Sportsponsoring: Wie betaalt, die bepaalt?

Sportsponsoring: Wie betaalt, die bepaalt? Onderzoek naar verplichtingen uit conflicterende collectieve sponsoringovereenkomsten die de vrije materiaalkeuze van een sporter beperken

Tilburg University Masterthesis Rechtsgeleerdheid accent Privaatrecht Naam: Jolien Jongerius ANR: 480170

Sportsponsoring: Wie betaalt, die bepaalt? Onderzoek naar verplichtingen uit conflicterende collectieve sponsoringovereenkomsten die de vrije materiaalkeuze van een sporter beperken

Tilburg University Masterthesis Rechtsgeleerdheid accent Privaatrecht Naam: Jolien Jongerius ANR: 480170 Examencommissie: mr. drs. S.F.H. Jellinghaus Breda, november 2013

Sportsponsoring: Wie betaalt, die bepaalt? – Jolien Jongerius

1

Voorwoord Voor u ligt mijn scriptie ‘Sportsponsoring: wie betaalt, die bepaalt?’, welke ik heb geschreven in het kader van mijn afstuderen aan Tilburg University met betrekking tot de Master Rechtsgeleerdheid accent Privaatrecht. De afgelopen tijd heb ik intensief aan deze scriptie gewerkt. Tijdens deze periode heb ik onderzoek verricht naar verplichtingen uit conflicterende collectieve sponsoringovereenkomsten die de vrije materiaalkeuze van een sporter beperken. Dit onderwerp wekte mijn interesse nadat ik verhalen had gehoord over sporters die verplicht werden hun wedstrijden met een badmintonracket van de bondsponsor te spelen, ongeacht hun eigen voorkeur of individuele sponsoringcontracten. De hele kwestie verbaasde mij, mede omdat ik zelf altijd heb geschaatst en het mij onmogelijk leek dat iemand mij ging verplichten op bepaalde schaatsen mijn wedstrijden te rijden. Draait het dan echt nog alleen maar om geld in de sport, was mijn eerste gedachte. Moet sport in plaats van om geld niet vooral om een zo goed mogelijke sportprestatie draaien? Vandaar ook de titel ‘Sportsponsoring: wie betaalt, die bepaalt?’. Uit het vraagteken spreekt mijn verbazing over wat voor rol geld van een sponsor in dergelijke zaken mogelijk kan spelen. Het uiteindelijke doel van dit onderzoek is het opstellen van een algemeen toetsingskader waaraan sporters en verenigingen kunnen toetsen of collectieve verplichtingen, uit sponsoringovereenkomsten die de materiaalkeuze van de sporter beperken, rechtmatig zijn opgelegd en of sporters aan deze verplichtingen gebonden zijn. Hopelijk helpen deze toetsingscriteria, sporters en sportverenigingen om in de toekomst, conflicten hieromtrent te voorkomen en ontstane conflicten op te lossen, of in ieder geval duidelijkheid te geven over de positie van partijen. Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om een aantal mensen te bedanken. Allereerst wil ik mijn scriptiebegeleider de heer Jellinghaus bedanken voor zijn begeleiding en het geven van nuttige tips en aanwijzingen bij het schrijven van deze scriptie. Ook wil ik mijn ouders, zussen, familie en vrienden bedanken voor hun steun, geduld en interesse tijdens de gehele periode. Ik wens u veel leesplezier,

Jolien Jongerius


2

Inhoudsopgave Lijst van gebruikte afkortingen ________________________________________________ 5 1

Inleiding _______________________________________________________________ 7 1.1

Onderzoeksdoel __________________________________________________________ 8

1.2

Vraagstelling _____________________________________________________________ 9

1.2.1 1.2.2 1.2.3

1.3

2

2.1.1 2.1.2

2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3

2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3

2.4

Definitie Sponsoring ______________________________________________________ 12 Oorsprong sponsoring ____________________________________________________________ 12 Definitie sponsoring _____________________________________________________________ 13

Conflicterende sportsponsoring _____________________________________________ 15 Sportsponsoring ________________________________________________________________ 15 Vereniging _____________________________________________________________________ 16 Conflicterende sponsoringovereenkomsten __________________________________________ 16

Rechtskarakter __________________________________________________________ 18 Onbenoemde overeenkomst ______________________________________________________ 18 Verenigingsrecht ________________________________________________________________ 19 Mededingingsrecht ______________________________________________________________ 20

Tot slot ________________________________________________________________ 20

Grondslag verplichtingen van leden ________________________________________ 21 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3

3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5

3.3

4

Onderzoeksopbouw ______________________________________________________ 10

Sponsoring ____________________________________________________________ 12 2.1

3

Centrale onderzoeksvraag _________________________________________________________ 9 Deelvragen ______________________________________________________________________ 9 Randvoorwaarden ________________________________________________________________ 9

Lidmaatschap ___________________________________________________________ 21 Totstandkoming_________________________________________________________________ 21 Lidmaatschapsverhouding ________________________________________________________ 23 Autonomie _____________________________________________________________________ 23

Bronnen van verplichtingen ________________________________________________ 24 Verplichtingen: doen, niet-doen, dulden _____________________________________________ 24 Verplichtingen uit de wet _________________________________________________________ 25 Verplichtingen uit statuten ________________________________________________________ 26 Verplichtingen uit reglementen en besluiten__________________________________________ 28 Verplichtingen uit overeenkomst ___________________________________________________ 30

Conclusie _______________________________________________________________ 33

Gebondenheid aan collectieve verplichtingen________________________________ 34 4.1

Opzegging van het lidmaatschap ____________________________________________ 34

4.2

Gebondenheid aan de vereniging ___________________________________________ 35

4.2.1 4.2.2

Vrijheid van vereniging ___________________________________________________________ 36 Negatieve verenigingsvrijheid______________________________________________________ 36


3

4.3

Mededingingsrecht _______________________________________________________ 40

4.4

Redelijkheid en billijkheid binnen een vereniging ______________________________ 43

4.4.1 4.4.2

5

Redelijkheid en billijkheid _________________________________________________________ 44 Belangenafweging _______________________________________________________________ 44

4.5

Aanzetten tot wanprestatie ________________________________________________ 51

4.6

Conclusie _______________________________________________________________ 54

Conclusie _____________________________________________________________ 58 5.1

Sponsoring _____________________________________________________________ 58

5.2

Grondslag collectieve verplichtingen _________________________________________ 59

5.3

Toetsingskader __________________________________________________________ 60

Bronvermelding ___________________________________________________________ 67


4

Lijst van gebruikte afkortingen AA

: Ars Aequi. Juridisch Studentenblad

AG

: Advocaat-Generaal

art.

: artikel

BIE

: Bijblad bij de Industriële Eigendom

BNL

: Badminton Nederland

BW

: Burgerlijk Wetboek

concl.

: conclusie

cs.

: cum suis

e.a.

: en andere

ECLI

: European Case Law Identifier (vervangt vanaf 28 juni 2013 het LJN)

ECRM

: Europese Commissie voor de Rechten van de Mens

EHRM

: Europees Hof voor de Rechten van de Mens

et al.

: and others

etc.

: et cetera

EVRM

: Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens

Gw

: Grondwet

HvJ EU

: Hof van Justitie van de Europese Unie (voorheen Europese Gemeenschappen)

HR

: Hoge Raad der Nederlanden

ICC

: International Chamber of Commerce

JBN

: Judobond Nederland

jo.

: juncto

JOR

: Jurisprudentie Onderneming & Recht

Jur.

: Jurisprudentie Hof van Justitie van de Europese Unie

KNHB

: Koninklijke Nederlandse Hockey Bond

KNSB

: Koninklijke Nederlandsche Schaatsenrijders Bond

KNVB

: Koninklijke Nederlandse Voetbalbond


5

KNZB

: Koninklijke Nederlandse Zwembond

LJN

: Landelijk Jurisprudentie Nummer (vanaf 28 juni 2013 vervangen door ECLI)

m.i.

: mijns inziens

m.nt.

: met noot

Mw

: Mededingingswet

NJ

: Nederlandse Jurisprudentie

no.

: nummer

NOC*NSF

: Nederlands Olympisch Comité * Nederlandse Sport Federatie

nr.

: nummer

p.

: pagina

PR

: Public relations

Rb.

: Rechtbank

red.

: redactie

RN

: Rechtspraak Notariaat. Praktisch bewerkt

r.o.

: rechtsoverweging

vs.

: versus

VWEU

: Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie

vzr.

: voorzieningenrechter

WPNR

: Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie


6

1 Inleiding Vandaag de dag speelt sponsoring een belangrijke rol binnen de sport. Er gaan enorme bedragen in om. Al in 1970 werd er in Nederland ongeveer een half miljoen euro aan sportsponsoring besteed. Dit bedrag is in de laatste decennia sterk toegenomen tot iets meer dan een half miljard euro in 2001 1 en neemt nog steeds ieder jaar gestaag toe. 2 Sponsoring levert derhalve een enorme bijdrage aan de sport en dankzij deze bijdrage kan de sportwereld in zijn huidige hoedanigheid bestaan. Er zitten echter ook minder positieve kanten aan sportsponsoring. Een steeds terugkerend probleem binnen de wereld van de sportsponsoring zijn de zogenoemde conflicterende sponsoringovereenkomsten. 3 Conflicterende sponsoringovereenkomsten zijn sponsoringovereenkomsten die elkaar ‘bijten’. Dat wil zeggen dat de gesponsorde zich tegenover verschillende sponsoren tot dezelfde prestatie heeft verplicht. Het probleem hierbij is dat het nakomen van de ene overeenkomst het nakomen van de andere overeenkomst (al dan niet deels) uitsluit. 4 Veelal ontstaan deze problemen doordat een sporter een individuele sponsoringovereenkomst sluit, waarna tevens de sportvereniging waar de sporter toe behoort een collectieve sponsoringovereenkomst sluit met betrekking tot dezelfde verplichtingen, waaraan de individuele sporter tevens wordt gehouden. Ook kan het zo zijn dat een collectieve sponsoringovereenkomst conflicteert met de belangen van de individuele sporter, ook in dat geval wordt er over een conflicterende sponsoringovereenkomst gesproken. De problemen ontstaan door de gebondenheid van individuele sporters aan collectief opgelegde verplichtingen. Een recente uitspraak, welke de reden is van de keuze voor dit onderwerp en een voorbeeld van een geschil van tussen conflicterende individuele en collectieve sponsoringovereenkomsten, is een conflict (hierna badmintonzaak genoemd) wat speelde tussen een aantal topbadmintonners en de nationale bond Badminton Nederland 5 (hierna BNL). De spelers hadden allemaal een individuele sponsoringovereenkomst gesloten met een bepaalde producent (Dunlop c.s.) van badmintonrackets, die rackets, en in sommige gevallen ook een financiële vergoeding, aan hen leverde. In de overeenkomsten werd geregeld dat de sporters hun wedstrijden met de geleverde rackets dienden te spelen. BNL had echter sinds korte tijd een collectieve sponsoringovereenkomst gesloten met een andere producent van badmintonrackets, Yonex. In deze overeenkomst werd bepaald dat sporters, 1

Lagae 2006, p. 47; Doets 2008, p. 14 Lagae 2006, p. 44 3 Dellebeke, Kramer & De Heij 2002, p. 62-63; Rb. Utrecht 23 februari 1976 (Notten cs./KNVB); Rb. Utrecht 27 april 1977, BIE no. 3 (KNZB/Enith Brigitha); Rb. Breda 1 november 1989, LJN AH2909 (Ajax-Umbro/Bryan RoyBorsumij); 4 Dellebeke, Kramer & De Heij 2002, p. 62 5 Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL688; Rb. Utrecht 30 november 2011, LJN BU6292 2


7

die uit willen komen voor de bond, hun wedstrijden dienen te spelen met materiaal, waaronder badmintonrackets, van Yonex de sponsor van de BNL. In dit geval is er sprake van conflicterende individuele en collectieve sponsoringovereenkomsten, aangezien het nakomen van de ene overeenkomst, het nakomen van de andere overeenkomst uitsluit. Willen de topbadmintonners wedstrijden namens de bond spelen dan zullen zij hun individuele sponsorovereenkomst niet na kunnen komen. De belangrijkste vraag die naar voren komt uit deze problematiek is de vraag, in hoeverre een vereniging een sporter kan binden aan collectieve verplichtingen uit conflicterende sponsoringovereenkomsten die de vrije materiaalkeuze beperken. Op dit moment is hier nog niet veel onderzoek naar gedaan, ook zijn er een aantal recente uitspraken van rechters met betrekking tot dit onderwerp nog niet vaak besproken en is er nog geen overzichtelijk toetsingskader waaraan de rechtmatigheid van de gebondenheid aan collectieve verplichtingen kan worden getoetst. Deze scriptie gaat daar verandering in brengen.

1.1 Onderzoeksdoel Het doel van deze scriptie is het onder de loep nemen van verplichtingen uit conflicterende collectieve sponsoringovereenkomsten die de vrije materiaalkeuze van een sporter beperken. Aan de hand van de onderzoeksvragen gebeurt dit door middel van het verwerven van kennis over dit onderwerp, het opstellen van eenduidige definities, het in kaart brengen van de huidige opvattingen binnen de rechtswetenschap en de daar heersende regels en hieromtrent duidelijkheid te verschaffen, jurisprudentie omtrent het onderwerp te analyseren, de ontwikkeling hiervan te beschrijven en zo mogelijk een geldende hoofdregel te construeren, leemtes omtrent het onderwerp binnen de rechtswetenschap in te vullen, naar voren gekomen botsende opvattingen binnen de rechtswetenschap aan te halen en de huidige juridische situatie te beoordelen. Het doel hiervan is het beantwoorden van de centrale vraag en het opstellen van een algemeen toetsingskader waaraan sporters en verenigingen kunnen toetsen of collectieve verplichtingen, uit sponsoringovereenkomsten die de materiaalkeuze van de sporter beperken, rechtmatig zijn opgelegd en of sporters aan de verplichtingen zijn gebonden. Ook kunnen verenigingen aan de hand van het toetsingskader bepalen waar zij rekening mee dienen te houden bij het rechtmatig opleggen van zulke verplichtingen om latere conflicten te voorkomen en kunnen sporters aan de hand van het kader hun positie in een dergelijk (dreigend) conflict bepalen.


8

1.2 Vraagstelling Deze paragraaf beschrijft de centrale onderzoeksvraag van dit onderzoek en de deelvragen aan de hand waarvan de centrale onderzoeksvraag uiteindelijk wordt beantwoord. De laatste subparagraaf beschrijft de randvoorwaarden van dit onderzoek. De randvoorwaarden schetsen het kader waarbinnen het onderzoek wordt uitgevoerd en zorgen daarmee voor een nodige afbakening van het onderzoeksonderwerp. 1.2.1

Centrale onderzoeksvraag

Naar aanleiding van de hiervoor besproken probleembeschrijving en doelstelling van dit onderzoek luidt de centrale onderzoeksvraag van deze scriptie als volgt: In hoeverre kan een vereniging een sporter rechtmatig binden aan verplichtingen uit conflicterende collectieve sponsoringovereenkomsten die zijn vrije materiaalkeuze beperken? 1.2.2

Deelvragen

Aan de hand van de volgende deelvragen wordt uiteindelijk de centrale vraag van deze scriptie beantwoord: 1. Wat is sponsoring? 2. Op welke grondslag kan een sportvereniging een collectieve sponsoringovereenkomst aangaan waarbij de leden verplichtingen worden opgelegd? 3. Gebondenheid aan collectieve verplichtingen uit een sponsoringovereenkomst die de vrije materiaalkeuze beperkt: a. In hoeverre zijn individuele sporters aan verplichtingen, voortvloeiende uit een collectieve sponsoringovereenkomst van een vereniging, gebonden? b. Op welke gronden kunnen sporters onder deze verplichtingen uitkomen? 1.2.3

Randvoorwaarden

Dit onderzoek richt zich via de deelvragen op het beantwoorden van de centrale hoofdvraag. Van belang hierbij is dat dit onderzoek zich alleen richt op conflicterende collectieve sponsoringovereenkomsten in de sport. Er dient dus altijd één collectieve sponsoringovereenkomst van een sportvereniging deel uit te maken van het conflict. Deze kan dan conflicteren met de belangen van de sporters of een individuele sponsoringovereenkomst van een sporter. De gevallen waarin twee collectieve sponsoringovereenkomsten met elkaar conflicteren worden buiten beschouwing gelaten.


9

Ook draait het in deze scriptie om collectieve verplichtingen die de vrije materiaalkeuze van de sporter beperken. Wanneer er dus over collectieve verplichtingen wordt gesproken, kan men ‘die de vrije materiaalkeuze van de sporter beperken’ er telkens achteraan lezen. Tevens richt dit onderzoek zich expliciet op sportsponsoring en komt sponsoring binnen andere sectoren, zoals de culture sector niet aan bod. Daarnaast is het van belang dat het onderzoek zich, in het algemeen, focust op topsporters aangezien zij veelal een belangrijke rol spelen bij sponsoringovereenkomsten, omdat zij meestal een grotere bekendheid genieten en dus een grotere waarde hebben voor sponsoren.

1.3 Onderzoeksopbouw De eerder genoemde deelvragen zijn een leidraad voor de opbouw van deze scriptie. Allereerst wordt deelvraag 1 beantwoord in hoofdstuk 2. Welk hoofdstuk een algemeen beeld van sponsoring schetst en aandacht besteedt aan de algemene definitie van sponsoring aan de hand van drie hoofdelementen. Ook het rechtskarakter van een sponsoringovereenkomst, de hierop toepasselijke wettelijke regels, de specifieke kenmerken van sportsponsoring en de precieze uitleg over wat in dit onderzoek wordt verstaan onder vereniging en conflicterende collectieve sponsoringovereenkomsten komen aan bod. De navolgende hoofdstukken van deze scriptie gaan uit van de in dit hoofdstuk uiteengezette definities en betekenissen. In het daaropvolgende hoofdstuk komt deelvraag 2 aan bod. Het hoofdstuk beschrijft de grondslag waarop een (sport)vereniging verplichtingen kan opleggen aan haar leden. Eerst gaat de aandacht uit naar het lidmaatschap van een vereniging, zowel de totstandkoming, lidmaatschapsverhouding als de autonomie komen aan bod. De volgende paragraaf beschrijft de bronnen van verplichtingen. Allereerst komt de begripsomschrijving aan bod, waarna een beschrijving volgt over hoe verplichtingen uit de wet, statuten, reglementen en overeenkomsten voortvloeien. Hierbij komen ook de verschillende regels die gelden voor formele en informele verenigingen naar voren. Beantwoording van laatste deelvraag geeft daarna inzicht in de gebondenheid van individuele sporters aan verplichtingen die voortvloeien uit een collectieve sponsoringovereenkomst van een vereniging en die de materiaalkeuze beperken en dan met name de mogelijkheden van sporters om onder gebondenheid aan deze verplichtingen uit te komen. In dit hoofdstuk speelt de rechtspraak een belangrijke rol. Waar mogelijk worden relevante zaken uit het sportrecht aangehaald en besproken. Allereerst komen de mogelijkheid van opzegging van het lidmaatschap en het recht op vrijheid van vereniging aan bod. Waarna de aandacht uitgaat naar de rol van het mededingingsrecht. Daarna wordt de rol van de redelijkheid en billijkheid en de belangenafweging


10

tussen het belang van de sporter op een vrije materiaalkeuze en het collectieve verenigingsbelang om de vrije materiaalkeuze te beperken onderzocht. Tot slot komt ook nog het aanzetten tot wanprestatie aan bod. Na beantwoording van alle deelvragen, volgt er een hoofdstuk met conclusies . Aan de hand van alles wat in deze scriptie is besproken worden conclusies getrokken. In ieder geval wordt er een toetsingskader gegeven waarin alle belangrijke feiten, omstandigheden en belangen aan bod komen die een rol spelen bij het rechtmatig opleggen van collectieve verplichtingen aan sporters door middel van een sponsoringovereenkomst, welke de vrije materiaalkeuze beperkt. Aan de hand van dit toetsingskader kunnen sporters bepalen of zij gebonden zijn aan collectieve verplichtingen die de vrije materiaalkeuze beperken en of de vereniging juist heeft gehandeld. Ook een vereniging zelf kan aan de hand van het toetsingskader bekijken wat de belangrijke aandachtspunten zijn voor het rechtmatig opleggen van collectieve verplichtingen aan sporters die de vrije materiaalkeuze beperken.


11

2 Sponsoring Dit hoofdstuk schetst een algemeen beeld over sponsoring. De aandacht gaat uit naar de algemene definitie van sponsoring, de specifieke kenmerken van sponsoring, de precieze uitleg over sportsponsoring, de (sport)vereniging en conflicterende sponsoringovereenkomsten en de op sponsoringovereenkomsten toepasselijke wettelijke regels.

2.1 Definitie Sponsoring Aangezien sponsoring, zoals in het vorige hoofdstuk werd besproken, een belangrijke rol speelt in de huidige samenleving, is er veel wetenschappelijk onderzoek naar gedaan. 6 Veel onderzoekers hebben getracht een algemene definitie van het begrip sponsoring te verwoorden, maar op dit moment is er nog geen sprake van een concrete, allesomvattende, algemeen geaccepteerde definitie van het begrip sponsoring. 7 Deze paragraaf verschaft duidelijkheid omtrent de in deze scriptie gehanteerde definitie van het begrip sponsoring en besteedt ook kort aandacht aan de fiscale aspecten van sponsoring. 2.1.1

Oorsprong sponsoring

Het begrip sponsor vloeit voort uit het Latijnse woord spondeo, welk woord zoveel betekent als het zich verplichten tot iets bij contract of het zich ergens voor borgstellen. 8 Uit het oudste Romeinse recht vloeit voort dat Romeinse burgers zich aan elkaar mochten verbinden door het uitspreken van de volgende woorden: Spondes? (met daarachter de overeen te komen afspraak), wat zoveel betekent als, Belooft u ……? Waarop de andere burger diende te antwoorden met: Spondeo. Oftewel, ik beloof. Het woord spondeo heeft een veel ruimere betekenis dan het huidige begrip sponsoring. Aangezien het werd gezien als een handeling waarbij men zich kan verbinden aan elke soort prestatie 9 en verder geen aandacht besteedt aan een verdere afbakening, zoals bijvoorbeeld het vereist zijn van een eventuele tegenprestatie.

6

Floor & Van Raaij 2010; Lagae 2006; Van Maren 2001; Lokerman & Westermann 1999; Segers, Steurbaut & Verhoest 1992; Shilbury e.a. 2009; Buys 1998; Lokerman 2001; Doets 2008; Muntinga 2008; Dellebeke, Kramer & De Heij 2002; Meenaghan 1998; Lokerman 2002; 7 Doets 2008, p. 21-22 8 Buys 1998, p. 1 9 Feenstra 1994, p. 230


12

2.1.2

Definitie sponsoring

Een algemene definitie van het begrip sponsoring vloeit niet voort uit de wet. Wel zijn er in een aantal specifieke gevallen definities in de wet, dan wel beleidsregels opgenomen, zoals bijvoorbeeld in de Tabakswet en de Beleidsregels sponsoring commerciële media-instellingen. Deze definities hebben echter geen algemene betekenis voor het begrip sponsoring. Een algemene definitie is nodig om het begrip duidelijk af te bakenen en om het onderscheid te kunnen aangeven met andere verwante begrippen, zoals donaties, reclame en schenkingen. Begin jaren zeventig werd sponsoring nog vaak omschreven als een onbaatzuchtige handeling, hierdoor was er geen duidelijk onderscheid te maken met andere begrippen zoals bijvoorbeeld donaties. 10 Een bekend voorbeeld van zo’n definitie, is de onderstaande definitie van Meenaghan 11: “Sponsorship is the donation or loan of resources (people, money, material, etc.) by private individuals or organizations engaged in the provision of those goods and services designed to improve the quality of life”. In de jaren daarna wordt sponsoring steeds belangrijker binnen de maatschappij. Dit komt deels door een steeds verder terugtredende overheid, waardoor instanties minder op subsidies kunnen rekenen, maar ook door een verandering in mentaliteit van het bedrijfsleven. Sponsoring gebeurt steeds vaker vanuit het oogpunt van PR en het imago van de sponsor en dus komt de tegenprestatie van de gesponsorde en het commerciële doel van sponsoring steeds meer naar voren. 12 Een belangrijke afweging van bedrijven om te sponsoren, is de fiscale aftrekbaarheid hiervan. Het belangrijkste criterium hiervoor is dat het bedrijf met de sponsoring een zakelijk doel nastreeft. Sponsoring levert het bedrijf dan ook een fiscaal voordeel op en is daardoor een gunstig instrument voor bedrijven om hun naamsbekendheid te vergroten en hun imago te verbeteren. 13 Uit wetenschappelijke onderzoeken 14 omtrent sponsoring in deze periode, vloeien vele verschillende definities voort. Deze definities verschillen veelal op een aantal punten van elkaar, maar uit vrijwel alle definities zijn tevens steeds terugkerende elementen te filteren. Deze elementen worden dan ook wel de hoofdelementen van het begrip sponsoring genoemd, aangezien zij karakteriserend zijn voor waar het begrip sponsoring voor staat. De drie hoofdelementen van het begrip sponsoring zijn: een commerciële relatie, het imago van de gesponsorde en associatie. 10

Doets 2008, p. 21 Meenaghan 1998, p. 10; Doets 2008, p. 21 12 Doets 2008, p. 21; Buys 1998, p. 3 13 Van den Hoeven 2009; Colijn & Kok 2009, p. 209; Lokerman 2001, p. 160; Lokerman & Westermann 1999, p. 66; KPMG Meijburg & Co Belastingadviseurs 2012, p. 53 14 Floor & Van Raaij 2010; Lagae 2006; Van Maren 2001; Lokerman & Westermann 1999; Segers, Steurbaut & Verhoest 1992; Shilbury e.a. 2009; Buys 1998; Doets 2008; Dellebeke, Kramer & De Heij 2002; Meenaghan 1998; Lokerman 2002; Townley & Grayson 1984; 11


13

Aangezien alle drie de hoofdelementen een grote rol spelen met betrekking tot het begrip sponsoring, handhaaft deze scriptie een definitie van dit begrip welke expliciet rekening houdt met alle genoemde hoofdelementen. Een belangrijke internationale definitie, die aansluit bij de drie hoofdelementen van sponsoring, is de definitie van de ‘International Chamber of Commerce’, het ICC. Deze definitie is opgenomen in het door de Commission on Marketing and Advertising van het ICC opgestelde International Code on Sponsorship 15 en wordt in deze scriptie aangehouden: “Sponsorship: any commercial agreement by which a sponsor, for the mutual benefit of the sponsor and sponsored party, contractually provides financing or other support in order to establish an association between the sponsor's image, brands or products and a sponsorship property in return for rights to promote this association and/or for the granting of certain agreed direct or indirect benefits.” De hoofdelementen van sponsoring worden hieronder één voor één besproken, zodat er meer duidelijkheid komt over de precieze inhoud van de afzonderlijke hoofdelementen. Hoofdelementen sponsoring Het eerste hoofdelement van het begrip sponsoring is de commerciële relatie 16 die er moet zijn tussen de sponsor en de gesponsorde. Hieruit vloeit voort dat er sprake moet zijn van een zakelijke overeenkomst, waarbij de prestaties van beide partijen zijn vastgesteld en de prestatie van de sponsor op geld waardeerbaar dient te zijn. Hierbij is het van belang dat de overeenkomst een wederkerig karakter heeft, waarbij een tegenprestatie van de gesponsorde derhalve vereist is. Er is sprake van een wederzijds belang. De vereiste tegenprestatie van de gesponsorde bij sponsoring is erg belangrijk. Indien er geen sprake is van een tegenprestatie, is er geen sprake van sponsoring, dit valt namelijk buiten de in deze scriptie gehanteerde definitie. De financiële bijdrage kan dan beter als donatie worden gezien. Tevens laat dit vereiste een duidelijk verschil zien tussen sponsoring en ambush marketing. Er is sprake van ambush marketing als men zich voordoet als een officiële sponsor, zonder daar werkelijk een financiële bijdrage aan te leveren. Hiermee probeert men derhalve ongeoorloofd mee te liften op de positieve gevolgen van sponsoring. 17 Het tweede hoofdelement van het begrip sponsoring is het imago van de gesponsorde. 18 Dit imago is van groot belang, aangezien de keus van een sponsor voor een bepaald sponsorproject, voor een groot deel, gebaseerd is op dit imago. De sponsor hoopt dat door de sponsoring het positieve

15

International Chamber of Commerce 2003 Buys 1998, p. 10 17 Doets 2008, p. 22 18 Buys 1998, p. 10 16


14

imago van de gesponsorde afstraalt op de sponsor en zo een bijdrage levert aan een positiever imago van de sponsor. Dit heet ook wel image transfer. 19 Aan de hand van het imago van de gesponsorde kan de sponsor inschatten welke doelgroep de sponsoring bereikt. Wanneer de sponsor de juiste afwegingen maakt om een bepaald individu, evenement of organisatie te sponsoren dan levert dit een grote bijdrage aan het imago van de sponsor zelf. Het laatste hoofdelement van sponsoring is associatie. Sponsoring geeft bekendheid aan de sponsor, door middel van associatie van de sponsor met de gesponsorde. Het streven van een sponsor is dat de sponsoring positieve associaties met hem genereert en dat sponsoring daarmee een positieve bijdrage levert aan zijn imago. Een erkent doel van sponsoring is het maximaal uitbuiten van de positieve associaties die de sponsoring met zich meebrengt. 20 Een sponsor moet zich vooraf goed bedenken welke sponsorprojecten de gewenste positieve associaties gaan opleveren. Een aantal factoren die mee spelen bij de gewenste associatie zijn de bekendheid en de status van de gesponsorde en daarmee de invloed van de gesponsorde op de te bereiken doelgroep. 21

2.2 Conflicterende sportsponsoring Het principe van sponsoring is steeds hetzelfde, ongeacht de daarbij betrokken partijen en ongeacht het terrein waarop de sponsoring plaatsvindt. 22 Deze paragraaf besteedt aandacht aan de term sportsponsoring, de informele en formele vereniging en aan het fenomeen van conflicterende sponsoring. 2.2.1

Sportsponsoring

Er bestaan vele terreinen waarop sponsoring plaatsvindt. De belangrijkste en bekendste terreinen zijn sport, cultuur, wetenschap en gezondheidszorg. 23 In deze scriptie staat sponsoring op het terrein van de sport centraal. Sportsponsoring voldoet aan de algemene definitie van sponsoring, zoals die eerder in dit onderzoeksrapport is omschreven. Van belang hierbij is echter wel dat de tegenprestatie van de gesponsorde en daarmee ook de gelegde associaties direct of indirect voortvloeien uit de sportbeoefening van de gesponsorde. 24 Sportsponsoring is een breed begrip en betreft het sponsoren van onder andere sporters, sportclubs, sportbonden, sportevenementen en sportaccommodaties. Er kan hierbij onderscheid worden gemaakt tussen sponsoring van personen of 19

Muntinga 2008, p. 18 Lokerman 2001, p. 14; Doets 2008, p. 22 21 Beerthuizen 2001 22 Dellebeke, Kramer & De Heij 2002, p. 18-19 23 Buys 1998, p. 3 24 Lagae 2006, p. 42 20


15

groepen aan de ene kant en sponsoring van objecten, zoals evenementen of accommodaties aan de andere kant.25 In deze scriptie ligt de focus op de sponsoring van personen en groepen en dan met name op de sponsoring van een sportvereniging sportbond en haar leden. Een sportbond is een nationale overkoepelende sportorganisatie voor een bepaalde tak van sport, in de vorm van een vereniging waarbij sportverenigingen en vaak ook individuele sporters zijn aangesloten. 2.2.2

Vereniging

Zoals in de vorige paragraaf werd beschreven spelen in deze scriptie (sport)verenigingen, waaronder dus ook sportbonden vallen, een centrale rol. Zij kunnen de collectieve sponsoringovereenkomsten aangaan die kunnen zorgen voor de hier onderzochte conflicten omtrent verplichtingen die de vrije materiaalkeuze van de sporter beperken. Een vereniging is een samenwerkingsverband. Binnen dit samenwerkingsverband wordt een gezamenlijk doel nagestreefd. Bij het besturen van de vereniging dient dit nagestreefde doel steeds als richtpunt. 26 Er bestaan twee soorten verenigingen, namelijk een formele en een informele vereniging. Op grond van artikel 2:27 van het Burgerlijk Wetboek (hierna BW) wordt een formele vereniging opgericht bij notariële akte. In deze notariële akte worden de statuten opgenomen. Een informele vereniging kan vormvrij worden opgericht, de geldende regels binnen de vereniging hoeven niet schriftelijk te worden vastgelegd. 27 De meeste sportverenigingen zijn opgericht door middel van een notariële akte en zijn dus formele verenigingen. 28 Bij twijfel over de status van een vereniging kan men altijd het handelsregister raadplegen. De komende hoofdstukken besteden waar nodig nog aandacht aan de verdere relevante verschillen tussen informele en formele verenigingen omtrent het opleggen van collectieve verplichtingen aan hun leden. 2.2.3

Conflicterende sponsoringovereenkomsten

Voor sportverenigingen zijn sponsoren van groot belang, zij zijn namelijk een belangrijke bron van inkomsten. De inkomsten gebruikt een vereniging veelal om zijn doelstellingen te verwezenlijken. 29 Leden van de gesponsorde sportvereniging spelen vaak een belangrijke rol bij het vervullen van de in de sponsoringovereenkomst overeengekomen tegenprestatie, zij genereren de door de sponsor zo

25

Dellebeke, Kramer & De Heij 2002, p. 51 Galle 2002, p. 27 27 Een belangrijk verschil tussen een formele en informele vereniging is de rechtsbevoegdheid. Een formele vereniging heeft volledige rechtsbevoegdheid en kan dan ook erfgenaam zijn en registergoederen verkrijgen. Een informele vereniging kan dit niet, zij heeft namelijk beperkte rechtsbevoegdheid. Een ander verschil betreft de hoofdelijke aansprakelijkheid, naast de vereniging, van bestuurders van een informele vereniging, dit geldt niet voor bestuurders van een formele vereniging. Artikel 2:30 BW 28 Meijnhardt & Van Woudenberg 2008, p. 50 29 Buys 1998, p. 105 26


16

gewenste associaties. 30 Sponsoring van een vereniging is, door de belangrijke rol van haar leden, een vorm van collectieve sponsoring. Daarnaast kunnen sporters in beginsel ook zelf een sponsoringovereenkomst aangaan met een sponsor, dit heet individuele sponsoring. 31 Zij genereren daarmee inkomsten (en/of materialen) waarmee zij hun (sportieve) carrière ondersteunen. Van belang is dat de vereniging en haar leden twee losse, op zich zelf staande, eenheden zijn. Het is dan ook logisch dat de belangen van de vereniging en die van haar leden niet altijd overeenkomen en in sommige gevallen zelfs conflicteren. Ook met betrekking tot sponsoring spelen de verschillende belangen een belangrijke rol. 32 Conflicterende sponsoring doet zich voor als een vereniging en een daarbij betrokken individu tegenstrijdige belangen hebben op het gebied van de overeengekomen sponsoring. 33 Zo kan het zijn dat twee sponsoringovereenkomsten elkaar ‘bijten’. In dat geval is een vereniging een collectieve sponsoringovereenkomst aangegaan, waaraan ook de leden zijn gehouden, terwijl een lid van de vereniging voor dezelfde prestaties een individuele sponsoringovereenkomst is aangegaan. De belangen van de vereniging en de individuele sporter conflicteren op zo’n moment, aangezien het nakomen van de ene overeenkomst, het nakomen van de andere overeenkomst (al dan niet deels) uitsluit. 34 Er is derhalve sprake van conflicterende sponsoringovereenkomsten. Ook kan het zo zijn dat een vereniging een sponsoringovereenkomst is aangegaan waarbij er verplichtingen zijn voor de leden, maar de door de vereniging opgelegde verplichtingen niet stroken met de persoonlijke belangen van bepaalde individuele leden. 35 Hierbij is er ook sprake van conflicterende sponsoring. Echter is een werkelijk conflict pas geboren, wanneer de individuele sporter pertinent weigert de door de vereniging opgelegde verplichten na te komen. 36 In deze scriptie ligt de focus op verplichtingen uit een conflicterende collectieve sponsoringovereenkomst die de vrije materiaalkeuze van de sporters beperken. Hierboven is reeds vermeld dat de vereniging en haar leden separate eenheden zijn, echter zijn de leden zelf, binnen een sportvereniging meestal geen eenheid. Binnen vrijwel iedere sportvereniging/bond is er namelijk sprake van zowel top- als breedtesport. Er is volgens het NOC*NSF sprake van topsport als de sporter internationaal meedoet op het hoogste (senioren)niveau. 37 Breedtesport is iedere vorm van sport en spel die niet onder de term topsport valt. De belangen van de breedtesporters en topsporters kunnen nogal verschillen binnen een 30

Buys 1998, p. 105 Dellebeke, Kramer & De Heij 2002, p. 54 32 Buys 1998, p. 102 33 Lokerman 2002, p. 142 34 Dellebeke, Kramer & De Heij 2002, p. 62 35 Buys 1998, p. 102 36 Lokerman 2002, p. 142 37 NOC*NSF 2012 31


17

vereniging, ook met betrekking tot sponsoring, en kunnen derhalve ook conflicteren. Veelal moeten de topsporters de door de sponsor gewenste associaties genereren, terwijl de vereniging de baten van de sponsoring wellicht voor het grootste gedeelte aan de breedtesport besteedt. De vereniging dient bij het aangaan van een sponsoringovereenkomst dan ook rekening te houden met de verschillende belangen van de topsport en de breedtesport om mogelijke conflicten te voorkomen.

2.3 Rechtskarakter Zoals al eerder omschreven staat er in de wet geen algemene definitie van het begrip sponsoring, dit vloeit mede voort uit het feit dat er geen speciale regeling in de wet is opgenomen met betrekking tot de sponsoringovereenkomst. Door het ontbreken van een eigen regeling rijst de vraag naar de op sponsoringovereenkomsten, tussen een sportvereniging en een sponsor, toepasselijke wettelijke regels. 38 Aan bod komen de onbenoemde overeenkomst, het verenigingsrecht en het mededingingsrecht. 2.3.1

Onbenoemde overeenkomst

Een overeenkomst waar geen expliciete regeling voor is opgenomen in de wet heet ook wel een onbenoemde overeenkomst. Een sponsoringovereenkomst is derhalve een onbenoemde overeenkomst. De wetgever gaat er blijkbaar van uit dat de betrokken partijen zelf de sponsoring naar behoren kunnen regelen. Er bestaan dan ook geen dwingende bepalingen met betrekking tot de sponsoringovereenkomst. Wel valt de sponsoringovereenkomst onder het algemene verbintenissenrecht, dat is opgenomen in boek 6 BW. Deze regels gelden in principe voor alle soorten privaatrechtelijke overeenkomsten, ongeacht hun inhoud en aard 39 en bieden derhalve een juridisch kader omtrent sponsoringovereenkomsten. De literatuur is echter niet altijd eenduidig over het onbenoemde karakter van de sponsoringovereenkomst. 40 Wanneer de partijen de sponsoringovereenkomst dusdanig inrichten zodat deze alsnog de karaktertrekken vertoont van een wel bij wet geregelde overeenkomst, kunnen er toch dwingende bepalingen van toepassing zijn. In dat geval gelden namelijk de in de wet opgenomen regels ook voor de sponsoringovereenkomst. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer de sponsoringovereenkomst in principe een arbeidsovereenkomst is, wat vaak het geval is bij gesponsorde wielrenners. De sponsoringovereenkomst valt dan onder de regels omtrent een arbeidsovereenkomst en zal dan ook de dwingende regels die daaruit voortvloeien dienen te respecteren. 41 38

Buys 1998, p. 29 Dellebeke, Kramer & De Heij 2002, p. 33 40 Buys 1998, p. 29 41 Dellebeke, Kramer & De Heij 2002, p. 33 39


18

Volgens Buys vertoont iedere sponsoringovereenkomst de karaktertrekken van een overeenkomst van opdracht en kan de sponsoringovereenkomst dan ook worden gezien als een dienstverleningscontract waar de regeling van Boek 7 titel 7 van het Burgerlijk Wetboek betreffende de overeenkomst van opdracht op van toepassing is. 42 Deze titel bevat voornamelijk 43 regelend recht en biedt daarom ook slechts een juridisch kader voor sponsoringovereenkomsten. 44 Slechts wanneer partijen geen andere regeling hebben getroffen in de sponsoringovereenkomst en de aard van de overeenkomst zich niet tegen de toepassing van de regels verzet, zijn de bepalingen van toepassing. 45 De partijen blijven dus ook in dit geval, in beginsel, vrij om de sponsoringovereenkomst naar eigen inzicht op te stellen. Dit waarborgt de unieke aard van de sponsoringovereenkomst. 46 2.3.2

Verenigingsrecht

Verenigingen en leden van een vereniging hebben in beginsel de vrijheid om een sponsoringovereenkomst aan te gaan. Deze vrijheid vindt echter plaats binnen een juridisch kader. Voor een vereniging is het van belang dat er duidelijke regels gelden, derhalve dient in het geval van een sponsoringovereenkomst waarbij één van de partijen een vereniging of een lid van een vereniging is, niet alleen het hierboven reeds beschreven algemene verbintenissenrecht, maar ook het verenigingsrecht en de daaruit voortvloeiende grenzen en beperkingen in acht te worden genomen. 47 Het verenigingsrecht regelt met name de rechtspositie van de vereniging en de betrokken leden. 48 Er dient dus niet alleen rekening te worden gehouden met boek 6 BW, maar ook met boek 2 BW, waarin het verenigingsrecht is opgenomen en die de contractsvrijheid kan beperken, en met alle andere bestaande organisatierechtelijke regelingen die op dat moment gelden binnen de vereniging, zoals (bij een formele vereniging) de verenigingsstatuten en reglementen. 49 In principe speelt de organisatierechtelijke regelgeving en het verenigingsrecht voor de sponsor geen rol, aangezien deze niet in lidmaatschapsverhouding staat tot de vereniging. 50 De organisatierechtelijke regelgeving kan echter wel een rol spelen. Deze mogelijkheid komt aan bod in het volgende hoofdstuk wanneer het opleggen van verplichtingen verder wordt besproken.

42

Buys 1998, p. 21, 29, 30 en 66 Alleen met betrekking tot de opzegmogelijkheden bestaan er dwingende bepalingen. Art. 7:408 jo. 7:413 BW. 44 Buys 1998, p. 66 45 Buys 1998, p. 31 46 Buys 1998, p. 31 47 Buys 1998, p. 15 48 Lokerman 2001, p. 131 en 133 49 Buys 1998, p. 15 50 Rensen 2005, p.11 43


19

2.3.3

Mededingingsrecht

Ook het mededingingsrecht kan een rol spelen bij conflicterende sponsoringovereenkomsten binnen een sportorganisatie. De sportbond(vereniging) vertoont immers kenmerken van een monopolie. De nationale sportbonden zijn per tak van sport namelijk vaak de enige in hun soort. Ze hebben derhalve een monopoliepositie welke hen economische macht verschaft en sporters en aangesloten sportverenigingen in hun handelen beperkt. Deze monopoliepositie staat in beginsel op gespannen voet met het mededingingsrecht. 51 Bij de verbodsbepalingen die zijn opgenomen in de Mededingingswet (hierna Mw) en het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (hierna VWEU) speelt het begrip onderneming een belangrijke rol, slechts ondernemingen (of ondernemingsverenigingen) kunnen inbreuk maken op het mededingingsrecht. Een sportvereniging/bond kan voor zover deze economische activiteiten uitoefent worden gezien als een onderneming en dus zijn zij in deze gevallen gebonden aan het mededingingsrecht. 52 Het feit dat de meeste sportverenigingen non-profitorganisaties zijn of in sommige gevallen amateurverenigingen brengt hier geen verandering in. 53 Hoofdstuk 4 omtrent gebondenheid aan collectieve sponsoringovereenkomsten besteedt verdere aandacht aan de rol van het mededingingsrecht bij het opleggen van verplichtingen uit conflicterende sponsoringovereenkomsten aan sporters.

2.4 Tot slot In dit hoofdstuk is een definitie van sponsoring opgenomen, is duidelijk geworden wat onder sportsponsoring en conflicterende sponsoringovereenkomsten wordt verstaan. Ook werd de figuur van de vereniging besproken en de formele en informele vereniging geïntroduceerd. Tevens is er besproken wat de toepasselijke wettelijke regels zijn als het gaat om sponsoringovereenkomsten. De navolgende hoofdstukken maken gebruik van de in dit hoofdstuk uiteengezette definities en betekenissen.

51

Olfers 2008 Potharst 2010 53 Olfers p. 208 52


20

3 Grondslag verplichtingen van leden Dit hoofdstuk beschrijft de grondslag waarop een (sport)vereniging verplichtingen kan opleggen aan haar leden. Dit is van belang aangezien deze verplichtingen een belangrijk onderdeel vormen van conflicterende sponsoringovereenkomsten welke de vrije materiaalkeuze beperken. Zonder verplichtingen die met elkaar botsen kan er immers geen sprake van conflicterende overeenkomsten. Eerst gaat de aandacht uit naar het lidmaatschap van een vereniging, zowel de totstandkoming als de lidmaatschapsverhouding en de autonomie van het lid komen aan bod. De volgende paragraaf beschrijft de bronnen van verplichtingen, allereerst komt de begripsomschrijving aan bod, waarna een beschrijving volgt over hoe verplichtingen uit de wet, statuten, reglementen en overeenkomsten voortvloeien.

3.1 Lidmaatschap Zoals al eerder is gezegd, is een vereniging een samenwerkingsverband van leden. De vereniging richt zich samen met haar leden op een bepaald, al dan niet statutair, gesteld doel. 54 Leden zijn derhalve een zeer belangrijk onderdeel van een vereniging. Het bestaan van een vereniging zonder leden is zelfs ondenkbaar, aangezien deze kan worden ontbonden op grond van artikel 2:19 lid 1 sub d BW. 55 Ook bij een sportvereniging speelt het lidmaatschap van sporters derhalve een belangrijke rol. Deze paragraaf beschrijft de totstandkoming en de organisatierechtelijke betrekking van een lidmaatschap. Dit is relevant met betrekking tot het aangaan van sponsoringovereenkomsten door leden of de vereniging, aangezien deze gevolgen kunnen hebben voor de (gehele) vereniging waar de leden een belangrijk onderdeel van uitmaken. 3.1.1

Totstandkoming

De meest voorkomende manier voor het ontstaan van een lidmaatschapsverhouding met een vereniging is de toetreding als lid. 56 Een lidmaatschap van een vereniging ontstaat door een besluit tot toelating. Dit besluit neemt de vereniging meestal nadat een betrokkene de vereniging verzoekt als lid te mogen toetreden. 57 Het eenzijdig ontstaan van een lidmaatschap is niet mogelijk, zowel de verzoeker als de vereniging dient bij het besluit te zijn betrokken. 58

54

Kollen 2007, p. 127; art. 2:26 BW Kollen 2007, p. 127 56 Rensen 2005, p. 11 57 Kollen 2007, p. 127 58 Kollen 2007, p. 127 55


21

Uit de wet 59 komt naar voren dat het uitgangspunt voor toetreding tot een vereniging is, dat het verenigingsbestuur (als vertegenwoordiger van de leden 60) hierover besluit en dat wanneer het bestuur besluit een (aspirant)lid niet toe te laten, de algemene vergadering alsnog tot toelating kan besluiten. 61 Een formele vereniging kan in de statuten een afwijkende bepaling opnemen omtrent de gang van zaken bij toelating van leden, waardoor op een andere manier een lidmaatschapsverhouding kan ontstaan. 62 De toelating van een lid tot een vereniging vindt plaats door een toetredingsovereenkomst. Deze overeenkomst is er alleen op gericht de uiteindelijke organisatierechtelijke betrekking, oftewel lidmaatschapsverhouding, tussen de vereniging en het lid tot stand te laten komen. Volgens Van Der Ploeg: ‘is de overeenkomst dus niet de bron van de rechten en verplichtingen die degenen, die in organisatierechtelijke betrekking tot elkaar staan, tegenover elkaar hebben. Zij is wel voorwaarde voor het ontstaan ervan.’ 63 In de toetredingsovereenkomst kunnen wel bepaalde rechten en verplichtingen voor de toetreding worden opgenomen.64 Een voorbeeld hiervan is de verplichting van leden bij het toetreden van een sportvereniging om tevens ook lid te worden van de overkoepelende sportbond, zoals in het voetbal de KNVB. 65 Een zogenaamd toetredingsrecht waarop mensen die graag lid willen worden zich kunnen beroepen bestaat niet. 66 Een vereniging heeft zelfs de mogelijkheid om voorwaarden te stellen aan het lidmaatschap, deze zogenaamde toetredingsvoorwaarden dienen volgens Rensen de toets aan de maatschappelijke zorgvuldigheid te kunnen doorstaan. Wanneer de toetredingsvoorwaarde deze toets niet doorstaat dan is de geweigerde toelating een onrechtmatige daad, op grond van artikel 6:162 BW, van de vereniging jegens de aanvrager van het lidmaatschap. 67 Vernietiging van het besluit tot weigering op grond van artikel 2:15 en 2:8 BW is in deze gevallen niet mogelijk, aangezien degene die de ambitie heeft om lid van de vereniging te worden nog niet als betrokkene bij de vereniging kan worden gezien en derhalve nog geen beroep kan doen op deze artikelen. 68 Het is van belang de weigering niet te snel als onrechtmatige daad te zien, omdat dat de vrijheid van een vereniging om zelf haar toelatingsbeleid te bepalen aantast. 69 59

Art. 2:33 BW Dijk, Van der Ploeg & Overes 2013, p. 129 61 Rensen 2005, p. 13; Kollen 2007, p. 155 62 Buys 1998, p. 101; Kollen 2007, p. 155 63 Van der Ploeg 1978, p. 90 64 Buys 1998, p. 101 65 Art. 7 lid 2 Statuten KNVB 66 Rensen 2005, p. 11 67 Rensen 2005, p. 12 68 Rensen 2005, p. 12 69 Kollen 2007, p. 157 60


22

3.1.2

Lidmaatschapsverhouding

Toetreding tot een vereniging leidt, zoals gezegd, uiteindelijk tot een lidmaatschapsverhouding tussen de vereniging en het lid. Het nieuwe lid wordt met de toetreding deelnemer aan het samenwerkingsverband van de vereniging. 70 Deze organisatierechtelijke betrekking is een puur verenigingsrechtelijke lidmaatschapsrelatie 71, waarbij de verhouding tussen de vereniging en het lid niet van contractuele aard is maar van eigen aard. 72 Wettelijke bepalingen (artikel 2:1 tot en met 2:52 BW), de statuten, reglementen en besluiten van organen, de redelijkheid en billijkheid die leden en de vereniging in acht dienen te nemen en de gewoonte, bepalen de inhoud van de lidmaatschapsverhouding. 73 Dit geldt ook voor lidmaatschapsverhoudingen binnen sportverenigingen. Op grond van de lidmaatschapsverhouding en dus de gebondenheid aan de organisatierechtelijke regelgeving, kan een vereniging haar individuele leden dan ook in beginsel binden aan collectieve verplichtingen die hieruit voortvloeien. Dit geldt ook voor verplichtingen uit een collectieve sponsoringovereenkomst. Wanneer er geen sprake is van een lidmaatschapsverhouding kan een sporter niet aan deze, uit de organisatierechtelijke regelgeving voortvloeiende, verplichtingen worden gebonden. 3.1.3

Autonomie

Zoals hierboven beschreven is een kenmerk van een vereniging dat aan de betrokken leden, op grond van hun lidmaatschapsverhouding, verplichtingen kunnen worden opgelegd. Deze verplichtingen dienen het verenigingsdoel wat de vereniging zichzelf stelt. 74 Maar hoe verhouden deze collectief opgelegde verplichtingen zich tot de autonomie van het individu. Autonomie is een niet eenvoudig uit te leggen begrip. Volgens Rensen 75 gaat het, in het geval van autonomie van leden van een vereniging, om het recht van zelfbeschikking van het lid binnen de organisatierechtelijke context. Een belangrijk element van zelfbeschikking is de vrijheid van een individu om verplichtingen aan te gaan. 76 Binnen een vereniging wordt de zelfbeschikking van een lid op een aantal manieren beperkt op grond van de lidmaatschapsverhouding. Zo dient een lid zich aan de interne regelgeving van een vereniging te houden, zoals de statuten en reglementen. Welke regelgeving de zelfbeschikking van een lid direct na toetreding al kan inperken door het bestaan van collectief opgelegde verplichtingen. Dit speelt derhalve ook bij een sponsoringovereenkomst die de 70

Buys 1998, p. 101 Kollen 2007, p.129 72 Dijk, Van der Ploeg & Overes 2013, p. 134 73 Kollen 2007, p. 129 74 Rensen 2005, p. 1 75 Rensen 2005, p. 2 76 Rensen 2005, p. 3 71


23

vereniging is aangegaan met een derde, waarbij de vereniging (bepaal)de leden collectieve verplichtingen oplegt. Tevens kan de vereniging de zelfbeschikking van de leden in een later stadium verder beperken door aanpassing van de interne regelgeving aan de hand van meerderheidsbesluiten. 77 Het lidmaatschap beperkt derhalve de handelingsvrijheid van de leden en hieruit vloeit voort dat de vereniging de autonomie van de leden beperkt. 78 De beperking van de autonomie van het sporter door zijn lidmaatschap en daarmee het opleggen van collectieve verplichtingen aan sporters als leden van een vereniging, rechtvaardigt men veelal op grond van het feit dat niemand kan worden verplicht lid te worden, dan wel te blijven, van een bepaalde vereniging. 79 Maar is dit wel het geval binnen de wereld van de sport? De rol van het recht op vrijheid van vereniging komt in het volgende hoofdstuk, omtrent de gebondenheid aan collectieve verplichtingen voortvloeiende uit een sponsoringovereenkomst, aan bod.

3.2 Bronnen van verplichtingen Een belangrijk kenmerk van een vereniging is het feit dat op betrokkenen bij het samenwerkingsverband verplichtingen rusten. Een lidmaatschap van een vereniging brengt voor een lid wettelijke, statutaire en mogelijk ook reglementaire verplichtingen met zich mee. Ook kunnen verplichtingen voor leden voortvloeien uit besluiten van organen van een vereniging en uit overeenkomsten die de vereniging (al dan niet met derden) sluit. 80 Deze paragraaf beschrijft de bronnen van verplichtingen binnen een vereniging. Dit is van belang omdat verplichtingen een belangrijke rol spelen bij conflicterende sponsoringovereenkomsten. Zonder verplichtingen die met elkaar botsen kan er immers geen sprake van conflicterende overeenkomsten. 3.2.1

Verplichtingen: doen, niet-doen, dulden

Een verplichting kan leden verplichten actie te ondernemen, de verplichting houdt dan in dat het lid iets moet doen. Ook bestaan er verplichtingen waarbij de leden juist niks moeten ondernemen of iets gewoon moeten dulden, in zo’n geval is er sprake van een onthoudingsplicht. Een onthoudingsplicht houdt in dat een lid zich moet onthouden van een bepaalde gedraging. De verplichtingen die een actie van de leden vragen zijn vaak van meer betekenis, aangezien het een proactieve houding vergt van de leden. 81 Verplichtingen die voortvloeien uit een sponsoringovereenkomst kunnen zowel een onthouding als een handeling vereisen van sporters. In deze scriptie gaat het om sporters die de actieve verplichting hebben bepaalde materialen van de 77

Rensen 2005, p. 3 Rensen 2005, p. 2 79 Rensen 2005, p. 3 80 Rensen 2005, p. 16 81 Rensen 2005, p. 41 - 42 78


24

bondssponsor te gebruiken en zich dienen te onthouden van het gebruik van materialen van een ander merk, zoals dat van hun individuele sponsor. 3.2.2

Verplichtingen uit de wet

De wet legt voornamelijk verplichtingen op aan de vereniging en haar bestuurders. 82 De rol van de wet als directe bron van verplichtingen is erg gering, waardoor er een grote vrijheid bestaat voor verenigingen. In titel 2 van boek 2 van het BW zijn zelfs in zijn geheel geen lidmaatschapsverplichtingen opgenomen. 83 Eén van de weinige verplichtingen die de wet werkelijk noemt, is de verplichting dat leden en de vereniging zich tegenover elkaar naar redelijkheid en billijkheid dienen te gedragen. 84 Dit geldt dus ook voor leden van sportverenigingen. De wet stelt in artikel 2:27 lid 4 sub c BW ook een formele eis aan het opleggen van verplichtingen door een formele vereniging, die is opgericht bij notariële akte, aan haar leden. Namelijk dat de verplichtingen die een formele vereniging aan haar leden oplegt óf expliciet in de statuten dienen te zijn opgenomen óf dat er uit de statuten moet blijken op welke wijze de vereniging verplichtingen aan de leden kan opleggen. 85 Voor verplichtingen van leden, van een bij notariële akte opgerichte vereniging en dus formele vereniging, geldt derhalve dus de wettelijke eis dat deze een basis moeten hebben in de statuten. 86 Artikel 2:27 lid 4 sub c BW geldt echter niet voor informele verenigingen, welke een beperkte rechtsbevoegdheid hebben, aangezien de statuten niet zijn opgenomen in een notariële akte. 87 Dit artikel biedt dan ook niet de nodige bescherming aan leden van een informele vereniging ten opzichte van niet vermogensrechtelijke verplichtingen welke de vereniging hen oplegt. Er is op dat vlak geen statutaire basis voor de verplichtingen vereist, wat de positie van de leden niet ten goede komt. 88 Ook artikel 2:34a en artikel 2:46 BW zijn bepalingen welke de mogelijkheid om in de statuten verplichtingen aan leden op te leggen, bevatten. 89 Artikel 34a BW ziet voornamelijk op interne verbintenissen tussen een vereniging en zijn leden, dit soort verbintenissen spelen geen verdere rol in deze scriptie. Artikel 2:46 BW speelt wel een belangrijke rol in deze scriptie, aangezien dit artikel

82

Kollen 2007, p. 170 Rensen 2005, p.45 84 art. 2:8 BW; Kollen 2007, p. 170 85 art. 2:27 lid 4 sub c BW; Kollen 2007, p. 170 86 Rensen 2005, p. 17 87 Rensen 2005, p. 82 88 Rensen 2005, p. 86 89 Rensen 2005, p. 48 83


25

ziet op verbintenissen, waaronder een collectieve sponsoringovereenkomst, tussen de vereniging en een derde waaruit voor de leden verplichtingen voortvloeien. Artikel 2:46 BW is op zowel formele als informele verenigingen van toepassing en regelt dat collectieve verplichtingen voor de leden uit verbintenissen met een derde uitdrukkelijk uit de statuten dienen voort te vloeien. Het artikel beschermt dus zowel de leden van een formele als een informele verenigingen, tegen het zomaar opleggen van collectieve verplichtingen uit een verbintenis van de vereniging met een derde. Dit artikel zorgt dus nog voor enige bescherming voor leden van een informele vereniging hiertegen. 90 Op grond van de wet vervullen de statuten derhalve een belangrijke rol bij het opleggen van verplichtingen aan leden. De wet kan dan ook wel als indirecte bron van verplichtingen worden aangemerkt. 91 3.2.3

Verplichtingen uit statuten

Naast de wet vormen de statuten de geldende grondregels binnen een vereniging. De statuten regelen de organisatorische zaken van een vereniging, tevens komen de organen van een vereniging en hun bevoegdheden er uit naar voren en regelen de statuten de rechtspositie van de leden. Daarnaast staat het de vereniging uiteraard vrij andere onderwerpen in haar statuten op te nemen. Zoals reeds eerder beschreven vloeit uit de wet, artikel 2:27 lid 4 sub c BW, voort dat verplichtingen van leden binnen een formele vereniging uit de statuten moeten voortvloeien. Ook artikel 2:46 BW is een bepaling welke de mogelijkheid bevat om in de statuten te bepalen dat verplichtingen uit verbintenissen met een derde, zoals een sponsoringovereenkomst, aan leden van zowel formele als informele verenigingen kunnen worden opgelegd. 92 De statuten vervullen derhalve een belangrijke rol bij het opleggen van verplichtingen aan leden. De notariële akte waarmee een formele vereniging wordt opgericht bevat de statuten van de vereniging en is een document waarin de verplichtingen van de leden hun oorsprong vinden.93 Een informele vereniging heeft vaak ook interne regels, die als statuten kunnen worden gezien. Maar deze zijn niet aan een vorm gebonden en kunnen derhalve ook ongeschreven zijn. Het voldoen aan het vereiste van het uitdrukkelijk blijken uit de statuten van verplichtingen uit verbintenissen is, naar mijn mening, dan ook in het geval van de informele vereniging vrijwel niet mogelijk. Aangezien de vrije vorm van de interne regels niet bijdraagt aan de duidelijkheid en kenbaarheid van de verplichtingen die hieruit voortvloeien voor de leden. De statuten dienen eenduidig vast te staan en

90

Rensen 2005, p. 86 Rensen 2005, p. 48 92 Rensen 2005, p. 48 93 Art. 2:27 lid 3 BW 91


26

dat is bij ongeschreven regels/statuten vaak niet het geval. 94 Aanspraak maken op nakoming van verplichtingen die slechts voortvloeien uit ongeschreven statuten, zoals bij de informele vereniging, is m.i. derhalve lastig en dit geldt dus ook voor de gebondenheid van leden van een informele vereniging aan collectieve verplichtingen uit een sponsoringovereenkomst. Verplichtingen en het verenigingsdoel Het door de formele vereniging gestelde doel dient overeenkomstig artikel 2:27 lid 4 sub b BW in de statuten te zijn opgenomen. Dit doel dient voor de bestuurders van de vereniging altijd het richtpunt te zijn. Wanneer de vereniging een sponsoringovereenkomst en daarmee verplichtingen voor leden (sporters) aangaat is het van belang dat de verplichtingen het doel en de aard van de vereniging dienen. 95 Wanneer de verplichtingen niet het doel van de vereniging dienen, dan zijn deze in strijd met de statutaire doelstelling van de vereniging en op grond daarvan nietig. De sporters zijn dan niet gebonden aan deze verplichtingen. Ook kan de vereniging zelf, op grond van artikel 2:7 BW, een sponsoringovereenkomst laten vernietigen indien daarmee het doel van de vereniging werd overschreden en de sponsor hiervan op de hoogte was of dit zonder eigen onderzoek moest weten. Omschrijving verplichtingen in de statuten Maar hoe dient een bepaling, op grond waarvan een sponsoringovereenkomst een verplichting ten laste van de leden kan bevatten, precies in de statuten te zijn opgenomen? Volstaat een korte algemene omschrijving of dient er toch een specifieke bepaling te bestaan. Al bij het ontwerp van een Nieuw Burgerlijk Wetboek van Meijer was dit punt van discussie. 96 In het ontwerp werd duidelijk opgenomen dat ook de aard van de verplichting in ieder geval in de statuten moet worden vermeld. Het draait dan om de aard van de prestatie die de verplichting met zich meebrengt. 97 Dit voorstel heeft uiteindelijk niet het definitieve wetboek gehaald. Er zou dus in principe op grond van het huidige artikel volstaan kunnen worden met een zeer algemene beschrijving van de verplichting. Velen hebben in de literatuur reeds afstand genomen van het standpunt dat een algemene omschrijving voldoende is 98 en ook de rechter is uiteindelijk tot de conclusie gekomen dat een algemene omschrijving niet volstaat. Uit een aantal uitspraken 99, waaronder een uitspraak in een zaak tussen de KNVB en Feyenoord waarin de KNVB, Feyenoord aan collectieve verplichtingen uit

94

Rensen 2005, p. 83 Dijk, Van der Ploeg & Overes 2013, p. 142 96 Rensen 2005, p. 87 97 Rensen 2005, p. 88 98 Dijk, Van der Ploeg & Overes 2013, p. 141; Rensen 2005, p. 90 99 Hof Amsterdam 8 november 1996, NJ 1998, 681, JOR 1996, 134, m.nt. F.J.P. van den Ingh (Feyenoord/KNVB); HR 30 november 2001, NJ 2002, 72; HR 13 januari 2012, RN 2012, 30 95


27

een overeenkomst met een derde wilde binden, volgt dat de bevoegdheid van de vereniging tot het opleggen van verplichtingen aan leden expliciet in de statuten dient te zijn bepaald. Een vereniging kan niet meer volstaan met een algemene beschrijving van de bevoegdheid, zoals het beding in de zaak KNVB/Feyenoord. In de statuten van de KNVB stond slechts vermeld dat leden, onder wie ook Feyenoord, de verplichtingen die in hun naam worden aangegaan dienen te aanvaarden. Dit beding werd door de rechter als te algemeen bestempeld. 100 In de statuten dienen de aard van de verplichting te worden vermeld en er dienen uitdrukkelijk voorwaarden en beperkingen te worden gesteld. Dit geldt dus ook voor de statutaire bepaling die bepaalt dat er uit een sponsoringovereenkomst collectieve verplichtingen voor de leden voortvloeien. Tussenconclusie Indien een verplichting voor de leden, die het doel van de vereniging dient, expliciet is opgenomen in de (geschreven) statuten, waarbij ook de aard van de verplichting uit de bepaling blijkt, dan stellen de statuten daarmee de vereniging in de gelegenheid een sponsoringovereenkomst met een derde te sluiten waaruit verplichtingen voor de leden voortvloeien. 101 En is de sporter in beginsel aan deze verplichting gebonden. Wanneer collectieve verplichtingen uit de sponsoringovereenkomst niet expliciet zijn opgenomen in de statuten, dan is het besluit van de vereniging om een sponsoringovereenkomst aan te gaan met een derde op grond van artikel 2:14 lid 1 BW nietig. De sporter is in dat geval dan ook niet gebonden aan collectieve verplichtingen die uit de sponsoringovereenkomst voortvloeien. 3.2.4

Verplichtingen uit reglementen en besluiten

Een andere belangrijke bron van interne regelgeving binnen een vereniging is het reglement. Reglementen zijn nadere regels omtrent het functioneren van de vereniging en haar organen. In de wet is slechts één bepaling 102 omtrent een reglement opgenomen, zodat een verenigingen grote vrijheid toekomt wanneer het om reglementen gaat. Deze grote vrijheid brengt met zich mee dat er geen directe duidelijkheid bestaat over wat er wel en niet in reglementen opgenomen kan worden.103 In ieder geval is het zo dat de in een reglement opgenomen regels niet in strijd mogen zijn met statuten van de vereniging. Ook is het duidelijk dat wanneer de wet aangeeft dat bepaalde zaken in de statuten moeten worden opgenomen, deze niet in plaats daarvan in een reglement mogen worden geregeld. Op het eerste gezicht lijkt er geen ruimte te zijn voor een reglementaire 100

Hof Amsterdam 8 november 1996, NJ 1998, 681, JOR 1996, 134, m.nt. F.J.P. van den Ingh, r.o. 4.10 (Feyenoord/KNVB) 101 Rensen 2005, p. 79 102 Overeenkomstig artikel 2:15 lid 1 sub c BW is een besluit in strijd met een reglement vernietigbaar. 103 Rensen 2005, p. 49


28

regeling van verplichtingen voor leden, aangezien de wet nu eenmaal een statutaire basis hiervoor eist. Maar volgens Rensen 104 moet men deze conclusie niet te snel trekken en is een nadere uitwerking van een statutaire verplichting in een reglement zeker niet uitgesloten. Vele sportbonden hebben een sponsoringreglement opgesteld. Aan deze reglementen dienen de leden zich te houden op grond van een in de statuten105 opgenomen verplichting hiertoe. Een sponsoringreglement geeft de sportvereniging de kans een eenduidig beleid met betrekking tot sponsoring voor alle leden te maken. 106 Ook kunnen zoals hierboven reeds is vermeld verplichtingen voor de leden met betrekking tot sponsoring die voortvloeien uit de statuten verder worden uitgewerkt in een sponsoringreglement. Leden zijn in principe aan de inhoud van deze verplichtingen, die zijn opgenomen in het reglement, gebonden op basis van hun lidmaatschap en gebondenheid aan de statuten. Bij sponsoring kan een reglement dan ook een grote rol spelen. Zo wordt er vaak bepaald wat een bepaalde vereniging onder sponsoring verstaat en bevat het reglement veelal regels omtrent toelaatbaarheid van sponsoring, regels over de inhoud van een sponsoringovereenkomst en de handelswijze van een lid en vereniging bij geschillen die te maken hebben met sponsoring. Ook regels omtrent conflicterende sponsoringovereenkomsten kunnen in een sponsoringreglement zijn opgenomen. Zoals reeds eerder beschreven speelt de organisatierechtelijke regelgeving en het verenigingsrecht voor de sponsor in principe geen rol, aangezien deze niet in lidmaatschapsverhouding staat tot de vereniging. 107 De organisatierechtelijke regelgeving kan echter wel een rol spelen. In veel gevallen verklaren de partijen bij een overeenkomst namelijk een sponsoringreglement, of andere organisatierechtelijke regelgeving, van toepassing op de sponsoringovereenkomst.108 Gevolg hiervan is dat partijen gebonden zijn aan de ten tijde van het sluiten van de sponsoringovereenkomst geldende versie van deze regelgeving. Wijzigingen en aanvullingen hiervan na het aangaan van de overeenkomst veranderen dus niets aan de contractuele afspraken tussen de beide partijen. Dit doet niets af aan de bevoegdheid tot wijziging en aanvulling van het reglement door het daartoe bevoegde orgaan. 109 Een meerderheidsbesluit bepaalt in de meeste gevallen de inhoud van de organisatierechtelijke regelgeving. Dit in tegenstelling tot het bij het wijzigen van aangegane overeenkomsten gebruikte principe van ‘met wederzijds goedvinden’. 110

104

Rensen 2005, § 3.4 Art. 8 lid 1 Statuten KNSB; art. 11 lid 1 Statuten KNHB; hoofdstuk II, art. 3 lid 1 Statuten BNL; art. 6 lid 1 Statuten JBN 106 Buys 1998, p. 71 107 Rensen 2005, p.11 108 Buys 1998, p. 69 109 Buys 1998, p. 88 110 Buys 1998, p. 75 105


29

Wanneer het sponsoringreglement (of andere organisatierechtelijke regelgeving) wijzigt gedurende de loop van een sponsoringovereenkomst, kan dit problemen opleveren voor de naleving van de overeenkomst. Alleen de vereniging en haar leden, degene met een lidmaatschapverhouding, zijn gebonden aan de herziene versie. Wanneer deze de nakoming van de overeenkomst belemmert komen zij in de knel met hun verplichtingen die hieruit voortvloeien. Het is dan ook van belang dat, als organisatierechtelijke regelgeving op de overeenkomst van toepassing is, er een duidelijke bepaling in de overeenkomst wordt opgenomen die aangeeft hoe partijen dienen te handelen bij tussentijdse wijziging/aanvulling van deze regelgeving. 111 Een andere bron van mogelijke verplichtingen voor leden van een vereniging is een besluit van het bestuur of de algemene ledenvergadering. Uit een dergelijk besluit kunnen alleen verplichtingen voor leden voortvloeien als de statuten daarvoor de mogelijkheid bieden. 112

3.2.5

Verplichtingen uit overeenkomst

De overeenkomst speelt met name een rol als bron van verplichtingen voor leden, binnen het verenigingsrecht, bij de zogenaamde ledencontracten. Deze overeenkomsten sluit de vereniging, op grond van artikel 2:46 BW, met een derde. Zoals reeds eerder werd besproken kan een ledencontract slechts verplichtingen voor de leden bevatten voor zover de statuten dit uitdrukkelijk bepalen. Ook van deze verplichtingen zijn de statuten dus de primaire bron. 113 Er is een mogelijkheid voor een vereniging om in een ledencontract, wanneer uit de statuten niet het tegendeel voortvloeit, ook rechten voor de leden te bedingen. 114 De binding aan een ledencontract is contractueel van aard. 115 De term ledencontract vloeit voort uit het feit dat bij andere overeenkomsten die een vereniging sluit, door de vereniging het accent ligt op de rechtspersoon als eenheid, terwijl bij een ledencontract het accent ligt op de leden waaruit de rechtspersoon bestaat. 116 In de loop der jaren is het uitgangspunt van artikel 2:46 BW en het artikel zelf herzien. Het oude artikel 2:46 BW ging namelijk uit van een vertegenwoordigingsbevoegdheid van de vereniging die voortvloeide uit de wet. Er werd gehandeld ‘in naam van de leden’. Dit had als gevolg dat de leden zelf partij werden bij de overeenkomst met de derde en niet de vereniging. 117 Op dit uitgangspunt is de wetgever uiteindelijk teruggekomen aangezien het geen werkbare constructie 111

Buys 1998, p. 91 Rensen 2005, p. 49-50; Art. 8 lid 1 Statuten KNSB; art. 11 lid 1 Statuten KNHB; hoofdstuk II, art. 3 lid 1 Statuten BNL; art. 6 lid 1 Statuten JBN 113 Rensen 2005, p. 56 114 Buys 1998, p. 110 115 Buys 1998, p. 110 116 Rensen 2005, p. 73 117 Buys 1998, p. 111 112


30

bleek en er teveel vragen onbeantwoord bleven. 118 Met het huidige artikel 2:46 BW wil de wetgever, blijkens de parlementaire geschiedenis, de figuur van de vertegenwoordiging verlaten. De vereniging treedt niet op namens het lid, maar uit eigen hoofde. 119 Men liet het eerdere uitgangspunt van ‘in naam van de leden’ varen en ging over op het bedingen van rechten ten behoeve van leden en het aangaan van verplichtingen ten laste van leden. 120 Wanneer het ledencontract rechten bedingt ten behoeve van de leden gelden de bepalingen omtrent derdenbedingen, welke voortvloeien uit artikel 6:216 jo. 253-256 BW. Hieruit vloeit voort dat het lid het beding dient te aanvaarden, waarna het lid partij is bij de overeenkomst. Er is na aanvaarding derhalve sprake van een meerpartijenovereenkomst, zowel de vereniging, de derde als het lid gelden als partij. 121 Hierin schuilt een belangrijk verschil met een ledencontract wat slechts verplichtingen voor haar leden aangaat. Voor deze ledencontract gelden de regels omtrent derdenbedingen niet. Hieruit vloeit voort dat de verplichtingen direct ontstaan, zonder aanvaarding van de verplichtingen door de leden. Uit de wetsgeschiedenis komt de achterliggende gedachte uit dit verschil naar voren. De toenmalige minister van Justitie rechtvaardigt het verschil door te stellen dat leden vrij zijn om al dan niet van hun rechten gebruik te maken, maar dat de nakoming van een verplichting niet van hun willekeur afhankelijk kan worden gesteld. 122 In het bovengenoemde geval van een ledencontract waaruit verplichtingen voor de leden voortvloeien, ontstaat er geen contractuele relatie tussen de derde en het lid, er is geen sprake van aanvaarding en dus komt er geen overeenkomst tussen hen tot stand. De verplichtingen worden opgelegd op basis van de statuten, waartoe artikel 2:46 BW wettelijk de mogelijkheid biedt, en waaraan het lid op grond van zijn lidmaatschapsverhouding is gebonden. 123 Als derde mogelijkheid bestaat er ook nog een ledencontract waaruit zowel rechten als daarmee samenhangende verplichtingen voortvloeien. Het lid wordt gebonden aan deze overeenkomst door middel van een derdenbeding onder last. Hierbij geldt dat het lid na aanvaarding partij is bij de overeenkomst tussen de derde en de vereniging. 124 Aangezien hier sprake dient te zijn van een aanvaarding door de leden, is dit zoals hierboven reeds omschreven met betrekking tot verplichtingen geen optimale constructie. 125 Vereniging en derden zullen deze constructie dan ook zoveel mogelijk vermijden. 118

Vragen over de gebondenheid, de rechtskracht, de binding, enzovoort. Rensen 2005, p. 78 120 Rensen 2005, p. 75 121 Rensen 2005, p. 76 122 Reehuis & Slob 1991, p. 253-254; Maeijer & Scheurs 1991, p. 195; Kollen 2007, p. 175 123 Rensen 2005, p. 80 124 Rensen 2005, p. 80 125 Buys 1998, p. 122 119


31

Van belang is dat een vereniging er ook voor kan kiezen in de statuten op te nemen dat er namens de leden rechten en verplichtingen kunnen worden aangegaan jegens een derde. Er is dan weer sprake van vertegenwoordiging en hieruit vloeit voort dat de leden partij zijn bij de overeenkomst, terwijl de vereniging als vertegenwoordigster optreedt. 126 Een belangrijk voorbeeld van een ledencontract waaruit verplichtingen voor de leden voortvloeien, is een sponsoringovereenkomst die de vereniging aan gaat met een derde. 127 In een zaak (hierna judozaak genoemd) tussen Judobond Nederland (hierna JBN) en een aantal judoka’s komt het belang van een bepaling in de statuten omtrent verplichtingen aan de leden uit een collectieve sponsoringovereenkomst en de naleving van deze bepaling door de vereniging zelf duidelijk naar voren. JBN wil de judoka’s van de nationale selectie tijdens wedstrijden verplichten kleding van hun nieuwe sponsor Green Hill te dragen, dit zijn zij namelijk overeengekomen in een sponsoringovereenkomst met Green Hill. Hier zijn een aantal judoka’s het niet mee eens. Zij vrezen conflicten met hun eigen sponsoringovereenkomst en willen sowieso vrij zijn in hun keus voor bepaalde wedstrijdkleding. In artikel 6 lid 1 sub a van de statuten van JBN staat dat leden zich dienen te houden aan in de statuten en reglementen van de JBN en de besluiten van haar organen genoemde verplichtingen. In artikel 6 lid 3 van de statuten van JBN staat tevens dat de vereniging slechts verdere verplichtingen aan de leden kan opleggen na toestemming van de bondsraad. Volgens de JBN zijn de bij hen aangesloten leden op basis van het ledencontract en de statutaire bepaling gebonden aan de verplichting een wedstrijdpak van de sponsor te dragen. Tot op heden heeft JBN echter nog niet de benodigde toestemming van de bondsraad gevraagd. Volgens de rechtbank is er in de deze zaak dan ook een formeel gebrek in de besluitvorming. Op grond hiervan kunnen de judoka’s dus niet worden verplicht Green Hill kleding tijdens wedstrijden te dragen. Deze uitspraak laat duidelijk zien dat niet alleen een bepaling in de statuten omtrent de verplichtingen van belang is, maar dat het dan ook essentieel is dat deze bepaling juist wordt nageleefd door de vereniging zelf. Dat heeft de JBN hier nagelaten door geen toestemming te vragen aan de bondsraad. Naar mijn mening is het vreemd dat de judoka’s in deze zaak niet hebben gesteld dat de bepalingen in de statuten te algemeen zijn om hen te kunnen binden aan de collectieve verplichtingen uit de sponsoringovereenkomst, aangezien de aard van de verplichting niet is vermeld. Zoals eerder besproken volgt uit bestaande rechtspraak namelijk dat de aard van de verplichting wel degelijk expliciet in de statuten dient te zijn opgenomen. Er is dan ook een kans dat

126 127

Rensen 2005, p. 80 Rensen 2005, p. 79


32

de rechter daar ook in deze zaak in meegaat en de sporters op grond daarvan niet aan de verplichtingen gebonden acht. De zaak is ook nog verder inhoudelijk behandeld aangezien de bondsraad wel op de hoogte is van de overeenkomst, nog geen bezwaren naar voren heeft gebracht en de toestemming derhalve alsnog kan geven. 128 In het volgende hoofdstuk komt een algehele beschrijving en het verdere verloop van deze zaak aan bod.

3.3 Conclusie Op grond van een lidmaatschapsverhouding zijn de sporters gebonden aan de statuten van de vereniging. De statuten is de primaire bron van alle verplichtingen die (formele) verenigingen opleggen aan de leden van een vereniging. Zowel verplichtingen die voortvloeien uit reglementen, besluiten en ledencontracten vinden hun basis in de statuten. Dit principe vloeit voort uit de wet. 129 Ook bij verplichtingen die voortvloeien uit een sponsoringovereenkomst en de vrije materiaalkeuze beperken moet dus worden gekeken naar de statutaire basis van die verplichtingen binnen de desbetreffende vereniging. Voor het rechtmatig opleggen van de verplichting door de vereniging en de gebondenheid van de sporter aan de verplichting, dient de verplichting in ieder geval het doel van vereniging te dienen en dient uit de statutaire bepaling tevens de aard van de verplichting te blijken. Anderzijds wanneer collectieve verplichtingen uit de sponsoringovereenkomst niet expliciet zijn opgenomen in de statuten, dan is het besluit van de vereniging om een sponsoringovereenkomst aan te gaan met een derde op grond van artikel 2:14 lid 1 BW nietig. De verplichting is dan niet rechtmatig opgelegd en de sporter is in dat geval dan ook niet gebonden aan collectieve verplichtingen die uit de sponsoringovereenkomst voortvloeien.

128 129

Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883, r.o. 4.1 Art. 2:27 lid 4 sub c jo. 2:34 a jo. 2:46 BW


33

4 Gebondenheid aan collectieve verplichtingen In het vorige hoofdstuk is beschreven op welke grondslag verenigingen verplichtingen kunnen opleggen aan hun leden. Hieruit bleek dat er in ieder geval een statutaire basis is vereist, dit geldt ook voor verplichtingen die voortvloeien uit een sponsoringovereenkomst en de vrije materiaalkeuze van de sporter beperken. Dit hoofdstuk beschrijft de gebondenheid van sporters aan verplichtingen die voortvloeien uit een collectieve sponsoringovereenkomst van een vereniging en zijn vrije materiaalkeuze beperken en dan met name de mogelijkheden van een sporter om onder gebondenheid aan deze verplichtingen uit te komen, aan welke verplichtingen zij op grond van hun lidmaatschap in beginsel gebonden zijn. Dit is van belang aangezien deze verplichtingen een belangrijk onderdeel vormen van conflicterende sponsoringovereenkomsten. Zonder verplichtingen die met elkaar botsen is er, zoals al eerder gezegd, immers geen sprake van conflicterende overeenkomsten. Allereerst komt de mogelijkheid van opzegging van het lidmaatschap aan bod, waarna het recht op vrijheid van vereniging wordt besproken. Daarna beschrijft dit hoofdstuk de rol van een beroep op het mededingingsrecht, de redelijkheid en billijkheid en de belangenafweging en tot slot komt ook nog het aanzetten tot wanprestatie aan bod. Jurisprudentie speelt in dit hoofdstuk een belangrijke rol en er zullen dan ook heel wat zaken en overwegingen die hieruit voortvloeien besproken worden.

4.1 Opzegging van het lidmaatschap Op grond van artikel 2:35 lid 1 sub c BW kan een lidmaatschap(sverhouding) eindigen door opzegging door het lid. Deze uittredingsvrijheid is dwingendrechtelijk opgenomen in de wet en wordt van openbare orde geacht, aangezien de onmogelijkheid van uittreden de vrijheid van leden ernstig zou schaden. 130 In het algemeen kan een lid opzeggen tegen het einde van een boekjaar, met inachtneming van een opzeggingstermijn van vier weken. 131 De statuten kunnen een andere termijn bepalen, maar kunnen aan de opzegging geen verdere voorwaarden verbinden. Wanneer een sporter dus geen lid meer wil zijn van een vereniging, kan de sporter het lidmaatschap opzeggen. Wanneer een sporter het lidmaatschap opzegt op grond van het feit dat hij niet gebonden wil zijn aan verplichtingen die voortvloeien uit een collectieve sponsoringovereenkomst, dient de sporter rekening te houden met het feit dat hij gedurende de gehele opzeggingstermijn nog wel gehouden is aan de opgelegde verplichtingen. 132 Na het verstrijken van de opzeggingstermijn kunnen de sponsor en de vereniging geen aanspraak meer maken op nakoming van de verplichtingen door het ex-lid. 130

Van Veen 2000a, p. 117 Art. 2:36 lid 1 BW 132 Buys 1998, p. 134 131


34

Als bijzondere regeling is in de wet, in artikel 2:36 lid 3 BW, opgenomen dat een lid zijn lidmaatschap met onmiddellijke ingang kan opzeggen binnen een maand nadat een besluit van de vereniging, welke zijn rechten beperkt of zijn verplichtingen verzwaard, het lid bekend is geworden of is medegedeeld. 133 Opzegging op grond hiervan laat het besluit met terugwerkende kracht ten opzichte van het lid vervallen. 134 Ook hier kunnen, bij de formele vereniging, de statuten weer anders bepalen. Zoals Rensen beschrijft geldt het bijzondere opzeggingsrecht, met onmiddellijke ingang, niet voor zover het gaat om contractuele verplichtingen/rechten van leden, maar is het slechts van toepassing bij verplichtingen of rechten die uit de lidmaatschapsverhouding voortvloeien. 135 Voor verplichtingen van leden die voortvloeien uit een sponsoringovereenkomst tussen een sportvereniging en een derde is het bijzondere onmiddellijke opzeggingsrecht evenwel van toepassing. 136 Een verzwaring van een verplichting in een ledencontract dient immers altijd samen te gaan met een besluit van de vereniging om de statuten of een reglement van de vereniging aan te passen. 137 Een lid is, zoals reeds eerder omschreven, geen partij bij een ledencontract waaruit voor hem verplichtingen voortvloeien. Uit dit alles blijkt dat de verzwaring van dit type verplichtingen voor leden voortvloeit uit de lidmaatschapsverhouding met de desbetreffende vereniging en derhalve is artikel 2:36 lid 3 BW hierop gewoon van toepassing. De verplichtingen zijn in de meeste gevallen dan ook zo sterk verbonden met het lidmaatschap van de desbetreffende vereniging dat deze hier niet los van kunnen worden gezien. 138 Wanneer een sporter zijn lidmaatschap met de vereniging opzegt, betekent dit dat de sponsor de nakoming door dat ene lid niet meer kan vorderen, omdat hij na opzegging niet meer is gebonden aan de verplichtingen die voor hem als lid uit de overeenkomst voortvloeiden. De gebondenheid aan de opgelegde verplichtingen voor de sporter vervalt, zoals reeds eerder omschreven, zelfs met terugwerkende kracht.

4.2 Gebondenheid aan de vereniging Zoals in het vorige hoofdstuk duidelijk werd, beperkt het lidmaatschap de handelingsvrijheid van de leden en vloeit hieruit voort dat de vereniging de autonomie van de leden beperkt. 139 Deze beperking van de autonomie rechtvaardigt men op grond van het feit dat, op grond van de verenigingsvrijheid, niemand kan worden verplicht lid te worden, dan wel te blijven, van een bepaalde vereniging. 140 Maar is er voor sporters betrokken bij sportverenigingen wel sprake van een recht op vrijheid van 133

Art. 2:36 lid 3 BW Asser/G.J.C. Rensen 2-III* 2012, nr. 77 135 Asser/G.J.C. Rensen 2-III* 2012, nr. 77; Rb. Rotterdam 30 mei 2002, JOR 2002/131 (DOV/Steneker) 136 Buys 1998, p. 133; Asser/Rensen 2-III* 2012, nr. 77 137 Rensen 2005, p. 112 138 Buys 1998, p. 131 139 Rensen 2005, p. 2 140 Rensen 2005, p. 3 134


35

vereniging en hoe verhoudt de gebondenheid aan collectief opgelegde verplichtingen voortvloeiende uit een sponsoringovereenkomst, zich tot het recht op vrijheid van vereniging van een sporter. 4.2.1

Vrijheid van vereniging

Een fundamenteel klassiek grondrecht, dat al sinds 1848 in de grondwet is vastgelegd, is de vrijheid van vereniging. 141 Dit grondrecht is onder andere opgenomen in artikel 8 van de Grondwet 142 (hierna Gw) en artikel 11 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (hierna EVRM). Deze artikelen waarborgen het recht om vrijwillig een gezamenlijk doel na te streven binnen een organisatorisch samenwerkingsverband. 143 Zoals artikel 8 Gw al aangeeft, kan de vrijheid van vereniging worden beperkt, op grond van de wet, in het belang van de openbare orde. Met betrekking tot de verenigingsvrijheid kunnen twee vormen worden onderscheiden, namelijk de positieve verenigingsvrijheid en de negatieve verenigingsvrijheid. 144 Positieve verenigingsvrijheid draait om de vrijheid van oprichting van een vereniging en de vrijheid om toe te treden tot een vereniging. De negatieve verenigingsvrijheid draait om het tegenovergestelde, namelijk dat niemand gedwongen kan worden een vereniging op te richten, dan wel gedwongen kan worden zich bij een vereniging aan te sluiten of lid te blijven. 145 4.2.2

Negatieve verenigingsvrijheid

Voor leden die worden gebonden aan collectieve sponsoringovereenkomsten van de vereniging met een derde, is met name de negatieve verenigingsvrijheid van belang. Aangezien de sponsoringovereenkomst verplichtingen met zich mee kan brengen voor een lid, waar deze niet op zit te wachten. Het is dan van groot belang dat het lid niet kan worden gedwongen om lid te worden of blijven van de desbetreffende vereniging. Om het beginsel te handhaven dat niemand verplicht is lid te blijven van een vereniging, is het van belang dat leden de vrijheid hebben om uit te treden uit een verenigingsverband, zoals de eerder beschreven mogelijkheid van opzegging van het lidmaatschap. Zoals hierboven kort omschreven zijn er dus waarborgen die de negatieve verenigingsvrijheid van de leden bewaken, echter komt er in de praktijk nog met enige regelmaat organisatiedwang voor, waarbij mensen worden gedwongen lid te worden en/of te blijven van een bepaalde vereniging. In de sportwereld is het zo dat, binnen vrijwel alle takken van sport, (top)sporters die 141

Kollen 2007, p. 1 Art. 8 Gw: ‘Het recht tot vereniging wordt erkend. Bij de wet kan dit recht worden beperkt in het belang van de openbare orde’ 143 Van Veen 2000a, p. 115 144 Kollen 2007, p. 2; Van Veen 2000a, p. 115 145 Van Veen 2000a, p. 115; Kollen 2007, p. 2 142


36

willen deelnemen aan sportwedstrijden, lid moeten zijn van de desbetreffende sportbond dan wel van een daarbij aangesloten sportvereniging. Zijn zij geen lid van deze bond/vereniging dan kan men ook niet deelnemen aan wedstrijden. Zeker voor professionele sporters is het geen optie niet aan wedstrijden deel te nemen, aangezien dit hun werk/bron van inkomsten betreft. Wanneer deze sporters om wat voor reden dan ook hun lidmaatschap willen opzeggen, is dit voor hen eigenlijk geen echte mogelijkheid, in verband met de verstrekkende gevolgen voor hun sportcarrière. De sporter zit op dat moment klem tussen zijn wil om op te zeggen en de door hem niet gewenste negatieve gevolgen die opzegging met zich meebrengt. Van Veen noemt deze vorm van organisatiedwang ook wel een lidmaatschapsklem. 146 Jurisprudentie Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM) heeft in een aantal arresten 147 een standpunt in genomen over de negatieve verenigingsvrijheid en organisatiedwang in combinatie met artikel 11 EVRM. In artikel 8 Gw en 11 EVRM komt de negatieve verenigingsvrijheid in eerste instantie niet direct naar voren, maar dat wil niet zeggen dat deze vrijheid niet binnen het bereik van deze artikelen valt. Dit vloeit onder andere voort uit de hierboven genoemde arresten van het EHRM. Het Hof oordeelt hierin expliciet dat de negatieve verenigingsvrijheid ook onder het bereik van artikel 11 EVRM valt. 148 Het Hof geeft hierbij als belangrijkste reden, dat een groot aantal lidstaten in hun nationale recht reeds de negatieve verenigingsvrijheid waarborgen en dat de bescherming van de negatieve verenigingsvrijheid op internationaal niveau in steeds grotere mate als ‘common ground’ wordt gezien. 149 Van Veen oordeelt het volgende over de consequenties van deze uitspraken: ‘Een directe consequentie hiervan is dat in beginsel elke klemmende verplichting tot toetreding tot een privaatrechtelijke organisatie een inbreuk vormt op de vrijheid van vereniging’. 150 Een inbreuk op artikel 11 EVRM kan dus ook bestaan als een juridische verplichting om lid te worden ontbreekt, maar er desondanks toch sprake is van een feitelijke verplichting. 151 Zo’n 146

Van Veen 2000a, p. 121 EHRM 30 juni 1993, NJ 1994, 223, m.nt. EAA. (Sigurdur vs. Iceland); EHRM 13 augustus 1981, A. 44 (Young, James & Webster vs. UK); EHRM 29 april 1999, NJ 1999, 649, m.nt. A.W. Herringa (Chassagnou et al. vs. France); EHRM 11 januari 2006 NJ 2007, 159, m.nt. EAA. (Sørensen & Rasmussen vs. Denemarken) 148 Van Veen 2000a, p. 122; EHRM 30 juni 1993, NJ 1994, 223, m.nt. EAA., §35 en §38 (Sigurdur vs. Iceland); EHRM 13 augustus 1981, A. 44, § 51 (Young, James & Webster vs. UK); EHRM 29 april 1999, NJ 1999, 649, m.nt. A.W. Herringa, § 103 (Chassagnou et al. vs. France); EHRM 11 januari 2006, NJ 2007, 159, m.nt. EAA., § 54 (Sørensen & Rasmussen vs. Denemarken) 149 EHRM 30 juni 1993, NJ 1994, 223, m.nt. EAA., §35 en §38 (Sigurdur/Iceland) 150 Van Veen 2000a, p. 124 151 EHRM 30 juni 1993, NJ 1994, 223, m.nt. EAA., §33 (Sigurdur/Iceland) 147


37

feitelijke verplichting bestaat bijvoorbeeld wanneer een topsporter de keus heeft om lid te worden van een bond, zodat hij aan wedstrijden mag deelnemen en dus zijn werk kan uitoefenen óf de sporter wordt geen lid en dient werk te gaan zoeken in een ander beroepssegment. De sporter heeft indien hij aan wedstrijden wil deelnemen feitelijk gezien geen keus. Er is hier dan ook sprake van feitelijke organisatiedwang. Nadat de inbreuk op artikel 11 lid 1 EVRM is vastgesteld, dient de aanvaardbaarheid van het verplichte lidmaatschap te worden getoetst aan de eisen van artikel 11 lid 2 EVRM. Het eerste vereiste is de wettelijke grondslag van de inperking van de verenigingsvrijheid, waarna wordt gekeken of deze inperking dient tot een van de limitatief opgenomen doeleinden. 152 De volgende doeleinden zijn opgenomen in artikel 11 lid 2 EVRM: het belang van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen. Echter blijkt uit de genoemde arresten dat het meest cruciale vereiste is de noodzakelijkheid van de beperking in een democratische samenleving. 153 Er dient te worden gezocht naar een evenwicht tussen de fundamentele rechten van elk individu. De inbreuk dient noodzakelijk te zijn en dus evenredig aan het nagestreefde doel. Het kan dus zijn dat er argumenten zijn voor de aanvaardbaarheid van de beperking op grond van de vereisten (doeleinden) van artikel 11 lid 2 EVRM, maar dat de inbreuk toch niet valt te rechtvaardigen omdat de beperking niet als noodzakelijk wordt gezien en de inbreuk dus niet evenredig was aan het nagestreefde doel. 154 Een onaanvaardbare inbreuk op het negatieve verenigingsrecht van de sporter is onrechtmatig en de sporter lijkt op grond hiervan dan ook in beginsel niet gebonden aan verplichtingen voortvloeiende uit deze onrechtmatige organisatiedwang, zoals verplichtingen voortvloeiende uit een collectieve sponsoringovereenkomst. In een aantal uitspraken komt ook expliciet de horizontale werking van artikel 11 EVRM en dus ook de negatieve verenigingsvrijheid naar voren. 155 De lidstaten dienen deze rechten te waarborgen, zowel in de verhouding tussen overheid en burger, als in andere rechtsverhoudingen. Het 152

Van Veen 2000a, p. 124; EHRM 30 juni 1993, NJ 1994, 223, m.nt. EAA. (Sigurdur vs. Iceland); EHRM 13 augustus 1981, A. 44, § 59 (Young, James & Webster vs. UK); EHRM 29 april 1999, NJ 1999, 649, m.nt. A.W. Herringa, § 104 (Chassagnou et al. vs. France); EHRM 11 januari 2006, NJ 2007, 159, m.nt. EAA., § 65 (Sørensen & Rasmussen vs. Denemarken) 153 Van Veen 2000a, p.124 154 Van Veen 2000a, p. 124; EHRM 30 juni 1993, NJ 1994, 223, m.nt. EAA., §41 (Sigurdur/Iceland); EHRM 13 augustus 1981, A. 44, § 63 en § 65 (Young, James & Webster vs. UK); EHRM 29 april 1999, NJ 1999, 649, m.nt. A.W. Herringa, § 113 en § 117 (Chassagnou et al. vs. France); EHRM 11 januari 2006, NJ 2007, 159, m.nt. EAA., § 58 (Sørensen & Rasmussen vs. Denemarken) 155 EHRM 13 augustus 1981, A. 44, § 49 (Young, James & Webster vs. UK); EHRM 20 april 1993, A. 258-A (Sibson vs. UK); ECRM 3 mei 1983, NJ 1984, 268, m.nt. EEA (Muhren vs. Nederland)


38

voornaamste is dat het nationale recht niet in strijd mag zijn met het EVRM. 156 De uitspraken geven niet direct aan op welke manier de vrijheid van vereniging moet worden gewaarborgd in het nationale recht, maar wel dat ie moet worden gewaarborgd en derhalve bescherming moet bieden tegen inbreuken, zoals organisatiedwang. Wanneer het nationale recht deze waarborg niet biedt, dan kan de lidstaat alsnog voor het Hof worden gedaagd. Volgens Van Veen 157 is namelijk de staat bij iedere concrete zaak betrokken, al was het maar door de betrokkenheid van de nationale rechter in geval van een geschil. Dus ook in privaatrechtelijke verhoudingen kan aanspraak worden gemaakt op de waarborgen die artikel 11 EVRM voor het recht op vrijheid van vereniging. Het nationale recht en in het geval van de verenigingsvrijheid artikel 8 Gw, moet dus de (negatieve) verenigingsvrijheid voldoende waarborgen. Zoals reeds eerder werd omschreven spelen problemen met de verenigingsvrijheid ook in de wereld van de sportverenigingen. In de reeds eerder kort besproken judozaak, komt naar voren dat de verenigingsvrijheid een belangrijke rol kan gaan spelen bij het opleggen van verplichtingen aan leden die voortvloeien uit een collectieve sponsoringovereenkomst. Als belangrijke omstandigheid van de onderliggende casus, om de gebondenheid van de sporters aan de verplichting, die bestond uit het verplicht dragen van een judopak van de sponsor van de bond tijdens wedstrijden, af te wijzen, rekent de rechtbank de machtspositie van de sportbond. De rechtbank geeft aan dat zonder lidmaatschap van de bond sporters niet kunnen deelnemen aan belangrijke (inter)nationale wedstrijden. Het opzeggen van het lidmaatschap belemmert de sporters ernstig in de uitoefening van hun sport. 158 Ook in dit geval is er dus sprake van organisatiedwang door middel van een lidmaatschapsklem. De negatieve verenigingsvrijheid komt derhalve in het gedrang. Of zoals Van Veen zou zeggen, er is sprake van een klemmende verplichting tot toetreding tot een privaatrechtelijke organisatie, welke in beginsel altijd een inbreuk vormt op de vrijheid van vereniging. 159 In deze uitspraak wordt niet expliciet de verenigingsvrijheid benoemd, maar deze komt m.i. wel impliciet uit de overwegingen van de rechtbank naar voren. Het zou voor vergelijkbare zaken omtrent collectieve sponsoringovereenkomsten in het sportrecht goed zijn als de rechter een keer expliciet uitspraak doet over de negatieve verenigingsvrijheid. Nu is er geen enkele zaak bekend waar de sporter of hun individuele sponsor een beroep doet op de negatieve verenigingsvrijheid en is dus ook de kans van slagen van zo’n beroep niet te voorspellen. Dit is naar mijn mening een gemiste kans. De judozaak biedt wel hoop op een

156

Van Veen 2000a, p.125 Van Veen 2000a, p. 125 158 Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883, r.o. 4.12 159 Van Veen 2000a, p. 124 157


39

geslaagd beroep, omdat de rechter in zijn overwegingen impliciet verwijst naar de negatieve verenigingsvrijheid. De machtspositie van de bond die de rechter in de judozaak constateert, staat ook op gespannen voet met het mededingingsrecht. Het mededingingsrecht komt derhalve in de volgende paragraaf aan bod.

4.3 Mededingingsrecht Een sporter kan een beroep doen op het mededingingsrecht om onder de gebondenheid, aan collectieve verplichtingen die de vrije materiaalkeuze beperken, uit te komen. Eerder werd al kort ingegaan op het feit dat het mededingingsrecht ook van toepassing is op een sportbond(vereniging) aangezien deze immers kenmerken vertoont van een monopolie. Sportbonden hebben veelal een monopoliepositie welke hen economische macht verschaft en sporters en aangesloten sportverenigingen in hun handelen beperkt. Deze monopolie- en machtspositie staat in beginsel op gespannen voet met het mededingingsrecht. 160 Ook kwam eerder naar voren dat sportverenigingen voor zover ze economische activiteiten uitoefenen als een onderneming kunnen worden gezien. 161 In het mededingingsrecht staat uiteindelijk niet de redelijke verdeling voorop, maar gaat het om de juiste handelswijze met betrekking tot exclusieve rechten. 162 Deze handelswijze kan men toetsen aan de verbodsbepalingen die het mededingingsrecht met zich meebrengt. Het draait hierbij om de vraag of de sponsoringovereenkomst als doel of gevolg heeft dat de mededinging wordt verstoord. De belangrijkste bepalingen zijn het kartelverbod, welke voortvloeit uit artikel 6 Mw jo. 101 VWEU, en het verbod van misbruik van een economische machtspositie, welke is beschreven in artikel 24 Mw jo. 102 VWEU. Deze verboden hebben allebei het doel de mededinging in stand te houden. 163 In de badmintonzaak die in het eerste hoofdstuk al aan bod kwam, speelt het mededingingsrecht een belangrijke rol. De badmintonspelers en hun sponsoren kunnen zich, zoals gezegd, niet met de collectieve verplichting verenigingen, die bepaalt dat de nationale selectie uitsluitend materiaal van Yonex mag gebruiken en zij starten een procedure.164 In de procedure stelt Dunlop c.s. dat deze verplichting de mededinging beperkt, wat niet is toegestaan op grond van het 6 Mw en dat BNL door middel van de verplichting misbruik maakt van hun economische machtspositie, wat verboden is op grond van artikel 24 Mw jo. 102 VWEU. 160

Olfers 2008 Potharst 2010 162 Olfers 2008, p. 437 163 Slot & De Pree (red.) 2011, commentaar art. 24 Mw; HvJ EG 21 februari 1973, nr. 6/72, Jur. 1973, p. 254 (Continental Can) 164 Eerst een kort geding en daarna een bodemprocedure. 161


40

Bij de beoordeling van het beroep op overtreding van artikel 6 Mw stelt de rechter dat de tekst van de verplichting neergelegd in artikel 3 van de sponsoringovereenkomst, welke bepaalt dat spelers van de nationale selectie uitsluitend met Yonex materiaal mogen spelen 165, onvoldoende aanwijzingen biedt om tot de conclusie te komen dat deze verplichting als doel heeft de concurrentie te verhinderen, beperken of vervalsen. 166 Bij deze afweging let de rechter met name op de bewoordingen en de oogmerken van de verplichting in de overeenkomst en ook op de economische en juridische context daarvan. 167 Veelal zijn sponsoringovereenkomsten exclusieve overeenkomsten, waarbij de sponsor exclusieve rechten in handen krijgt. Zoals bijvoorbeeld het recht op het leveren van materialen aan een nationaal sportteam. De exclusiviteit van een sponsoringovereenkomst bepaalt mede de waarde ervan en is dus voor beide partijen van groot belang. 168 Uit een uitspraak van het Hof van Justitie (hierna HvJ) blijkt dat een overeenkomst met het karakter van een exclusief afnamebeding niet wordt geacht het doel te hebben de mededinging te beperken. 169 Exclusiviteitsbedingen zijn dan ook op zichzelf niet in strijd met het verbod op beperking van de mededinging. 170 Ook in de badmintonzaak beroept de rechter zich op deze uitspraak van het HvJ en geeft dus aan dat het beding in de overeenkomst niet het doel heeft de mededinging te beperken. Maar beroept de rechtbank zich wel op de juiste gronden op dit arrest? In het arrest gaat het namelijk om tankstations die gehouden zijn aan exclusiviteitsbedingen bij de afname van brandstoffen. En zoals in dat arrest zelf al staat verschilt de zaak van andere zaken, omdat tankstations nou eenmaal maar brandstof van één bepaald merk verkopen en zij dus sowieso een exclusieve overeenkomst met één leverancier dienen aan te gaan. Terwijl binnen een sportvereniging, de badmintonners best met verschillende rackets kunnen spelen en dus het aangaan van een exclusieve sponsoringovereenkomst nog niet zo vanzelfsprekend is. 171 Ook wordt in het arrest geoordeeld dat het wezenlijke bestanddeel van de overeenkomst niet de exclusiviteitsclausule is, maar de duur van de exclusieve afnameplicht, wat dan ook een grote rol speelt in het uiteindelijke oordeel. 172 De duur van de overeenkomst speelt in de badmintonzaak echter geen enkele rol bij het conflict.

165

Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL6880, r.o. 4.4 Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL6880, r.o. 4.7.1 167 Rb. Utrecht 30 november 2011, LJN BU6292 r.o. 4.8; HvJ EU 4 oktober 2011, C-403/08 en C-429/08, r.o. 136 (Premier League); 168 Louw 2012, p. 418 169 HvJ EG 7 december 2000, zaak C-214/99, r.o. 39 (Neste Markkinointi Oy/Yötuuli Ky e.a.); 170 Rb. Utrecht 30 november 2011, LJN BU6292, r.o. 4.8 171 HvJ EG 7 december 2000, zaak C-214/99, r.o. 31 (Neste Markkinointi Oy/Yötuuli Ky e.a.); 172 HvJ EG 7 december 2000, zaak C-214/99 r.o. 32 (Neste Markkinointi Oy/Yötuuli Ky e.a.); 166


41

De feitelijke omstandigheden en overwegingen van de twee zaken verschillen dan ook en het is naar mijn mening twijfelachtig of de conclusie uit het arrest, in de badmintonzaak dan ook direct van toepassing is. In de badmintonzaak heeft Dunlop c.s. hier echter geen opmerking over gemaakt, dit is naar mijn mening een gemiste kans. De rechter zou in dat geval expliciet in moeten gaan op de toepassing van de rechtsregel uit het arrest. Aannemen dat de verplichting niet het doel heeft de mededinging te verstoren alleen omdat het om een exclusiviteitsbeding gaat lijkt mij, gelet op het voorgaande, een vreemde gang van zake bij een verplichting uit een collectieve sponsoringovereenkomst in de sport. Er dient m.i. sowieso te worden gelet op de bewoordingen en oogmerken van de verplichting in de overeenkomst en op de economische en juridische context daarvan. Wanneer blijkt dat de sponsoringovereenkomst het doel heeft de mededinging te verstoren dan is de sponsoringovereenkomst verboden en op grond van artikel 6 lid 2 BW van rechtswege nietig. De vereniging kan in dat geval de collectieve verplichtingen dan ook niet opleggen aan de sporter en de sporter is niet gebonden aan deze verplichtingen. Wanneer wordt bepaald dat het beding niet het doel heeft de mededinging te beperken, moet er desondanks nog worden bekeken of deze bedingen toch niet het uiteindelijke gevolg hebben dat de mededinging wordt verhinderd, beperkt of vervalst of dat er misbruik wordt gemaakt van een economische machtspositie. 173 Om te kunnen bepalen of een sponsoringovereenkomst het verstoren van de mededinging tot gevolg heeft, dient er een feitelijk onderzoek, in de vorm van een marktanalyse, plaats te vinden. Aan deze analyse worden zeer hoge eisen gesteld. 174 Er dient onder andere duidelijk uit te blijken wat de relevante markt is van de overeenkomst. Dit is nog niet eenvoudig, want is dat bij een sponsoringovereenkomst bijvoorbeeld de markt voor algemene sportartikelen, de markt voor een specifiek sportartikel, de markt voor een specifiek sportartikel voor topsporters of een geheel andere markt? 175 De partij die stelt dat er sprake is van een verboden overeenkomst op grond van artikel 6 Mw of stelt dat er sprake is van misbruik van een economische machtspositie op grond van artikel 24 Mw draagt de bewijslast 176 en dient dus met bewijzen te komen, waaronder in ieder geval de eerder reeds genoemde marktanalyse.

173

HvJ EG 7 december 2000, zaak C-214/99, r.o. 25 (Neste Markkinointi Oy/Yötuuli Ky e.a.); HR 3 december 2004, NJ 2005, 118, r.o. 3.7.2 (Spaanse Anjers) 175 Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL6880, r.o. 4.7.2. 176 HvJ EU 17 juni 2010, nr. C-4133/08P, r.o. 29 en 30 (Lafarge); Rb. Utrecht 30 november 2011, LJN BU6292, r.o. 4.6 en 4.16 174


42

In de badmintonzaak heeft Dunlop c.s., naar oordeel van de rechter, zowel bij zijn beroep op artikel 6 Mw als artikel 24 Mw zijn stelling niet voldoende onderbouwd. 177 Een werkelijk inhoudelijk oordeel blijft hierdoor achterwege. Dit is jammer, want daardoor geven deze uitspraken geen handvatten voor de toekomst met betrekking tot beroepen op strijdigheid met het mededingingsrecht bij verplichtingen uit collectieve sponsoringovereenkomsten in de sport. Wellicht kan Dunlop c.s. bij een eventueel hoger beroep zijn stellingen wel voldoende onderbouwen, zodat de inhoudelijke overwegingen van de rechter in dit soort zaken alsnog beter naar voren komen. Wanneer blijkt dat een beding uit een sponsoringovereenkomst toch het verhinderen, beperken of vervalsen van de mededinging als uiteindelijke gevolg heeft, dan zijn deze onderdelen van de sponsoringovereenkomst van rechtswege nietig op grond van artikel 6 Mw jo. 101 VWEU. De nietigheid geldt niet voor de andere gedeeltes van de sponsoringovereenkomst, welke geen inbreuk maken. 178 Alleen wanneer de nietig verklaarde delen een onsplitsbare eenheid vormen met de gehele overeenkomst, brengt dit de nietigheid van de hele overeenkomst met zich mee. 179 Artikel 24 Mw jo. 102 VWEU bevat geen expliciete privaatrechtelijke sanctie, wanneer er sprake is van overtreding van deze artikelen vloeien de rechtsgevolgen voort uit de algemene bepalingen van het burgerlijk wetboek. Zo kan er onder andere sprake zijn van een onrechtmatige daad of strijd met de openbare orde en goede zeden. 180

4.4 Redelijkheid en billijkheid binnen een vereniging In artikel 2:8 BW is een belangrijke regel binnen het rechtspersonenrecht opgenomen, namelijk de regel van de redelijkheid en billijkheid binnen een organisatie. 181 Ook met betrekking tot het uitkomen onder de gebondenheid aan collectieve verplichtingen uit conflicterende sponsoringovereenkomsten speelt deze regel een belangrijke rol. Deze paragraaf schept, aan de hand van een aantal uitspraken van rechters, een duidelijk en volledig beeld van de belangen die een rol spelen bij de overweging van de rechter over de aanvaardbaarheid, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid, van de verplichting uit een sponsoringovereenkomst, ledencontract, die de materiaalkeuze beperkt. Maar allereerst komt in het kort de redelijkheid en billijkheid en de belangenafweging aan bod. 177

Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL6880, r.o. 4.7.2; Rb. Utrecht 30 november 2011, LJN BU6292, r.o. 4.11 en 4.12 178 HvJ EG 30 juni 1966, nr. 56/65, Jur. 1966, p. 391 (STM/Ulm); HvJ EG 14 december 1983, nr. 319/82, Jur. 1983, p. 1627, r.o. 11 (Ciments et Betons/Kerpen en Kerpen); HR 18 december 2009, LJN BJ9439, concl. A-G Keus, paragraaf 2.48 (Prisma) 179 Slot & De Pree (red.) 2011, commentaar art. 6 Mw 180 Slot & De Pree (red.) 2011, commentaar art. 24 Mw 181 Nieuwenhuis, Stolker & Valk (red.) 2013, art. 2:8 BW


43

4.4.1

Redelijkheid en billijkheid

Uit voorgaande hoofdstukken en uit de badmintonzaak blijkt dat sporters op grond van hun lidmaatschap in beginsel gebonden zijn aan de statuten, reglementen en besluiten van de bond. 182 Uit artikel 2:8 lid 2 BW vloeit voort dat, een vereniging en degenen die daar krachtens de wet en de statuten bij de organisatie zijn betrokken, niet gebonden zijn aan een tussen hen krachtens wet, gewoonte, statuten, reglementen of besluit geldende regel voor zover dit in de gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn. 183 Dit lid heeft een duidelijk beperkende werking. Een regel blijft buiten toepassing, wanneer juist die toepassing leidt tot een naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbare omstandigheid. Wanneer de verplichtingen die voortvloeien uit een collectieve sponsoringovereenkomst, derhalve naar omstandigheden onaanvaardbaar zijn naar maatstaven van de redelijkheid en billijkheid, kan dus ook een sponsoringovereenkomst niet van toepassing worden verklaard of in ieder geval de delen daarvan die verantwoordelijk zijn voor de onaanvaardbare omstandigheden. In deze scriptie gaat het dan met name om verplichtingen die de vrije materiaalkeuze van een sporter beperken. Overeenkomstig artikel 2:15 lid 1 sub b BW is het besluit, in dit geval omtrent de verplichtingen, vernietigbaar wanneer er sprake is van strijd met de redelijkheid en billijkheid zoals geëist in artikel 2:8 BW. 184 De redelijkheid en billijkheid kan zelfs dwingende bepalingen in de wet in de weg staan. De toetsing van verplichtingen uit collectieve sponsoringovereenkomsten aan de redelijkheid en billijkheid komt in de volgende subparagraaf aan bod. 4.4.2

Belangenafweging

Bij toepassing van artikel 2:8 lid 2 BW kijkt men naar de omstandigheden van het specifieke geval. Hierbij speelt de belangenafweging, tussen de belangen van de vereniging en het lid, een belangrijke rol. Zoals in hoofdstuk twee reeds werd beschreven kunnen de belangen van een vereniging en haar leden nogal verschillen, omdat ze twee op zichzelf staande eenheden zijn. 185 Ook de belangen van de leden onderling kunnen in grote mate verschillen. Dit brengt met zich mee dat dus ook de onaanvaardbaarheid van bepaalde omstandigheden binnen een vereniging, op meerdere vlakken, kan verschillen. In deze scriptie gaat het om een belangenafweging tussen het belang van de bond bij het opleggen van de verplichting die de een beperking van de vrije materiaalkeuze bevat en de belangen van de sporter (en zijn individuele sponsor) bij een vrije materiaalkeuze.

182

Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL6880, r.o. 4.11 Art. 2:8 lid 2 BW 184 Art. 2:15 lid 1 sub b BW 185 Buys 1998, p. 102 183


44

Hieronder wordt allereerst de judozaak besproken, aangezien hierin de belangenafweging door de rechter een belangrijke rol speelt. De casus wordt geschetst en de uitkomst medegedeeld. Daarna volgt een bespreking van de belangrijke belangen en omstandigheden die een rol spelen in de uitspraak en worden waar mogelijk andere belangrijke (soortgelijke) zaken en hun afwegingen besproken en aangehaald. Judobond Nederland/judoka’s Een belangrijke uitspraak met betrekking tot de belangenafweging betreft de, in het vorige en in dit hoofdstuk reeds kort besproken, judozaak tussen JBN en een zestiental judoka’s. 186 De genoemde judoka’s zijn lid van JBN en maken allen deel uit van de nationale selectie, welke topsport beoefent. Een aantal van de judoka’s hebben zelfstandig een sponsoringovereenkomst gesloten met judopakkenleveranciers, tevens krijgen een aantal daarbovenop nog een financiële vergoeding van deze sponsor. De JBN stond tot begin 2011 toe dat de judoka’s van de nationale selectie een vrije keuze hadden omtrent het judopak wat ze droegen tijdens wedstrijden. In 2011 sluit JBN echter een overeenkomst, een zogenaamde “Supplier Agreement”, met Green Hill GmbH (hierna Green Hill), waarin is opgenomen dat Green Hill de officiële leverancier wordt van judokleding voor de gehele nationale selectie. Zoals in de uitspraak wordt vermeld, is Green Hill één van de ongeveer tien leveranciers van judopakken waarmee judoka’s officiële wedstrijden mogen spelen. 187 De JBN wil alle judoka’s van de nationale selectie een kernploegovereenkomst laten tekenen, waarin de verplichting voor judoka’s is opgenomen om tijdens wedstrijden en evenementen, waar zij door de JBN naar toe zijn gezonden, de door de JBN aangewezen judopakken en andere (sport)kleding te dragen. De zestien judoka’s die partij zijn in deze zaak hebben geweigerd deze overeenkomst te tekenen. Green Hill heeft de JBN laten weten niet te kunnen accepteren dat een grote groep judoka’s tijdens deze wedstrijden/evenementen niet de Green Hill judopakken draagt. Hierop bepaalt de JBN dat alleen de judoka’s met een sponsoringovereenkomst ter waarde van € 20.000 of meer worden uitgesloten van de verplichting Green Hill judopakken te dragen, dit geldt voor slechts twee judoka’s. De andere judoka’s weigeren nog altijd. Uiteindelijk stapt JBN naar de rechter en vordert een verklaring voor recht dat de JBN gerechtigd is om te bepalen welke kleding, en dus ook welk judopak, haar leden dienen te dragen tijdens wedstrijden en evenementen. 188 De JBN beroept zich op artikel 6 zijn statuten, daaruit vloeit volgens hen voort dat de judoka’s gebonden zijn aan het besluit om tijdens wedstrijden en evenementen Green Hill kleding te dragen. De judoka’s stellen dat het opleggen van deze verplichting in de gegeven omstandigheden naar 186

Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883 Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883, r.o. 2.6 188 Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883, r.o. 3.1 187


45

maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar 189 is. De rechtbank geeft hierop aan dat er, om de redelijkheid en billijkheid van de verplichting te onderzoeken, een belangenafweging dient plaats te vinden, tussen de belangen van de JBN bij het opleggen aan de judoka’s van de verplichting Green Hill kleding te dragen en de belangen van de judoka’s bij een vrije keuze van het judopak bij wedstrijden. Verder worden de overige omstandigheden van het geval ook nog meegenomen. De rechtbank is uiteindelijk van oordeel dat de belangen van de judoka’s aanmerkelijk zwaarder wegen dan de genoemde belangen van JBN. En oordeelt dat het besluit van JBN om de leden van de nationale selectie te verplichten de judopakken van Green Hill tijdens wedstrijden te dragen, niet van toepassing is op de betrokken judoka’s omdat dit in de gegeven omstandigheden jegens hen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is. 190 In de hierboven beschreven judozaak en uit andere jurisprudentie komen een aantal zaken naar voren die een belangrijke rol spelen bij de belangenafweging die ten grondslag ligt aan de toetsing van de redelijkheid en billijkheid van de collectieve verplichtingen die een sportbond door middel van een sponsoringovereenkomst oplegt aan zijn leden en die hen in hun vrije materiaalkeuze beperken. Hieronder worden deze belangen en omstandigheden één voor één beschreven aan de hand van de jurisprudentie. Sportieve belang Allereerst speelt het sportieve belang een rol bij de belangenafweging. De sporter wil een zo goed mogelijke sportieve prestatie leveren. Bij de afweging is het van belang voor welk attribuut een vereniging een collectieve verplichting aangaat en welke rol dit attribuut speelt bij de sportbeoefening. In de judozaak heeft de rechtbank geoordeeld dat het judopak in het judo actief gebruikt wordt, waardoor het onderdeel uitmaakt van de sportbeoefening. Wanneer de judoka’s een pak van Green Hill dragen, krijgen zij slechts een standaardpak aangeboden. Wanneer zij een vrije keuze hebben, kiezen zij voor een pak wat beter aansluit, veelal een maatpak. Het judopak is volgens de rechter dan ook een belangrijk attribuut. Als er geen vrije keuze mogelijk is, brengt dit namelijk een duidelijk nadeel met zich mee, aangezien een slecht aansluitend pak een goede prestatie, en dus het sportieve belang van de sporter, in de weg staat. De judoka’s hebben volgens de rechter derhalve een zwaarwegend sportief belang dat het judopak tijdens wedstrijden goed zit. 191 Ook in de badmintonzaak speelt deze afweging een rol, maar hier valt het oordeel anders uit. 189

Art. 2:8 lid 2 BW Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883, r.o. 4.13 191 Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883, r.o. 4.8 190


46

Wederom beroepen de spelers en hun sponsoren zich op de vrijheid van materiaalkeuze, maar hier oordeelt de rechter dat deze niet is geschonden. Hierbij speelt het een belangrijke rol dat de spelers hebben nagelaten relevante verschillen tussen de verplichte rackets en de rackets van hun vrije keuze te benoemen, zodat ook hierdoor volgens de rechter geen andere conclusie mogelijk is. 192 In een oude zaak uit 1977 tussen topzwemster Enith Brigitha en de KNZB (hierna zwemzaak genoemd) werden zwemmers via een collectieve verplichting uit een sponsoringovereenkomst verplicht, bij wedstrijden van de nationale selectie, kleding van de bondssponsor Speedo te dragen. Brigitha weigerde het zwempak van Speedo te dragen, onder andere omdat zij vond dat het slechter zat dan het zwempak van haar eigen sponsor, ze naar haar mening in het Speedopak minder hard zou zwemmen en de verplichting haar dus beperkte in haar sportieve belangen. Een zwempak lijkt een belangrijk attribuut te zijn binnen de zwemsport, maar is er ook een relevant verschil tussen de twee zwempakken, waardoor er een zwaarwegend belang is voor de vrije keuze. Brigitha beweert van wel. De rechter gaat hier echter niet in mee, aangezien het volgens hem voor de hand ligt dat Brigitha ook door Speedo een goedzittend pak kan worden aangemeten. Wat de relevante verschillen tussen de zwempakken wegneemt. En zo gebeurde het ook, na een aantal gesprekken heeft Speedo, Brigitha een perfect zittend zwempak aangemeten. 193 Uit de hierboven beschreven zaken blijkt dat, wanneer uit een collectieve sponsoringovereenkomst een verplichting voortvloeit, die de vrije materiaalkeuze van de sporter beperkt, met betrekking tot een belangrijk attribuut bij de sportbeoefening, waarbij tevens duidelijk relevante verschillen tussen het verplichte materiaal en het materiaal van de vrije keuze blijken, het sportieve belang bij de vrije materiaalkeuze van de sporter zwaar weegt. In zowel de badmintonzaak als de zwemzaak werd het sportieve belang bij de vrije materiaalkeuze minder zwaar meegewogen, omdat er geen relevante verschillen bestonden tussen het materiaal van de vrije keuze en het verplichte materiaal. Zowel het badmintonracket als een zwempak zijn naar mijn mening een belangrijk attribuut bij de sportbeoefening, aangezien sporters deze actief gebruiken. Wanneer er echter geen relevante verschillen blijken te bestaan óf deze verschillen kunnen worden weggenomen, dan weegt het sportieve belang van de vrije materiaalkeuze minder zwaar. Wanneer in de judozaak dus zou blijken dat de sponsor van de bond bereid is de judoka’s maatpakken aan te meten, dan had het sportieve belang van de vrije materiaalkeuze wellicht al minder gewicht worden toegedicht. Naar mijn mening zal het in sommige gevallen lastig zijn voor de sporter om de precieze relevante verschillen tussen de materialen duidelijk te laten blijken. Zo kan een sporter ook slechts 192 193

Rb. Utrecht 30 november 2011, LJN BU6292, r.o. 4.25 Rb. Utrecht 27 april 1977, BIE no. 3 (KNZB/Enith Brigitha); Van Liempt & Luitzen (red.) 2012


47

op basis van gevoel een voorkeur hebben voor een bepaald materiaal. In het schaatsen is het zo dat een schoen of ijzer erg persoonlijk is, het draait allemaal om het gevoel dat de schaatser hierbij heeft. Een gevoel van balans, kracht kunnen leveren en het gevoel hiermee beter te kunnen presteren. Dit is dus geen objectief waarneembaar onderscheid tussen de materialen, maar een subjectief onderscheid. Of de rechter bij de belangenafweging ook rekening zal houden met subjectieve verschillen tussen materialen is nog niet uit de rechtspraak gebleken. Naar mijn mening is elke beperking van de vrije materiaalkeuze van een belangrijk attribuut bij de sportbeoefening niet wenselijk voor de sporter. De sporter wil zo goed mogelijk presteren en moet m.i. daarbij de vrijheid krijgen om ook subjectieve verschillen te kunnen laten meewegen in zijn keuze voor een bepaald materiaal. Financiële belang Bij de belangenafweging speelt ook het financiële belang bij een vrije materiaalkeuze een rol, zowel de sporter en zijn individuele sponsor als de bond en zijn sponsor kunnen een financieel belang hebben bij de conflicterende sponsoringovereenkomst. In de judozaak ontvangen twee judoka’s een financiële bijdrage van hun individuele sponsor, welke een belangrijk onderdeel is van hun inkomen. Zij hebben dus een financieel belang bij een vrije keuze voor een pak van hun eigen sponsor, aangezien zij geen bijdrage meer ontvangen als zij in een pak van Green Hill deelnemen aan wedstrijden. 194 Dit belang weegt de rechter mee in zijn uiteindelijke beslissing. De JBN geeft aan dat de collectieve sponsoringovereenkomst van financieel belang is voor de gehele judosport in Nederland. Hierin gaat de rechter echter niet mee aangezien het belang onvoldoende is onderbouwd. 195 Ook in een uitspraak uit 1976 komt de rol van het meewegen van het financiële belang van een sporter duidelijk naar voren. Het gaat hier om de zaak Notten c.s./KNVB (hierna voetbalzaak genoemd). Dit betreft een zaak waarbij de KNVB een collectieve sponsoringovereenkomst aanging met Adidas. In die overeenkomst werd de verplichting opgenomen dat spelers van het Nederlands Elftal schoenen van het merk Adidas dienden te dragen. Tot op dat moment was het de gewoonte dat spelers, vanuit de KNVB gezien, vrij waren in de keuze voor bepaalde voetbalschoenen. De meeste spelers zijn dan ook individuele sponsoringovereenkomsten met verplichtingen omtrent de te dragen voetbalschoenen aangegaan. Hier konden ze nog een aardig bedrag mee bijverdienen. De rechter oordeelde dat de verplichting onwettig was. Bij deze beslissing speelde mee dat alleen de KNVB financieel voordeel had bij de sponsoringovereenkomst met Adidas. De spelers zouden de

194 195

Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883, r.o. 4.8 – r.o. 4.11 Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883, r.o. 4.5 – r.o 4.7


48

inkomsten uit hun individuele sponsoringovereenkomst verliezen en niet meedelen in de financiële opbrengsten van het door de KNVB gesloten contract met Adidas. 196 In de zwemzaak tussen de KNZB en Enith Brigitha werd bij de belangenafweging door de rechter meegewogen dat Brigitha geen financiële vergoeding kreeg van haar eigen sponsor en als een amateursportster kon worden bestempeld. Zij had dus geen werkelijk financieel belang bij de sponsoringovereenkomst. Het financiële belang van de bond speelde wel een rol bij de belangenafweging. Volgens de rechter prevaleert het belang van de KNZB om de zwemsport in het algemeen te promoten, waarvoor de opbrengsten van de sponsoringovereenkomst met Speedo worden aangewend, boven de belangen van de individuele sporter zonder financieel belang, in dit geval Brigitha. 197 In het kort geding van de badmintonzaak weegt de rechter ook het financiële belang van de sporters mee bij zijn uitspraak. De sporters hebben de vrijheid zich niet te houden aan de verplichtingen oordeelt de rechter. De rechter begrijpt dat dit voor hen de ongewenste gevolgen heeft, dat ze niet mogen deelnemen aan landenteamtoernooien en dat hun reis- en verblijfkosten van individuele toernooien niet worden vergoed door de bond. Dit is echter ontoereikend voor de conclusie dat gebondenheid aan de collectieve sponsoringovereenkomst onaanvaardbaar is naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid. 198 Bij dit oordeel speelde mee dat er de mogelijk bestaat dat deze kosten worden vergoed door de individuele sponsor of via een subsidie van BNL. 199 Ook het financiële belang van de bond is kort besproken. De rechter oordeelt dat zij in beginsel vrij zijn in hun keuze met wie zij contracteren om in hun benodigde financiële middelen te voorzien. 200 Uit het bovenstaande volgt dat de bond in principe vrij is om een overeenkomst aan te gaan om in zijn financiële middelen te voorzien, maar dat de een bond een zwaarwegend financieel belang moet hebben om sporters te beperken in hun vrije materiaalkeuze. De bond moet dan ook zijn financiële belang voldoende onderbouwen. In de judo- en voetbalzaak heeft de sportbond dit nagelaten. In de zwemzaak oordeelt de rechter dat het financiële belang van de KNZB wel voldoende blijkt. Verder speelt nog mee, dat wanneer sporters een substantieel financieel nadeel ondervinden bij de verplichting die hun materiaalkeuze beperkt, zoals in de judo- en de voetbalzaak, de rechter dit meeneemt in zijn overwegingen omtrent de redelijkheid en billijkheid en hieraan een groot belang hecht.

196

Rb. Utrecht 23 februari 1976 (Notten cs./KNVB) Rb. Utrecht 27 april 1977, BIE no. 3 (KNZB/Enith Brigitha); Van Liempt & Luitzen (red.) 2012 198 Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL6880, r.o. 4.15, 4.17 en 4.18 199 Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL6880, r.o. 4.15 200 Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL6880, r.o. 4.13 197


49

Het is naar mijn mening een goede zaak dat, bij de afweging omtrent de redelijkheid en billijkheid van een collectieve verplichting, het financiële belang van zowel de bond als de sporter meeweegt. De financiële gevolgen kunnen namelijk groot zijn voor sporters, zeker als zij hun inkomen voor een groot deel met individuele sponsoringovereenkomsten verdienen. Overleg met de sporters Ook het overleg van de bond met de sporters, bij het aangaan van een sponsoringovereenkomst met daarin collectieve verplichtingen, speelt een rol bij de belangenafweging omtrent de redelijkheid en billijkheid. Als belangrijke omstandigheid laat de rechter in de judozaak meewegen dat de judoka’s niet tijdig en op zorgvuldige wijze zijn betrokken bij de besluitvorming. 201 In de voetbalzaak was dit naast het financiële belang van de sporter zelfs de belangrijkste afweging om de verplichting als onwettig te beoordelen. De KNVB heeft volgens de rechter niet vooraf met de spelers overlegd over de verandering in het beleid, omtrent de keuze voor voetbalschoenen, dit had wel gemoeten. 202 Wanneer er geen overleg met de sporters plaatsvindt voor het aangaan van een collectieve sponsoringovereenkomst met voor hen belangrijke verplichtingen, kan de rechter dus oordelen dat de bond niet voldoende rekening heeft gehouden met de belangen van de individuele sporters bij zijn besluit om de overeenkomst aan te gaan. Mijn inziens is het zeker van belang dat een bond voor het aangaan van een collectieve sponsoringovereenkomst met zijn leden overlegt over de voor hen mogelijke gevolgen en hun wensen. De bond kan dan ook nog besluiten afspraken alsnog bij te stellen om conflicten te voorkomen. Pas na een overleg kan de bond een weloverwogen beslissing nemen, aangezien hij op de hoogte is van alle spelende belangen. Dat de rechter hier ook zo over oordeelt is begrijpelijk, aangezien het afwegen van alle spelende belangen een vereiste is, bij het nemen van een zorgvuldig besluit. De omstandigheid dat een bond wel overleg heeft gepleegd met de sporters speelt naar m.i. in geen een zaak een duidelijke rol bij de belangenafweging. De rol van deze omstandigheid is dan ook relatief klein. Het lijkt mij voor de bond echter wel een pluspunt om zijn zorgvuldige handelen te onderbouwen en dus is het verstandig als een bond het overleg dan ook meedeelt aan de rechter, zodat deze het in ieder geval mee kan wegen bij het nemen van zijn beslissing.

201

202

Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883, r.o. 4.12 Rb. Utrecht 23 februari 1976 (Notten cs./KNVB)


50

Aantal sporters met bezwaren Bij de belangenafweging kan ook het aantal sporters welke problemen hebben met de collectieve verplichtingen een rol spelen. In de zwemzaak blijkt dat slechts Brigitha problemen heeft met de collectieve verplichtingen uit de sponsoringovereenkomst van de bond, dit doet haar standpunt geen goed. De rechter neemt dit namelijk mee in de afweging van haar individuele belangen en het collectieve belang wat de bond dient. 203 In het kort geding van de badmintonzaak laat de rechter meewegen dat er slechts vier badmintonners nog steeds problemen hebben met de collectieve verplichtingen. 204 In beide zaken oordeelt de rechter uiteindelijk dat het collectieve verenigingsbelang zwaarder weegt, dan het individuele belang van vrije materiaalkeuze van de sporters. In de andere bekende jurisprudentie, zoals de judozaak en de voetbalzaak draait het om grotere groepen sporters die bezwaren hebben tegen de collectieve verplichtingen uit een sponsoringovereenkomst van de bond. Dit weegt in deze zaken ook mee in de beoordeling en uiteindelijk oordeelt de rechter in deze zaken dat het individuele belang van een vrije materiaalkeuze uiteindelijk zwaarder weegt dan het collectieve verenigingsbelang. 205 Het is naar mijn mening logisch dat de rechter het aantal sporters met bezwaren meeweegt bij zijn besluit over de redelijkheid en billijkheid. Een hele grote rol moet het aantal sporters met bezwaren echter niet gaan spelen. Het is namelijk niet wenselijk dat een grote groep een vereiste wordt voor de onaanvaardbaarheid van een collectieve verplichting. Met het gevolg dat bij een beperkte groep of een sporter alleen, de rechter steevast de verplichting als aanvaardbaar ziet. Er zal nog altijd ook naar de verplichting zelf gekeken moeten worden en naar de andere belangen en omstandigheden die een rol spelen.

4.5 Aanzetten tot wanprestatie Ook met een beroep op onrechtmatigheid door het aanzetten tot wanprestatie, kan de sporter proberen onder de gebondenheid aan collectieve verplichtingen, uit sponsoringovereenkomsten die zijn vrije materiaalkeuze beperken, uit te komen. In alle zaken die hiervoor aan bod kwamen, bestaat er een door de sporter reeds eerder aangegane individuele sponsoringovereenkomst die conflicteert met de nieuwe collectieve sponsoringovereenkomst die de bond is aangegaan. Nu is de vraag of een bond zomaar een collectieve sponsoringovereenkomst aan kan gaan, terwijl hij weet dat deze conflicteert met een eerder aangegane individuele sponsoringovereenkomst van de sporter. Wordt

203

Rb. Utrecht 27 april 1977, BIE no. 3 (KNZB/Enith Brigitha) Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL6880, r.o. 4.18 205 Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883, r.o. 4.12; Rb. Utrecht 23 februari 1976 (Notten cs./KNVB) 204


51

de sporter dan niet aangezet tot het plegen van wanprestatie jegens zijn individuele sponsor? Het nakomen van de ene overeenkomst sluit het nakomen van de andere overeenkomst immers uit. In het bodemgeschil van de badmintonzaak stelt Dunlop c.s. dat BNL onrechtmatig handelt, omdat ze de badmintonners aanzet tot het plegen van wanprestatie tegenover hun eigen individuele sponsors. Uit vaste rechtspraak 206 volgt dat het handelen met iemand terwijl men weet dat deze door dit handelen een door hem met een derde gesloten overeenkomst schendt, op zichzelf jegens die derde niet onrechtmatig is. Met andere woorden het aangaan van een collectieve sponsoringovereenkomst door een bond, terwijl de bond de wetenschap heeft dat leden die een individuele overeenkomst hebben deze hierdoor moeten schenden, is derhalve op zichzelf niet direct onrechtmatig. De sporters zijn dan ook in beginsel gewoon gebonden aan de collectieve verplichtingen uit een later gesloten sponsoringovereenkomst. De onrechtmatigheid hiervan hangt af van de omstandigheden van het geval. Alle belangrijk geachte omstandigheden worden meegenomen in de beoordeling. Wanneer uit de omstandigheden blijft dat er toch sprake is van een onrechtmatig handelen van de bond, wegens het aanzetten tot wanprestatie zijn de sporters dan niet gebonden aan deze verplichtingen aangezien dit als onrechtmatig wordt gezien. In de badmintonzaak gaat de rechter mee in de stelling van Dunlop c.s. en geeft aan dat er omstandigheden zijn die maken dat het handelen van BNL onrechtmatig is jegens de spelers en hun individuele sponsors. De omstandigheid die hier vooral aan heeft bijgedragen, is dat BNL grote druk heeft uitgeoefend op de badmintonners om zich neer te leggen bij en te houden aan de verplichtingen uit de collectieve sponsoringovereenkomst. BNL maakte hier gebruik van zijn machtspositie, dit terwijl BNL op de hoogte was van de individuele sponsoringovereenkomsten van de sporters, hun gebondenheid daaraan, het besef dat de sporters te kort gaan schieten in de nakoming van de individuele sponsoringovereenkomst en het aanmerkelijke nadeel wat de sporters en hun individuele sponsors daardoor zouden lijden. 207 Uit deze zaak blijkt overigens ook dat een beroep op het aanzetten tot wanprestatie faalt, wanneer een sporter een individuele sponsoringovereenkomst sluit, nadat de sporter op de hoogte is van beleid van de bond om een overeenkomst omtrent dezelfde verplichtingen met een andere sponsor aan te gaan, of nadat de bond daadwerkelijk zo’n collectieve sponsoringovereenkomst is aangegaan. De sporter is in die gevallen in beginsel dan ook gewoon gebonden aan de collectieve verplichtingen. 208

206

HR 8 januari 2010, NJ 2010, 187 (ANR/Multicar); HR 23 december 2005, NJ 2006, 33 (Van Oosterom/Baas); HR 27 mei 1985, NJ 1986, 760 (Curaçao/Boyé); HR 17 november 1967, NJ 1968, 42 (Pos/Van den Bosch) 207 Rb. Utrecht 30 november 2011, RCR 2012/28 208 Rb. Utrecht 30 november 2011, LJN BU6292


52

Ook in wat oudere jurisprudentie speelt het aanzetten tot wanprestatie een rol. In 1989 oordeelde de rechter over een zaak omtrent conflicterende sponsoringovereenkomsten tussen voetbalclub Ajax en hun speler Bryan Roy. Voordat Roy bij Ajax ging spelen had hij een individuele sponsoringovereenkomst gesloten met kledingsponsor Borsumij. Deze overeenkomst liep nog steeds, terwijl hij inmiddels voor Ajax speelde. Ajax had op dat moment een collectieve sponsoringovereenkomst, ook met betrekking tot de kleding, met sponsor Umbro. In het spelerscontract van Roy stond dat het hem werd verboden, zonder uitdrukkelijke toestemming van Ajax, zichzelf te laten sponsoren. Op grond hiervan stapten Ajax en Umbro naar de rechter om te voorkomen dat Roy nog langer Borsumijkleding zou dragen. De rechter wees deze eis echter af. De belangrijkste redenen hiervoor waren dat de individuele sponsoringovereenkomst tussen Roy en Borsumij al voor zijn toetreden bij Ajax was gesloten en dat Ajax van deze overeenkomst op de hoogte was toen Roy bij Ajax ging spelen. 209 Hieruit en ook uit de eerder beschreven voetbalzaak aangespannen door Notten c.s. blijkt dat in sportzaken de eerder aangegane individuele sponsoringovereenkomst grote bescherming verdient in de ogen van de rechter. De specifieke omstandigheden van het geval worden door de rechter ook hier meegewogen. In deze twee zaken lijkt het nog of de rechter het beginsel hanteert dat de eerst gesloten sponsoringovereenkomsten en de daaruit voortvloeiende verplichtingen prevaleren boven de later aangegane sponsoringovereenkomst en zijn collectieve verplichtingen. 210 Er wordt bij de claim tot gebondenheid aan de later gesloten collectieve overeenkomst dus in principe onrechtmatig gehandeld wegens aanzetten tot wanprestatie. Slechts overige relevante omstandigheden van het geval kunnen daar verandering in brengen. Dit was het geval in de zwemzaak, hier was ook sprake van een eerder gesloten individuele sponsoringovereenkomst, maar toch ging de rechter niet mee in het principe omtrent de prioriteit die wordt gegeven aan een eerder gesloten sponsoringovereenkomst. Het verschil met de andere twee zaken zit hem in de omstandigheden van het geval. Brigitha kreeg geen financiële vergoeding van haar sponsor, maar werd slechts in natura gesponsord door middel van verstrekking van zwemkleding. Mede hierdoor en het feit dat zij amateursporter was liet de rechter besluiten het algemene belang van de KNZB boven het individuele belang van Brigitha te stellen. Uit het bovenstaande blijkt dat een aantal decennia geleden de rechter nog oordeelde vanuit het principe dat eerder gesloten sponsoringovereenkomsten in de sport in beginsel prevaleren boven later gesloten sponsoringovereenkomsten, tenzij de omstandigheden van het geval een ander

209 210

Rb. Breda 1 november 1989, LJN AH2909 (Ajax-Umbro/Bryan Roy-Borsumij) Blackshaw 2006/1-2, p. 100-101


53

oordeel eisen. 211 De later gesloten collectieve overeenkomst is dan in principe onrechtmatig. Terwijl in de meest recente uitspraken de rechter uitgaat van het principe dat, het aangaan van een sponsoringovereenkomst door een bond met een sponsor, met daarbij de wetenschap dat leden die een individuele overeenkomst zijn aangegaan deze hierdoor zullen moeten schenden, op zichzelf niet direct onrechtmatig is. De onrechtmatigheid hiervan hangt tevens af van de omstandigheden van het geval. Het lijkt op het eerste gezicht een klein verschil tussen de twee principes, omdat het bij allebei uiteindelijk draait om de omstandigheden van het geval, maar naar mijn mening is de huidige opvatting voor sporters toch nadeliger. Wanneer de later gesloten collectieve sponsoringovereenkomst in principe niet onrechtmatig wordt geacht, dienen de sporters feiten en omstandigheden aan te dragen waaruit blijkt dat er toch sprake is van onrechtmatig handelen. De last ligt hierdoor dus bij de sporters, terwijl bij de oudere opvatting deze last bij de bond ligt. Dit komt de bescherming van de sporter als zwakkere partij niet ten goede. Naar mijn mening verdient de oudere opvatting van het in beginsel onrechtmatig, tenzij…, dan ook de voorkeur.

4.6 Conclusie In dit hoofdstuk zijn de mogelijkheden van een sporter besproken om onder gebondenheid aan verplichtingen, uit een collectieve sponsoringovereenkomst, die de vrije materiaal keuze beperken uit te komen. Aan welke verplichtingen zij op grond van hun lidmaatschapsverhouding in beginsel gebonden zijn. Een van die mogelijkheden is opzegging van het lidmaatschap of een beroep op inbreuk van de negatieve verenigingsvrijheid. Opzegging van het lidmaatschap kan op grond van artikel 2:35 lid 1 sub c BW tegen het einde van het boekjaar. Daarna is de sporter niet meer gebonden aan verplichtingen die voortvloeien uit het lidmaatschap. Artikel 2:36 lid 3 BW bevat een bijzondere regeling omtrent opzegging met onmiddellijke ingang, wanneer een collectieve sponsoringovereenkomst de verplichtingen van de sporter verzwaard. De gebondenheid aan de collectieve verplichtingen vervalt dan met terugwerkende kracht. Het lidmaatschap van de sporter en daarmee de gebondenheid aan de organisatierechtelijke regelgeving, en dus ook de gebondenheid aan collectieve verplichtingen uit een sponsoringovereenkomst, beperkt zijn autonomie. Deze beperking is gerechtvaardigd op grond van de verenigingsvrijheid. Probleem is echter dat de verenigingsvrijheid bij een sportvereniging niet altijd is gewaarborgd. Het draait dan om de negatieve verenigingsvrijheid, welke bepaalt dat niemand kan worden gedwongen lid te worden of te blijven van een bepaalde vereniging. Iedere klemmende verplichting hiertoe is een inbreuk op de verenigingsvrijheid. De negatieve 211

Blackshaw 2006/1-2, p. 100-101; Rb. Utrecht 23 februari 1976 (Notten cs./KNVB); Rb. Utrecht 27 april 1977, BIE no. 3 (KNZB/Enith Brigitha); Rb. Breda 1 november 1989, LJN AH2909 (Ajax-Umbro/Bryan Roy-Borsumij);


54

verenigingsvrijheid valt onder artikel 8 Gw en artikel 11 EVRM en het nationale recht moet derhalve de negatieve verenigingsvrijheid van de sporter waarborgen. Bij sportbonden is er voor de sporter echter veelal een feitelijk verplichting lid te worden, omdat dit vaak de enige manier is om aan wedstrijden deel te nemen. De inbreuk op de negatieve verenigingsvrijheid is slechts gerechtvaardigd wanneer deze noodzakelijk is voor het nagestreefde doel. Het is wenselijk dat de rechter een keer expliciet uitspraak doet over de negatieve verenigingsvrijheid in een sportzaak. Dit is tot op heden nog niet gebeurd. Ook met een beroep op het mededingingsrecht zou een sporter onder gebondenheid aan collectieve verplichtingen uit kunnen komen. In het mededingingsrecht draait het om de juiste handelswijze met betrekking tot exclusieve rechten. Deze handelswijze wordt getoetst aan het kartelverbod volgend uit artikel 6 Mw en het verbod op misbruik van economische machtsposities volgend uit artikel 24 Mw. Er dient allereerst te worden bepaald of de collectieve verplichting het doel heeft de mededinging te verstoren. Dit valt te beoordelen aan de hand van de bewoordingen en oogmerken van de verplichting en de juridische en economische context van het beding. Volgens het HvJ wordt een exclusiviteitsbeding in beginsel niet geacht het doel te hebben de mededinging te beperken. Deze conclusie geldt echter niet zo maar ook in sportzaken omtrent collectieve verplichtingen die de vrije materiaalkeuze beperken, aangezien de feiten en omstandigheden te veel verschillen met de feiten en omstandigheden van het arrest. Het is wenselijk als een sporter zich daar een keer op beroept tijdens een rechtszaak, zodat de rechter hier ook inhoudelijk over kan oordelen. Wanneer een collectieve verplichting niet het doel heeft de mededinging te verstoren, dient te worden onderzocht of de verplichting niet toch het uiteindelijke gevolg hiertoe heeft. Dit bepaalt de rechter aan de hand van een marktanalyse, waaraan zeer hoge eisen zijn gesteld. De bewijslast ligt bij degene die stelt dat er sprake is van een overtreding van het mededingingsrecht, in de meeste gevallen is dat de sporter, en deze dient dan ook met een marktanalyse te komen. In een sportzaak is hierover door de rechter nog nooit inhoudelijk geoordeeld, omdat de bewijzen te kortschoten. Zo’n inhoudelijke beoordeling zou wel wenselijk zijn. Op grond van artikel 2:8 BW zijn sporters niet gebonden aan verplichtingen uit een collectieve sponsoringovereenkomst, wanneer deze onaanvaardbaar zijn naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid. Aan de hand van een belangenafweging naar de omstandigheden van het geval wordt getoetst of er sprake is van een onaanvaardbare verplichting op grond van artikel 2:8 BW. Een beroep op dit artikel biedt de sporter dus een mogelijkheid om onder de gebondenheid aan een collectieve verplichting uit te komen. Sportsponsoring: Wie betaalt, die bepaalt? – Jolien Jongerius

55

Allereerst speelt het sportieve belang een rol bij de toetsing van de collectieve verplichting die de materiaalkeuze van de sporter beperkt. De sporter heeft een zwaarwegend sportief belang tot vrije materiaal keuze wanneer er sprake is van een verplichting omtrent een attribuut welke een belangrijke rol speelt bij de sportuitoefening en waarbij relevante verschillen blijken tussen het verplichte attribuut en het attribuut naar keuze van de sporter. Over de vraag of subjectieve verschillen ook kunnen gelden als een relevant verschil tussen de verplichte attributen en de attributen van vrije keus is nog niet geoordeeld door de rechter. Ten tweede speelt het financiële belang een rol bij de belangenafweging. Zowel een sporter als de bond dienen hun financiële belangen voldoende te onderbouwen, wil de rechter aan dit belang enige waarde hechten. Er dient bij de sporter sprake te zijn van een substantieel financieel nadeel, veroorzaakt door de collectieve verplichting. De bond dient zelfs een zeer zwaarwegend financieel belang aan te tonen, wil deze de vrije materiaalkeuze van de sporter kunnen beperken. Als derde speelt ook de omstandigheid van overleg met de sporter, bij het aangaan van collectieve verplichtingen die de vrije materiaalkeuze beperken, een rol. Pas na overleg met de sporters is de bond op de hoogte van alle spelende belangen en omstandigheden en kan de bond een zorgvuldige en weloverwogen beslissing nemen over het aangaan van een collectieve sponsoringovereenkomst. Als laatste omstandigheid die een rol speelt bij de belangenafweging kan worden genoemd het aantal sporters met bezwaren tegen de collectieve verplichting die de vrije materiaalkeuze beperkt. Het aantal sporters met bezwaren wordt meegewogen, maar een groot aantal is niet een op zichzelf staand vereiste. Vooral wanneer er maar één sporter of een hele grote groep bezwaren heeft, speelt dit een rol bij de belangenafweging. Ook met een beroep op de onrechtmatigheid door het aanzetten tot wanprestatie kan de sporter proberen onder de gebondenheid van collectieve verplichtingen uit te komen. In alle aangehaalde jurisprudentie is de sporter reeds eerder een individuele sponsoringovereenkomst aangegaan voor dezelfde zaken als waarvoor de bond daarna een collectieve sponsoringovereenkomst is aangegaan met een andere sponsor. Een aantal decennia geleden oordeelde de rechter hierover vanuit het principe dat de eerder gesloten overeenkomst in beginsel prevaleert boven de later gesloten collectieve overeenkomst, tenzij de omstandigheden van het geval een ander oordeel vereisen. De door de bond later aangegane overeenkomst is dus in beginsel onrechtmatig. In recente zaken oordeelt de rechter dat de later gesloten collectieve sponsoringovereenkomst in beginsel niet onrechtmatig is. De onrechtmatigheid hangt af van de omstandigheden. Gebleken is dat zo’n omstandigheid bijvoorbeeld is het uitoefenen van grote druk op de sporters om de collectieve verplichtingen na te komen en dus Sportsponsoring: Wie betaalt, die bepaalt? – Jolien Jongerius

56

te accepteren. Het zou in sportzaken wenselijk zijn om weer terug te gaan naar het principe van ‘later gesloten collectieve sponsoringovereenkomsten zijn onrechtmatig, tenzij…’. Zodat de bond de last draagt de omstandigheden aan te dragen die pleiten voor de rechtmatigheid van de overeenkomst.


57

5 Conclusie In dit hoofdstuk wordt, op basis van de eerder onderzochte en beantwoorde deelvragen, een antwoord gegeven op de centrale onderzoeksvraag: In hoeverre kan een vereniging een sporter rechtmatig binden aan verplichtingen uit conflicterende collectieve sponsoringovereenkomsten die zijn vrije materiaalkeuze beperken? Er worden verder conclusies getrokken omtrent de eerder onderzochte deelvragen en er wordt een toetsingskader gegeven waaraan sporters en verenigingen kunnen toetsen of collectieve verplichtingen, uit sponsoringovereenkomsten die de materiaalkeuze van de sporter beperken, rechtmatig zijn opgelegd en of sporters aan de verplichtingen zijn gebonden. Ook kunnen verenigingen aan de hand van het toetsingskader bepalen waar zij rekening mee dienen te houden bij het rechtmatig opleggen van zulke verplichtingen om latere conflicten te voorkomen en kunnen sporters aan de hand van het kader hun positie in een dergelijk (dreigend) conflict bepalen.

5.1 Sponsoring Sponsoring draait om de volgende drie hoofdelementen: de commerciële relatie, het imago van de gesponsorde en associatie. Op basis van de drie hoofdelementen wordt de volgende definitie van sponsoring gehanteerd: “Sponsorship is any commercial agreement by which a sponsor, for the mutual benefit of the sponsor and sponsored party, contractually provides financing or other support in order to establish an association between the sponsor's image, brands or products and a sponsorship property in return for rights to promote this association and/or for the granting of certain agreed direct or indirect benefits.” Sportsponsoring voldoet aan deze definitie van sponsoring, alleen dienen de tegenprestatie en de gelegde associaties direct of indirect voort te vloeien uit de sportbeoefening van de gesponsorde. Een vereniging en dus ook een sportvereniging is een samenwerkingsverband welke een doel nastreeft. Er bestaan twee soorten verenigingen, namelijk een formele en een informele vereniging. De formele vereniging is opgericht bij notariële akte, deze bevatten de statuten. Een informele vereniging kan vormvrij worden opgericht, de geldende regels binnen de vereniging hoeven niet schriftelijk te worden vastgelegd. De meeste sportverenigingen zijn formele verenigingen. Er is voor de sponsoringovereenkomst geen speciale regeling in de wet opgenomen. Een sponsoringovereenkomst is een onbenoemde overeenkomst en vertoont karaktertrekken van een overeenkomst van opdracht. Zowel sporters als sportverenigingen zijn in beginsel vrij om de


58

sponsoringovereenkomst naar eigen inzicht op te stellen. Verenigingen en leden van een vereniging dienen rekening te houden met het algemene verbintenissenrecht van boek 6 van het BW, maar ook met boek 2 BW waarin het verenigingsrecht is opgenomen en met alle andere bestaande organisatierechtelijke regelingen. In principe speelt de organisatierechtelijke regelgeving en het verenigingsrecht voor de sponsor geen rol. Tot slot speelt ook het mededingingsrecht nog een rol, aangezien een sportbond immers kenmerken van een monopolie en machtspositie vertoont, welke op gespannen voet staat met het mededingingsrecht. Sponsoring van een vereniging door een derde is een vorm van collectieve sponsoring. Eén vorm van conflicterende sponsoring is dat een collectieve en een individuele sponsoringovereenkomst elkaar ‘bijten’. Het nakomen van de ene overeenkomst sluit het nakomen van de andere overeenkomst (al dan niet deels) uitsluit. De tweede vorm is dat een sportvereniging een sponsoringovereenkomst met collectieve verplichtingen voor de leden aangaat waarbij collectieve verplichtingen conflicteren met de belangen van de sporter. Alhoewel een werkelijk conflict pas bestaat wanneer de sporter pertinent weigert de door de vereniging opgelegde verplichten na te komen. De focus ligt in dit onderzoek steeds op conflicterende verplichtingen uit een collectieve sponsoringovereenkomst die de vrije materiaalkeuze beperken.

5.2 Grondslag collectieve verplichtingen In het derde hoofdstuk stond de vraag centraal, op welke grondslag een sportvereniging een collectieve sponsoringovereenkomst aan kan gaan, waarbij de leden verplichtingen worden opgelegd die de vrije materiaalkeuze van de sporter beperken. Uit dit hoofdstuk blijkt dat de lidmaatschapsverhouding een grondslag is voor het opleggen van collectieve verplichtingen, voortvloeiende uit een sponsoringovereenkomst tussen een vereniging en een derde, aan sporters. De lidmaatschapsverhouding bepaalt namelijk dat de sporter is gebonden aan het verenigingsrecht en de organisatierechtelijke regelgeving van de vereniging. De lidmaatschapsverhouding ontstaat door toetreding van een lid tot een vereniging. Ook de wet speelt hierbij als indirecte grondslag een rol, aangezien artikel 2:46 BW bepaalt dat voor het rechtmatig opleggen van verplichtingen die voortvloeien uit een ledencontract, in dit geval een sponsoringovereenkomst, een expliciete bepaling in de statuten dient te zijn opgenomen. Wil er sprake zijn van een expliciete bepaling dan dient de verplichting het doel van de vereniging te dienen en volstaat niet alleen een algemene statutaire bepaling, maar dient tevens de aard van de verplichting expliciet uit de statuten te blijken. De directe grondslag van deze verplichtingen zijn dan ook de statuten. Maar zoals gezegd in 2:46 BW draait het om verplichtingen die voortvloeien uit een


59

ledencontract en dus ook de sponsoringovereenkomst zelf is een grondslag van deze verplichtingen. Dus als de vereniging zich aan de wet houdt met de eis dat de verplichting die voortvloeit uit een sponsoringovereenkomst expliciet in de statuten is opgenomen dan kan de sporter in beginsel, op grond van zijn lidmaatschapsverhouding en de daaruit voortvloeiende gebondenheid aan de statuten, rechtmatig een verplichting uit de sponsoringovereenkomst worden opgelegd.

5.3 Toetsingskader In deze paragraaf wordt zowel het antwoord op de derde deelvraag omtrent de gebondenheid van sporters aan collectieve verplichtingen, als het antwoord op de centrale onderzoeksvraag van dit onderzoek besproken. Dit gebeurt allereerst aan de hand van een aantal tips met betrekking tot een mogelijke rechtsgang en daarnaast aan de hand van een algemeen toetsingskader. De centrale onderzoeksvraag van dit onderzoek is: In hoeverre kan een vereniging een sporter rechtmatig binden aan verplichtingen uit conflicterende collectieve sponsoringovereenkomsten die zijn vrije materiaalkeuze beperken?

Rechtsgang Wanneer partijen rekening houden met de belangen van de ander en in goed overleg, ook met de sponsor, verplichtingen uit collectieve of individuele sponsoringovereenkomsten aangaan, dan zal dit conflicten ondervangen en voorkomen. Het recht moet naar mijn mening een laatste redmiddel zijn. Wanneer het echter toch tot een rechtsgang komt dan is uit het onderzoek gebleken dat er door de rechter over een aantal belangrijke zaken, die in het voordeel kunnen spreken van de sporter, nog geen inhoudelijk uitspraak is gedaan. Hierdoor blijft het precieze belang en de rol van deze punten in het uiteindelijke oordeel omtrent de gebondenheid onbekend. Het is daarom van belang dat sporters zich een keer beroepen op een aantal specifieke criteria. Het is dan ook wenselijk dat rechter ook een keer inhoudelijk uitspraak doet, in conflicten omtrent collectieve verplichtingen uit sponsoringovereenkomsten die zijn vrije materiaalkeuze beperken, over de rol van de negatieve verenigingsvrijheid, de aard van de verplichting als onderdeel van de expliciete statutaire bepaling, de subjectieve verschillen tussen het verplichte materiaal en het materiaal van de vrije keus, over een mogelijke verstoring van het mededingingsrecht aan de hand van een hoogwaardige marktanalyse en over het feit dat exclusiviteitsbedingen ook het doel kunnen hebben de mededinging te verstoren.


60

Toetsingskader Aan de hand van dit toetsingskader, en de daarin gegeven toetsingscriteria, kan een sportvereniging of een sporter het opleggen van of zijn gebondenheid aan collectieve verplichtingen, voortvloeiende uit een sponsoringovereenkomst, welke de vrije materiaalkeuze van de sporter beperken toetsen. Lidmaatschapsverhouding Is er sprake van een lidmaatschapsverhouding tussen de sporter en de vereniging? •

Ja, dan kan, op grond van de lidmaatschapsverhouding, de vereniging in beginsel rechtmatig een sponsoringovereenkomst met collectieve verplichtingen voor zijn leden, waaronder de sporter, aangaan en is de sporter op grond van deze verhouding in beginsel aan deze collectieve verplichtingen gebonden.

•

Nee, een vereniging kan de sporter niet aan collectieve verplichtingen voortvloeiende uit een sponsoringovereenkomst binden. De overige toetsingscriteria kunnen hier geen verandering meer in brengen.

Opzegging Heeft de sporter zijn lidmaatschap opgezegd? •

Ja, -

De sporter heeft opgezegd op grond van de algemene regeling in artikel 2:35 lid 1 sub c BW jo. 2:36 lid 1 BW, dan wordt opgezegd tegen het einde van het boekjaar met inachtneming van een minimale opzeggingstermijn van vier weken. Pas na het verstrijken van deze opzeggingstermijn is de sporter niet meer gebonden aan collectieve verplichtingen uit een sponsoringovereenkomst. Hierna kan de vereniging ook geen verdere collectieve verplichtingen meer aan de sporter opleggen.

-

De sporter zegt op, op grond van de bijzondere regeling uit artikel 2:35 lid 1 sub c BW jo. 2:36 lid 3 BW. Er dient dan te worden opgezegd binnen een maand nadat het lid bekend is geworden of is medegedeeld dat een collectieve sponsoringovereenkomst de verplichtingen van de sporter verzwaard. De gebondenheid aan de verplichting vervalt met terugwerkende kracht. Hierna kan de vereniging dan ook geen collectieve verplichtingen meer aan de sporter opleggen.

In beide bovenstaande gevallen kunnen de overige toetsingscriteria hier geen verandering meer in brengen.


61

•

Nee, de sporter is in beginsel nog steeds op grond van zijn lidmaatschap gebonden aan de collectieve verplichtingen en de vereniging kan op grond hiervan collectieve verplichtingen aan de sporter opleggen.

Negatieve verenigingsvrijheid Is er sprake van een onaanvaardbare inbreuk op de negatieve verenigingsvrijheid? •

Ja, hiervan is sprake als er een klemmende verplichting is voor de sporter om lid te worden/blijven van een sportvereniging en deze inbreuk op de verenigingsvrijheid onevenredig is met het nagestreefde doel. Zoals het geval is wanneer een topsporter alleen aan wedstrijden deel kan nemen, indien hij lid is van een bepaalde sportbond. Een onaanvaardbare inbreuk op het negatieve verenigingsrecht van de sporter is onrechtmatig en de sporter lijkt op grond hiervan dan ook in beginsel niet gebonden aan verplichtingen voortvloeiende uit deze onrechtmatige organisatiedwang, zoals verplichtingen voortvloeiende uit een collectieve sponsoringovereenkomst.

•

Nee, de sporter is in beginsel op grond van zijn lidmaatschap nog gebonden aan de collectieve verplichting en de vereniging kan op grond hiervan collectieve verplichtingen aan de sporter opleggen.

Informele vereniging Is de sportvereniging een informele vereniging met ongeschreven interne regels, welke als statuten kunnen worden gezien? •

Ja, in beginsel is de sporter gebonden aan de door de informele vereniging opgelegde collectieve verplichtingen. Echter het feit dat de ‘statuten’ ongeschreven zijn, betekent waarschijnlijk dat de collectieve verplichtingen niet duidelijk en kenbaar genoeg zijn voor de leden. Aanspraak maken door de vereniging op de gebondenheid van de sporter en nakoming van deze collectieve verplichtingen is dan ook lastig.

•

Nee, in dat geval heeft de informele vereniging wel duidelijk geschreven ‘statuten’ of er is sprake van een formele vereniging. In deze gevallen mag de vereniging in beginsel collectieve verplichtingen uit een sponsoringovereenkomst opleggen en zijn de sporters daar in beginsel aan gebonden. Ook aanspraak maken op de nakoming van de verplichting is gemakkelijker aangezien de collectieve verplichtingen voor de sporters kenbaar en duidelijk uit de statuten kunnen blijken


62

Statuten Zijn de collectieve verplichtingen uit de sponsoringovereenkomst expliciet opgenomen in de statuten? •

Ja, hiervan is sprake als de statuten niet alleen een algemene beschrijving bevat van de verplichting, maar als ook de aard van de verplichting uit de bepaling blijkt. In dat geval mag de vereniging in beginsel een collectieve verplichting aan de sporters opleggen en zijn de sporters in principe aan de verplichting gebonden.

•

Nee, het besluit van de vereniging om een sponsoringovereenkomst aan te gaan met een derde is dan op grond van artikel 2:14 lid 1 BW nietig. De sporter is dan ook niet gebonden aan collectieve verplichtingen die uit de sponsoringovereenkomst voortvloeien. De overige toetsingscriteria kunnen hier geen verandering meer in brengen.

Doel van de vereniging Dienen de collectieve verplichtingen uit de sponsoringovereenkomst het doel van de vereniging? •

Ja, de vereniging kan de verplichtingen in beginsel opleggen aan de sporter en de sporter is in principe gebonden aan de verplichtingen.

•

Nee, op grond hiervan zijn de verplichtingen nietig en de sporters zijn in beginsel dan ook niet gebonden aan de collectieve verplichtingen. Ook kan de vereniging zelf, op grond van artikel 2:7 BW, een sponsoringovereenkomst laten vernietigen indien daarmee het doel van de vereniging werd overschreden en de sponsor hiervan op de hoogte was of dit zonder eigen onderzoek moest weten. De overige toetsingscriteria kunnen hier geen verandering meer in brengen.

Mededingingsrecht Heeft de collectieve verplichting die de vrije materiaalkeuze beperkt voortvloeiende uit de sponsoringovereenkomst het doel of het gevolg de mededinging te verstoren? •

Ja, dit is het geval wanneer dit blijkt uit de bewoordingen en oogmerken van de verplichting en de juridische en economische context van het beding of uit een marktanalyse, waaraan zeer hoge eisen worden gesteld. De sponsoringovereenkomst is dan op grond van het mededingingsrecht 212 verboden en is van rechtswege nietig. De vereniging kan de collectieve verplichtingen dan ook niet opleggen aan de sporter en de sporter is in beginsel niet gebonden aan deze verplichtingen.

212

Art. 6 Mw jo. art. 24 Mw


63

•

Nee, dan mag de vereniging in principe de collectieve verplichtingen aan de sporter opleggen en de sporter is in beginsel aan deze verplichtingen gebonden. Wanneer een vereniging zich beroept op het feit dat, volgens jurisprudentie 213, de sponsoringovereenkomst het karakter heeft van een exclusief afnamebeding en dus geacht wordt niet als doel te hebben het mededingingsrecht te verstoren, kan een sporter zich beroepen op het feit dat dit in sportzaken niet zo maar geldt, aangezien de feiten en omstandigheden tussen de zaken in grote mate verschillen. Wellicht dat de rechter dan de vraag bij dit toetsingscriteria toch met ja beantwoordt.

Aanzetten tot wanprestatie Is de sporter reeds eerder een individuele sponsoringovereenkomst aangegaan voor dezelfde verplichtingen als waarvoor de bond daarna een collectieve sponsoringovereenkomst is aangegaan met een andere sponsor? •

Ja, in recente zaken oordeelt de rechter dat de later gesloten collectieve sponsoringovereenkomst in beginsel niet onrechtmatig is. De sporters is in beginsel dan ook gewoon aan de collectieve verplichtingen uit de sponsoringovereenkomst gebonden. Wanneer de vereniging echter grote druk op de sporters uitoefent om de collectieve verplichtingen na te komen en dus te accepteren, terwijl zij op de hoogte zijn van het conflict met zijn individuele sponsoringovereenkomst, dan kan het zo zijn dat er sprake is van onrechtmatig handelen van de bond, omdat zij de sporter aanzet tot wanprestatie jegens zijn individuele sponsor. Ook kan de rechter andere relevante omstandigheden aangeven op grond waarvan er sprake is van aanzetten tot wanprestatie. In deze gevallen zijn de sporters dan ook niet gebonden aan de verplichtingen aangezien dit als onrechtmatig wordt gezien.

•

Nee, dan is de sporter in beginsel gewoon gebonden aan de collectieve verplichtingen voortvloeiende uit een sponsoringovereenkomst. Wanneer een sporter een individuele sponsoringovereenkomst sluit, nadat de sporter op de hoogte is van het beleid van de bond om een overeenkomst omtrent dezelfde verplichtingen met een andere sponsor aan te gaan, of nadat de bond daadwerkelijk zo’n collectieve sponsoringovereenkomst is aangegaan. Dan is er geen sprake van het aanzetten tot wanprestatie door de bond en is de sporter in beginsel ook gewoon gebonden aan de collectieve verplichtingen.

213

Rb. Utrecht 30 november 2011, LJN BU6292, r.o. 4.8


64

Redelijkheid en billijkheid Op grond van artikel 2:8 BW zijn sporters niet gebonden aan verplichtingen uit een collectieve sponsoringovereenkomst, wanneer deze onaanvaardbaar zijn naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid. Aan de hand van een belangenafweging van de onderstaande belangen en omstandigheden van het geval wordt de aanvaardbaarheid van deze verplichting getoetst door de rechter. Wanneer de rechter na de belangenafweging oordeelt dat er sprake is van een onaanvaardbare verplichting naar maatstaven van de redelijkheid en billijkheid, dan is de verplichting onrechtmatig en is de sporter niet aan deze verplichting gebonden. Wanneer de rechter echter oordeelt dat de verplichting wel aanvaardbaar is, dan is de sporter in beginsel gewoon gebonden aan deze verplichting. Sportieve belang Draait het bij de beperking van de vrije materiaalkeuze door de collectieve verplichting uit een sponsoringovereenkomst om een belangrijk attribuut bij de sportbeoefening, welke relevante verschillen heeft met het attribuut van vrije keus van de sporter? •

Ja, dan heeft de sporter een zwaarwegend sportief belang tot vrije materiaalkeuze. De rechter zal dit belang dan meenemen in zijn beoordeling omtrent de aanvaardbaarheid naar redelijkheid en billijkheid van de verplichtingen. De rechter heeft nog niet geoordeeld over het gewicht dat hij geeft aan subjectieve verschillen tussen de attributen.

•

Nee, wanneer het bij een collectieve verplichting niet draait om een belangrijk attribuut of wel om een belangrijk attribuut, maar er blijken geen relevante verschillen tussen de attributen van vrije de keuze en de verplichte attributen, dan wordt er door de rechter al veel minder belang gehecht aan het sportieve belang van de sporter bij een vrije materiaalkeuze.

Financiële belang Heeft de sporter of de vereniging een financieel belang bij het al dan niet nakomen van de collectieve verplichtingen uit een sponsoringovereenkomst die de vrije materiaalkeuze van de sporter beperkt? •

Ja, zowel een sporter als de bond dienen hun financiële belangen voldoende te onderbouwen, wil de rechter aan dit belang enige waarde hechten. Bij de sporter dient er sprake te zijn van een substantieel financieel nadeel, veroorzaakt door de collectieve verplichting. De bond dient zelfs een zeer zwaarwegend financieel belang aan te tonen wil deze de vrije materiaalkeuze van de sporter kunnen beperken. De rechter zal deze belangen


65

dan meenemen in zijn beoordeling omtrent de aanvaardbaarheid naar redelijkheid en billijkheid van de verplichtingen. •

Nee, de bond of/en de vereniging hebben hun financiële belang dan niet voldoende onderbouwd. Er zal door de rechter in deze situatie dan ook niet veel waarde worden gehecht aan hun financiële belang.

Overleg met sporters Heeft de bond voor het aangaan van de sponsoringovereenkomst, waaruit collectieve verplichtingen voor de sporters voortvloeien die hun vrije materiaalkeuze beperken, overlegd met de sporters? •

Nee, wanneer er geen overleg is geweest, is de bond niet op de hoogte van alle spelende belangen en omstandigheden en kan de bond geen zorgvuldige en weloverwogen beslissing nemen over het aangaan van een collectieve sponsoringovereenkomst. De rechter laat dit meewegen als omstandigheid bij zijn belangenafweging omtrent het beoordelen van de aanvaardbaarheid van de verplichting naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid.

•

Ja, de rechter zal deze omstandigheid als klein pluspunt van de bond meelaten wegen in zijn afweging omtrent de aanvaardbaarheid van de verplichtingen. Uit jurisprudentie is echter vooral gebleken dat het feit dat er geen overleg is geweest met de sporters een rol speelt bij de belangenafweging voor de bond. De rol van de omstandigheid, dat er wel overleg is geweest, is bij de belangenafweging daarentegen erg klein.

Aantal sporters met bezwaren Is er een grote groep sporters die problemen hebben met de collectieve verplichtingen uit een sponsoringovereenkomst, welke de vrije materiaalkeuze beperken? •

Ja, deze omstandigheid wordt meegewogen door de rechter bij zijn oordeel omtrent de aanvaardbaarheid van de verplichtingen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid. Deze omstandigheid is meestal in het voordeel van de sporters. Een groot aantal sporters is echter geen vereiste voor het aannemen van onaanvaardbaarheid van de verplichting. Het is één van de omstandigheden die de rechter in zijn oordeel meeneemt.

•

Nee, wanneer er slechts één sporter of een heel beperkt aantal sporters bezwaren hebben omtrent de conflicterende sponsoringovereenkomst dan weegt de rechter dit ook mee als omstandigheid bij zijn oordeel omtrent de aanvaardbaarheid van de verplichting. Deze omstandigheid is dan meestal in het nadeel van de sporters.


66

Bronvermelding Literatuur Asser/Rensen 2012 (2-III*) Mr. G.J.C. Rensen, Mr. C. Assers Handleiding tot de beoefening van het Nederlandse Burgerlijk Recht. 2. Rechtspersonenrecht. Deel III*. Overige rechtspersonen. Vereniging, coöperatie, onderlinge waarborgmaatschappij, stichting, kerkgenootschap en Europese rechtsvormen, Deventer: Kluwer 2012 Beerthuizen 2001 M. Beerthuizen, ‘Hoe bepaalt een sportclub de waarde van sponsorpakketten?’, Sport, Bestuur & Management augustus/september 2001 Blackshaw 2006 I.S. Blackshaw, ‘Co-Branding in Sport: Conflict and Some Possible Ways of Resolving Them in Europe’, The International Sports Law Journal 2006/1-2, p. 100-101 Blackshaw 2012 I.S. Blackshaw, Sports Marketing Agreements: Legal, Fiscal and Practical Aspects, Den Haag: T.M.C. Asser Press 2012 Buys 1996 S.G.M. Buys, ‘Sport en sponsoring: verenigings- en verbintenissenrechtelijke aspecten in één team?’, AA 45 (1996) 3, p. 147 - 155 Buys 1998 S.G.M. Buys, Sponsoring van verenigingen en stichtingen: Rechtspersonenrechtelijke en verbintenisrechtelijke beschouwingen, Deventer: Kluwer 1998 Christoffersen 2009 J. Christoffersen, Fair balance: proportionality, subsidiarity and primarity in the European Convention on Human Rights, Leiden: Martinus Nijhoff Publishers 2009 Dellebeke, Kramer & De Heij 2002 M. Dellebeke, A. Kramer & A.H.C.M. de Heij, Sponsoring, Amsterdam: Adformatie 2002


67

Dijk, Van der Ploeg & Overes 2013 P.L. Dijk, T.J. van der Ploeg & C.H.C. Overes, Van vereniging en stichting, coöperatie en onderlinge waarborgmaatschappij, Deventer: Kluwer 2013 Doets 2008 M. Doets, Sportsponsoring in beeld, Amsterdam: SWOCC 2008 Van Driel 2010 M. van Driel, ‘NL Sporter bang dat sporter racket en schoenen niet meer mag kiezen’, Volkskrant 16 maart 2010 Feenstra 1994 R. Feenstra, Romeinsrechtelijke grondslagen van het Nederlands privaatrecht, Leiden: Universitaire Pers Leiden 1994 Frenk 1991 N. Frenk, ‘Vorderingsperikelen bij een tekortkoming in de nakoming van een derdenbeding en ledencontract’, WPNR (1991) 6027, p. 816 -822 Floor & Van Raaij 2010 J.M.G. Floor & W.F. van Raaij, Marketingcommunicatiestrategie, Groningen: Noordhoff 2010 Galle 2002 R.C.J. Galle (red.), Handboek voor bestuurders en managers van verenigingen, ’s-Gravenhage: Elsevier bedrijfsinformatie bv 2002 Hagen 2011 S. Hagen, ‘Netherlands: Sports Image Rights in the Netherlands’, The International Sports Law Journal no. 2011/3-4, p. 115-121, 124-127 Hamil & Chadwick 2010 S. Hamil & S. Chadwick, Managing Football, an International Perspective, Oxford: Elsevier Ltd. 2010


68

IJzermans & Van Schaaijk 2007 M.G. IJzermans & G.A.F.M. van Schaaijk, Oefening baart kunst. Onderzoeken, argumenteren en presenteren voor juristen, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2007 International Chamber of Commerce 2003 International Chamber of Commerce, ‘ICC International Code on Sponsorship’, No. 240/475rev3 Final: 2003, <www.sponsorship.org> geraadpleegd op 22 november 2012 Kollen 2007 F.C. Kollen, De vereniging in de praktijk, Deventer: Kluwer 2007 KPMG Meijburg & Co Belastingadviseurs 2012 KPMG Meijburg & Co Belastingadviseurs, ‘Fiscale aspecten fondsenwervende instellingen’, Amstelveen: KPMG 2012 <www.kpmg.com> geraadpleegd op 4 maart 2013 Lagae 2006 W. Lagae, Marketingcommunicatie in de sport, Amsterdam: Pearson Education Benelux 2006 Van Liempt & Luitzen 2012 A. van Liempt & J. Luitzen (red.), Sportlegendes, Amsterdam: Uitgeverij Balans 2012 Lokerman & Westermann 1999 W.J.P.M. Lokerman & M. Westermann, Sponsoring als communicatie-instrument, Alphen aan den Rijn: Samson 1999 Lokerman 2001 J.W. Lokerman, Sponsoring: theorie en praktijk, Alphen aan den Rijn: Adfo Specialists Group 2001 Lokerman 2002 J.W. Lokerman e.a., Sponsoring: Cases, Alphen aan den Rijn: Adformatie Groep 2002 Louw 2012 A.M. Louw, Ambush Marketing and the Mega-Event Monopoly, Den Haag: T.M.C. Asser Press 2012


69

Maeijer & Scheurs 1991 J.M.M. Maeijer & J.A.W. Scheurs, Parlementaire geschiedenis rechtspersonen- en vennootschapsrecht, Alphen aan de Rijn: W.E.J. Tjeenk Willink 1991 Van Maren 2001 K. van Maren, Sponsoring: Hoe maak je sponsoractiviteiten profijtelijk?, Alphen aan den Rijn: Kluwer 2001 Meenaghan 1998 T. Meenaghan, ‘Current developments & future directions in sponsorship’, International Journal of Advertising 17 (1), 3- 28, 1998a Meijnhardt & Van Woudenberg 2008 A. Meijnhardt & L. Van Woudenberg, ‘De directie stelt zich niet aansprakelijk’, Magazine Sport FM 2008.05 Mosselman 2013 M. Mosselman, ‘Judo Bond Nederland kan judoka's niet verplichten deel te nemen aan wedstrijden in judopak sponsor van bond’, geraadpleegd op 4 juni 2013 Muntinga 2008 D. Muntinga, Een scheve schaats: over de keerzijde van sportsponsoring, Amsterdam: SWOCC 2008 Nieuwenhuis, Stolker & Valk 2013 J.H. Nieuwenhuis, C.J.J.M. Stolker en W.L. Valk (red.), Tekst en commentaar Burgerlijk Wetboek, Deventer: Kluwer 2013 NOC*NSF 2012 NOC*NSF, ‘Topsportbeleid: topsportstatus’, <www.nocnsf.nl> geraadpleegd op 20 november 2012 Olfers 2008 M. Olfers, Sport en Mededingingsrecht, Deventer: Kluwer 2008 Van der Ploeg 1978 T.J. van der Ploeg, Het burgerlijk recht en de vrijwillige organisaties, Deventer: Kluwer 1978 Sportsponsoring: Wie betaalt, die bepaalt? – Jolien Jongerius

70

Potharst 2010 J. Potharst, ‘Conflicterende sponsorovereenkomsten in de badmintonsport’, <www.kvdl.nl/nieuws/conflicterende-sponsorovereenkomsten-in-de-badmintonsport/> geraadpleegd op 5 november 2012 Reehuis & Slob 1991 W.H.M. Reehuis & E.E. Slob, Parlementaire geschiedenis van het nieuwe Burgerlijk Wetboek, Invoering Boeken 3, 5 en 6, Aanpassing Burgerlijk Wetboek, Deventer: Kluwer 1991 Rensen 2005 G.J.C. Rensen, Extra-verplichtingen van leden en aandeelhouders, Deventer: Kluwer 2005 Rosenfeld & Sajó 2012 M. Rosenfeld & A. Sajó, The Oxford handbook of comparative constitutional law, Oxford U.K.: Oxford University Press 2012 Salomons & Frenk 1992 F.R. Salomons & N. Frenk, ‘Reactie & Naschrift naar aanleiding van artikel van mr. N. Frenk, WPNR (1991) 6027’, WPNR (1992) 6052, p. 414 – 418 Segers, Steurbaut & Verhoest 1992 K. Segers, I. Steurbaut & P. Verhoest, Sponsoring in België: een stand van zake, Brussel: VUB Press 1992 Shilbury e.a. 2009 D. Shilbury e.a., Strategic sport marketing, Crows Nest NSW, Australia: Allen&Unwin 2009 Slot & De Pree 2011 P.J. Slot & J.K. de Pree (red.), Mededingingswet, Tekst en Commentaar, Deventer: Kluwer 2008 Townley & Grayson 1984 S. Townley & E. Grayson, Sponsorship of sports, arts and leisure, London: Sweet & Maxwell 1984


71

Van Veen 2000a W.J.M. Van Veen, ‘Kwalitatief lidmaatschap en gedwongen verenigingsdwang over de vrijheid van toe- en uittreding’, in: H.M.L. Frons & T.J. van der Ploeg (red.), De vrijheid van vereniging in Nederland, Utrecht: Lemma 2000, p.115-133 Van Veen 2000b W.J.M. Van Veen, ‘Negative Freedom of Association: Article 11 of the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms’, The International Journal of Not-for-Profit Law September 2000, Volume 3, Issue 1 Verkade 1997 D.W.F. Verkade, Recht op verzilvering van de populariteit van de (top)sporter: uitgangspunten op basis van wet en rechtspraak, Haarlem: De Vrieseborch 1997 Vranken 2000 J.B.M. Vranken, ‘Over partijautonomie, contractsvrijheid en de grondslag van gebondenheid in het verbintenissenrecht’, in: J.M. Barendrecht, M.A.B. Chao-Visser & H.A.W. Vermeulen (red.), Beginselen van het contractenrecht. Opstellen aangeboden aan mr. B.M.W. Nieskens-Isphording, Deventer: W.E.J. Tjeenk Willink 2000, p. 145-155 Jurisprudentie Europees Hof voor de Rechten van de Mens EHRM 13 augustus 1981, A. 44 (Young, James & Webster vs. UK) EHRM 20 april 1993, A. 258-A (Sibson vs. UK) EHRM 30 juni 1993, NJ 1994, 223, m.nt. EAA. (Sigurdur/Iceland) EHRM 29 april 1999, NJ 1999, 649, m.nt. A.W. Herringa (Chassagnou et al. vs. France) EHRM 11 januari 2006 NJ 2007, 159, m.nt. EAA. (Sørensen & Rasmussen vs. Denemarken) Europese Commissie voor de Rechten van de Mens ECRM 3 mei 1983, NJ 1984, 268, m.nt. EEA (Muhren vs. Nederland) Hof van Justitie van de Europese Unie (voorheen van de Europese Gemeenschappen) HvJ EG 30 juni 1966, nr. 56/65, Jur. 1966 (STM/Ulm); HvJ EG 21 februari 1973, nr. 6/72, Jur. 1973 (Continental Can) HvJ EG 14 december 1983, nr. 319/82, Jur. 1983 (Ciments et Betons/Kerpen en Kerpen); Sportsponsoring: Wie betaalt, die bepaalt? – Jolien Jongerius

72

HvJ EG 7 december 2000, zaak C-214/99 (Neste Markkinointi Oy/Yötuuli Ky e.a.); HvJ EU 17 juni 2010, nr. C-4133/08P (Lafarge); HvJ EU 4 oktober 2011, C-403/08 en C-429/08 (Premier League); Hoge Raad der Nederlanden HR 17 november 1967, NJ 1968, 42 (Pos/Van den Bosch) HR 28 oktober 1977, NJ 1978, 86, m.nt. GJS (Bustraan/Raleigh) HR 27 mei 1985, NJ 1986, 760 (Curaçao/Boyé); HR 31 december 1993, NJ 1994, 436, m.nt. Ma (Van den Berge/Verenigde Bootlieden B.V.) HR 30 november 2001, NJ 2002, 72 HR 3 december 2004, NJ 2005, 118 (Spaanse Anjers) HR 23 december 2005, NJ 2006, 33 (Van Oosterom/Baas) HR 18 december 2009, LJN BJ9439, concl. A-G Keus (Prisma) HR 8 januari 2010, NJ 2010, 187 (ANR/Multicar) HR 13 januari 2012, RN 2012, 30 Gerechtshof Hof Amsterdam 8 november 1996, NJ 1998, 681, JOR 1996, 134, m.nt. F.J.P. van den Ingh (Feyenoord/KNVB); Rechtbank Rb. Amsterdam 22 mei 2013, LJN CA0883 (ECLI:NL:RBAMS:2013:CA0883) (JBN/Judoka’s) Rb. Breda 1 november 1989, LJN AH2909 (Ajax-Umbro/Bryan Roy-Borsumij) Rb. Rotterdam 30 mei 2002, JOR 2002/131 (ECLI:NL:RBROT:2002:AG8136) (DOV/Steneker) Rb. Utrecht 23 februari 1976 (Notten cs./KNVB) Rb. Utrecht (vzr.) 27 april 1977, BIE no. 3 (KNZB/Enith Brigitha) Rb. Utrecht (vzr.) 10 maart 2010, LJN BL6880 (ECLI:NL:RBUTR:2010:BL6880) (Dunlop cs./BNL-Yonex) Rb. Utrecht 30 november 2011, LJN BU6292, RCR 2012/28 (Dunlop c.s./BNL-Yonex II) Overige Statuten BNL, laatst gewijzigd op 15 september 2013 Statuten JBN, laatst gewijzigd op 12 september 2012 Statuten KNHB, uitgave 2013 Statuten KNSB, laatst gewijzigd in januari 2011 Statuten KNVB, seizoen 2013/’14 Sportsponsoring: Wie betaalt, die bepaalt? – Jolien Jongerius

73

Sportsponsoring: Wie betaalt, die bepaalt?

Recommend Documents