeel gescheiden en gekookt. Meestal gebeurt dit in een krachtige bouillon met shoyu of Japanse sojasaus, groentes, gember en/of zeewier. Het eindproduct ziet er uit als kleine stukjes draadjesachtig vlees. Daarom wordt seitan in Nederland ook wel tarwevlees genoemd. In Engelstalige gebieden staat seitan ook wel bekend als ‘mock duck’ (=nep-eend), omdat de gemarineerde stukken lijken op eendenvlees. Rauwe, ongekookte seitan bederft heel erg snel. Toch wordt het in bijvoorbeeld China gemaakt in de vorm van dun uitgerolde vellen. Deze vellen worden dan gedroogd en kunnen zo lang bewaard blijven. Seitan is meestal verpakt in een vacuümverpakking of in potten. Je kunt seitan kopen in reformzaken, biologisch-dynamische supermarkten of bij macrobiotische speciaalzaken. Seitan is helaas niet geschikt voor mensen met een glutenallergie. Is seitan voedzaam en gezond? Seitan bevat voldoende ijzer, maar geen vitamine B12 en te weinig vitamine B1. Omdat het niet dezelfde voedingsstoffen als vlees bevat, is het geen volwaardige vleesvervanger. Af en toe voor de afwisseling seitan eten, of een andere kant-en-klaar vleesvervanger, is echter prima.

7

‘Tofu veroorzaakt geheugenverlies’, www.telegraaf.nl, 15 juli 2008

13

Tempeh Wat is tempeh? Tempeh is een soort schimmelversie van sojakaas (tofoe). Het wordt gemaakt van gekookte, hele sojabonen. Deze sojabonen worden gemengd met een speciale schimmelcultuur. Waarschijnlijk is tempeh voor het eerst ontwikkeld en bereid op Java in Indonesië. De Indonesische keuken kent dan ook vele toepassingen van dit smaakvolle product. Tempeh kan ook worden gemarineerd, met kruiden worden ingesmeerd en gebakken of gegrild worden. Tempeh is vooral verkrijgbaar bij Chinese of Indonesische toko’s, biologisch-dynamische supermarkten of macrobiotische speciaalzaken. Soms kun je het in gewone supermarkten of bij een groentespeciaalzaak vinden. Witte of zwarte vlekjes op deze schimmelkaas zijn onschuldig, maar oranje of groene vlekken geven aan dat het bedorven is. Is tempeh voedzaam en gezond? Tempeh heeft een aantal voedingsvoordelen, dit komt omdat tempeh in tegenstelling tot andere sojaproducten bestaat uit gehele sojabonen. - Hoog gehalte voedingsvezel: Eén portie tempeh bevat meer vezel dan sommige mensen dagelijks verbruiken. Voedingsvezels zijn belangrijk voor een gezond spijsverteringskanaal. - Gemakkelijk verteerbaar: Tempeh is ideaal voor mensen die de eiwitten in peulvruchten en soja moeilijk verteren. Dit komt door de schimmels die er in de kaas zitten. - Bevat erg weinig natrium. Natrium is een zout. Te veel zout in ons lichaam is ongunstig. Een overmatige hoeveelheid zout zorgt namelijk voor een verhoogde bloeddruk. Dit kan gevolgen als hartklachten met zich meebrengen. - De schimmel produceert natuurlijke antibiotica. - Het eiwit in de tempeh is goed verdraagbaar voor diabetespatiënten. Het eiwit en de voedingsvezels van de tempeh verlagen de bloedsuikerpieken en helpen om de bloedsuiker onder controle te houden. Insecten Zoals net verteld zijn er in principe genoeg vleesvervangers. Helaas, blijkt echter uit een studie van de Britse Cranfield University dat deze vegetarische producten totaal niet goed zijn voor het milieu. Uit de studie blijkt dat het overschakelen van rundvlees op soja en tofoe leidt tot een toename van de landbouwgrond, wat een risico inhoudt voor het regenwoud. Het verdwijnen van bossen en regenwouden zorgt voor problemen die al uitgelegd zijn in 1.1 Het klimaatprobleem – ontbossing. Het eten van rundvlees blijkt dus negatieve invloed te hebben op het klimaat dat heerst op onze dierbare wereld. Helaas zijn de rundvleesvervangers die nu in de winkel liggen niet veel beter voor het klimaat dan rundvlees. Daarom moeten wij dus op zoek gaan naar een betere rundvleesvervanger voor de toekomst. We willen immers dat onze planeet nog lang meegaat. Nu is uit verschillende studies gebleken dat het eten van insecten het voedsel van de toekomst kan worden. Voedsel op basis van sprinkhanen en krekels kan een oplossing zijn voor het terugdringen van het klimaatprobleem. Daarbij kunnen insecten een wapen zijn in de strijd tegen voedselschaarste. Insecten, die kennen we natuurlijk allemaal, maar om ze nou op te eten? In de volgende hoofdstukken gaan wij uitgebreid onderzoeken of insecten wel een geschikte rundvleesvervanger zouden kunnen zijn.

14

Samenvatting hoofdstuk 1 Op aarde heerst een natuurlijk broeikaseffect. Dit zorgt voor een leefbaar klimaat voor de organismen die op aarde leven. Door de ontwikkelingen van de mens worden de laatste decennia relatief gezien veel CO2 en andere broeikasgassen in de lucht gebracht, bijvoorbeeld bij het verbranden van fossiele brandstoffen. In een korte tijd wordt dan veel CO2 uitgestoten, terwijl deze brandstoffen gedurende miljoenen jaren zijn ontstaan. De dampkring wordt dikker door de toename van broeikasgassen in de atmosfeer, waardoor meer infraroodstraling in de aardatmosfeer wordt vastgehouden. Dit heeft als gevolg dat de aarde opwarmt en dat heeft weer grote gevolgen voor alle organismen op aarde. Door de opwarming zullen de klimaten veranderen. Dit zorgt voor overstromingen, bosbranden en andere natuurrampen. De wereldbevolking groeit. Iedere mond moet gevoed blijven, ook met vlees. Rundvlees is de meest gegeten vleessoort ter wereld en uit onderzoeken blijkt dat het ook de meest milieubelastende is. Omdat koeien herkauwers zijn komen er broeikasgassen vrij bij hun verteringsproces. De broeikasgassen stimuleren het versterkt broeikaseffect. Kortom, vleeskoeien belasten het klimaat, omdat ze in grote aantallen voorkomen en veel broeikasgassen uitstoten. Er zijn verschillende rundvleesalternatieven, maar uit onderzoeken blijkt dat ook deze vleesvervangers het milieu schaden. Voor deze producten is namelijk de plant soja nodig. Soja wordt grootschalig verbouwd, waarvoor tropisch bos moet wijken. Bomen gebruiken CO2 bij fotosynthese. Minder bomen betekent dus meer CO2 en dat versterkt het natuurlijke broeikaseffect. Er moet dus een nieuw alternatief voor rundvlees worden gezocht. Verschillende studies zeggen dat insecten het voedsel van de toekomst kunnen worden. Ze kunnen een oplossing zijn voor het terugdringen van het klimaatprobleem en een wapen tegen de voedselschaarste. In ons profielwerkstuk onderzoeken wij of insecten een geschikte vervanger zijn voor rundvlees. Daarbij richten wij ons vooral op de Europese Treksprinkhaan (Locusta Migratoria).

15

Hoofdstuk 2: Insecten In Europa en Noord-Amerika worden insecten door nog maar weinig mensen gegeten. De beroemde acteurs Angelina Jolie en Brad Pitt geven het goede voorbeeld. Zij geven hun zes kinderen regelmatig wat knapperige insecten te eten. Ze vertellen dat de krekels en sprinkhanen boordevol voedingsstoffen zitten. Wij gaan kijken of insecten nou echt gezond en voedzaam zijn. Een goede vleesvervanger moet namelijk gezond zijn maar er moeten ook voldoende voedingsstoffen in zitten. Voordat we beginnen met de vergelijking tussen insectenvlees (sprinkhanen) en rundvlees moeten we natuurlijk eerst een aantal andere belangrijke dingen te weten komen. ‘Wat zijn insecten?’ is een belangrijke eerste vraag. Is een spin wel een insect? Daarnaast willen we weten welke insecten eetbaar zijn, welke voedingsstoffen in insecten zitten, hoe insecten gekweekt worden en tot slot het verband tussen insecten en het klimaat.

Angelina Jolie en Brad Pitt eten insecten8 Geplaatst op 20 februari 2013 door admin

Angelina Jolie en Brad Pitt zetten hun kinderen regelmatig insecten voor als avondeten. Tijdens een vakantie van Brad Pitt, Angelina Jolie en hun zes kinderen in Cambodja (het land waar haar geadopteerde zoon Maddox vandaan komt) heeft de familie iets nieuws leren eten, namelijk insecten! Nou hebben de meeste kinderen een nog niet zo heel breed repertoire aan dingen die ze lekker vinden, maar de actrice heeft onthuld dat ze echt dol waren op de kleine beestjes. “Vooral mijn jongens zijn er gek op, het is hun favoriete snack en ze eten het als Doritos”, laat ze weten in een interview. De krekels en sprinkhanen zitten boordevol met proteïnen en dat zijn goede bouwstoffen. De familie Jolie-Pitt heeft inmiddels een insectenkookboek in huis en bereid met enige regelmaat gefrituurde sprinkhanen, goed gevulde pasta all’Entomofagia met meelwormen en geroosterde krekels voor het hele gezin. Foto: Reporters B.V. Bron: www.duurzaaminsecteneten.nl, 20 februari 2013

8

‘Angelina Jolie en Brad Pitt eten insecten’, www.duurzaaminsecteneten.nl, 20 februari 2013

16

2.1 De kenmerken van het insect Insecten zijn de meest succesvolle vertegenwoordigers van het dierenrijk. Ze kunnen zich heel goed aanpassen en zijn in staat om op land, in het water en in de lucht te leven. Daarom zijn ze zowel in hete woestijnen en bij warmen bronnen als op besneeuwde bergen en ijskoude meren te vinden. Omdat ze zo klein zijn, vinden ze overal een plek en hebben ze niet veel voedsel nodig. Insecten zijn ongewervelde dieren. Dat betekent dat ze anders dan zoogdieren, vissen, reptielen en vogels, geen wervelkolom hebben. Ze behoren tot de geleedpotigen en beschikken over een hard, uitwendig skelet. Insecten verschillen echter van de andere geleedpotigen, doordat ze maar zes poten hebben. De meeste insecten hebben ook vleugels, waarmee ze aan gevaren kunnen ontsnappen. Ook kunnen ze door te vliegen over een groot gebied naar voedsel zoeken. Tegenwoordig zijn er ruim een miljoen insectensoorten bekend, maar nog lang niet alle soorten zijn ontdekt! Elke soort hoort tot een grotere groep of orde van insecten met dezelfde eigenschappen. Dit zijn insecten: - Kevers: kevers behoren tot de orde Coleoptera of schildvleugeligen. Het voorste vleugelpaar is vervormd tot twee harde dekschilden, die in het midden samenkomen en de tere De bouwachtervleugels van een insecten het lijf beschermen. Wespen, mieren enniet bijen: Alle Dit wespen, mieren en het bijeneen behoren tot de orde Hymenoptera Een volwassen insect groeit meer. kan niet, omdat hard, uitwendig skelet of cuticulaof vliesvleugeligen. hebben twee paartaaie, dunne, vliesachtigestof, vleugels. Degenaamd. mannetjes deze heeft. Deze is grotendeels Ze uitgebouwd uit een hoornachtige chitine Deuit cuticula orde zijnvan zeerhet bijzonder, omdat ze zich uit onbevruchte eieren ontwikkelen. bedekt alle delen lijf, ook de poten, de voeten, de ogen, de antennen en zelfsDe de meeste inwendige wijfjes uit deze groep zijn gewapend met een angel. ademhalingsbuizen. Jonge insecten moeten verscheidene malen deze harde huid afwerpen, ze - Vlinders: Dag- enmoeten nachtvlinders de orde Lepidoptera, ‘vervellen’. Dit vervellen de jongebehoren insectentot doen om hun volwassenletterlijk: grootte te bereiken. ‘Schaalvleugeligen’. Hun lijf en hun vleugels zijn bedekt met kleine schubben. Onder de oude, harde huid vormt zich een nieuw, zacht skelet. Het insect zuigt nu extraDeze luchtgeven naar de insecten een prachtige binnen om uit te zetten, hierdoorkleur. scheurt de oude huid en deze valt er af. - ofEendagsvlieg: Dezestadia insecten tot dezien orde of haften. De volwassen Larven rupsen, die jonge vanbehoren veel soorten, erEphemeroptera heel anders uit dan de volwassen dieren leven slechts kort. Jonge eendagsvliegen leven en voeden zich onder water. insecten. Maar ook zij vervellen, waardoor er een pop ontstaat. - Vliegen: Vliegen behoren tot de orde Diptera of tweevleugeligen. Anders dan de meeste insecten hebben ze slechts één paar vleugels. De achtervleugels zijn vergroeid tot kleine evenwichtsorganen. - Kakkerlakken: Deze platte insecten hebben verharde voorvleugels die elkaar overlappen. Jonge kakkerlakken lijken een kleine uitvoering van de volwassen dieren, maar dan zonder vleugels. - Wantsen: Wantsen behoren tot de superorde Hemipteroidea of halfvleugeligen. De voorvleugels van de meeste grotere wantsen zijn hard aan de onderkant en hard aan de top. Wantsen hebben bijtende en zuigende monddelen. - Oorwormen: Oorwormen behoren tot de orde Dermaptera, letterlijk: ‘huidvleugeligen’. Deze naam verwijst naar de achtervleugels die merkwaardig zitten opgevouwen onder de zeer korte voorvleugels. - Krekels en sprinkhanen: Deze insecten behoren tot de orde Orthoptera of rechtvleugeligen. Ze hebben krachtige achterpoten waarmee ze kunnen springen en sjirpen. - Wandelende takken: Als ze lang stil zitten, lijken deze insecten precies op de twijgjes en bladeren die ze graag eten. - Waterjuffers: Waterjuffers behoren tot de orde Odonata of libellen. Ze hebben grote, speciaal ontwikkelde kaken waarmee ze vliegen kunnen vangen. De nimfen leven onder water en komen pas naar de oppervlakte als het tijd is voor het volwassen stadium.

17

Dit zijn geen insecten! Niet alle geleedpotigen zijn insecten. Spinnen en schorpioenen hebben vier paar poten in plaats van drie zoals insecten. Bovendien vormen hun kop en borststuk één geheel. Anders dan insecten hebben ze geen vleugels, geen antennen en kleine eenvoudige ogen in plaats van grote facetogen. Kreeften, garnalen, pissebedden en duizendpoten hebben meer poten dan insecten. Miljoenpoten hebben zelfs twee poten aan elk segment (lichaamsstukje). En de regenworm bestaat weliswaar uit heel veel segmenten, maar hij heeft geen poten en ook geen duidelijk te onderscheiden kop. Naaktslakken, huisjesslakken en zeesterren hebben een totaal andere structuur dan insecten. Dus, dit zijn geen insecten: spinnen, schorpioenen, kreeften, garnalen, pissebedden, duizendpoten, miljoenenpoten, wormen, slakken en zeesterren… De eerste insecten De eerste insecten leefden driehonderd miljoen jaar geleden op een met wouden bedekte aarde. Oude fossielen laten zien dat sommige van deze insecten veel gelijkenis met de huidige soorten vertonen. De meeste van de oude insectenfossielen vertegenwoordigen groepen insecten die nu niet meer bestaan. Deze insecten werden waarschijnlijk gehinderd door hun lange, niet invouwbare vleugels met een spanwijdte van soms wel zeventig centimeter. Door deze onhandige grootte konden ze niet snel genoeg vluchten en ze werden een gemakkelijke prooi voor roofdieren. Fossielen vormen een bron van informatie over de evolutie van insecten. De meeste insecten waren echter zo klein en teer, waardoor ze meestal al lang weggerot waren voordat ze tot fossielen konden verstenen. Helaas beschikken we hierdoor over te weinig fossielen om de ontwikkeling van insecten met zekerheid te kunnen volgen. De bouw van een insect Een volwassen insect groeit niet meer. Dit kan niet, omdat het een hard, uitwendig skelet of cuticula heeft. Deze is grotendeels uitgebouwd uit een taaie, hoornachtige stof, chitine genaamd. De cuticula bedekt alle delen van het lijf, ook de poten, de voeten, de ogen, de antennen en zelfs de inwendige ademhalingsbuizen. Jonge insecten moeten verscheidene malen deze harde huid afwerpen, ze ‘vervellen’. Dit vervellen moeten de jonge insecten doen om hun volwassen grootte te bereiken. Onder de oude, harde huid vormt zich een nieuw, zacht skelet. Het insect zuigt nu extra lucht naar binnen om uit te zetten, hierdoor scheurt de oude huid en deze valt er af. Larven of rupsen, de jonge stadia van veel soorten, zien er heel anders uit dan de volwassen insecten. Maar ook zij vervellen, waardoor er een pop ontstaat. De vleugels Insecten waren de eerste dieren op aarde die vlogen. Daardoor konden ze gemakkelijker aan hun aanvallers ontsnappen en betere voedselgebieden vinden. Dit was natuurlijk de eerste prioriteit, maar later werd de kleur, de geur of het geluid van de vleugels ook belangrijk bij het lokken van een partner. Hoe de vleugels precies zijn ontstaan, is niet helemaal duidelijk. Een theorie is dat sommige vroege vleugelloze insecten een zeker voordeel hadden doordat ze zich langs bomen omlaag lieten glijden met behulp van primitieve flappen aan hun lichaam. Het zou mogelijk kunnen zijn dat die flappen zich uiteindelijk ontwikkeld hebben tot vleugels. De oudste bekende vliegende insecten hadden, net als de huidige libellen, twee paar onafhankelijk bewegende vleugels die niet opgevouwen konden worden. Huidige soorten, zoals vlinders, wespen en kevers, hebben verschillende mechanismen ontwikkeld om hun voor- en achtervleugels te koppelen. Door dit mechanisme wordt het draagvlak van de vleugels vergroot. De ‘echte’ vliegen zijn daarentegen één paar vleugels geheel kwijtgeraakt.

18

Door de ogen van een insect Het is heel moeilijk om uit te leggen wat kleuren zijn aan iemand die nooit heeft kunnen zien. Het is echter nog moeilijker om te verklaren wat kleuren, of het zien zelf, voor een insect betekenen. Insecten hebben hele scherpe zintuigen die bij de mens ontbreken. Sommige insecten kunnen bijvoorbeeld bepaalde geuren over grote afstanden ruiken. Andere nemen trillingen waar en horen geluiden die voor de mens verborgen zijn. Het is alleen één groot raadsel wat insecten nou wel/niet zien! Een grote bij die op een hek zit, kan een mens (met vliegenmepper) op enkele meters afstand zien bewegen. Maar ziet een insect alleen een bewegende vorm, of kent het beestje ook het verschil tussen een mens en een paard? We weten dat sommige wantsen worden aangetrokken door ultraviolet licht en de kleur geel, maar niet door blauw of rood. Het is niet bekend of insecten die kleuren kunnen herkennen of dat ze alleen lichtsterkte kunnen zien. Verschillende insecten hebben verschillende oplossingen ontwikkelt voor elk hun eigen problemen. Libellen kunnen bijvoorbeeld tijdens de schemering muggen vangen tijdens hun vlucht. Voor ons is het dan al te donker om die muggen de zien. Maar ziet de libel de mug, of reageert ze op het geluid en de bewegingen? De zintuigen van insecten vormen tot nu toe een groot mysterie! Tastzin, reukzin en gehoor Vele insecten ondergaan hun omgeving waarschijnlijk als een combinatie van geuren en smaken. Hoewel de meeste insecten ogen hebben, is het zicht voor hen (waarschijnlijk) niet zo belangrijk als voor mensen. Mieren leggen een chemisch spoor aan en ze betasten elkaar voortdurend om hun nestgeur door te geven. Talloze insecten produceren ook alarmstoffen, waarop andere leden van de kolonie meteen reageren. Hierdoor kunnen de insecten elkaar waarschuwen bij gevaar. Wijfjesvlinders produceren chemicaliën waarmee ze vanaf grote afstand mannetjes kunnen lokken. Mestkevers kunnen mest waarnemen binnen zestig seconden nadat die mest geproduceerd is. Sommige insecten, zoals bastkevers, produceren stoffen die leden van dezelfde soort aantrekken. Hierdoor kan een hele groep van dezelfde soort zich verzamelen op één boom. Andere soorten zoals de gewone appelvlieg, scheiden stoffen uit om te voorkomen dat een tweede wijfje eitjes legt op fruit dat al eieren bevat. Deze insectenwereld van geuren en smaken bevat ook trillingen die mensen niet waar kunnen nemen. Deze trillingen vangen de insecten op met speciale gehoororganen. Het is niet noodzakelijk dat deze gehoororganen op de kop van het insect liggen. Voor ons lijkt het een beetje vreemd, maar krekels hebben hun ‘oren’ op hun voorpoten liggen. Benenwerk Poten zijn voor de meeste dieren erg belangrijk. Poten zijn nodig om mee te lopen, te rennen en te springen – en in het algemeen om het lichaam van de grond te houden. Insecten hebben nog meer toepassingen voor hun poten uitgevonden. Bijen hebben kleine borsteltjes en korfjes aan hun poten voor hun opslaan en verzamelen van stuifmeel. Sprinkhanen kunnen ‘zingen’ met hun poten door een kleine rasp op hun achterpoten langs hun voorvleugels te strijken. Zoals al vermeld hebben krekels ‘oren’ aan hun poten. Daarnaast gebruiken veel insecten hun poten ook nog om mee te vechten of hun partner vast te houden tijdens de paring. Waterinsecten hebben platte poten met lange haren die als peddels dienen of lange dunne, steltachtige poten waarmee ze over het water kunnen lopen. Alle insecten hebben zes gelede poten, die elk uit vier hoofddelen bestaan. Aan de bovenkant bevindt zich de heup, die de poot met het borststuk verbindt. Daarna volgt de dij, de scheen en ten slotte de voet.

19

Monddelen en voedsel De voorouders van de insecten hadden drie paar kaken. Bij de huidige insecten is het eerste paar, de voorkaken, bij alle kauwende soorten nog goed ontwikkeld. Het tweede paar, de achterkaken, is kleiner en vooral geschikt om voedsel naar binnen te duwen of op te zuigen. Het derde paar is met elkaar vergroeit en vormt de onderlip (labium). Bij vele insecten hebben de kaken zich echter, afhankelijk van het voedsel, ontwikkelt tot scherpe naalden, lange zuigslangen of absorberende sponzen. In afbeelding:

20

Verdediging Insecten dienen als voedsel voor talloze andere dieren. Als er geen insecten waren, zouden alle vleermuizen en de helft van alle vogelsoorten van honger omkomen. Kikvorsten, hagedissen en alligators hebben insecten op het menu, evenals spitsmuizen, vossen en apen. Insecten jagen ook op elkaar (en in sommige delen van de wereld worden ze ook dagelijks door mensen gegeten...). Het is dus niet verwonderlijk dat insecten zich op allerlei manieren proberen te camoufleren. Insecten lopen dus gevaar om door andere dieren opgegeten te worden. Een manier om zich tegen vijanden te beschermen, is camouflage: het opgaan in de omgeving. Sommige soorten hebben merkwaardig getekende vleugels, die niet opvallen tegen de plant waarop ze leven. Andere soorten, zoals wandelende takken, hebben zich zo goed vermomd als takken dat roofdieren ze vaak gewoon over het hoofd zien. Maar de insecten hebben natuurlijk nog vele andere methoden ontwikkeld. Na een onplezierige ervaring met gif of onaangename smaak laten roofdieren het insect wel met rust. Hetzelfde geldt voor een prooi die pijnlijk kan steken of bijten. Sommige heel onschuldige insecten maken daar weer gebruik van door het uiterlijk of gedrag van giftige of stekende insecten na te doen. Hierdoor worden de roofdieren om de tuin geleid. Deze nabootsing wordt mimicry genoemd en kan soms zo perfect zijn, dat moeilijk valt te bepalen wie nou wie nabootst. Andere verdedigingsmiddelen zijn: duidelijk zichtbare stekels, felle kleuren, scherpe kaken en trappende poten.

Nuttig of schadelijk Insecten zijn heel belangrijk voor het leven op aarde. Bijen, vliegen en vlinders bestuiven onze gewassen en zorgen voor de productie van vruchten en zaden. Wespen en lieveheersbeestjes eten de rupsen en bladluizen die ‘onze’ planten aanvreten. Kevers en vliegen ruimen mest, rottige bladeren en resten van dode organismen op en verwerken die weer tot nieuwe nuttige voedingsstoffen voor de bodem. Insecten zorgen dat wij ook voor het produceren van nuttige stoffen voor ons mensen. Bijen leveren ons honing, zijderupsen produceren onze zijde, en uit vermalen lichamen van bepaalde luizensoorten worden kleurstoffen gemaakt. Als je het zo bekijkt zijn insecten dus alleen maar nuttig voor ons. Maar vaak vallen deze nuttige beestjes ons pas op wanneer ze een plaag of bedreiging vormen. Veel insecten zijn de dragers van ziektes. Deze ziektes kunnen worden overgebracht op mensen, dieren en planten. Jaarlijks zijn ze daardoor verantwoordelijk voor de vernietiging van tien tot vijftien procent van de wereldvoedselproductie. De studie van insecten Na meer dan drie eeuwen van insectenstudie zijn de meeste Europese insectensoorten inmiddels wel in de kaart gebracht. Het juiste aantal soorten in Noord-Amerika en in de tropische regenwouden is echter nog altijd niet bekend. Tegenwoordig zou de studie van insecten zich vooral moeten richten op de wijze waarop insecten het evenwicht in de natuur in stand helpen houden. Hoe belangrijk zijn ze voor de bestuiving van bloemen en bomen? Welke insecten zijn het meest geschikt voor het opruimen van rottend hout en dode bladeren om voedingsstoffen voor nieuwe planten te produceren? Hoeveel insecten zijn nodig voor het voeden van andere dieren (of mensen)? Dat zijn belangrijke vragen, maar het verzamelen en bestuderen van insecten kan ook heel erg leuk zijn. Er is alleen wel geduld en een scherpe blik voor nodig. Misschien geholpen door een vergrootglas of een camera. Wie deze fascinerende wezens aandachtig observeert, zal meer inzicht krijgen in de werking van de natuur. Voor het geval deze tekst een beetje slaapverwekkend was: In het onderstaande filmpje leggen wij het nog eens kort en bondig uit! http://www.youtube.com/watch?v=JvCYH6naPH4

21

2.2 Eetbare insecten Er bestaan miljoenen insecten op de wereld, waarvan er nog heel veel niet bekend en beschreven zijn. Redelijk veel daarvan zijn giftig, om zich te kunnen beschermen tegen vijanden. Maar de insecten die niet giftig zijn, zouden prima zijn voor menselijke consumptie. Voor de bereiding van insecten worden vaak de vleugels, poten en de kop van het lichaam gebroken. Mensen vinden het minder smakelijk deze delen te eten, maar in principe kun je ook die delen gewoon eten. Door de Wageningen Universiteit is er een lijst opgesteld van 52 pagina’s lang, waar ongeveer 1400 eetbare insecten op staan met hun geslacht (en dus afkomst) en de gebieden waar ze vooral op aarde voorkomen. Lijst met eetbare insecten We hebben een lijst met achttien eetbare insecten opgesteld, op alfabetische volgorde. Dit zijn maar enkele, veel gegeten insecten van de vele eetbare insectensoorten op de wereld. Deze achttien insecten worden echter al veel gegeten Aziatische, Afrikaanse en Zuid-Amerikaanse landen. Bij de meeste insecten wordt vermeld waarvan ze afstammen, hoe ze smaken en hoe ze al verwerkt worden in gerechten. Het blijkt dat de smaak van de insecten, vaak wel bewerkt, veel lijkt op smaken van voedsel dat de westerse mens ook kent. 1. Agave worm: De agave worm is ook wel bekend als de maguey worm. De larven van beide wormen zijn afkomstig van de Hypopta agavis mot of de Aegiale hesperiaris. Ze worden soms opgenomen in tequila flessen als bewijs van authenticiteit en het alcoholpercentage (tequila moet een hoge alcoholwaarde bevatten om de worm te behouden). In Mexico wordt de worm ook gegeten als onderdeel van een maaltijd, en zijn zeer voedzaam. 2. Bamboe worm: De bamboe worm wordt vaak gebakken gegeten in Thailand. Ze zijn de larven van de Grass-Moth, en ze eten hun weg door bamboe voor hun metamorfose: het uitgroeien tot een mot. 3. Bij: Bijenlarven worden in veel culturen gewaardeerd als smakelijke hapjes, omdat ze zelf stuifmeel en honing eten. De larven, als ze zijn gebakken in boter, hebben de smaak van spek met champignons. Volwassen bijen kunnen ook gegeten worden. Ze worden dan vaak geroosterd. In China worden de grondbijen gebruikt als een remedie tegen een zere keel. 4. Cicade: Cicaden zijn een soort vliegen die in het oosten van de Verenigde Staten en in veel Aziatische landen, zoals Japan, Thailand en Maleisië, voorkomen. Ze leven zo’n 17 jaar onder de grond voordat ze opkomen, dan vervellen ze en zijn ze volwassen. Vlak nadat ze zijn verveld hebben ze zachte, sappige lichamen die smaken naar een mix van aardappelen en asperges. 5. Giant water bug: Dit insect lijkt veel op een kakkerlak. Hij is in zijn geheel eetbaar en wordt vaak gebakken in een pittig sausje. Hij kan ook gestoomd worden en daarna in blikken bewaard. Hij smaakt naar vis en is aan de zoute kant. 6. Huhu made: Dit beestje wordt beschouwd als ware delicatesse in Nieuw-Zeeland. Hij wordt gewoon rauw gegeten en smaakt als pindakaas. Het insect is ook nog gezond, omdat hij rottend hout eet en daardoor vol zit met eiwitten. 7. Kakkerlak: Kakkerlakken kun je inderdaad eten, in tegenstelling tot wat veel mensen denken, maar de kakkerlakken om je huis worden niet aangeraden te eten. Kakkerlakken kunnen eigenlijk heel schoon en lekker zijn, vooral als ze gevoed zijn met verse groenten en fruit. Ze kunnen geroosterd, gebakken, gebraden of gekookt gegeten worden. Sissende kakkerlakken uit Madagaskar hebben de smaak en structuur van vette kip.

22

8. Krekel: Deze worden gebakken, gekookt, en geroosterd gegeten. Ze behoren tot de meest bekende eetbare insecten. Ze worden vooral gegeten in Mexico, Thailand en Cambodja. 9. Libelle: Libelles worden veel gegeten in China, waar ze meestal gebakken op een stokje worden geprikt. Ze worden ook wel als bijgerecht gebruikt op een bord, gemengd met andere insecten. Gebakken libelles smaken naar krab. 10. Meelworm: Meelwormen zijn heel makkelijk te kweken en eten zowat alles. Ze eten zelfs meel, vandaar hun naam. Ze zijn de larve van de kever meelworm. Ze worden gekookt, gebakken, geroosterd of gebakken bereid en hebben de smaak van nootjes. 11. Mieren: Er zijn verschillende soorten mieren die worden gegeten: Carpenter mieren, Bladcutter mieren, Honingmieren en zelfs Citroenmieren. In Australië eten de Aboriginals Honingmieren als zoete snack. Deze mieren zuigen zich helemaal vol met een nectarachtig stof, zodat hun buik bol staat. De rauwe mier smaakt naar citroenlimonade. In Colombia eten ze zogenaamde ‘fat-ass ants’. En in Thailand is de Rode Mier met eitjes een lekkernij, gezout in een salade. 12. Rups: Allerlei verschillende soorten rupsen worden overal op de wereld gegeten. Vooral in Afrika is de groenblauwe, dikke rups met stekels een lekkernij. De groene slijmerige sappen worden eerst uit de rups geknepen en vervolgens wordt hij gedroogd in de zon of gerookt. De rupsen worden bijna altijd met een sausje geserveerd of vermengd in een stoofpot. Hij smaakt zacht en boterachtig. 13. Sagolarven: Sagolarven zijn larven van een kever. ‘Sago Delight’ of gebakken Sagolarven zijn een specialiteit in Maleisië en Indonesië. In Borneo en Papoea-Nieuw-Guinea zijn ze vaak bereid in een Sagobloem, en verpakt in een Sagoblad. Er wordt gezegd dat het een beetje smaakt naar spek als ze gebakken zijn. Rauwe larven smaken naar kokosnoot. 14. Sprinkhanen: Eigenlijk zijn alle soorten sprinkhanen en zeker sprinkhanen die in Nederland gekweekt eetbaar. Je moet wel oppassen dat het geen wilde sprinkhanen zijn die je op je bord krijgt, omdat ze pesticiden in hun lichaam hebben opgeslagen. Het binnenkrijgen van deze pesticiden is niet goed voor je eigen gezondheid. 15. Stinkvliegen: De geur alleen al zal je weerhouden van het proeven van dit insect, maar als je weet dat het naar kaneel smaakt is het misschien toch het proberen waard. Deze vlieg wordt vooral door Mexicanen tijdens festivals gegeten, meestal rauw en levend onthoofd. Soms wordt hij ook wel vermalen met chili en in taco's gestopt. In Zuid-Afrika onthoofden ze de vlieg ook eerst, persen dan de stinksappen eruit, koken hem en laten hem daarna drogen in de zon. 16. Wasworm: De wasworm is de larve van de wasmot. Deze wormen zijn de parasieten van de bijenkorven en vernietigen ze ook. In gevangenschap worden ze gevoed op een dieet van zemelen, een deel van graanvruchten, en honing. Als ze geroosterd of gebakken zijn, smaken ze als een kruising tussen een pijnboompit en een Enoki paddenstoel. 17. Wespenlarven: Japanners gebruiken de larven van een wesp als snack, die ‘hachinoko’ wordt genoemd. Ze koken de kleine wespjes in sojasaus en suiker en strooien stukjes van de volwassen wespen als decoratie erover heen. De snack is zoet en knapperig. 18. Zijde worm: De zijde worm is de larve van de rups en is een populair gerecht in Korea. Ze hebben een barbecuesmaak.

23

2.3 Voedingsstoffen in insecten Voedingsstoffen insecten per 100 gram

Insect

Eiwitten (g)

Vet (g)

Koolhydraten Calcium (mg) Ijzer (mg)

Grote waterkever

19.8

8.3

2.1

43.5

13.6

Rode mier

13.9

3.5

2.9

47.8

5.7

Poppen van zijderups

9.6

5.6

2.3

41.7

1.8

Mestkever

17.2

4.3

0.2

30.9

7.7

Krekel

12.9

5.5

5.1

75.8

9.5

Sprinkhaan

20.6

6.1

3.9

35.2

5.0

Juni kever

13.4

1.4

2.9

22.6

6.0

Rups

28.2

Onbekend Onbekend

Onbekend

35.5

Termiet

14.2

Onbekend Onbekend

Onbekend

35.5

Korenworm

6.7

Onbekend Onbekend

Onbekend

13.1

Insecten zijn zeer rijk aan voedingsstoffen. Ze zijn daarom voedzaam en goed voor de gezondheid van de mensen. Insecten staan vooral bekend om de grote hoeveelheid eiwitten die ze bevatten. Ze bevatten echter ook andere belangrijke voedingsstoffen als koolhydraten, calcium en ijzer. Hierboven staat een tabel van verschillende voedingsstoffen die een aantal insectensoorten bevatten. Aanbevolen dagelijkse hoeveelheden voedingsstoffen: (persoon van 70 kg) Eiwitten Vet Koolhydraten Calcium Aanbevolen hoeveelheid 48 gram 70 gram 420 gram 900 mg (gemiddeld)

Ijzer 15-20 mg

Fijn, insecten bevatten dus veel voedingsstoffen, maar waarom zijn deze voedingsstoffen eigenlijk zo belangrijk voor ons? De mens heeft voedingsstoffen nodig om te overleven. Zonder deze belangrijke kleine stofjes kunnen bepaalde processen in ons lichaam niet werken. De verschillende voedingsstoffen hebben verschillende functies in het lichaam. Daarom is het belangrijk om van de voedingsstoffen niet te weinig, maar ook niet te veel binnen te krijgen. Eiwitten: Insecten bestaan voor het grootste gedeelte uit eiwitten. Eiwitten zitten ook in andere producten, zoals vlees en vis. Waarom zijn eiwitten belangrijk voor ons lichaam? Nou: De weefsel in het lichaam van de mens zijn opgebouwd uit allemaal cellen. Al deze cellen bevatten eiwitten, bijvoorbeeld spieren, organen, het zenuwstelsel, de botten en het bloed. Een volwassene bestaat gemiddeld voor twaalf kilo uit eiwit. Het lichaam bouwt dit eiwit op uit aminozuren. Het eiwit is nodig voor de bouw van weefsel bij kinderen in de groei. Maar ook in de zwangerschap en bij het aanmaken van borstvoeding. Daarnaast is er ook eiwit nodig voor de bestaande cellen. Deze cellen vernieuwen zich namelijk steeds. Daarbij breekt het lichaam eiwit af om dit door nieuw eiwit te vervangen. Zo verwijdert het

24

lichaam beschadigde eiwitten, die tot een verstoorde celfunctie of celgroei zouden kunnen leiden. Bij wonden is er extra eiwit nodig om de weefsels te herstellen. Eiwitten bestaan uit aminozuren. Het lichaam gebruikt de aminozuren uit het afgebroken eiwit om een nieuw eiwit op te bouwen. Je zou dus denken dat je dan helemaal geen eiwitten meer hoeft toe te voegen met de voeding. Dit is helaas niet zo. Het lichaam verliest steeds kleine hoeveelheden eiwit met haren, nagels, huidschilfers, zweet en urine. Dit moet steeds worden aangevuld met eiwitten uit het voedsel. Eiwitten zijn ook betrokken bij veel regelprocessen in het lichaam. Zo zijn alle enzymen eiwitten, enzymen zijn belangrijk bij de spijsvertering. Ook afweerstoffen (antilichamen) zijn eiwitten, net als veel hormonen. Eiwitten spelen ook een rol bij het transport van stoffen in het bloed en in de cel. Het hemoglobine eiwit zorgt bijvoorbeeld voor het vervoer van zuurstof. Sommige cellen bevatten zogenaamde ‘receptoreiwitten’. Daaraan kunnen bepaalde stoffen zich hechten. Zo spelen de eiwitten een rol bij de overdracht van signalen. Tot slot is het belangrijk om te weten dat eiwit energie kan leveren. Het lichaam kan de eiwitten omzetten in glucose. Dit gebeurt vooral als er te weinig glucose beschikbaar is. Eiwitten zelf worden niet zo vaak gebruikt als brandstof, omdat ze heel moeilijk zijn om te bouwen. ‘Als je de openhaard aan wil zetten, gebruik je ook niet het hout van je antieke kast.’ 9 Kortom, eiwitten zijn belangrijk voor veel processen in het lichaam. Het is dan ook zeker van belang om genoeg eiwitten binnen te krijgen met de voeding. Vetten: Insecten bevatten niet veel vetten. Vet is belangrijk omdat het zorgt voor energie. Als je echter niet veel energie nodig hebt, is het niet nuttig om veel vet te eten. De overtollige vetten worden namelijk in elders in het lichaam opgeslagen in vetcellen. Koolhydraten: Insecten bezitten daarnaast over een redelijke hoeveelheid koolhydraten. Koolhydraten zijn belangrijk voor het lichaam, omdat ze energie leveren. Minstens de helft van de energie die je gebruikt, komt uit de koolhydraten. Het lichaam breekt de koolhydraten af tot glucose, een stof die essentieel is voor de werking van de hersenen, spieren en klieren. Via het bloed wordt deze glucose naar alle delen van het lichaam vervoerd. Calcium: Insecten zijn ook een bron van calcium, maar waar is dat nou weer voor nodig? Calcium is de meest voorkomede mineraal in het menselijke lichaam. De tanden en botten bevatten het meeste calcium, maar zenuwcellen, lichaamsweefsels, bloed en andere lichaamsvloeistoffen bevatten ook calcium. Calcium is een levensbelangrijk mineraal. Calcium is belangrijk voor de opbouw en het onderhoud van de botten en het gebit. Bij onvoldoende inname van calcium, bestaat na verloop van tijd de kans op botontkalking. Calcium heeft daarnaast een regulerende werking op de bloeddruk; het is nodig voor een normale hartslag. Tot slot speelt het een rol bij de bloedstolling, bij de zenuwimpulsoverdracht en bij iedere spierbeweging. Calcium is dus erg belangrijk voor ons lichaam en mag zeker niet missen in de voeding!

9

Uitspraak mevrouw Reiniers, biologie les 2013

25

IJzer: De ijzer, die in de insecten zit, is onmisbaar voor de levering van energie in het lichaam. Het is een belangrijke bouwsteen van hemoglobine, deze stof zorgt voor het zuurstoftransport in het lichaam en geeft het bloed een rode kleur. Zonder ijzer kan er geen hemoglobine gemaakt worden en kan de zuurstof niet door het lichaam vervoerd worden. De cellen krijgen dan te weinig zuurstof en stoppen met de werking. Een tekort aan ijzer is dus schadelijk, maar een teveel aan ijzer is ook schadelijk. Daarom is het belangrijk om je te houden aan de aanbevolen hoeveelheden, deze liggen tussen de 15 en 20 milligram per dag. Vitamines: Daarnaast bevatten insecten ook verschillende soorten vitamines. De belangrijkste vitamine is vitamine B12. Deze vitamine zit namelijk alleen in vlees, vis of insecten. De meeste organismen kunnen deze vitamine alleen binnen krijgen door een ander organisme te consumeren. De insecten zijn echter apart, omdat er micro-organismen in hun darmen zitten die vitamine B12 kunnen maken. Alle andere vlees vervangende producten bevatten geen vitamine B12. Vitamine B12 is een verzamelnaam voor een aantal vitamines met dezelfde functies in ons lichaam: - Benodigd voor de aanmaak van rode bloedcellen - Benodigd voor een goede werking van het zenuwstelsel - Noodzakelijk voor de stofwisseling - Benodigd voor aanmaak van DNA Al deze voedingsstoffen zorgen voor de voedzaamheid van het insectenvlees. De tabellen laten zien, dat de insecten relatief gezien erg veel eiwitten bevatten. Daarom zouden ze net als vlees en vis een belangrijke eiwitbron kunnen vormen voor de mens. Maar of insecten nou een betere eiwitbron zijn dan ons biefstukje, dat zullen we later in ons profielwerkstuk uitzoeken.

26

2.4 Het kweken van insecten Insectenkweekbedrijven in Nederland zijn gekeurd door de NVWA: de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Daarnaast is er de Nederlandse organisatie Venik die insectenkwekers in Nederland wil verenigen. Ter introductie van deze paragraaf staan hieronder twee goede filmpjes. In het eerste filmpje wordt de insectenkwekerij Kreca bezocht. Het tweede filmpje gaat over insecten eten. Met de filmpjes is het waarschijnlijk beter mogelijk om een beeld te vormen van een insectenkwekerij en het eten van insecten. 1. http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=MDJd41nAANk# 2. http://www.youtube.com/watch?v=KYhN_qms474&feature=endscreen&NR=1 Voeding Insecten nemen heel veel genoegen met allerlei plantaardig materiaal, maar er zijn strenge gezondheidsregels voor insecten die bedoelt zijn voor menselijke consumptie. Zij worden gevoed met speciale voeding, die van een GMP-gecertificeerd bedrijf komt. Er kunnen niet zomaar landbouwproducten aan de diertjes worden gevoed, omdat de voedselgewassen pesticiden kunnen bevatten. De insecten hoeven zelf geen last te hebben van de pesticiden, maar mensen die de insecten zullen eten wel. Het risico dat mensen ziek zullen worden van deze pesticiden is natuurlijk heel groot, als de insecten veel voedselgewassen hebben binnengekregen die bewerkt zijn met pesticiden. Om dezelfde reden worden er ook geen wilde insecten gevangen en gekweekt. Hierbij zijn zeer strenge gezondheidsregels vastgelegd voor het voedsel dat gebruikt mag worden voor insectenkweek. Een voorbeeld is dat recycling binnen dezelfde diersoort verboden is. Dat betekent dat bij insectenkweek de insecten niet gevoed mogen worden met voeding waar insecten in zijn verwerkt. Er wordt per insectensoort gekeken naar de voedselbehoefte en op welk voedsel ze het best groeien. Zo krijgen sprinkhanen in kweek vijf tot zes keer per dag gras voorgeschoteld en Buffalo‘s/meelwormen leven op een meelsoort, vandaar ook hun naam. Het is ook belangrijk dat de insecten genoeg vocht binnen krijgen. Dit krijgen ze binnen door water of door het eten van vochtrijke voedselgewassen zoals wortels. Kweekruimte Om insecten te kweken is niet veel ruimte nodig. Kreca, een insectenkweekbedrijf in Wageningen, kweekt verschillende soorten insecten voor dierlijke consumptie, en één insectensoort voor menselijke consumptie: de meelworm. In de ruimte waar ze de insectensoort kweken voor menselijke consumptie, staan een paar honderd bakken met daarin tussen de 700 en 1000 kilogram aan insecten. Insecten zitten bij de kweek met meerdere leeftijdsgroepen in één bak en kruipen gewoon over elkaar heen. Zelf aan de slag: kweken Insecten nemen genoegen met allerlei plantaardig voedsel en hebben heel weinig leefruimte nodig. Ze groeien heel snel als ze maar genoeg eten hebben en in een hygiënische omgeving leven. Hierdoor is het heel makkelijk om insecten ook thuis te kweken in tegenstelling tot koeien, want die zijn moeilijk in je achtertuintje te houden en te fokken. Hieronder staat een artikel over het kweken van insecten. Dit kan namelijk ook gewoon bij u in huis! Hier komt ook duidelijk in voor wat voor een metamorfoses de wormen doormaken totdat ze goed genoeg zijn voor consumptie.

27

Zelf thuis meelwormen kweken Geplaatst op 8 september 2012 door admin Het is vrij eenvoudig om thuis zelf meelwormen te kweken om op te eten. Het kost relatief weinig werk en je hebt er niet veel voor nodig. Je zou eerst eens kunnen beginnen met meelwormen uit de dierenwinkel. Wat heb je nodig om te beginnen: - een plastic bakje van ongeveer 10 cm hoog - 1 (klein) bakje verse meelwormen - wat gezeefd strand of speelzand - biologisch spelt- of volkoren meel Maak de plastic bak goed schoon met water en zeep en zorg er voor dat deze daarna goed droog is. Strooi er een laagje meel in en laat de meelwormen uit het bakje op het meel lees. Zet de 10 cm hoge bak in een ruimte op kamertemperatuur en zorg ervoor dat je deze ruimte op die constante kamertemperatuur houdt. De meelwormen gedijen het beste in een wat donkere omgeving dus de garage of hobbykamer waar je de gordijnen dicht houdt is prima. Ook kan je gewoon een doos over de bak zetten of de bak afdekken. Vergeet niet de meelwormen regelmatig een stukje appel of wortel te geven…. vinden ze lekker. Leg deze vochtige producten niet direct in het meel (daardoor kan zich spint vormen) maar leg ze op een dekseltje of schoteltje. De meelwormen vervellen zich regelmatig dus na een tijdje zie je allemaal vliesjes. Dit is normaal en je hoeft je daar dus geen zorgen over te maken. Fase 1: Poppen Na een tijdje veranderen de meelwormen in poppen. Deze poppen hebben een duidelijk andere vorm (dikke kop en een puntig uiteinde) ze zijn wittig en dus je pikt ze er zo uit. Doe de poppen in een apart bakje, ook weer met wat meel erin. Fase 2: Kevers Uit de zogenaamde poppen komen lichtbruine kevers. Deze kevers vliegen in principe niet. In eerste instantie voeden ze zich met het meel in het poppenbakje maar je kunt ze er beter zo snel mogelijk uithalen. Fase 3: Eieren Maak wederom een nieuwe bak. Doe hier vervolgens een laagje goed gezeefd speelzand in. Strooi over het zand een laag meel. Dit is vanaf nu je kweekbak. De kevers eten het meel en leggen de eieren in het zand. Je kunt ze net als de wormen ‘bijvoeren’ met lekker stukjes appel en wortel. Doe alle kevers die uitkomen in deze bak. De kevers hebben ongeveer 2 weken nodig voor ze eieren kunnen leggen. Ons advies is om ze vanaf de 1e kever maximaal drei weken in deze 1e kweekbak te houden en maak daarna een nieuwe kweekbak. Zet dan alle kevers (dus ook de nieuwe) over in de nieuwe bak en laat ze ook in die bak niet langer dan een week zitten. Maak weer een nieuwe bak en zet de boel over etc. etc. Je krijgt op die manier verschillende kweekbakken met (uiteindelijk) wormen van ongeveer dezelfde grootte. Fase 4: nieuwe wormen Na verloop van tijd (net op het moment dat je begint te wanhopen en de boel wilt weggooien) zie je hele, hele kleine wormpjes. Je ziet het waarschijnlijk het eerst doordat er kleine velletjes op het meel liggen. Geduld…. geduld…. geduld is ‘the key’.

28

De wormen vervellen een paar keer en op een zeker moment heb je zelf je eigen heerlijke dikke meelwormen gekweekt en zijn ze klaar voor humane consumptie. Een deel kan je gaan bereiden. In de bijlage staan een aantal heerlijke recepten met deze wormen. Meelwormen bereiden Spoel de meelwormen af met lauwwarm water. Laat ze goed uitlekken en leg ze een nachtje in de koelkast. Leg de meelwormen vervolgens een nachtje in de diepvries. Dit is de meest natuurlijke (en diervriendelijke) manier om ze te laten inslapen. Uit de diepvries kun je ze het beste nog even afspoelen om eventuele ontlastingsresten te verwijderen.

29

2.5 Insecten en het klimaat Insecten zijn levende beestjes en doen dus aan verbranding. Door verbranding van zuurstof en glucose ontstaat energie. Hierdoor kan het beestje bewegen. Even in formule: O2 + C6H12O6  energie + CO2 + H2O In de formule is dus te zien dat er naast energie ook CO2 ontstaat. Zoals al eerder is verteld is CO2 een broeikasgas en kan dus zorgen klimaatveranderingen. Het is natuurlijk belangrijk om te weten hoeveel CO2 insecten uitstoten. Als de insecten namelijk extreem veel CO2 uitstoten, kunnen ze nooit dienen als ons voedsel voor de toekomst. Wageningen Universiteit heeft pas geleden een groot onderzoek gedaan naar de uitstoot van CO2 bij insecten. De resultaten zijn te zien in de tabel hieronder. De CO2 productie is uitgerekend in gram per kilo lichaamsgewicht per dag. Soorten Rozenkever Meeltor Argentijnse kakkerlak Huiskrekel Europese sprinkhaan

CO2 productie (per kg lichaamsgewicht per dag) 50 gram 61 gram 19 gram 68 gram 110 gram

In de tabel is te zien dat insecten dus net als alle andere levende organismen (behalve planten) CO2 uitstoten. Maar deze getallen zeggen ons op het eerste gezicht niet zo veel, we weten nog steeds niet of dit veel is. De getallen lijken op het eerste oog best hoog te liggen. Maar om de gemiddelde uitstoot van een sprinkhaan per dag te berekenen moet je het vermenigvuldigen met het lichaamsgewicht. Het lichaamsgewicht van een sprinkhaan is gemiddeld 3 gram = 0,003 kilogram. De uitstoot van een sprinkhaan per dag is dus: 110 x 0,003 = 0,33 gram. Nu zegt ook dit nog niet zo veel, maar je kunt het vergelijken met een mens die per dag ongeveer 900 gram CO2 uitademt. Hopelijk is nu wel duidelijk dat insecten niet veel CO2 uitstoten en dus ook niet veel bijdragen aan de klimaatveranderingen. Er zijn echter ook nog andere broeikasgassen die belangrijk zijn als we kijken naar het versterkt broeikaseffect. De belangrijkste andere broeikasgassen zijn: methaan (CH4), lachgas (N2O), ammonia (NH3). Wageningen Universiteit heeft ook onderzoek gedaan naar de uitstoot van insecten van deze broeikasgassen. De resultaten zijn te zien in de tabel hieronder: Soorten Rozenkever Meeltor Argentijnse kakkerlak Huiskrekel Europese sprinkhaan

CH4 (per kg per dag) 0,016 gram 0,00 gram 0,08 gram 0,00 gram 0,00 gram

N2O (per kg per dag) 0,0 milligram 1,5 milligram 0,3 milligram 0,1 milligram 8,0 milligram

NH3 (per kg per dag) 0,1 milligram 0,0 milligram 3,0 milligram 5,4 milligram 5,4 milligram

Ook bij deze resultaten wordt duidelijk dat de uitstoot van broeikasgassen door insecten minimaal is. Er wordt bijvoorbeeld door de meeste insecten geen methaan uitgestoten. Het is wel opvallend dat er per insectensoort toch wel veel verschillen zijn. In het volgende hoofdstuk zullen deze resultaten vergeleken worden met ons vertrouwd rundvlees. Daarna kunnen we concluderen of insectenvlees een goed alternatief is voor rundvlees.

30

Samenvatting hoofdstuk 2 Voordat we naar ons eigen onderzoek gaan, zetten we voor u nog even de informatie uit dit hoofdstuk op een rijtje. Insecten behoren tot de geleedpotigen en beschikken over een hard, uitwendig skelet. Insecten verschillen van de andere geleedpotigen omdat ze maar zes poten hebben. De meeste insecten hebben ook vleugels, waarmee ze aan gevaren kunnen ontsnappen. Er bestaan miljoenen insecten op de wereld. Redelijk veel daarvan zijn giftig om zich te beschermen tegen vijanden. De niet-giftige insecten zijn echter prima voor de menselijke consumptie. Er bestaan zo’n 1400 eetbare insecten waarvan sprinkhanen en meelwormen de bekendste zijn. Wageningen Universiteit heeft een lange lijst van 52 pagina ’s opgesteld met alle eetbare insecten. Insecten zijn zeer rijk aan voedingsstoffen. Insecten staan vooral bekend om de grote hoeveelheid eiwitten die ze bevatten. Deze eiwitten zijn een belangrijke bouwstof voor het menselijk lichaam. Daarnaast bevatten insecten ook andere voedingsstoffen zoals koolhydraten, vetten, calcium, ijzer en vitaminen. In Nederland staan verschillende insectenkweekbedrijven, die gekeurd zijn door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Daarnaast is er de Nederlandse organisatie Venik, die insectenkwekers in Nederland wil verenigen. Insecten eten allerlei plantaardig materiaal, maar er zijn strenge gezondheidsregels voor insecten die bedoeld zijn voor de menselijke consumptie. Deze insecten mogen bijvoorbeeld geen planten eten die bestrijd zijn met pesticiden, omdat deze schadelijk kunnen zijn voor de mens. Er wordt gekeken op welk voedsel de insecten het beste groeien. Om insecten te kweken is niet vele ruimte nodig. Insecten lopen met z’n allen in één bak en kruipen gewoon over elkaar heen. Insecten zijn levende beestjes en doen dus aan verbranding. Bij de verbranding ontstaat als reactieproduct CO2. In hoofdstuk 2.5 is in tabel 1 te zien hoeveel CO2 insecten uitstoten. Door de insecten te vergelijken met de mens wordt wel duidelijk dat insecten extreem weinig CO2 uitstoten. Dit komt vooral omdat ze klein zijn en zichzelf niet warm hoeven te houden, omdat ze koudbloedig zijn. Daarnaast zijn er nog een aantal andere belangrijke broeikasgassen. Er zijn maar weinig insecten die methaan uitstoten, omdat dit niet ontstaat tijdens het verteringsproces van insecten. Lachgas (N2O) en ammoniak (NH3) worden wel geproduceerd maar in zeer kleine hoeveelheden.

31

Hoofdstuk 3: Rundvlees of insecten? Genoeg basis informatie nu, we kunnen beginnen aan ons onderzoek. Zijn insecten een geschikte vervanger van rundvlees? Er zijn zeer veel verschillende insecten en de verschillen tussen de insecten zijn zo groot, dat we ze niet allemaal kunnen vergelijken met een vleeskoe. Daarom hebben we ervoor gekozen om alleen de Locusta Migratoria (Europese treksprinkhaan) te vergelijken met de vleeskoe. We hebben voor deze sprinkhaan gekozen omdat een bekende eetbare insect in Nederland is. We vergelijken de Locusta Migratoria en de vleeskoe op de volgende punten: 1. De voedingswaarde 2. De voedingsconversie. Welk dier zet de voeding efficiënter om? 3. De uitstoot van broeikasgassen gedurende hun leven. Stoot de koe meer broeikasgassen uit of de sprinkhaan? 4. Uitstoot broeikasgassen bij de productie (van het vlees) 5. Hoeveelheid ruimte die nodig is voor het houden van de dieren 6. Ziektes Bij sommige deelhoofdstukken hebben wij ervoor gekozen om 70000 sprinkhanen te vergelijken met één vleeskoe. Dit hebben wij gedaan omdat de 70000 insecten voor dezelfde hoeveelheid eetbaar gewicht zorgen als één vleeskoe. Hiermee kunnen we de sprinkhaan en de koe dus weer eerlijk vergelijken. Daarna gaan we even kijken in welke landen er al insecten worden gegeten. Je weet het misschien nog niet maar ook in Nederland eet iedereen al vaak (per ongeluk) insecten. We willen iedereen namelijk laten zien dat dit in sommige landen heel normaal is.

Insecten en spinnen eten in je slaap?! Is het waar dat we in onze slaap insecten c.q. spinnen eten? Nog zo’n vraag die we vaak te horen krijgen! Dus voor de duidelijkheid even het complete verhaal…. Spinnen of insecten eten tijdens je slaap is een broodjeaap verhaal, omdat spinnen koudbloedig zijn en warmte kunnen aanvoelen met hun zintuigen is het dus niet aantrekkelijk voor een spinnetje / insect om in een mensen mond te kruipen. Het is dus niet waar!!! MAAR er zijn ook theorieën die dit broodje aap verhaal tot wel waar maken! Want in theorie kan het voorkomen dat je in je slaap bijvoorbeeld een spin verorberd maar niet in de mate zoals het verhaal te ronde gaat. Dit dient toch echt wat wat genuanceerd te worden. In theorie is de kans dat insecten zoals bijvoorbeeld spinnen in onze mond kruipen heel erg klein. Natuurlijk is mogelijk dat er kleine spinnetjes eieren leggen precies boven de plek waar jij je bed hebt staan. Als de eieren van deze spin dan uitkomen, dan zouden de kleine baby spinnetjes naar beneden kunnen vallen en als jij dan ook nog toevallig net je mond open hebt staan dan zou deze in je longen terecht kunnen komen. Deze hoest je hoogstwaarschijnlijk gedurende de nacht of de dag erop gewoon weer uit. Naar schatting eet elke Nederlander dus wel eens een spin (waarschijnlijk zo’n 1 tot 5 per jaar). Maar dan dus niet alleen op bovenstaande manier…

Bron: duurzaaminsecteneten.nl, 30 november 2012

32

3.1.1 Voedingswaarde De voedingswaarde van insecten verschilt erg. Dit is niet alleen omdat er veel verschillende soorten insecten zijn, maar ook binnen eenzelfde soort kunnen de verschillen groot zijn. De voedingswaardes kunnen verschillen door de ontwikkelingsfase van de insecten. Sommige insecten ondergaan bijvoorbeeld een grote metamorfose in hun leven. Een rups bevat niet dezelfde voedingsstoffen als een vlinder (terwijl het toch dezelfde soort is). Daarnaast kan de voedingswaarde ook verschillen door het voedsel dat de insecten te eten krijgen, de verzorging en de verwerkingsmethode (drogen, koken, frituren). De belangrijkste stoffen waaruit insecten bestaan zijn: energie, eiwitten, vetzuren, vezels, mineralen en vitaminen. In dit hoofdstuk vergelijken wij de voedingsstoffen in insecten met de voedingsstoffen in koeien. Energie Om al onze lichaamsprocessen draaiende te houden is brandstof nodig (zonder benzine loopt de motor niet). Wij verbruiken dus constant energie en dat zal moeten worden aangevuld. De enige manier om onze energie aan te vullen is via het voedsel. Koolhydraten, vetten en eiwitten uit ons voedsel zijn de belangrijkste energieleverende stoffen (brandstof). Ze bevatten chemisch gebonden energie die in ons lichaam vrijkomt bij de verbranding. Het ene voedsel levert meer energie dan het andere. In het lichaam worden de voedingsstoffen afgebroken tijdens de spijsvertering. De hoeveelheid energie die tijdens het verteringsproces vrijkomt, wordt uitgedrukt in kilocalorieën. De Europese treksprinkhaan (Locusta Migratoria) bevat 179 kcal per 100 gram gewicht. Ons lekkere biefstukje bevat 127 kcal per 100 gram gewicht. Soort: Aantal kilocalorieën per 100 gram gewicht Sprinkhaan 179 Koe 127 Natuurlijk verschilt bij insecten het aantal kilocalorieën wel per soort en zelfs in dezelfde soort kan het verschillen. Wij hebben gekozen om deze sprinkhanensoort te vergelijken omdat deze goed te eten is en het meest voorkomt in Nederland. De ene insectensoort zal dus meer energie bevatten dan de koe, maar de andere insectensoort zal minder energie bevatten. De sprinkhaan bevat iets meer energie. Maar over het algemeen kunnen we zeggen dat insecten genoeg energie bevatten om het koeienvlees te kunnen vervangen. Eiwitten: Dierlijke eiwitten zitten alleen in vlees. Zoals te zien is bevat beef 1926 procent eiwitten. Tot nu toe is dit de beste eiwitbron die er is. We zien echter ook in de grafiek dat de insecten ook goed scoren. Zoals bekend zijn de verschillen groot. Onze locusta migratoria bevat 13-28 procent eiwitten. Het verschil is groter, maar de gemiddeldes komen redelijk overeen. De insecten zijn dus geschikte eiwitvervangers. Bron: Edible insects: pagina 69

33

Aminozuren: Ons lichaam heeft voor het maken van de eiwitten alle 22 aminozuren nodig. Van deze 22 aminozuren kan het lichaam er namelijk maar 13 zelf maken, de andere 9 moet je binnenkrijgen via je voedsel. Deze 9 aminozuren worden de essentiële aminozuren genoemd. Sommige niet-essentiële aminozuren worden gemaakt uit de essentiële aminozuren. Bij een tekort aan de essentiële aminozuren zal dus ook een tekort aan de niet-essentiële ontstaan. Het lichaam kan de aminozuren niet opslaan, overschotten aan aminozuren worden via de urine uitgescheiden, gebruikt als energiebron, of omgezet tot andere lichaamsproducten. Eiwitten functioneren wel als opslag voor aminozuren, maar alleen als ze hun eigen functie niet meer kunnen vervullen. Spieren bestaan voor een groot deel uit eiwit. Bij een ernstig voedselgebrek zullen de spieren afgebroken worden en omgezet worden in eiwitten die van belang zijn voor de overleving. Essentiële aminozuren moeten we dus uit de voeding binnenkrijgen. Bij een gebrek aan een essentieel aminozuur kan een eiwit niet meer gemaakt worden. Het is dan ook belangrijk om van alle essentiële aminozuren genoeg binnen te krijgen. Gelukkig zijn er voedingsstoffen die deze essentiële aminozuren bevatten. De belangrijkste bron van aminozuren is (koeien)vlees. Insecten bevatten echter ook de meeste van deze aminozuren en zouden daarom een goede vervanger kunnen zijn. Vetpercentage: Het vetpercentage in insecten ligt vaak lager en de samenstelling is meestal gunstiger. Dit betekent dat er veel onverzadigde vetten in zitten. Verzadigde vetten zorgen ervoor dat het cholesterol gehalte van het bloed toeneemt. Dit zorgt voor een grotere kans op hart- en vaatziekten. Daarentegen zorgen onverzadigde vetten voor gunstige gezondheidseffecten. Ze verlagen het cholesterolgehalte in het bloed en zorgen er dus voor dat de kans op hart- en vaatziekten verlaagt wordt. Vetsamenstelling in de sprinkhanen (dus ook de locusta migratoria) - Palmitinezuur – 28 % = verzadigd - Linolzuur – 46% = onverzadigd - Alpha-linolzuur – 16% = onverzadigd Totaal: 28% verzadigd tegenover 62% onverzadigd Bron: edible insects pagina 72 Vetsamenstelling rundvlees: - 48% verzadigde vetzuren - 52% onverzadigde vetzuren Dit betekent dus dat insecten meer onverzadigde vetzuren bevatten en daarmee gezonder zijn. Daarnaast bevatten ze ook nog een kleiner percentage aan vetten. Dus voor mensen die willen afvallen zouden insecten een goed dieet zijn. Mineralen: Mineralen spelen een zeer belangrijke rol in biologische gesprekken. De meeste eetbare insecten hebben een even grote of hogere percentage ijzer dan rundvlees. Eetbare insecten zijn dus een uitstekende bron voor ijzer. Als mensen dagelijks insecten zouden eten, zou het aantal mensen met bloedarmoede in ontwikkelingslanden kunnen dalen. In ontwikkelingslanden heeft een op de twee zwangere vrouwen en veertig procent van de kinderen bloedarmoede. Dit kan veroorzaakt worden door een laag percentage ijzer in het bloed. Door insecten te eten met een hoog ijzerpercentage, kan dit dus verminderd worden.

34

Zink kan een ander gezondheidsprobleem veroorzaken. Zinktekort kan onder andere leiden tot groeivertraging. Er wordt beweerd dat insecten een goede bron van zink zijn. Vlees bevat deze mineralen ook, maar in mindere mate. Vitaminen: Vitaminen zijn onder andere belangrijk voor het immuunsysteem. Insecten zijn rijk aan vitamines, ze bevatten onder andere de vitaminen: B1, B2, B12. Dit betekent dus dat insecten zeer rijk zijn aan vitamine B. Daarnaast bevatten ze ook vitaminen A en E. Vlees bevat deze vitaminen ook, maar vlees bevat ook vitamine D. Het aantal vitaminen komt dus redelijk overeen. Interessant feitje: Een normaal stukje rundvlees (biefstuk) bevat twintig procent eiwitten. - Een aanbevolen hoeveelheid vlees bij het avondeten = 100 gram - Dus daar zitten 20 gram eiwitten in - In een sprinkhaan zit 0,6 gram eiwit (20% van de 3 gram) - Dus er zijn voor de aanbevolen hoeveelheid eiwitten op een dag 33 sprinkhanen nodig

35

3.1.2 Voedingsconversie Voedingsconversie vleesstieren Een vleesstier neemt in 565 dagen toe in gewicht van 50 kilogram naar 700 kilogram. Op een gewicht van 700 kilogram wordt de stier geslacht. Het slachtgewicht van de stier is dan 520 kilogram. Dit is het gewicht aan vlees wat de boer kan verkopen. 40% hiervan kan gebruikt worden voor de consumptie van mensen.10 Dit is dus 520/100 * 40 = 208 kilogram vlees. De stier eet in zijn leven het volgende: - Aardappel snippers: 2190 kilogram - Snijmaïs: 1760 kilogram - Stierenkernbrok: 575 kilogram - Eiwitrijke brok: 500 kilogram ----------------------- + Totaal: 5025 kilogram

36

Een vleesstier eet in zijn leven dus 5025 kilogram voer. Dit zorgt uiteindelijk voor 208 kilogram vlees wat geschikt is voor menselijke consumptie. Dit is: 208/5025 * 100 = 4,1 procent van het voer. DUS: voor 1 kilo biefstuk is 25 kilo voer nodig geweest. “In een artikel over het eten van insecten (‘Wen er vast maar aan’) in NRC Handelsblad van 16 april zegt Arnold van Huis, hoogleraar Entomologie aan de Wageningen Universiteit: Om 1 kilo biefstuk te maken, is ongeveer 25 kilo voer nodig.” 11 Tabel: voedsel koe  5025 kilogram Voedingsconversie insecten Het is voor ons onmogelijk om zo’n zelfde berekening te doen over deze omzettingsfactor bij insecten. Bron: Edible insects Wageningen  voor 1 kilogram insectenvlees is 1,7 kilogram voer nodig.12 1000 gram / 3 gram (per sprinkhaan) = 333 insecten 1700 gram/ 333 sprinkhanen = 5,11 gram voedsel per sprinkhaan Om het eerlijk te vergelijken met de koe nemen we 70000 sprinkhanen  5,11 gram * 70000 = 357.357 gram = 357,36 kilogram

Omzettingsfactor / voedingsconversie Totale hoeveelheid voeding nodig

10

Sprinkhaan Voor 1 kilogram vlees is 1,7 kilogram voer nodig. 70000 sprinkhanen: 357,36 kilogram voer

Koe Voor 1 kilogram vlees is 25 kilogram voer nodig 5025 kilogram voer

KWIN-V: 2012-2013 (licentie Flynth). Paragraaf 3: Luxe vleesstieren ‘Voor 1 kilo biefstuk is 25 kilo voer nodig, www.nrcnext.nl, Arnold van Huis, 16 april 2012 12 Edible insects Wageningen 11

3.1.3 Broeikasgasuitstoot organisme Gewicht Eetbaar gewicht Tijd dat ze leven

1 sprinkhaan 3 gram 3 gram 4 weken, tot volwassen

Eiwitten

20 % = 0,6 gram WU Edible insects Pagina 69

CO2-uitstoot

Sprinkhanen stoten 110 gram/ kg BM/dag aan CO2 uit. Gemiddeld gewicht over het hele levenleven: 2 gram 110 gram x 0,002 kg x 28 = 6,16 gram Greenhouse Gas WU (Tabel 2) Sprinkhanen stoten 8,0 mg/kg BM/dag aan N2O uit. 8 x 0,002 x 28 = 0,448 milligram = 4,48 x 10-4 gram N2O CO2 eq: 0,448 x 298 = 133,5 milligram = 0,1335 gram CO2 uitstoot Sprinkhanen stoten 0,00 gram CH4 uit 0,00 x 24 = 0,00 gram CO2 eq. Greenhouse Gas WU (Tabel 3)

N2O-uitstoot (298x sterker dan CO2)

CH4-uitstoot (24x sterker dan CO2)

70000 sprinkhanen 210000 gram 210000 gram elk 4 weken, tot volwassen 0,6 x 70000 gram = 42000 gram WU Edible insects pagina 69 6,16 x 70000 = 431200 gram

0,1335 x 70000 = 9345 gram CO2 eq

70000x 0,00 = 0,00 gram CO2 eq.

Totale uitstoot in CO2 eq.

6,16 + 0,1335 + 0,00 = 6,2935 gram CO2 eq.

431200 + 9345 + 0,00 = 440545 gram CO2 eq.

NH3-uitstoot Geen broeikasgas  zure regen

Sprinkhanen stoten 5,4 mg/kg BM/dag aan NH3 uit. 5,4 x 0,02 x 28 = 3,024 mg NH3 = 0,003024 gram NH3

0,003024 x 70000 = 211,68 gram NH3.

1 vleeskoe 520000 gram 210000 gram 565 dagen 20% = 42000 gram WU Edible insects pagina 69

37

Koeien stoten 5,3 gram/kg BM/dag aan CO2 uit. Gemiddeld gewicht = (50 + 700)/ 2 = 375 kg 5,3 x 375 x 565 = 1122937,5 gram Greenhouse Gas WU (tabel 2) WU: Niet beschikbaar

Koeien stoten 0,239 g/kg BM/dag aan CH4 uit. 0,239 x 375 x 565 = 50638,125 gram CH4 50638,125 x 24 = 1215315 gram CO2 eq. Greenhouse Gas WU tabel 3 1122937,5 + 1215315 = 2338252,5 gram CO2 eq. Dit getal kan nog hoger worden omdat de N2O uitstoot van koeien niet bekend was bij het onderzoek van WU. Koeien stoten gemiddeld 92 mg/ kg BM/dag aan NH3 uit. ((14+170)/ 2) 92 x 375 x 565 = 19492500 mg NH3 = 19492,5 gram NH3

Wij hebben het gemiddelde gebruikt van de resultaten van het onderzoek van Wageningen Universiteit.13 CO2 equivalent is de omzetting van andere broeikassen in CO2. Zo kunnen we de broeikasgasuitstoot eerlijker en makkelijker vergelijken. Het is namelijk zo dat CH4 bijvoorbeeld een broeikasgas is dat 24 keer sterker is als CO2. NO2 is 298 keer sterker als CO2. 14 Tabel 2 van onderzoek Wageningen Universiteit CO2 production (average +- standard deviation) per kilogram of bodymass, per day, per kg of mass gain and average daily gain for five insect species, pigs and beef cattle

38

Tabel 3 van onderzoek Wageningen Universiteit CH4, N2O, CO2 eq., and NH3 production (average +- standard deviation, per kilogram of bodymass per day for five insect species, pigs and beef cattle

13

Wageningen Universiteit - An exploration on Greenhouse Gas and Ammonia Production by Insect Species Suitable for Animal or Human Consumption. 14 Wageningen Universiteit - An exploration on Greenhouse Gas and Ammonia Production by Insect Species Suitable for Animal or Human Consumption.

Tabel 6.3: Edible insects onderzoek Wageningen Universiteit. Eiwitpercentage insecten en vlees

39

Bron: FAO

Totale conclusie: Eetbaar gewicht (gram) CO2 uitstoot (gram) N2O uitstoot, in CO2 eq. (gram) CH4 uitstoot, in CO2 eq. (gram) Totale CO2 equivalent (gram) NH3 uitstoot (gram)

70000 sprinkhanen 210000 431200 9345 0,00 440545 211,68

1 vleeskoe 210000 1122937,5 Niet beschikbaar bij WU 1215315 2338252,5 19492,5

De 70000 sprinkhanen zorgen voor dezelfde hoeveelheid eetbaar gewicht als één vleeskoe. Het blijkt echter dat ze veel minder CO2 equivalent uitstoten. Ook de NH3 (ammoniak) uitstoot bij de insecten is vele malen minder.

Hoofdstuk 3.1.4 Uitstoot broeikasgassen bij productie

40

Bij de productie van koeienvlees en insectenvlees wordt CO2 uitgestoten. De hoeveelheid waarin dit gebeurt kan verschillen. Bij de productie van koeienvlees worden broeikasgassen uitgestoten bij het vervoer (4x), bij het bewerken van het land voor veevoer, in de fabriek voor de verwerking en de koe stoot zelf ook broeikasgassen uit (bv. methaan). Bij de productie van insecten worden broeikasgassen uitgestoten bij het vervoer (3 of 4 keer, ligt aan verwerkingsplek, kwekerij of fabriek), bij het bewerken van het land voor voer voor insecten, bewerken van het voedsel in de fabriek. Het komt er dus op neer dat bij zowel de productie van rundvlees als bij de productie van insectenvlees CO2 wordt uitgestoten. De hoeveelheid is bij ons niet bekend, omdat de hoeveelheden altijd kunnen verschillen. Ze zijn bijvoorbeeld afhankelijk van de transportafstanden, het soort brandstoffen dat gebruikt wordt en de soort machines die nodig zijn tijdens de productie van het vlees.

41

3.1.5 Leef- en bewegingsruimte De behoefte van bewegingsvrijheid van een sprinkhaan en een koe verschillen nogal. Dit heeft natuurlijk te maken met de afmetingen van de organismen waarover we spreken. We vergelijken sprinkhanen met één koe. Een koe is een warmbloedig dier. Dit betekent dat hij zijn lichaamstemperatuur op een bepaald niveau moet houden. De warmte die hiervoor nodig is, komt vrij bij de verbranding van voedsel in het verteringsstelsel. Maar de koe kan zichzelf ook warm houden door het verbranden van stoffen in de spieren. Hiervoor is beweging nodig. En de koe kan pas bewegen als hij een bepaalde bewegingsruimte heeft. Laten we zeggen dat het oppervlak van die ruimte 100 vierkante meter bedraagt, dat ligt net op het randje misschien voor het diervriendelijk fokken van een vleeskoe. De koe moet vrij kunnen rondlopen, maar ook genoeg te grazen kunnen hebben. Als hij op een klein stukje grond moet leven en veel gras eet, zoals koeien dat doen, krijgt het gras bijna geen kans om te groeien. Een koe is sowieso al een veel groter dier dan een sprinkhaan en heeft daarom meer ruimte nodig om te staan en liggen dan een sprinkhaan, en dus ook om te bewegen. Een sprinkhaan is daarentegen koudbloedig en hoeft zijn lichaamstemperatuur dus niet constant te houden. De sprinkhaan hoeft niet te bewegen om warm te blijven, maar beweegt alleen om zich te verplaatsen. Omdat sprinkhanen, maar ook insecten over het algemeen, weinig beweging nodig hebben kunnen ze heel dicht op elkaar leven. Zeker sprinkhanen staan om hun plagen bekend in het wild. Het zijn echte ‘kuddedieren’. Sprinkhanen worden tijdens de kweek in speciale bakken gehouden. Het aantal sprinkhanen in een bak verschilt, omdat dat aantal afhangt van de afmetingen van de bak.

3.1.6 Ziektes De afgelopen jaren heeft de intensieve veeteelt te maken gehad met veel (op de mens overdraagbare) ziektes zoals BSE, Q-koorts, varkenspest etc. Insecten brengen minder ziektes over op mensen dan vleeskoeien. Dit komt omdat het DNA van insecten te veel verschilt van het menselijk DNA. Ziektes die bij insecten voorkomen kunnen dus niet overgebracht worden op mensen en insectenvlees is dus veiliger. Daarnaast zorgt het grootschalige gebruik van antibiotica en groeihormonen tijdens de productie van rundvlees voor steeds meer problemen. Er worden dus terecht steeds meer eisen gesteld aan de veeteelt, zodat de diervriendelijkheid en gezondheid voor mens en dier gewaarborgd blijft. Insecten zijn in dat opzicht zeer geschikt om op grote schaal te produceren. Ze kunnen gekweekt worden in ‘gesloten’ systemen. Ook hierdoor is het risico op ziektes zeer klein. Het gebruik van antibiotica maar ook het gebruik van groeihormonen zal voor de kweek van insecten niet nodig zijn.

42

3.2 Alles op een rijtje! We hebben het alleen over de eetbare gedeeltes van de dieren. Bij de koe is dat 30/40% van het gewicht en bij de sprinkhanen is dat ongeveer alles.

Sprinkhanen

Koe

Energie Eiwitten Aminozuren Verzadigde vetzuren Onverzadigde vetzuren IJzer Zink Vitaminen

Veel verschillen per soort en binnen soorten 179 kilocalorieën per 100 gram 13-28 procent Essentiële aminozuren 28 procent 62 procent Heel veel Redelijk veel A, B1, B2, B12, E

Altijd ongeveer dezelfde hoeveelheid voedingsstoffen 127 kilocalorieën per 100 gram 19-26 procent Essentiële aminozuren 48 procent 52 procent Veel Weinig A, B1, B2, B12, C, D, E

Omzettingsfactor voeding naar vlees Totale hoeveelheid voer nodig om gegeten te kunnen worden

Voor 1 kilogram vlees is 1,7 kilogram voer nodig 70000 sprinkhanen: 357,36 kilogram voer

Voor 1 kilogram vlees is 25 kilogram voer nodig. 1 koe: 5025 kilogram voer nodig

Eetbaar gewicht (kg) CO2 uitstoot (kg) N2O uitstoot, in CO2 eq. (kg) CH4 uitstoot, in CO2 eq. (kg) Totale CO2 equivalent (kg) NH3 uitstoot (kg)

70000 sprinkhanen 210 431 9,3 0,00 440,5 0,21

1 koe 210 1123 Niet beschikbaar bij WU 1215 2338 19,5

Aantal keren vervoer voordat het product in de winkel ligt CO2 uitstoot voor bewerking land voor voeding dieren CO2 uitstoot door fabriek/ kwekerij voor verwerking

3 of 4 keer

4 keer

Ja

Ja

Ja

Ja

Warmbloedig/ koudbloedig Leefruimte/ bewegingsruimte

Koudbloedig Weinig

Warmbloedig Veel

Ziektes die op mens overgedragen kunnen worden Antibiotica Groeihormonen

Weinig

Veel

Nee Nee

Ja Ja

Voedingsstoffen

43

3.3 Waar insecten al gegeten worden Tachtig procent van de wereldbevolking eet al bewust insecten. In maar liefst 98 landen staan de kriebelige beestjes gewoon op het menu! Wij, hier in Nederland, zien insecten als de vernietigers van gewassen in plaats van een bron van voedsel. Terwijl de insecten in veel culturen, vooral in Afrika, Azië en Zuid-Amerika, een belangrijke bron van eiwitten zijn. Hieronder staan een paar landen, waar al insecten gegeten worden: Thailand: De inwoners van Thailand zijn bekend met het eten van insecten. De gefrituurde insecten worden vaak geserveerd met bier. Aanvankelijk werden de beestjes alleen gegeten in de Noordelijke provincies zoals Isan, maar nu ook regelmatig in grote steden als Bankok. De meest populaire snack van het land is een gefrituurde krekel gekruid met een soort sojasaus en peper. Andere favorieten zijn sprinkhaan, houtworm, bamboe worm en Maeng Da (een 8,9 centimeter lange waterkever). Ghana: De Europeanen beschouwen termieten normaal als een vervelende en dure huishoudelijke pest. Maar Ghanezen zien ze als een heerlijke en voedzame snack. In Ghana is het eten van insecten niet alleen voor plezier, het is een middel om te overleven. Andere soorten zijn amper te vinden in de voorjaars maanden. Gelukkig dwingen de zware regens de gevleugelde termieten om onderdak te zoeken in hun huizen. De termieten zijn rijk aan eiwitten en vetten. De insecten kunnen gebakken, geroosterd en zelfs gemalen worden tot meel. Mexico: Insecten zijn eeuwenlang een hoofdbestanddeel geweest in de Mexicaanse keuken. De Frans gebakken rupsen zorgen voor het knapperen en de mieren eieren worden geserveerd met boter. Chocolade bedekte sprinkhanen en met snoep bedekte wormen zorgen ervoor dat de Mexicanen hun dagelijkse hoeveelheid eiwitten binnen krijgen. China: Europeanen zien insecten soms als een mislukking van de natuur, maar in China zijn het echte lekkernijen. Chinese burgers eten allerlei verschillende soorten insecten. De specifieke restaurants van het land dienen vaak de larven van de insecten op. De Chinese fijnproevers genieten vooral van geroosterde bijen larven en gebakken zijderupsmot larven. Deze zijn beide rijk aan voedingsstoffen zoals koper, ijzer, thiamine en zink. Wanneer het winter wordt, kunnen de Chinezen zich warm houden met een dampende kom mierensoep. Brazilië: De Chinezen zijn niet de enige mensen die graag mieren eten, ook in Brazilië houden ze er van. Mieren werden ooit alleen gegeten door de armere bevolking, maar nu doet iedereen mee aan de traditie. Elk jaar in oktober en november komen er enorme gevleugeld mieren uit de aarde omhoog. Dit zorgt voor grote vreugde bij de bewoners van Silveiras, een klein stadje in het zuidwesten van Brazilië. Hier worden de mieren verzameld, de vleugels worden verwijderd en de mieren worden in chocolade gedompeld. Een heerlijke lekkernij! Australië: Veel van de Australische inheemse culturen eten insecten voor de eiwitten. Deze trend is hier helaas nog niet aangeslagen in de grote steden.

44

Japan: Eeuwenlang zijn de insecten een hoofdbestanddeel geweest in de Japanse keuken. Tijdens de economische crisis waren de insecten zelfs het belangrijkste middel om te overleven voor de plattelandsbevolking. Vandaag de dag staan er dan ook nog veel insecten op het menu in Japan. In al deze landen worden dus al insecten gegeten. Hier in Nederland vinden de meeste mensen het echter maar vies en slijmerig. Maar ook jij eet al insecten! Kijk maar eens naar het volgende schema:

45

Dus nog los van die ene vlieg die in je bord soep belandt, zijn er behoorlijk wat insectendeeltjes vermalen door ons voorverpakte voedsel. Wij eten per jaar zo’n vijfhonderd gram insecten die in bewerkt voedsel zitten. En dat is heel normaal! Er zijn zelfs afspraken gemaakt met de levensmiddelenindustrie over de hoeveelheid insectendeeltjes die een bepaald product mag bevatten. Het is namelijk gewoon vrijwel onmogelijk om alle insecten te verwijderen uit het fruit en de groenten. Als voorbeeld mogen de onderstaande producten volgens de richtlijnen van de Verenigde Staten insecten bevatten: -

Diepvriesbroccoli  60 bladluizen 200 gram tomatenketchup  3 fruitvlieglarven 25 gram kerriepoeder  100 insectenfragmenten Blikje 100 gram paddenstoelen  74 mijten 1 ons vijgenpasta  13 insectenhoofdjes 1 ons rozijnen  34 fruitvliegjes

De voorgaande producten bevatten insecten, maar dat is omdat het niet anders kan. Wij eten echter ook producten waar bewust gebruik is gemaakt van insecten. Ook in onze plaatselijke supermarkt ligt voedsel, dat bewust van insecten gemaakt is. Je wel eens afgevraagd hoe roze koeken zo mooi roze komen? Nou, deze kleurstof wordt gemaakt van schildluizen die leven op cactussen in Peru en inmiddels worden gekweekt op bijvoorbeeld Lanzarote. Deze insecten kosten 30 euro per honderd gram! Daarmee zijn ze meer waard dan goud, dat maar zo’n 25 euro per gram oplevert. Goede handel dus! En niet alleen roze koeken worden gemaakt van luizen, wat dacht je van rode M&M’s en aardbeienyoghurt en milkshakes? Durf nu maar eens te zeggen dat luizen niet lekker zijn.. Iedereen eet ze dus ongeveer elke dag, kijk maar in dit filmpje: http://www.youtube.com/watch?v=hEspdlI1RL0

Samenvatting hoofdstuk 3 Voordat we naar de conclusie kunnen gaan, hier even de resultaten van onze vergelijking: Sprinkhanen en vleeskoeien bevatten beiden dezelfde voedingsstoffen, maar in een andere hoeveelheden. - Rundvlees en sprinkhanenvlees bevatten beiden essentiële aminozuren, maar rundvlees bevat gemiddeld iets meer eiwitten. - Sprinkhanen bevatten minder verzadigde vetzuren en meer onverzadigde vetzuren dan rundvlees. Dit is positief, want onverzadigde vetzuren zijn veel gezonder voor het menselijk lichaam. - Sprinkhanenvlees bevatten meer ijzer en zink dan rundvlees. Dit is vooral positief voor arme landen waar een vleestekort is, maar wel insecten gegeten worden, omdat ijzer ziektes als bloedarmoede kunnen voorkomen. - Rundvlees bevat meer verschillende vitaminen, maar de allerbelangrijkste vitamine bevatten zowel rundvlees als sprinkhanenvlees: B12. Daarnaast hebben sprinkhanen minder voer nodig om dezelfde hoeveelheid vlees te produceren dan vleeskoeien. Dit komt omdat de omzettingsfactor van voer naar vlees bij sprinkhanen veel gunstiger is. Voor 1 kilo sprinkhanenvlees is 1,7 kilo voer nodig, terwijl voor 1 kilo rundvlees 25 kilo voer nodig is. 70000 sprinkhanen zorgen voor dezelfde hoeveelheid eiwitten en stoten minder CO2, CH4 en NH3 uit dan één vleeskoe. De uitstoot van N2O bij vleeskoeien is niet bekend. Als we CH4 en N2O omrekenen naar CO2 equivalent, dan komen we uit dat 70000 sprinkhanen minder broeikasgassen uitstoten dan één vleeskoe. Bij de vleesproductie van sprinkhanen en vleeskoeien worden broeikasgassen uitgestoten. De hoeveelheid is niet bekend bij ons, maar als we ervan uitgaan dat de sprinkhanen worden verwerkt in de kwekerij, wordt er minder CO2 uitgestoten, omdat er minder vervoer nodig is. Koeien zijn warmbloedige dieren. Beweging is een manier voor hen om zich warm te houden, daarom hebben koeien veel ruimte nodig. Sprinkhanen zijn koudbloedig en hebben veel minder ruimte nodig. De sprinkhanen brengen veel minder ziektes over op mensen dan vleeskoeien. Dit komt omdat het DNA van insecten te veel verschilt van het DNA van mensen en omdat eetbare insecten in een meer gesloten productiesysteem worden gekweekt dan koeien worden gefokt. Daarnaast zijn er geen antibiotica en groeihormonen nodig bij de kweek van eetbare insecten en wel bij het fokken van vleeskoeien. Tot slot, tachtig procent van de wereldbevolking eet al bewust insecten. In maar liefst 98 landen staan de kriebelige beestjes gewoon op het menu! Wij, hier in Nederland, zien de insecten als vernietigers van gewassen in plaats van een voedselbron. Terwijl de insecten in culturen in Afrika, Azië en Zuid-Amerika een belangrijke eiwitbron zijn. In de volgende landen worden al veel insecten gegeten: Ghana, Thailand, Mexico, China, Australië, Brazilië en Japan. Maar naast die ene vlieg die in je bord soep belandt, zijn er behoorlijk wat insectendeeltjes vermalen door ons verpakte voedsel.

46

4.1 Conclusies De voeding van de wereldbevolking is op dit moment rundvlees, maar er is mogelijk een alternatief namelijk insectenvlees. Conclusie 1: Het is de hoogste tijd dat er een alternatief wordt gezocht voor rundvlees. Argumenten: - De wereldbevolking groeit enorm de laatste jaren en de welvaart stijgt wereldwijd. Dit zorgt ervoor dat nu ook mensen in opkomende landen als China veel vlees willen eten. Rundvlees is de meest gegeten vleessoort wereldwijd. Koeien hebben echter veel ruimte nodig en ze eten veel. Voor de verbouwing van het voer dat ze eten is ook veel ruimte nodig. Deze ruimte is er niet en daarom worden bossen gekapt. De gekapte bomen kunnen geen CO2 meer opnemen. Dat zorgt voor een stijging van het CO2-gehalte in de atmosfeer. De gevolgen hiervan staan uitgelegd in hoofdstuk 1.1- klimaatprobleem - Koeien zijn herkauwers en bij hun verteringsproces komen veel broeikasgassen vrij, zoals CO2, CH4, N2O. Deze broeikasgassen stijgen op en komen bij de dampkring terecht. Doordat de dampkring bestaat uit broeikasgassen wordt deze nu dikker. Er wordt meer warmte vastgehouden op aarde. Dit heet het versterkt broeikaseffect. Door het versterkt broeikaseffect treden klimaatsveranderingen en natuurrampen op. - Koeien stoten ook NH3 uit via de mest. Als dit in het grondwater komt, wordt het grondwater verontreinigd. NH3 is basisch, maar door oxidatie in de lucht wordt het omgezet tot salpeterzuur (HNO3). Dit is een sterk zuur dat goed oplost in water. Hierdoor verzuurt het grondwater en de bodem. Dit is slecht voor de vegetatie. Daarnaast zorgt teveel NH3 voor teveel aan voedingsstoffen in de bodem voor planten en bomen, omdat NH3 wordt omgezet in NO3-. Conclusie 2: Sprinkhanen zouden een goed alternatief kunnen zijn voor rundvlees. Onze vergelijking heeft zich alleen gericht op sprinkhanen. Daarom kunnen wij zeggen dat sprinkhanen een goed alternatief zijn voor rundvlees op gebied van voeding en klimaat. Wij hebben gekozen voor sprinkhanen omdat deze in Europa het meest gegeten worden. Het was namelijk onmogelijk om alle insecten te vergelijken met rundvlees omdat elk insect verschillend is. Argumenten: - Sprinkhanen bevatten grotendeels dezelfde voedingsstoffen als vleeskoeien, maar niet in dezelfde hoeveelheden.  Rundvlees en sprinkhanenvlees bevatten beiden essentiële aminozuren, maar rundvlees bevat gemiddeld iets eiwitten.  Sprinkhanen bevatten minder verzadigde vetzuren en meer onverzadigde vetzuren dan rundvlees. Dit is positief, want onverzadigde vetzuren zijn veel gezonder voor het menselijk lichaam.  Sprinkhanenvlees bevatten meer ijzer en zink dan rundvlees. Dit is vooral positief voor arme landen waar een vleestekort is, maar wel insecten gegeten worden, omdat ijzer ziektes als bloedarmoede kunnen voorkomen.  Rundvlees bevat meer verschillende vitaminen, maar de allerbelangrijkste vitamine bevatten zowel rundvlees als sprinkhanenvlees: B12. Sprinkhanen zijn dus voedzaam genoeg voor mensen. - Sprinkhanen hebben minder voer nodig om dezelfde hoeveelheid vlees te produceren dan vleeskoeien. Voor 1 kilo sprinkhanenvlees is 1,7 kilo voer nodig, terwijl voor 1 kilo rundvlees 25 kilo voer nodig is. De voedingsconversie bij sprinkhanen is dus voordeliger.

47

-

-

-

-

-

70000 sprinkhanen stoten minder CO2, CH4 en NH3 uit dan één vleeskoe. De uitstoot van N2O bij vleeskoeien is niet bekend. Als we CH4 en N2O omrekenen naar CO2 equivalent, dan komen we uit dat 70000 sprinkhanen minder broeikasgassen uitstoten dan één vleeskoe. Bij de vleesproductie van sprinkhanen en vleeskoeien worden broeikasgassen uitgestoten. De hoeveelheid is niet bekend bij ons, maar als we ervan uitgaan dat de sprinkhanen worden verwerkt in de kwekerij, wordt er minder CO2 uitgestoten, omdat er minder vervoer nodig is. Koeien zijn warmbloedige dieren. Beweging is een manier voor hen om zich warm te houden, daarom hebben koeien veel ruimte nodig. Sprinkhanen zijn koudbloedig en hebben veel minder ruimte nodig. De sprinkhanen brengen veel minder ziektes over op mensen dan vleeskoeien. Dit komt omdat het DNA van insecten te veel verschilt van het DNA van mensen en omdat eetbare insecten in een meer gesloten productiesysteem worden gekweekt dan koeien worden gefokt. Daarnaast zijn er geen antibiotica en groeihormonen nodig bij de kweek van eetbare insecten en wel bij het fokken van vleeskoeien. Tachtig procent van de wereldbevolking eet al bewust insecten. In maar liefst 98 landen staan de kriebelige beestjes gewoon op het menu! Wij, hier in Nederland, zien de insecten als vernietigers van gewassen in plaats van een voedselbron, terwijl de insecten in culturen in Afrika, Azië en Zuid-Amerika een belangrijke eiwitbron zijn. In de volgende landen worden al veel insecten gegeten: Ghana, Thailand, Mexico, China, Australië, Brazilië en Japan. Maar naast die ene vlieg die in je bord soep belandt, zijn er behoorlijk wat insectendeeltjes vermalen door ons verpakte voedsel. Dat bewijst wel dat het helemaal niet raar is om insecten te eten!

Natuurlijk is het niet alleen maar voordelig om over te gaan op insectenvlees. Er komen natuurlijk ook een aantal problemen bij kijken. - Het wordt waarschijnlijk lastig om mensen te overtuigen insectenvlees te laten eten in de rijkere landen van Europa waar ze gewend zijn vlees te eten. In deze rijkere landen zien mensen de insecten vooral als vernietigers van gewassen in plaats van een rijke voedselbron. Ze vinden het kriebelig ongedierte en zien zichzelf dit niet eten. Sommige wetenschappers zeggen dan ook dat insecten nooit het gewone vlees zouden kunnen vervangen, maar dit zal in de toekomst moeten blijken. - Er moeten redelijk veel sprinkhanen gegeten worden om dezelfde hoeveelheid eiwitten binnen te krijgen als een normaal stukje rundvlees. Wij hebben dit uitgerekend en wij komen uit op 30 sprinkhanen. Dit komt vooral omdat de sprinkhanen klein zijn en per stuk maar drie gram wegen. Dus qua voeding en klimaat zijn insecten zeker het voedsel van de toekomst, maar of ze ook geaccepteerd zullen worden door de mensen weten we niet.

48

Kritische noot bij conclusie 2: Er moet meer onderzoek komen op basis van gelijke uitgangspunten, omdat de onderzoeken op dit moment veel verschillende resultaten geven. Argumenten: - Wij hebben van verschillende bronnen zeer verschillende feiten gevonden. We geven hier als voorbeeld het eiwitgehalte in sprinkhanen. o Wageningen Edible Insects boekje: Ongeveer 20% o Artikel in de krant (gebaseerd op onderzoek Wageningen Universiteit): 30-80% Coppens Diervoeding verwacht al over drie jaar mengvoer met insecten te verkopen, Insecten als belofte, door Tijmen van Zessen ‘Over de kweek van insecten presenteerde Wageningen UR recentelijk een haalbaarheidsstudie. Insecten bevatten een eiwitpercentage van dertig tot tachtig procent en zijn daarmee interessante eiwitvervangers in diervoeders.’ o Op internet hebben we hier nog meer uiteenlopende resultaten over gevonden. Op sommige sites stond vermeld dat de sprinkhanen 70% eiwitten bevatten en op andere sites stond weer 20% - Bij de koeien was het ook moeilijk om de juiste gegevens te vinden. Daar hadden vooral problemen omdat verschillende delen van de koe verschillende voedingsstoffen bevatten. Uiteindelijk hebben we er maar voor gekozen om ons eigen onderzoek te baseren op het onderzoek van Wageningen Universiteit (Edible insects). Daarom hebben we alle gegevens van dezelfde bron gehaald. Conclusie 3: Als we naast rundvlees alternatieven als insectenvlees gaan gebruiken, kunnen we de wereldbevolking blijven voeden. Argumenten: - De wereldbevolking groeit de laatste jaren extreem, dit is vooral zo in de arme ontwikkelingslanden. Mensen willen daar om culturele redenen vaak veel kinderen hebben. Dit zorgt voor de extreme groei van de wereldbevolking de laatste jaren. Die extra mensen moeten ook gevoed worden. Rundvlees is de meest gegeten vleessoort, maar er is helemaal geen plek voor al die extra koeien. Er zou een tweede wereldbol nodig zijn, maar helaas is die niet aanwezig. Wij hebben in de vorige conclusie laten weten dat insecten een geschikte vervanger van rundvlees zouden kunnen zijn. Als we dus de wereldbevolking willen blijven voorzien van eiwitbronnen, kunnen we naast rundvlees insectenvlees gebruiken.

49

4.2 Aanbevelingen aan Europa 1. Europese richtlijnen voor onderzoek moeten worden opgesteld als die er nog niet zijn, zodat er uit onderzoeken niet uiteenlopende resultaten blijken te zijn. - Wij zijn in ons onderzoek heel vaak hele uiteenlopende resultaten tegengekomen. Het lijkt alsof de onderzoeken die gedaan zijn hele uiteenlopende resultaten geven. Misschien komt dit door de manier van aanpakken. Daarom denken wij dat het nuttig is om Europese richtlijnen te stellen voor de onderzoeken die gedaan worden. Dan kunnen de resultaten vergeleken worden en dan kan er tot één conclusie gekomen worden. Bijvoorbeeld: Volgens een vast stappenplan handelen zodat de manier van uitvoeren hetzelfde is en waardoor de resultaten niet helemaal uiteen kunnen lopen. 2. Eetbare insecten moeten bekend worden gemaakt onder de mensen. - Kraampjes in de supermarkt. In de kraampjes worden gratis lekkere insecten aangeboden. Bijvoorbeeld sprinkhanen verwerkt in chocolade. De mensen vinden dit hopelijk lekker en zullen beseffen dat insecten wel degelijk eetbaar zijn. Ze komen er hopelijk achter dat de insecten helemaal niet zo vies en kriebelig zijn als ze dachten. Daarna zullen de mensen misschien zelf op het idee om de insecten niet meer alleen als lekkernij te eten maar als vlees bij het avondeten. - Daarnaast kunnen we gebruik maken van reclame voor het stimuleren van mensen om insecten te eten: o Televisiereclame o Radioreclame o Posters op supermarkten o Megaposters/ teksten op doek op grote gebouwen o Bekende Nederlanders/ andere bekende Europeanen die de mensen de mensen kunnen beïnvloeden. o Artikels in de krant o Films/ documentaires o Voorlichtingen 

Er moeten meer insectenkwekerijen komen die voor mensen eetbare insecten kweken. Deze kwekerijen zouden open dagen kunnen organiseren. Mensen kunnen dan met eigen ogen zien of ze een insectenkwekerij beter of slechter vinden dan een koeienboerderij én bekend raken met het ‘fenomeen’ eetbare insecten, want nog steeds geldt: ‘Wat de boer niet kent, dat vreet ie niet’. o Wij hebben op internet veel gezocht naar insectenkwekerijen. Wij wilden namelijk eens op bezoek bij zo’n kwekerij en zien hoe dat er nou uit ziet. We hoopten ook dat ze ons wat informatie konden geven over de leefomstandigheden van de insecten. We hebben veel kwekerijen gemaild en we kregen veel dezelfde reacties. Ze waren niet bereid om ons te helpen en konden geen informatie geven aan derden. We werden doorverwezen naar hun sites, maar daar was ook niet de informatie te vinden die we nodig hadden. Dit vonden wij erg jammer. De Wageningen Universiteit heeft ons wel resultaten van onderzoeken kunnen geven. Als de insectenkwekerijen nou wat opener zouden zijn, zien wij dat er vooruitgang geboekt kan worden met de menselijke consumptie van insecten in Europa.

50

Nawoord ‘Zo, het zit er bijna op!’ zeggen we met een zucht van voldoening. Op de planning staat als knallende afsluiter van het YES-project de presentatie in het MediaPlaza in Utrecht op 7 oktober. We nemen zelf klaargemaakte sprinkhanen en meelwormen mee! Daarna hebben we nog een begeleidingsgesprek met meneer Thewessen op school en dan zit het profielwerkstuk er echt op voor ons. Naast de studiedagen voor de zomervakantie zijn we in september nog naar de preconferentie op het Ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag geweest. Onze mening over deze dag geven we hieronder. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken Woensdag 18 september zijn wij met andere YES-project leerlingen en docenten naar de preconferentie in Het Ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag geweest. Daar hebben vijf groepjes hun onderzoek als oefening gepresenteerd, waarna zij feedback kregen van mevrouw Diks, senior-communicatieadviseur bij het ministerie, en van het publiek. Dit werd gedaan in een prettige sfeer en we hebben zelf ook geleerd van de adviezen die werden gegeven bij de presentaties. Verder waren er deze dag andere personen die werken of betrokken zijn bij Het Ministerie van Buitenlandse Zaken en/of bij de Europese Unie. We zijn zo ook zelf betrokken geweest bij EUkwesties door middel van een spel waarbij er werd gedebatteerd over stellingen. Aan het eind van de dag hebben we een voorlichting gehad over het werken bij de EU. Sommige onderdelen liepen uit omdat ze lang duurden. Dit was soms wel te merken doordat de aandacht van iedereen langzaam wegzakte. Onze mening We kijken met veel plezier terug op het werken aan ons profielwerkstuk over eetbare insecten en op het YES-project waar we aan deelgenomen hebben. Door de uitstapjes die de Worldschool had georganiseerd zoals de studiedagen bij universiteiten en de preconferentie op het Ministerie van Buitenlandse Zaken kregen we nóg meer zin om met ons profielwerkstuk verder te gaan. Het onderwerp ‘eetbare insecten’ heeft ons voortdurend geïnteresseerd en we vonden het grappig reacties van familie en vrienden te horen wanneer we over insecten als eten vertelden. De samenwerking tussen ons tweeën ging erg goed. We stonden voor elkanders ideeën open waardoor we makkelijk konden overleggen. We zijn tevreden met het verloop en eindresultaat van ons werkstuk, alhoewel we wel wat meer insecten hadden willen eten, maar dit door de hoge prijzen niet mogelijk was, en een kwekerij hadden willen bezoeken. Wie weet.. Misschien zitten deze wensen er voor in de toekomst nog wel in! Wij willen graag de volgende mensen graag bedanken voor hun hulp: - Meneer Thewessen (Jos) voor de fijne begeleiding en adviezen - Wageningen Universiteit voor de vele informatie die ze ons hebben gegeven - Joline Witjes voor het helpen in de filmpjes - Geert Witjes voor de informatie over de vleesrunderen - Helga Witjes voor de catering - Petra en Ben Tinselboer voor het insectenkookboek en het helpen met het bereiden van de insecten - De Sligro Arnhem voor het kunnen verkrijgen van sprinkhanen en meelwormen voor de menselijke consumptie - En alle anderen die ons op de een of andere manier geholpen hebben!

51

Bronvermelding Hoofdstuk 1: Paragraaf 1:  Boek: Klimaat in beeld, Cees Laban, blz.157 | Liemers College  http://www.climatechallenge.be/nl/klimaatverandering-woord-en-beeld/wat-isklimaatverandering/het-broeikaseffect.aspx  http://www.lenntech.nl/broeikaseffect/fossiele-brandstoffen.htm  http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0051-Mondiale-voorradenenergie.html?i=6-40  http://www.hoesnel.nl/energie_ontwikkeling/energiereserves-voorraden-aardolie-aardgassteenkool.html  http://www.lenntech.nl/lucht-samenstelling.htm  https://thesaurus.politieacademie.nl/Thesaurus/Term/4193  http://www.thebigask.be/nl/node/12 Paragraaf 2:  http://www.bnr.nl/nieuws/beurs/180535-1209/intensievere-landbouw-nodig-voorgroeiende-wereldbevolking  http://www.worldometers.info/nl  http://www.pavem.nl/wereldbevolking  http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/rundvlees.aspx  http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/kip.aspx Paragraaf 3:  http://asmays-macrobiotiek.plazilla.com/macrobiotisch-eten-seitan-tofoe-en-tempeh  http://nl.wikipedia.org/wiki/Tofoe  Boek: Nieuwe voedingsmiddelen; Biotechnologie, novel en functional foods; A.P. Den Hartog, A. van der Heijden, A.c. Juriaanse en J.A. Weststrate, A.J.J. van Ooyen, G.J. Schaafsma, H.E.A. Dassen Hoofdstuk 2: Paragraaf 1:  Boek: Ooggetuigen- Insekten, Steve Parker  Boek: Beestjes! Speurtocht door de fascinerende wereld van kleine vliegers en kruipers, Nick Baker Paragraaf 2:  http://www.insecteneten.org/lijst-met-eetbare-insecten/  http://www.columbusmagazine.nl/nieuws/4415/tien_eetbare_insecten.html Paragraaf 3:  http://www.ent.iastate.edu/misc/insectnutrition.html  http://www.calcium-info.nl/site/pagina.php?pagina_id=450&rubriek_id=122 http://www.preventievegezondheidszorg.com/eiwit.php  http://nl.wikipedia.org/wiki/Voedingswijzer  http://www.mannen-gezondheid.com/koolhydraten.html  http://www.medicinfo.nl/d_2506  http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/eiwitten.aspx  http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vetten.aspx

52

 

http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/koolhydraten.aspx http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/64999-calcium-functie-calciumtekort-symptomen-en-gevolgen.html

Paragraaf 4:  http://duurzaaminsecteneten.nl/tag/kweken/  http://duurzaaminsecteneten.nl/insecten-eten/eetbare-insecten/  http://duurzaaminsecteneten.nl/insecten-onderzoek/wat-is-het-verschil-met-insectenkweken-voor-humane-consumptie-vs-dierlijke-consumptie/#more-444  http://duurzaaminsecteneten.nl/insecten-onderzoek/wat-is-het-verschil-met-insectenkweken-voor-humane-consumptie-vs-dierlijke-consumptie/#more-444  http://www.kreca.com/  Environmental Impact of the Production of Mealworms as a Protein Source for Humans – A Life Cycle Assessment, Dennis G. A. B. Oonincx, Imke J. M. de Boer Paragraaf 5:  An Exploration on Greenhouse Gas and Ammonia production by insects species suitable for animal or human consumption - Dennis G.A.B. Oonincx, Joost van Itterbeeck, Marcel J. W. Heetkamp, Henry van den Brand, Joop J. A. van Loon, Arnold van Huis – 2010  http://www.delijn.be/over/milieu/co2_uitstoot_verkeer.htm Hoofdstuk 3: Paragraaf 1: Edible insects - mammals – Arnold van Huis, Joost van Itterbeeck, Harmke Klunder, Esther Mertens, Afton Halloran, Giulia Muir and Paul Vantomm – Wageningen Universiteit, Rome 2013 3.1.1:       

Edible insects – paragraaf 6: Nutritional value of insects for human consumption – pagina 67 http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/energie.aspx http://www.wijvallenaf.nl/calorieen/rundvlees-mager Edible insects – tabel 6.3: comparison of average protein content among insects, reptiles, fish and mammals http://www.fitnessportal.nl/voeding/supplementen/aminozuren-in-devoeding.html#.UiiJaWzCT84 Edible insects – tabel 6.5: Fat contant and randomly selected fatty acids of several insects species consumed in Cameroon http://www.voedingswaardetabel.nl/voedingswaarde/voedingsmiddel/?id=108

3.1.2:  KWIN-V: 2012-2013 licentie Flynt, paragraaf 3: Luxe vleesstieren  ‘Voor 1 kilo biefstuk is 25 kilo voer nodig, www.nrcnext.nl, Arnold van Huis, 16 april 2012  Edible insects – 5.1 feed conversion – pagina 60 3.1.3:  Boek: Edible insects tabel 6.3 – comparison of average protein content among insects, reptiles, fish and mammals  WIN-V: 2012-2013 Licentie Flynth, paragraaf 3: Luxe vleesstieren  http://www.sprinkhanenkopen.nl/, levensduur sprinkhaan

53

3.1.4:  Onze eigen kennis/inzicht  Afbeeldingen cartoons/afbeeldingen van internet 3.1.5:  Effects of Diet on the Chemical Composition of Migratory Locusts (Locusta migratoria), Oonincx en van der Poel, Wageningen Universiteit 3.1.6:    

http://www.insectable.nl/nl/waarom-insecten-eten http://duurzaaminsecteneten.nl/insecten-eten-nieuws/vier-redenen-om-insecten-te-eten/ http://www.bugalicious.nl/?page_id=273 Arnold van Huis, insecten als voedsel: http://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&frm=1&source=web&cd=1&ved=0CC8QFj AA&url=http%3A%2F%2Fwww.wageningenur.nl%2Fweb%2Ffile%3Fuuid%3D86f301e2-b2a84b2a-b081-9ff3ffa1c922%26owner%3D573f848a-e82c-4649-ad352a91ca404a16&ei=YsQ9UtWuKMeo0QX2hIGACQ&usg=AFQjCNEEw30blg_TEdbYa1GyKMoBbyv0g&bvm=bv.52434380,d.d2k

Paragraaf 2: Samenvatting  geen bronnen gebuikt Paragraaf 3:  http://duurzaaminsecteneten.nl/insecten-eten/je-eet-al-insecten/  http://travel.usnews.com/features/Countries_That_Eat_Bugs/

54

Logboek Datum

Tijd (min) 90

Waar

Wie

Wat

Afspraken

Bij Vera

Beide

19-22013

30

Liemers College

Thuis een onderwerp kiezen die we het leukst vinden.

6-32013 7-32013 10-32013

330 15

Wageningen Universiteit Bij Vera

Beiden + meneer Thewessen Beide

Mogelijke onderwerpen verzinnen: eetbare insecten, plastic afval, algen Overleggen over onderwerp. Nog twee over: insecten eten en plastic afval Brainstormen, deelvragen en hoofdvraag verzinnen Deelvragen overtypen

210

Bij Vera

Beide

11-32013

60

Liemers College

Beide + meneer Thewessen

15-32013

45

Liemers College

Beide

Hoofd en deelvragen aanpassen en goede taakverdeling maken.

29-32013

30

Liemers College

Beide

30-32013 en 31-32013 1-42013

90

Bij Vera

Vera

Een begin maken met de vragen + taakverdeling op teletop zetten + logboek bijwerken + boeken en informatie zoeken 2.1 Wat zijn insecten (AF)

35

Bij Judith

Judith

11-42013

210

TU Delft

Beide

14-42013

120

Bij Vera

Beide

17-42013

30

Liemers College

Beide + meneer Thewessen

17-22013

Vera

Deelvragen en hoofdvraag ordenen in hoofdstukken en logboek maken. Afspraak met mr. Thewessen maken. Emailadressen verzamelen Begeleidingsgesprek 1

Zoeken naar bronnen voor H1: het klimaatprobleem. Werken aan 1.1 Het klimaatprobleem. Praten met studenten over ons PWS en tips krijgen + oefenen presenteren pitchen Verbeteren opzet van PWS en hoofdvraag en deelvragen specificeren + werken aan eigen stukjes. Vera: 1.3 vleesvervangers AF Tweede begeleidingsgesprek We gaan beginnen + filmpje maken ipv presenteren in Utrecht

55

Maandag 11-3-2013 het 8e uur begeleidingsgesprek1 bij mr. Thewessen. We gaan de hoofd- en deelvragen aanpassen en een goede taakverdeling maken We hebben een taakverdeling gemaakt tot aan de meivakantie. Dan moeten die stukken af zijn.

Eigen stukjes voor de meivakantie af.

19-42013 21-42013

60

Bij Vera

Vera

Deelvraag 1.4

75

Bij Judith

Judith

27-42013 28-42013 28-42013 29-42013 2-52013

120

Bij Judith

Judith

Deelvraag 1.1 het klimaatprobleem Logboek bijwerken Deelvraag 1.1

90

Bij Vera

Vera

Deelvraag 2.3

100

Bij Judith

Judith

Deelvraag 1.2 en 2.2

90

Bij Judith

Judith

Deelvraag 2.4

240

Bij Judith

Beide

4-52013 6-52013

90

Bij Vera

Vera

Deelvraag 3.2 af (Vera), begonnen met 3.1 (Judith), mailtjes gestuurd voor informatie (beide), informatie gezocht voor hoofdstuk 4 (beide) Deelvraag 3.1 (af) gemaakt

55

Bij Judith

Judith

8-52013

210

Bij Vera

Beiden

2-62013

180

Bij Vera

Beide

29-52013

50

Liemers College lokaal 101 de tafel vooraan het bord.

Beide + mr. Thewessen

2-62013 5-6-

180

Bij Vera

Beide

150

Liemers

Beide

3.1 van Vera gelezen Begin gemaakt met deelvraag 3.2 en 4.1 Informatie gezocht bij deze deelvragen Vergelijking maken tussen sprinkhaan en koe (lastig!!) Laboratorium Entomologie Wageningen gemaild secretaresse Bosch-Jolink Lab. Ento. WUR gemaild meertens kwekerij gemaild Vergelijking in uitstoot broeikasgassen organismen gemaakt (omrekenen..!) Hoofdstukindeling beetje bewerkt Informatie goed geordend

Tweede/ derde begeleidingsgesprek. Discussie gehad over de berekeningen/onderzoek/ vergelijkingen. Over hoofdstuk 1+2 gepraat.

56 Volgende keer samen eraan werken op: Woensdag 8 mei --> Vera: 3.1 proberen Judith: begin H4 Woensdag bij Vera verder gaan

Woensdag: Verder met vergelijken --> - Productie uitstoot broeikasgassen - Omzetten voedsel naar vlees Vrijdag het 3e uur: - Leefruimte - Overdraging ziektes 12 juni nog een begeleidingsgesprek het derde uur.

2013

College (begin pws voor niet YES-project) Liemers College

12-62013

60

24-62013

150

Liemers College

25-62013

240 Totaal aantal minute n: 3405. Dat is 57,25 uur.

Liemers College

Beide + meneer Thewessen

24-6-13

300

Beide

25-6-13

330

Liemers College Liemers College

26-6-13

210

Beide

27-6-13

260

Liemers College Liemers College

28-6-13

50

Beide

16-082013

40

Liemers College Liemers College

13-82013

195

Bij Judith

Beide + meneer Thewessen Beide

Beide

Beide

Beide + meneer Thewessen Judith

Gesprek met meneer Thewessen. Begin gemaakt voor conclusies en aanbevelingen Europa. Vera: 3.1.1 voedingsstoffen Judith: 3.1.4 uitstoot broeikasgassen productie (schema) en 3.1.5 leefruimte 3.1 afgemaakt, Vera: 3.1.1 voedingsstoffen, 3.1.6 overdragen van ziektes Aantekeningen/commentaar van meneer Thewessen begonnen te verwerken in pws. Begonnen met samenvattingen van (deel)hoofdstukken te schrijven. Alles onder elkaar gezet wat we tot nu toe hebben. Met meneer Thewessen gepraat over stand van zaken. Logboek in orde gemaakt. Erik Vos een mailtje teruggestuurd met vollediger onderwerp van ons pws. Hoofdstuk 3, onderzoek Hoofdstuk 3, onderzoek Inleidingen en conclusies van de hoofdstukken schrijven Alles samenvoegen in een document Inleidingen Conclusies Conclusies Aanbevelingen Inhoudsopgave Voorlopige versie ingeleverd en kort gesprek met Mr. Thewessen Gesprek over stand van zaken

Voetnoten thw-noten bij 1.3 snap ik niet thw-noten bij H3 waar worden insecten al geteten? (onderaan) wat bedoelt hij met 'waarom?':

57

weglaten of betrekking op waarom het gegeten wordt thw-noten 3.1.2 voedsel omzetten naar vlees- anders layouten? rundvlees ipv koeienvlees waar het huidige conclusie 3 plaatsen??? (onderzoeksresultaten komen niet met elkaar overeen) conclusie 4 van meneer Thewessen niet iets voor de aanbevelingen aan Europa? En is deze 'conclusie niet hetzelfde als onze conclusie 3?- meer onderzoek op basis van gelijke uitgangspunten WU mailen: bestaan er al soortgelijke richtlijnen waar onderzoeken aan gehouden moeten worden? Titel en ondertitel verzinnen voor voorkant verslag PWS + filmpje 14-82013

170

Bij Judith

Judith

CO2, CH4, N2O enz veranderen (moet nog een keer helemaal nagekeken worden + vanaf conclusies moet nog) tofoe - verband met dementie snap ik niet

23-082013 25-082013

40

26-082013

50

26-082013 27-082013

75

70

Liemers College Bij Judith

Beide

Liemers College

Beide

Judith

Judith

Bij Vera

Vera

Judith

Hoofdstuk 1. Afmaken van het doornemen en aanpassen. Nu moeten de oranje aantekeningen en andere opmerkingen nog verwerkt worden. Verbetering hoofdstukken en op zoek naar de boeken en bronnen die we gebruikt hebben Hoofdstuk 1 helemaal verbeterd Hoofdstuk 2 verbeterd en samenvatting ingekort, hoofdstuk

58

3 verbeterd en conclusies verbeterd/ veranderd Plaatjes invoegen en even doorlezen voor spelling Dingen bedenken voor presentatie en beginnen met bronnenlijst Bronnenlijst maken, logboek bewerken en bijlages Logeren en aan filmpje/ prezi werken

31-082013 5-092013

30

Bij Vera

Vera

50

Liemers College

Beide

5-092013 7-092013 en 8-09-13

150

Bij Vera

Vera

660

Bij Vera

Beide

8-092013

60

Bij Vera

Beide

Conclusies verbeterd etc.

14-092013

150

Bij Vera

Vera

De laatste kleine dingetjes, die toch nog veel werk waren.

Bij Judith

Judith

Aanbevelingen Begin nawoord geschreven Logboek bijwerken (week voor zomervakantie, nog niet volledig ingevuld) Hoofdstuknummers, bronnen, nawoord, logboek (+week voor de zomervakantie) Paginanummers in de inhoudsopgave toevoegen Prezi afmaken Presentatie oefenen en verdelen

21-0913

21-0913

60

Bij Vera

Vera

29-092013

180

Bij Judith

Beide

3-102013

60

Bij Vera

Vera

Spellingscontrole + Kleine aanpassinkjes

Bij Judith

Beide

Spellingscontrole + kleine aanpassinkjes Oefenen presentatie Sprinkhanen en meelwormen van de Sligro Arnhem bereiden voor morgen: de presentatie in Utrecht

6-102013

59