Inleiding
Soms kom je iets tegen waar je onmiddellijk door geraakt wordt. Dit tragische verhaal raakt mij ook, al begon het anders dan ik me ooit had voor kunnen stellen. Een stukje geschiedenis over mijn zoektocht naar dit verhaal. Sinds 2007 onderzoek ik, en schrijf ik een boek over, het leven en sterven van de broer van mijn opa, mijn oudoom E.W. Hoksbergen. Hij sneuvelde op de Grebbeberg te Rhenen op 14 mei 1940. Om te weten wie hij was en waar hij vandaan kwam, wie zijn familie was/is, moest ik aan genealogie gaan doen. Op zich geen straf maar erg tijdrovend. Ook doe ik research naar andere militaire voorvaderen zoals Cornelis Hoksbergen 5de Nationale Militie ridder MWO 4de klasse (1815 Quatre Bras en Waterloo, zijn broer Henricus Hoksbergen 4de Nationale Militie Waterloo) en Albertus Teunissen (Freiwilligen Legion Niederlande (Leningrad 1942). Als je dus jaren later tegen een bekende naam op loopt, op internet, dan weet ik eigenlijk meteen dat het iets met mijn stamboom te maken heeft. Zo ook dit geval. Ruim drie jaar geleden liep ik tegen een Johanna Suzanna Peeters aan bij het zoeken naar een gezin uit Arnhem waar het merendeel van de familie Hoksbergen, mijn moeders familie, woonachtig was sinds de 18de eeuw. Ik vond haar overlijdensakte op familysearch. In deze akte stond dat ze, op 26 maart 1945, op 18 jarige leeftijd was overleden in Wilhelmsburg Duitsland. “Duitsland en 1945” zette mij er toe om een poging te wagen dit sterfgeval uit te zoeken. Allereerst de plaats Wilhelmsburg Duitsland werd een eenvoudige speurtocht. Daar was een werkkamp (politieke gevangenen) vlak bij Hamburg. Dus vermoedde ik dat J.S. Peeters activiteiten tegen de bezetter had uitgevoerd en daar mogelijk gevangen was gezet en aan de gevolgen van ontberingen waarschijnlijk was overleden. Heel tragisch maar in die tijd kwam dat veelvuldig voor. Hoe mis kon ik zitten… Enthousiast dat ik mogelijk het verhaal van een oorlogsslachtoffer kon uitspitten deden me besluiten alle instanties aan te schrijven die mogelijk informatie over het sterven van J.S. Peeters konden bezitten in hun archieven. Allereerst het rode kruis, vervolgens Yad Vashem en het Holocaust Survivors and Victims Resource Center in de V.S. Een paar maanden later was ik thuis toen de telefoon ging en mijn echtgenote deze beantwoordde. “Schat, het Rode Kruis voor je”. Verbaasd nam ik de telefoon aan en beantwoorde het heerschap aan de andere kant van de verbinding. “Hoe ik erbij kwam dat J.S. Peeters in Wilhelmsburg Duitsland was overleden”, was in het kort de strekking van ons gesprek. Ik heb de doctorandus uitgelegd dat ik een overlijdensakte in bezit had van de gemeente Arnhem met als overlijdensplaats Wilhelmsburg Duitsland. De meneer van het Rode Kruis snapte de verwarring maar het was Wilhelmsburg OOSTENRIJK (onderdeel van het groot Duitsche Rijk) en niet Duitsland en niet Wilhelmsburg bij Hamburg. Ik schaamde me dat ik niet verder na had gedacht, en gezocht, en aan had genomen dat ambtenaren van de B.S. (Burgerlijke Stand) geen fouten maken ;-) Hij begreep het nu wel en zei dat hij alle documentatie die in hun archief aanwezig was op zou sturen als ik dat op prijs stelde. Nou zeker wel!
De Amerikanen stuurden twee documenten met de doden in de Russische sector (waar Oostenrijk nu onder viel) waarop J.S. Peeters vermeld stond en een document afkomstig van de gemeente Wilhelmsburg met buitenlandse doden in die gemeente. Geschokt was ik na het openen van de dikke enveloppe afkomstig van het Nederlandse Rode Kruis. Mijn visie en gedachten over de geboorteakte werden terstond de vloer mee aangeveegd. Geen slachtoffer van WO2 was mijn eerste gedachte, een moffenmeid! Als ze niet in Oostenrijk was overleden en hier in Nederland was geweest tijdens de bevrijding zou het ook slecht met haar afgelopen zijn geweest was mijn gedachte. Teleurgesteld, een beetje boos, maar meer omdat mijn enthousiaste speurtocht abrupt eindigde op dit moment. Ze was haar Duitse soldaat achterna gereisd (nadat ze zwanger van hem werd) en stierf in het kraambed. Geen goed woord voor over dacht ik toen. Drie jaar later zou ik hier totaal anders over denken en voelen.
Conflictsituatie
Zo was ik recent weer eens bezig met zoeken naar data over mijn oudoom E.W. Hoksbergen. Ik weet niet meer precies hoe ik er op kwam maar mijn oog werd getrokken naar de tekst die ik tussen allerlei “hits” zag, gerelateerd aan het OGS (Oorlogs Graven Stichting). Op mijn netvlies stond “Slachtofferlijst WO2 en OGS” en “Johanna Suzanna Peeters”. Geagiteerd, chagrijnig werd ik hier van. Hoe kon een organisatie waar ik zaken mee heb gedaan over de vindplaats en sneuvellocatie van E.W. Hoksbergen, de snelle en eervolle communicatie over de beide omgekomen Apache-vliegers in Mali waar ik zelf was, zoiets op internet planten??? Mailen dus. Dat deed ik over een tijdsbestek van meerdere weken zonder reactie. Dan maar rigoureus de rechtstreekse contacten mailen. Dat werkte. Net terug van vakantie maar absoluut bereid om me te woord te staan, kreeg ik vrijwel direct antwoord op mijn vragen. Door digitalisering van hun slachtofferlijst werd J.S. Peeters zichtbaar ondanks een toegekende code dat ze geen slachtoffer was maar een bewuste keus had gemaakt. Op mijn verzoek werd ze dus verwijderd uit die lijst en is ze momenteel niet meer zichtbaar op internet. Ook zou mij de bij OGS gedeponeerde stukken in kopie toegezonden worden met een verzoek van hun zijde. Of ik het verhaal op wilde tekenen als nabestaande om het beeld dat veel mensen (zoals ik) hebben over moffenmeiden bij te stellen. Daar hoefde ik eigenlijk niet over na te denken. Dat zoek ik uit en dat ga ik doen was mijn reactie aan het OGS. En zo startte het verhaal van Johanna Suzanna Peeters uit Arnhem. Mede dankzij de medewerking en samenwerking van OGS. Moeilijkheden zat, het verbrandde archief van Arnhem in de oorlog, geen geboorteaktes dus. Geen broers en zussen die ik kon relateren, maar die er wel waren. Geen online
databases in Oostenrijk, waar de soldaat vandaan kwam. Uit de stukken van het Rode Kruis en OGS vond ik alleen zijn moeders naam. Geen idee wie zijn vader was. Waar diende hij in? Wat is er met hem gebeurd? Heeft hij de oorlog overleefd? Wist hij dat Johanna in Oostenrijk was? Zoveel meer vragen blijven onbeantwoord. Maar ik heb wel een verhaal kunnen samenstellen door communicatie met allerlei instanties en overheden in Oostenrijk en Duitsland, en interpretatie van alle stukken in mijn bezit. Iemand zei nadat ik in het kort dit verhaal uit de doeken deed, “het is een perfect verhaal voor een film, met een tragisch einde”. Hier volgt het verhaal van Johanna Suzanna Peeters uit Arnhem.
Arnhem 1926
Op 10 oktober 1926 werd ze geboren, Johanna Suzanna Peeters. Dochter van Gradus Peeters en Wilhelmina Hoksbergen. De ouders waren getrouwd op 6 augustus 1913. Wilhelmina was toen 18 jaar oud, Gradus was inmiddels 22 jaar oud en kelner van beroep. Ze hebben in 1926 al meerdere kinderen volgens diverse rapporten, onbekend hoe ze heetten. Haar oudere broer heeft initiaal W (Wilhelmus of Willem waarschijnlijk, oma van vaders kant heette Johanna Wilhelmina en moeder Wilhelmina). Johanna Suzanna groeide op in het pension van haar ouders aan de Sonsbeekweg te Arnhem. Een mooie wijk aan de rand van Sonsbeekpark, een prachtige locatie. Over haar jeugd is weinig te vinden anders dan haar woonadres en over Arnhem in de aanloop naar WO2. Omdat pa en ma een pension hadden, kregen ze gasten uit binnen en buitenland. Zo kwam er op enig moment een Oostenrijks gezin in het pension hun vakantie vieren. Dit waren de heer en mevrouw Baumacher uit Wilhelmsburg Oostenrijk, ze woonden aan de Spendilhofergasse in dit plaatsje in Nieder-Österreich. Op 13 juni 1923 hadden zij een zoon gekregen die Paul werd genoemd. Ze woonden toen nog in Krampen, gemeente Neuberg an der Mürz in Steiermark. Paul was dus aanwezig tijdens hun vakantie in het pension van de familie Peeters-Hoksbergen. Omdat Johanna uiteindelijk kamermeisje is geworden zal ze ongetwijfeld op jonge leeftijd al hebben deelgenomen aan de pension-activiteiten van haar ouders. De ouders van Paul en de familie Peeters worden vrienden tijdens dit bezoek. Ze corresponderen met deze mensen tot de oorlog uitbreekt op 10 mei 1940. De oorlog verloopt voor de familie Peeters niet anders dan het overgrote deel van de Arnhemmers. Bezet door de Duitsers, rantsoeneringen en razzia’s. Duitsers in Sonsbeekpark, parades door de stad. Toch weten ze hun pension florerend te houden en de zaken gaan goed.
In 1943 wordt er een eenheid van de Duitse bezettingsmacht in Arnhem gestationeerd. Het betreft het 4de SS Panzergrenadier-Ausbildungs- und Ersatz Bataillon 16, dat gelegerd wordt in de Menno van Coehoornkazerne in Arnhem.
3de Kompanie 4/SS Ausbildings- und Ersatz Bataillon 16 op de Menno van Coehoorn Kazerne. Bron Gelders Archief
Bij deze eenheid, geformeerd om jonge SS vrijwilligers meestal Hitlerjugend van 17-18 jaar ,door ervaren frontsoldaten op te leiden, en andere eenheden hiermee te versterken c.q. vervangen, zit een SS-Rottenführer, Paul Baumacher. Paul heeft intussen veel frontervaring en is in 1940 vrijwillig bij de SS gegaan. Als hij na een kort verlof in 1943 naar Arnhem wordt gedirigeerd vraagt zijn vader of hij de familie Peeters in Arnhem wil bezoeken en de hartelijke groeten wil doen van hem en zijn moeder uit Wilhelmsburg Oostenrijk. Uiteraard doet Paul dit. Als hij de familie Peeters bezoekt ontmoet hij ook de dan 17 jarige Johanna Suzanna. Twee hele jonge mensen, Paul is 19 maar door zijn levenservaring veel ouder in doen en laten, een volwassen kerel, militair, trots op zijn afkomst. De twee ontmoeten elkaar vaker en worden verliefd. Of dat altijd bij de familie Peeters thuis is… In de zomer van 1944 zijn de twee verliefden van plan om te trouwen, heimelijk verloven ze zich en alleen de broer van Johanna Suzanna weet dit. Johanna Suzanna wordt zwanger, waar zou dit gebeurd zijn? Misschien wel tijdens die mooie lentedag eind juni 1944 in het park aan de overkant. Misschien wel in één van de kamers in het pension van Gradus en Wilhelmina Peeters. Wie zal het zeggen, feit blijft dat de twee samen verder wilden. D-day had dit al veranderd op 6 juni. Alleen deze twee zagen dat nog niet. Wreed zou hun samenzijn verstoord worden. De ouders van Johanna Suzanna weten niet dat hun dochter zwanger is, ook zouden zij lang ongewis blijven dat ze zwanger was.
Market Garden
Op 17 september start operatie Market Garden. Op 18 september na de eerste drop van het 156 Battalion “The Parachute Regiment” op de Ginkelse heide was de eenheid van Paul Baumacher ten noorden van Oosterbeek reeds in stelling aan weerszijden van de Amsterdamse weg. Op 19 september sloeg Pauls eenheid de Engelsen uiteen die in wanorde terug moesten trekken en zodoende de Engelse aanval richting de brug van Arnhem tegenhield voor een groot deel van de invasie troepen. Tijdens één van deze aanvallen raakt Paul gewond en wordt uit de linie weggevoerd naar Arnhem. Hij wordt ondergebracht in het pension van de familie Peeters die hem verzorgd tot Paul zijn orders krijgt om afgevoerd te worden voor medische verpleging in Duitsland. Johanna Suzanna is hier kapot van omdat ze vermoed Paul nooit meer te zien. Vastbesloten iets aan deze situatie te doen wacht ze af tot het juiste moment zich voordoet. Paul zit inmiddels ergens in Duitsland. Hij wordt verzorgd in een hospitaal. Hij zal hier blijven tot de geallieerden binnenvallen. De familie Peeters is bij de slag om Arnhem op enig moment geëvacueerd naar onbekende bestemming. Johanna Suzanna’s broer verblijft in Vaassen en zoekt zijn familie via een krantenbericht op 12 januari 1945.
In februari 1945 weet Johanna Suzanna genoeg. De stad is nog steeds bezet maar de geruchten dat de geallieerden Nederland komen bevrijden gonst steeds meer. Bewust van haar keuze en wat haar landgenoten hiervan vinden maakt ze plannen om Paul achterna te reizen maar de grote vraag is waarheen. Zo besluit ze om naar het ouderlijk huis van Pauls moeder Amalia Baumacher te reizen. Haar broer weet van haar plannen maar ze laat hem zweren hier niets over tegen iemand te vertellen wat hij ook doet. Tot Johanna’s dood houd hij zijn mond dicht. Zelfs haar dood verzwijgt hij enige tijd voor zijn familie. Op 20 februari 1945 vertrekt de hoogzwangere Johanna Suzanna Peeters naar Oostenrijk. Of ze hulp heeft gehad is onduidelijk, mogelijk heeft Paul, of vrienden van Paul, of zijn eenheid hier iets in betekend maar dat blijft gissen. Uiteindelijk komt Johanna Suzanna aan in Wilhelmsburg in Oostenrijk. Oververmoeid en ziek.
Tragedie
Als Johanna Suzanna Peeters op 20 maart 1945 bevalt van haar zoon, Paul Heinz Fritz Gradus Peeters is ze zo ziek dat Amalie Baumacher het einde snel ziet naderen. Johanna Suzanna heeft een longontsteking opgelopen van de reis en de bevalling doet een nog zwaarder beroep op haar gezondheid. Zes dagen later sterft ze zonder Paul weer te hebben gezien op 18 jarige leeftijd aan een hartverlamming als gevolg van haar longontsteking. Pauls moeder Amalie begraaft haar op de lokale begraafplaats te Wilhelmsburg naast de vader van Paul die daar begraven ligt. De ouders van Johanna Suzanna zijn ongewis van het lot van hun dochter. De gemeente Arnhem kreeg in maart 1946 de overlijdensakte van J.S. Peeters toegestuurd vanuit Wenen. Deze wordt opgenomen in de gemeente administratie na heen en weer corresponderen met het Ministerie van Justitie hoe te handelen. Ook in de correspondentie over deze akte van de gemeente wordt als land Duitsland vernoemd. De familie Peeters werd ook ingelicht hierover. In 1946 onderneemt Gradus Peeters actie om uit te vinden wat er nu precies met hun kleinkind gebeurd is en of de mogelijkheid bestaat het kind naar Nederland te halen. Ze wonen inmiddels gewoon weer aan de Sonsbeekweg te Arnhem. Gradus Peeters meldt zich op zaterdag 7 september bij de recherche te Arnhem en doet een opsporingsverzoek voor hun kleinkind Pauli Peeters. De recherche heeft in het politiearchief niets over hun dochter kunnen vinden. De missie Boon-Praag bij het ministerie van Sociale Zaken, afdeling repatriëring, wordt gesommeerd onderzoek te doen naar de verblijfplaats van Pauli Peeters. Het kind, indien toegestaan door Paul Baumacher en zijn moeder Amalie, te repatriëren naar Nederland. Gradus heeft de politie nadrukkelijk verteld niets te ondernemen wat Paul en Amalie Baumacher verdriet zou doen. Maar hij maakt zich zorgen over de mogelijk slechte omstandigheden in Oostenrijk dat bezet wordt door de Sovjet-Unie. De familie Peeters gaat na de aangifte weer huiswaarts en het balletje gaat rollen. Twee weken later krijgt Gradus Peeters een brief van de directeur van de recherche dat hun zaak aangenomen is. Niet snel maar er komt mondjesmaat informatie binnen uit Oostenrijk, de Nederlandse Politie- en overheden, en van het Rode Kruis. Dan volgt een verklaring van Johanna Suzanna’s broer; hij verklaart tijdens een verhoor van de recherche dat hij kennis heeft gehad van de geboorte van zijn neefje Pauli en het sterven van zijn zuster te Wilhelmsburg. Ook weet hij waar zijn zuster verbleef voor de bevalling. Dit zal een grote schok voor de familie Peeters zijn geweest en de gezinsverhouding behoorlijk hebben aangetast. Het zwijgen van hun zoon zal veel pijn hebben gedaan.
Tragedie 2
Wat de ouders van Johanna Suzanna Peeters niet weten is de omstandigheden rond Paul Baumachers terugkeer uit Duitsland. In de herfst van 1945 wordt Paul Baumacher vrijgelaten uit krijgsgevangenschap. Ondanks dat hij in de SS zat werd zijn aandeel in eventuele krijgsvergrijpen niet aangetoond en mocht hij naar Oostenrijk vertrekken. Tegen de tijd dat de diverse instanties bezig waren met contact leggen met de verzorger van Pauli Peeters, deed Paul Baumacher iets geheel onverwachts. Bij thuiskomst werd hij geconfronteerd met Pauli, zijn zoon, de zoon van Johanna Suzanna zijn verloofde, die in maart in het kraambed overleed. Of hij nu bang was voor het verzorgen van zijn kind, het feit dat zijn liefde er niet meer was, of misschien wel dat het hele gebeuren in Arnhem een stukje toneel was en hij helemaal niet met Johanna Suzanna wilde trouwen, iets heeft hem in ieder geval afgeschrikt. Paul Baumacher vertrekt snel nadat hij in Wilhelmsburg aankwam weer uit zijn woonplaats naar een onbekende bestemming. Zijn moeder Amalie en zijn zoon Pauli achter latend, zonder inkomsten, zonder zekere toekomst en afhankelijk van liefdadigheid.
Tragedie 3
Uiteindelijk na een overlevingsgevecht van bijna 2 jaar besluit Oma Baumacher dat het leven voor haar en haar kleinkind zo niet langer kan voortduren. Zonder haar zoon Paul, en weduwe zonder inkomsten ziet ze geen uitweg en op 27 maart 1947 maakt ze een einde aan het leven van haar kleinkind Pauli door zijn rechter halsslagader door te snijden met een scheermes om vervolgens hetzelfde bij haar zelf te doen. Amalie Baumacher is dan 50 jaar oud, Pauli ruim 2 jaar. In de ochtend om 04:00 uur eindigt hier hun aardse leven. Beiden worden begraven op de begraafplaats in Wilhelmsburg. Vele vragen blijven overeind in Nederland bij de familie Peeters. Vooral Wilhelmina Peeters-Hoksbergen is kapot van verdriet. Zij had zo graag haar kleinkind naar Arnhem gehaald. Zelf als ze zelf niet meer kon zou één van haar andere dochters de opvoeding en verzorging van Pauli hebben voortgezet. Ze zouden geld hebben vrijgemaakt om alles te bekostigen. Ze wilden die lieve mensen in Oostenrijk vooral niet kwetsen of verdriet doen. Niet aandringen, maar toch… Nu liggen ze daar allemaal in een graf, Johanna Suzanna, Pauli, Amalia en haar man. En Paul? Ondanks dat er alleen maar graven zijn gaan de heer en mevrouw Peeters-Hoksbergen samen in 1949 de graven van hun kleinkind en dochter bezoeken. Daarna zijn ze er nooit meer geweest.
Slot
Wat er van Paul is terecht gekomen is niet bekend. Weken en weken met allerlei instanties corresponderen hebben bitter weinig opgeleverd. Van WASt (Duitse militaire staat van dienst) alleen maar zijn rang en legeronderdeel ontvangen. Dat hij gewond raakte in Arnhem werd ook alleen maar bevestigd. Wel gaf men aan dat Paul Baumacher in 1968 woonachtig was in Ochsenburg bij St. Pölten en dus in contact stond met WASt, mogelijk voor reünie achtige activiteiten. Ochsenburg ligt 7 km van Wilhelmsburg!!! Of hij nog leeft staat als vraag uit bij diverse gemeenten uit de regio. Deze regio was na de Anschluss van Oostenrijk bij het Derde Rijk zeer Duits georiënteerd en mogelijk heeft dit Pauls keuze voor de SS in 1940 sterk beïnvloed. De kameraadschap onder oud-SS’ers is groot en nog steeds aanwezig.
Aan het einde van dit verhaal een bedroefde familie Peeters, geen love story met een mooi einde maar de keuze van twee jonge mensen in oorlogstijd en de tragische wending die het kreeg. Toen, in 2012 had ik mijn mening gelijk klaar. Nu 3 jaar later en na alle data die ik onder ogen kreeg is mijn beeld een stuk milder. Wie zijn wij om te oordelen over de beslissingen en acties van deze mensen. Een moffenmeid? Slachtoffer van een zware tijd misschien? Dat de familie rouwde is te zien op onderstaande foto’s. Wilhelmina PeetersHoksbergen en haar andere dochter hangen uit het raam tijdens de Militaire Willemsorde uitreiking aan koningin Wilhelmina op 7 oktober 1948 in park Sonsbeek te Arnhem, beide in het zwart gekleed.
Parade op de Sonsbeekweg. Bij de pijl de vrouwen Peeters. Bron Gelders Archief
Bron Gelders Archief
Op de begraafplaats in Wilhelmsburg bevinden zich geen graven meer. Alle graven zijn geruimd. Het levensverhaal van een 18 jarig meisje en haar kind is hier in het kort beschreven. Een tragedie.
