SPELLING EN GRAMMATICA
Van der Zeeuw Tekst en training -‐ www.focusoptekst.nl -‐ drs. A.M.T van der Zeeuw -‐ Dorpsweg 73 -‐ 4223 ND Hoornaar tel. 06 22 499 397 -‐ e-‐mail:
[email protected] -‐ Geregistreerd bij het CRKBO -‐ KvK Tiel 11024115 -‐ lid ZZP Nederland
2
Inhoudsopgave 1. Spelling ........................................................................................................................................... 4 1.1. Inleiding ............................................................................................................................................................... 4 1.2. Spelling v an d e b astaardwoorden ................................................................................................................. 4 1.3. Aaneenschrijven o f k oppelteken ................................................................................................................... 5 1.4. De t ussen-‐n in s amenstellingen ..................................................................................................................... 7 1.5. De t ussen-‐s in s amenstellingen ..................................................................................................................... 9 1.6. Meervoudsvorming ......................................................................................................................................... 1 0 1.7. Accenttekens .................................................................................................................................................... 1 1 1.8. Werkwoordsvervoegingen ............................................................................................................................ 1 2 1.9. Vervoeging v an d e E ngelse l eenwerkwoorden ........................................................................................ 1 3 2. Grammatica: v alkuilen v an o nze t aal ....................................................................................... 1 4 2.1. Contaminaties e n o nbedoelde d ubbele o ntkenningen .......................................................................... 1 4 2.2. Pleonasme e n t autologie ............................................................................................................................... 1 4 2.3. Foutieve s amentrekking ................................................................................................................................ 1 5 2.4. Foute b eknopte b ijzinnen ............................................................................................................................. 1 5 2.5. Te, t en o f t er? .................................................................................................................................................. 1 6 2.6. Als o f d an? ........................................................................................................................................................ 1 6 2.7. Wier, w iens, w aarvan o f v an w ie? .............................................................................................................. 1 7 2.8. Hij o f z ij? H em o f h aar? ................................................................................................................................. 1 7 2.9. Die, d at o f w at? ............................................................................................................................................... 1 8 2.10. E nkelvoud o f m eervoud ................................................................................................................................. 1 8 2.11. A lle o f a llen? E nkele o f e nkelen? ................................................................................................................. 1 9 2.12. E r v anaf o f e rvan a f? ....................................................................................................................................... 1 9
www.focusoptekst.nl
2
3
www.focusoptekst.nl
3
4
1.
Spelling
1.1.
Inleiding
Dit h oofdstuk b iedt e en o verzicht v an d e b elangrijkste s pellingregels o p g rond v an d e n ieuwe e ditie v an de W oordenlijst v an d e N ederlandse t aal, o ktober 2 005. E en v olledig o verzicht is t e v inden in d e L eidraad van d e W oordenlijst. 1.2.
Spelling v an d e b astaardwoorden
Van o orsprong L atijnse o f F ranse w oorden ( bastaardwoorden) d ie e en k -‐klank h ebben, w orden m et c o f qu g espeld. D at g eldt b ijvoorbeeld v oor: contact, d irecteur, inspecteur, c ontrole, p roduct, c ollege, a ctrice, c onform, c adeau, locatie, r eactie, c onsequent, c onclusie, q uasi, e nquête, c orrectie Van e en a antal w oorden u it d eze g roep is in 1 995 d e s pelwijze m et e en k v astgesteld, o mdat d at d e meest g ebruikte ( vernederlandste v orm) w as. H et g aat h ier b ijvoorbeeld o m: kopie, a kte, lokaal, k arakter, o ktober, v akantie, k lassiek, a kkoord, p raktijk, k ritiek, kwadraat, e lektriciteit Soms t reden e r d oor d eze u itzonderingen inconsequente r eeksen o p: l ocatie/lokaal, akkoord/accorderen. G elukkig g aat h et h ier s lechts o m e nkele g evallen. L et o ok o p d e s pelwijze v an elektronica e n e lektrocutie. Twee lijsten m et v oorbeelden ( van k -‐ e n c -‐woorden) z iet u h ieronder. Met e en k … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . . akkoord ( maar: a ccorderen) kerosine anekdote klasseren cirkel klassiek dokter ( maar: d octor) kliniek elektricien kolonie elektrode kopie elektriciteit kopiëren fotokopie korporaal frikadel korset helikopter kosmetisch hypothekeren kostuum kabinet krediet kadaster kritiek ( maar: c riticus) kadaver kroket kajak lokaliseren kalender lokaal kaliber kosmos kalibreren oktober kandidaat praktijk kantine predikaat kapsones riskeren karbonade sekte kardinaal ticket karikatuur traktaat karma traktatie karton vakantie kassa vulkanisatie
www.focusoptekst.nl
4
5
Met e en c … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . academie clandestien accijns classificatie accommodatie clausule accorderen ( maar: a kkoord) cliché accountant cliënt accrediteren coach acryl code actief comfort actueel component actie compromis acuut concept adjunct concern attractie conclaaf aspect conclusie cabine conflict cachet controle cadeau direct café effect cafetaria fabricage camera factor camoufleren fiscus capaciteit focus capsule indicatie caravan insect carburator inspecteur cargo lectuur carpool locatie carrière object carrosserie product cassatie publicatie cassette secundair catalogus selectie chic structuur circa traject
1.3.
Aaneenschrijven o f k oppelteken
Hoofdregel De h oofdregel v oor h et s pellen v an e en s amengesteld w oord is h eel e envoudig: v oeg d e s amenstellende delen a aneen a ls d ie g een a fkorting z ijn o f h oofdletters b evatten. Voorbeelden: b elastingverlaging, v akantiedagen, b uitendienstmedewerker, a ccountmanager, overgangsregeling, n achtdienst. De r egel g eldt s inds 2 005 o ok v oor s amenstellingen m et E ngelse d elen, z oals: online, f itnesscentrum, a ccountmanager, a irbag, c omputernerd, h umanresourcesmanager, opensourcesoftware, e yeopener. Let o p: A ls h et n iet o m e en s amenstelling g aat, m aar o m e en w oordgroep ( het e erste d eel is e en bezitsaanduiding, e en t elwoord o f e en b ijvoeglijk n aamwoord), d an w orden d e d elen, n et a ls in h et Nederlands, los g eschreven. V oorbeelden: b lind d ate, c ollector’s item, f ull c olour, low b udget, o ff t he record, r eal t ime, s econd o pinion, c ompact d isc. Ook d rieledige s amenstellingen ( samengestelde w oorden d ie u it d rie d elen b estaan) s chrijven w e aaneen: langetermijnplanning, k leineondernemersregeling, h ogesnelheidslijn, g ekkekoeienziekte, humanresourcesmanager, h andsfreecarkit, m ultiplechoicevraag, w orstcasescenario, realtimebeurskoersen. Invoegen v an e en k oppelteken De s pelling v an s amengestelde w oorden k an p roblemen o pleveren a ls e r d oor h et a aneenschrijven v an de d elen e en v reemd o f o nleesbaar w oordbeeld o ntstaat. D at is b ijvoorbeeld h et g eval b ij w oorden a ls
www.focusoptekst.nl
5
6
autoongeluk, d ouaneunie e n r enteinkomsten. O mdat d e o o, e u e n e i o ok a ls é én k lank g elezen k unnen worden, z ijn d eze w oorden d oor h et a aneenschrijven v an d e s amenstellende d elen m inder g emakkelijk herkenbaar. D aarom z etten w e in d ergelijke w oorden b ij k linkerbotsing e en k oppelteken. Van k linkerbotsing i s s prake in d e v olgende c ombinaties v an k linkers: aa: t hema-‐avond ae: h oreca-‐etablissement ai: v aluta-‐inkomsten au: m assa-‐uitkomst ee: c afé-‐eigenaar ei: r ente-‐inkomsten eu: d ouane-‐unie ie: r oei-‐equipe ii: k iwi-‐import ij: s ki-‐jack oe: z o-‐even oi: a uto-‐inbraak oo: a uto-‐ongeluk ou: r adio-‐uurtje ui: a ccu-‐import uu: c ontinu-‐uitstoot Bij k linkercombinaties d ie n iet i n d eze l ijst v oorkomen, z etten w e g een k oppelteken: ao: c ameraopstelling ea: s uppletieaangifte eo: l icentieovereenkomst ia: a ntiapartheid iji: r ijinstructeur io: s kiongeluk iu: m iniurn oa: f otoalbum ua: m ilieuactivist ue: b ureaueigenaar uo: m enuoptie In d e v olgende g evallen z etten w e o ok e en k oppelteken t ussen d e s amenstellende d elen: 1. In s amenstellingen m et letters, c ijfers e n t ekens: B TW-‐tarief, v erbindings-‐s, C DW-‐bepalingen, E G-‐ voorschriftgeving, 6 5-‐plusser, 4%-‐regeling, € -‐teken, T -‐kruising, N OS-‐journaal. 2. In s amenstellingen m et a ls e erste d eel: n iet, n on, b ijna, o ud, e x, a djunct, a spirant, s ubstituut, c hef, kandidaat, interim, s tagiair, leerling, a ssistent, c ollega o f m eester: adjunct-‐directeur, leerling-‐loodgieter, a ssistent-‐notaris, o ud-‐voorzitter, v ice-‐president, n iet-‐roker, e x-‐ vrouw. L et o p: a nti, c o, d es, d uo, s emi, p ro e n s ub k omen d irect a an w oord v ast: d esinteresse, duozitje, s ubtropisch, c oauteur. 3. Bij r angaanduidingen: m inister-‐president, a djunct-‐commies, d irecteur-‐generaal, e xecuteur-‐ testamentair. 4. Alle a ardrijkskundige s amengestelde n amen: W est-‐Fries, M idden-‐Amerika, O ost-‐Spanje, W est-‐ Vlaams. 5. Bij w oordgroepen m et g elijkwaardige d elen z oals: leer-‐werktraject, m an-‐vrouwfirma, p rijs-‐kwaliteitverhouding.
www.focusoptekst.nl
6
7
1.4.
De t ussen-‐n in s amenstellingen
In 1 995 z ijn e r n ieuwe r egels o pgesteld v oor d e t ussen-‐n in s amenstellingen. In 2 006 v indt e r e en k leine aanpassing p laats: é én v an d e u itzonderingsregels w ordt g eschrapt. H et g aat o m d e s amenstellingen waarbij h et e erste d eel v erwijst n aar e en d ier e n h et t weede d eel e en p lantkundige a anduiding i s: paarde(n)bloem, k atte(n)kruid. D eze w oorden k rijgen v anaf d at m oment d us w eer e en s pelwijze m et tussen-‐n. De r egels z ijn n iet v an t oepassing o p s amenstellingen w aarvan h et e erste d eel a ls a fzonderlijk w oord a l op -‐ en e indigt, z oals b innendeur, h avenhoofd e n r ekenmeester. O ok g elden d e r egels n iet v oor samenstellingen m et e en o ude n aamvals-‐n. D eze n b lijft g ewoon s taan: 's a nderendaags, g rotendeels, meestentijds, m erendeel. In s chema Hieronder z iet u d e h oofdregel v oor d e t ussen-‐n w eergegeven in e en s chema. Is h et linkerdeel e en z elfstandig n aamwoord? n ee ja -‐ e-‐ Heeft h et linkerdeel e en m .v. o p – en? rodekool n ee ja spinnewiel -‐ e-‐ Heeft h et linkerdeel e en m .v. o p – es? aspergesoep ja n ee gerstenat -‐ e-‐ -‐ en-‐ weidevogel perensap, gedachtegang kippensoep vrouwenverblijf Hieronder v indt u e en t oelichting o p d e h oofdregel. D aarna is e en o verzicht o pgenomen v an d e uitsluitingen ( de g evallen w aarin w e d e h oofdregel n iet t oepassen) e n v an d e u itzonderingen ( de gevallen d ie u itgezonderd z ijn v an d e h oofdregel). Hoofdregel We s chrijven d e t ussenklank a ls – en a ls h et linkerdeel v an d e s amenstelling e en z elfstandig n aamwoord is d at e en m eervoud h eeft o p – en, m aar g een m eervoud o p – es. In a ndere g evallen s chrijven w e – e. Dat g eldt b ijvoorbeeld v oor: z elfstandigenaftrek, g etuigenloon, a andelenkapitaal, u itgavenpatroon, bessensap, b oerendochter, b oekenbon, k ippensoep, k rantenartikel, p erensap, lerarenopleiding, linzensoep. Drie g evallen w aarin w e d e h oofdregel n iet t oepassen 1. Als h et linkerdeel v an d e s amenstelling a l e indigt o p – en, i s e r g een e chte t ussenklank. W e b ehouden de s chrijfwijze v an d at d eel. V oorbeelden: h avengebied, k eukentafel, m olensteen. 2. In s ommige s amenstellingen k unnen w e d e s amenstellende d elen n auwelijks o f n iet h erkennen. W e noemen z e v ersteende s amenstellingen. A ndere w oorden lijken a lleen m aar o p s amenstellingen, maar z ijn d at e igenlijk n iet. O p d eze w oorden p assen w e d e r egel n iet t oe. H et g aat h ier v aak o m verouderde w oorden, d ie in d e z akelijke s chrijfpraktijk n auwelijks v oorkomen. V oorbeelden: apezuur, b ullebak, e lleboog, k innebak, k lerezooi, s chattebout, z innebeeld. H et w oord r uggespraak hoort o ok in d eze lijst t huis. 3. Sommige s amenstellingen z ijn o ntstaan d oordat e en w oordgroep a an e lkaar is g egroeid. V aak hebben d e z elfstandige n aamwoorden e en o ude n aamvalsvorm. D eze n aamvalsvorm b epaalt d an d e schrijfwijze. V oorbeelden: g oedendag, g rotendeels, ingebrekestelling, m eestentijds, m erendeel, ondercurateleplaatsing.
www.focusoptekst.nl
7
8
Drie u itzonderingen o p d e h oofdregel 1. Als h et linkerdeel v an e en s amenstelling v erwijst n aar e en p ersoon o f z aak d ie in d e g egeven c ontext uniek is, s chrijven w e – e. E en h andjevol w oorden v alt i n d eze c ategorie. H et g aat o m d e samenstellingen m et O nze-‐Lieve-‐Vrouw, z on, m aan e n h el. V oorbeelden: o nzelievevrouwebedstro, zonnestraal, z onnebril, m aneschijn, h elleveeg. O ok d e w oorden K oninginnedag e n k oninginnenacht schrijven w e z onder t ussen-‐n. H et w oord k oninginnensoep k rijgt w el e en t ussen-‐n, o mdat d it w oord niet v erwijst n aar o nze k oningin. 2. Als h et linkerdeel v an e en s amenstelling e en v ersterkende b etekenis h eeft e n h et g eheel is e en bijvoeglijk n aamwoord, d an s chrijven w e – e. V oorbeelden: a petrots, b eresterk, b oordevol, stekeblind. 3. Het e erste d eel v an d e s amenstelling is e en v rouwelijke n evenvorm m et e en s tomme e ( klinkt a ls "eh") a chter h et g rondwoord, z oals s tudente. “ Vrouwelijke n evenvorm” w il z eggen d at e r e en mannelijke t egenhanger v an h et w oord b estaat, z oals s tudent. D e s amenstellingen m et d eze vrouwelijke n evenvormen k rijgen n et z oals h un m annelijke t egenhangers e en t ussen-‐n: studentenzwangerschap, a gentenuniformrokje.
www.focusoptekst.nl
8
9
Woorden o p – e d ie in e en s amenstelling g een -‐ n-‐ k rijgen In d e t abel h ierna z iet u w oorden d ie e indigen o p e en -‐ e e n e en ( dubbel) m eervoud h ebben o p -‐ en e n -‐ s. Ze k rijgen in e en s amenstelling g een t ussen-‐n: a ktetas, a angiftebiljet, g emeenteambtenaar. Woorden o p – e (geen – n in e en s amenstelling) … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … aangifte eigenaresse methode aanname einde oorkonde akte etappe oplage analyse fase opname attitude geboorte orde barricade gedaante parterre bede gedachte pauze behoefte gelofte periode belofte gemeente ronde bijdrage gewoonte route bode hoogte schade boete kade uitgifte cassette keuze volume collecte kudde waarde diepte lade zone douane lengte We s chrijven d us z onder t ussen-‐n: aangiftedossier, a annamebeleid, a ttitudeprobleem, b ehoeftebevrediging, b ijdragebedrag, b oeterente, cassettedeck, d ouaneambtenaar, g eboorteakte, g edaantewisseling, g edachtestroom, g emeentehuis, hoogtevrees, k euzevrijheid, o pnameafdeling, p auzemuziekje, r ondewinnaar, r outeplanner, schadeuitkering. 1.5.
De t ussen-‐s in s amenstellingen
Schrijf in d e v olgende g evallen e en t ussen-‐s in e en s amenstelling: 1. Het e erste d eel e indigt a ls a fzonderlijk w oord n iet o p e en s isklank e n h et t weede d eel b egint n iet met e en s isklank, m aar t ussen d e d elen h oort u w el e en s ( klank): h effingsrente, a fschrijvingskosten, vennootschapsbelasting, o ndernemersregeling, b akkersroom, m oederskindje, m eningsverschil, stadsdeel. 2. Het t weede d eel b egint m et e en s isklank, e n a ls u e en v ergelijkbare s amenstelling m aakt, v erschijnt er e en s : jongensschool, w ant jongensboek; w erknemersspaarregeling, w ant w erknemersaandeel; aflossingsschema, w ant a flossingstermijn; u itkeringsspecificatie, w ant u itkeringsgerechtigde. Helaas g aat d e tweede r egel n iet a ltijd o p ( in d e W oordenlijst: t ijdperk, t ijdmeter, t ijdsbalk, t ijdsindeling enz.) O ok: b eroepschrift e n b eroepsprocedure. Er z ijn v eel s amenstellingen d ie d oor d e é én m et t ussen-‐s e n d oor d e a nder z onder t ussen-‐s w orden uitgesproken. In d eze g evallen h eeft u d e k euze, b eide s pelwijzen z ijn t oegestaan ( dit w as a l z o). Voorbeelden: − dood(s)kist; − drug(s)beleid; − inkoop(s)prijs; − tijd(s)verschil; − voorbehoed(s)middel. Schrijf g een -‐ s in s amenstellingen m et b elasting: b elastingaangifte.
www.focusoptekst.nl
9
10
1.6.
Meervoudsvorming
Woorden d ie e indigen o p a , i, o , u e n y , k rijgen 's in h et m eervoud: -‐ agenda's, legenda's; -‐ taxi's, s ki's; -‐ macro's, v eto's, -‐ paraplu's, a ccu's; -‐ baby's, ( tenzij d e y w ordt v oorafgegaan d oor e en k linker, b ijv. e ssay -‐ e ssays. De a postrof s taat e r v oor d e u itspraak: v ergelijk a gendas, t axis, k anos, p araplus, b abys. In a lle a ndere g evallen k omt d e s d irect a chter h et z elfstandig n aamwoord. ( Dus a ls h et w oord e indigt o p e, é , ie, e e, e au, ieu, u i.) Voorbeelden: -‐ rondes, v itamines, -‐ cafés, p rocédés, l ogés -‐ acties, f usies, n oties, f amilies -‐ dictees, e ntrees; -‐ cadeaus, b ureaus, n iveaus. Woorden d ie e indigen o p -‐ ie m et k lemtoon k rijgen ë n: -‐ melodieën; -‐ strategieën; -‐ knieën; -‐ fantasieën. Woorden d ie e indigen o p -‐ ie z onder k lemtoon k rijgen m eestal -‐ s: -‐ series; -‐ vakanties. Soms k rijgen d eze w oorden e en -‐ n, w aarbij d an d e l aatste -‐ e e en t rema k rijgt: -‐ poriën; -‐ oliën; -‐ ceremoniën. Woorden d ie e indigen o p -‐ ee k rijgen m eestal -‐ ën: -‐ zeeën; -‐ ideeën; -‐ reeën. Soms k rijgen d eze w oorden e en -‐ s: -‐ abonnees; -‐ dictees. Woorden d ie a an h et L atijn z ijn o ntleend, h ebben n aast d e o orspronkelijke L atijnse v orm v aak e en Nederlandse m eervoudsvorm: -‐ museums/musea; -‐ catalogussen/catalogi.
www.focusoptekst.nl
10
11
Soms is a lleen d e N ederlandse m eervoudsvorm m ogelijk: -‐ prospectussen; -‐ cactussen; -‐ rebussen. 1.7.
Accenttekens
In o nze t aal g ebruiken w e d rie a ccenttekens o m d e u itspraak a an t e g even. D at z ijn: a ccent a igu ( zoals o p de é in logé), d e a ccent g rave ( zoals o p d e è in s cène) e n d e a ccent c irconflexe ( zoals o p d e ê in c rêpe). In woorden v an F ranse h erkomst d ie inmiddels a lgemeen g angbaar z ijn g eworden in o nze t aal, g ebruiken we d eze a ccenttekens a lleen n og o p d e e : é , è e n ê . V oorbeelden: c omité, c oupé, c rêpe, f êteren, s cène, volière. De â , ô , û e n á w orden v oor d eze c ategorie w oorden d us n iet ( meer) g ebruikt: c ontrole, p até, c ompote, ragout. Vrouwelijke n evenvormen v an w oorden o p é k rijgen g een é e m aar e e: a ttachee, p rostituee ( vóór 1 995 schreven w e n og: a ttachée, p rostituée). Als d e e erste lettergreep in h et F rans b estaat u it e en é o f m edeklinker(s) p lus é , d an b lijft h et accentteken o ok a chterwege: b echamelsaus, e tage, r echaud, p resent. In n iet-‐algemeen g angbare w oorden e n u itdrukkingen -‐ d ie n og a ls z uiver F rans w orden a angevoeld -‐ blijven d e a ccenttekens s taan: à , d égénéré, d éjà v u, t ête-‐à-‐tête. Let o p Het is p er s e e n s urseance ( zonder a ccenten!).
www.focusoptekst.nl
11
12
1.8.
Werkwoordsvervoegingen
werken o.t.t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik w erk jij w erkt / w erk jij hij/zij/het w erkt wij w erken jullie w erken zij w erken branden o.t.t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik b rand jij b randt / b rand jij hij/zij/het b randt wij b randen jullie b randen zij b randen beloven o.t.t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik b eloof jij b elooft/ b eloof jij hij/zij/het b elooft wij b eloven jullie b eloven zij b eloven wachten o.t.t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik w acht jij w acht / w acht jij hij/zij/het w acht wij w achten jullie w achten zij w achten joggen
o.v.t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik w erkte jij w erkte / w erkte jij hij/zij/het w erkte wij w erkten jullie w erkten zij w erkten
voltooid d eelwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gewerkt ik h eb g ewerkt de g ewerkte u ren
o.v.t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik b randde jij b randde / brandde jij hij/zij/het b randde wij b randden jullie b randden zij b randden
voltooid d eelwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gebrand het v uur h eeft g ebrand de g ebrande n oten
o.v.t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik b eloofde jij b eloofde / b eloofde jij hij/zij/het b eloofde wij b eloofden jullie b eloofden zij b eloofden
voltooid d eelwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . beloofd ik h eb b eloofd de b eloofde toestemming
o.v.t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik w achtte jij w achtte / w achtte jij hij/zij/het w achtte wij w achtten jullie w achtten zij w achtten
voltooid d eelwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gewacht ik h eb g ewacht de a fgewachte b eslissing
www.focusoptekst.nl
12
13
o.t.t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik jog jij jogt / jog jij hij/zij jogt wij joggen jullie joggen zij joggen 1.9.
o.v.t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik jogde jij jogde / jogde jij hij/zij jogde wij jogden jullie jogden zij jogden
voltooid d eelwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gejogd ik h eb g ejogd de g ejogde a fstand
Vervoeging v an d e E ngelse leenwerkwoorden
De b asisregels v oor d e v ervoeging g elden v oor a lle w erkwoorden, d us o ok d ie v oor E ngelse. D at w il zeggen d at u d e s tam v an h et E ngelse w erkwoord a ls u itgangspunt n eemt e n ( eventueel) d e ‘T e X-‐ KoFSCHiP-‐regel t oepast. Voorbeelden o.t.t. o.v.t. voltooid d eelwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik d ownload ik d ownloadde gedownload jij d ownloadt / d ownload jij d ownloadde / jij downloadde jij ik h eb g edownload hij/zij/het d ownloadt hij/zij/het d ownloadde de g edownloade u ren wij d ownloaden wij d ownloadden jullie d ownloaden jullie d ownloadden zij d ownloaden zij d ownloadden o.t.t. o.v.t. voltooid d eelwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ik f ax ik f axte gefaxt jij f axt / f ax jij jij f axte / f axte jij hij/zij/het f axt hij/zij/het f axte ik h eb g efaxt wij f axen wij f axten de g efaxte u ren jullie f axen jullie f axten zij f axen zij f axten Nog e nkele v oorbeelden: hele w erkwoord o.t.t. o.v.t. voltooid deelwoord ................. ................. ................. ................. . . . . rugbyen rugby / r ugbyt rugbyde gerugbyd saven save / s avet savede gesaved upgraden upgrade / upgradede geüpgraded upgradet stressen stres / s trest streste gestrest lunchen lunch / luncht lunchte geluncht managen manage / m anaget managede gemanaged switchen switch / s witcht switchte geswitcht racen race / r acet racete geracet
www.focusoptekst.nl
13
14
2.
Grammatica: valkuilen van onze taal
Een lezergerichte t ekst is e en t ekst z onder g rammaticale f outen. N atuurlijk leest u iedere t ekst d ie n aar buiten g aat, e erst z orgvuldig d oor o p v ergissingen in d e z insbouw. E n w aarschijnlijk z iet u m eer f outen in teksten v an a nderen d an v an u zelf… T och k ent o nze t aal v erschillende v enijnige v alkuilen, w aar iedereen wel e ens in v alt. In d it h oofdstuk p asseren e r t waalf d e r evue. 2.1.
Contaminaties e n o nbedoelde d ubbele o ntkenningen
-‐ Wij m oeten o ns g oed b eseffen w at d e g evolgen z ijn -‐ De o ndernemingsraad h ad b ij d e f usiebesprekingen w einig m elk in d e p ap t e b rokkelen. U v oelt w ellicht d at e r iets m is is m et d eze z innen. E en u itdrukking a ls z ich b eseffen is e en o njuiste vermenging v an b eseffen e n z ich r ealiseren. In d ezelfde s feer ligt h et d oor v eel t aalgebruikers v erfoeide zich irriteren ( zich e rgeren e n irriteren). In d e u itdrukking w einig m elk in d e p ap t e b rokkelen h ebben worden d e z egswijzen n iets in d e m elk t e b rokkelen h ebben e n e en v inger in d e p ap h ebben o p e en wonderlijke w ijze v ermengd. Dit t ype f outieve v ermenging h eet c ontaminatie. C ontaminaties k unnen o ok o ntstaan d oor h et v erkeerd gebruik v an w oorden d ie v erkapt o ntkennend z ijn: -‐ Met d eze h andige s yllabus k unt u v oorkomen d at u z o m in m ogelijk f outen m aakt. -‐ In d e lift g eldt e en n iet-‐rookverbod. Wees o p u w h oede v oor d ergelijke o peenstapelingen v an o ntkenningen. U loopt h et r isico h et omgekeerde t e b eweren v an w at u e igenlijk b edoelt e n in ieder g eval m aakt u h et d e lezer f link lastig. 2.2.
Pleonasme e n t autologie
-‐ Witte s neeuw d warrelde g estaag n eer o p d e g roene v elden. Deze z in b evat o verbodige informatie. V allende s neeuw is immers a ltijd w it e n d at v elden m eestal g roen zijn, w eet o ok iedereen. D at h ad d us n iet e xtra v ermeld h oeven w orden. W ellicht w ilde d e s chrijver h et tafereel e chter z o b eeldend m ogelijk in t aal v angen e n k oos h ij w elbewust v oor d eze s tijlfiguur, d ie pleonasme h eet. Pleonasmen, e n o ok t autologieën, z ijn u itdrukkingen w aarin t wee k eer h etzelfde w ordt g ezegd. B ij e en tautologie g aat h et o m t wee d ezelfde w oordsoorten ( enkel e n a lleen), b ij e en p leonasme g aat h et o m twee v erschillende w oordsoorten (witte s neeuw, jonge b aby’s). E en s chrijver k an o p d eze w ijze d e aandacht v estigen o p e en b ijzonderheid o f z ijn t ekst m eer k leur g even. A ls d e b etekenisherhaling i n h et pleonasme e chter g een d uidelijke f unctie h eeft, w erkt d it s tijlmiddel juist a ls b etekenisverslapper. Kijk m aar e ens n aar d e v olgende v oorbeelden: -‐ Ik h eb d it o pgenomen m et m ijn m edecompagnons. -‐ De o ppositie h ad k ritiek o p d e a l t e o verhaaste b esluitvorming. -‐ De s cholen t ekenden e en w ederzijdse o vereenkomst. -‐ Het lijkt m ij b eter o m d e v ergadering t ot later u it t e s tellen. -‐ Ik b en h elaas g edwongen u d it t e m oeten m eedelen. -‐ Daarom is h et d an o ok n odig e xtra o p t e letten. -‐ Deze a mbtenaren w illen z o o ptimaal m ogelijk p resteren. Maak a lleen g ebruik v an t autologie o f p leonasme a ls z e e en d uidelijke f unctie h ebben, b ijvoorbeeld o m een m ededeling k racht b ij t e z etten:
www.focusoptekst.nl
14
15
-‐ -‐ -‐
Hoe je d e z aak o ok w endt o f k eert, jullie z aten f out. Dat z al n ooit o fte n immer m eer g ebeuren. Bovendien is e r, g ratis e n v oor n iets, e xtra o ndersteuning m ogelijk.
2.3.
Foutieve s amentrekking
Hier z et m en k offie e n o ver. D it s tandaardgrapje o ver e en o pschrift d at b ij e en v eerpont z ou h ebben gestaan, is h et b ekendste v oorbeeld v an e en f outieve s amentrekking. Vergelijk d e v olgende z innen: -‐ Paul h eeft g riep g ekregen e n P aul h eeft z ijn a fspraak a fgezegd. -‐ Paul h eeft g riep g ekregen e n z ijn a fspraak a fgezegd. In d e t weede z in z ijn h et o nderwerp e n b ovendien d e p ersoonsvorm, P aul e n h eeft, w eggelaten, waardoor d e z in v eel v lotter leesbaar is. D it v erschijnsel h eet s amentrekking. U m ag e chter a lleen e en zinsdeel w eglaten a ls in d e e erste z in e en z insdeel m et d ezelfde f unctie s taat: -‐ Paul h eeft g riep e n z ijn a fspraak a fgezegd. In d it g eval k an h eeft in h et t weede z insdeel n iet w orden w eggelaten, o mdat h et d aar h ulpwerkwoord is en i n h et e erste z insdeel n iet. D it i s d ezelfde f out a ls d ie b ij d e v eerpont, w aar m en z et h eeft w eggelaten, terwijl h et d e e erste k eer s loeg o p k offie z etten e n d aarna o p o verzetten. Foutieve s amentrekkingen z ijn n iet a ltijd g emakkelijk t e h erkennen. V oorbeelden: -‐ De u itrijkaart w ordt g eprint e n k unt u s traks a fhalen b ij d e g arderobe. -‐ De d epressieve p atiënt v ergaat d e e etlust e n s laapt s lecht. -‐ Hij h eeft e en p rachtige b aan, m aar e r o ok jaren v oor m oeten w erken. -‐ Tegenslagen v inden w ij leerzaam e n v ormen g een b edreiging v oor o ns. 2.4.
Foute b eknopte b ijzinnen
Geïrriteerd d oor d eze f out w ordt e en t ekst m aar a l t e s nel w eggelegd. In d e d eze z in lijkt h et o f d e t ekst geïrriteerd is. D at k an n iet d e b edoeling z ijn. H ier is s prake v an e en f oute b eknopte b ijzin. Wanneer e en s chrijver w il w eten w at e r f out k an g aan in e en b eknopte b ijzin, m oet e erst d uidelijk z ijn hoe e en b ijzin k an w orden v erkort. D e v olgende v oorbeelden b eginnen m et e en b ijzin d ie loopt t ot d e komma: -‐ Nadat h ij d eze v oorbeelden g elezen h ad, b egreep h ij h et. -‐ Na d eze v oorbeelden g elezen t e h ebben, b egreep h ij h et. -‐ Deze v oorbeelden g elezen h ebbende, b egreep h ij h et. Een b ijzin k an w orden v erkort d oor h et o nderwerp ( in d it g eval h ij) w eg t e laten, d e v orm v an h et werkwoord t e v eranderen e n h et v oegwoord ( in d it g eval n adat) t e s chrappen. Wanneer m ag m en n u h et o nderwerp in e en b ijzin w eglaten? D it m ag a lleen a ls h et o nderwerp g elijk is aan d at v an d e h oofdzin ( begreep h ij h et). D aarom is d e e erste z in v an d eze p aragraaf f out. D aar w as h et onderwerp v an g eïrriteerd d e lezer, m aar h et o nderwerp v an w ordt w eggelegd is e en t ekst. Enkele v oorbeelden v an f oute b eknopte b ijzinnen: -‐ Na e en w elverdiende v akantie n am d e H ere t ot z ich m ijn lieve e chtgenoot. -‐ In e uro’s u itgedrukt s chiet d e m inister e r n iets m ee o p. -‐ Verwikkeld in e en m oeizaam o verleg v logen d e u ren v oorbij. Strikt g ezien z ijn d e v olgende z innen o ok f out:
www.focusoptekst.nl
15
16
-‐ Ingesloten t reft u e en n ieuw c ontract a an. -‐ Bijgaand s turen w ij u e en k opie v an h et d ossier. -‐ Onderstaand v indt u e en o verzicht v an d e k osten. Deze d rie f ormuleringen z ijn n iet juist, w ant d e ‘u’ is n iet ingesloten, d e ‘wij’ g aat n iet b ij e n e venmin staat ‘u’ o nder. M aar in z akelijke c orrespondentie z ijn z e w el a lgemeen g eaccepteerd. 2.5.
Te, t en o f t er?
Alles w aar t e v oor s taat, is o nderwerp v an o nzekerheid. M oet h et los o f a an e lkaar, m oet h et t e, t en o f ter z ijn? E en r egel is m oeilijk t e g even, d aarom v olgen h ier t wee l ijstjes. Eerst e en lijstje m et w oorden w aarbij, a fhankelijk v an d e s pelling, b etekenisverschillen o ptreden: tegoed: mijn t egoed w as € 6 0 te g oed: hij is t e g oed v oor d eze w ereld tekort: het t ekort b edraagt m iljoenen e uro’s te k ort: die b roekspijp is t e k ort ten e inde: de v oorstelling is t en e inde teneinde: deze m aatregel is n odig t eneinde d e m isbruik t e v oorkomen teveel: geef m ij h et t eveel m aar t erug te v eel: ik h eb t e v eel b udget v erbruikt tenminste: (althans) d at w ordt t enminste b eweerd ten m inste: (minimaal) h ij is t en m inste d riemaal g ehoord tenslotte: (immers) h ij h eeft d aar t enslotte n iets o ver t e z eggen ten s lotte: (tot s lot) t en s lotte c oncluderen w ij h et v olgende Ook d e v olgende u itdrukkingen e n w oorden leveren v aak s pellingproblemen o p: te a llen t ijde ten e euwigen d age ten e nenmale ten g evolge v an te m idden v an tekortschieten tekortkomen temeer tenietdoen terzijde tevoren teweegbrengen te z amen 2.6.
Als o f d an?
Het w oordje a ls is a an e en w are z egetocht b ezig. S teeds v aker h oor je z innen a ls; -‐ Duitse h ooligans z ijn n og e rger a ls E ngelse. -‐ Pele w as e en b etere v oetballer a ls C ruijff. Vooral in s preektaal w ordt in d it s oort z innen z eer f requent a ls g ebruikt, w aar h et v olgens d e traditionele r egels d an h oort t e z ijn. In s chrijftaal v erdient h et d e v oorkeur d e t raditionele r egels t e volgen. Na e en v ergrotende t rap v olgt d an: -‐ Zij k an b eter leren d an h aar b roer. -‐ Mijn r eistijd is k orter d an d ie v an jou.
www.focusoptekst.nl
16
17
In e en v ergelijking w aarin s prake is v an e en o vereenkomst, g ebruikt u a ls: -‐ Hij is e ven e rvaren a ls z ij. -‐ Er w aren n et z oveel m annen a ls v rouwen a anwezig. Soms is juist d e a ngst o m t e z ondigen t egen d eze a ls-‐dan-‐regel d e o orzaak v an e en a ndere f out: -‐ De r echter h eeft n et z o g oed n aar d e e ne p artij g eluisterd d an n aar d e a ndere. In d eze f out is d an n iet juist, h et m oet a ls z ijn. D e h ier g emaakte f out h eet h ypercorrectie. Een a nder s truikelblok is d e w oordcombinatie n iet d an n adat, d ie r egelmatig w ordt v erminkt t ot n iet nadat: -‐ De T weede K amer g ing a kkoord, m aar n iet d an n adat d e m inister a anvullende m aatregelen h ad aangekondigd. Als h ieruit d an w ordt w eggelaten, o ntstaat e r e en z in m et e en t egengestelde b etekenis: d e K amer g aat dan n iet a kkoord, juist v anwege d e a anvullende m aatregelen. 2.7.
Wier, w iens, w aarvan o f v an w ie?
Wier e n w iens z ijn o ude n aamvalsvormen v an w ie; w e g ebruiken z e v ooral in s chriftelijke t aal. Z e s laan terug o p p ersonen: w ier o p e en v rouwelijk p ersoon o f o p m eer p ersonen, w iens o p e en m annelijk persoon. In p laats v an w ier e n w iens k un je o ok v an w ie g ebruiken ( maar n iet: w aarvan): -‐ Gerard, w iens a uto w ij m ochten lenen, w as n iet t huis. -‐ Gerard, v an w ie w ij d e a uto m ochten lenen, w as n iet t huis. -‐ De m inister, w ier a mbtstermijn t en e inde liep, w as n iet p opulair. -‐ De m inister, v an w ie d e a mbtstermijn t en e inde liep, w as n iet p opulair. -‐ Verkeersovertreders, w ier a uto in b eslag is g enomen, k unnen b eroep a antekenen. -‐ Verkeersovertreders, v an w ie d e a uto in b eslag i s g enomen, k unnen b eroep a antekenen. Samentrekkingen v an w aar m et e en v oorzetsel ( zoals w aaraan, w aarmee) k unnen a lleen w orden gebruikt o m t e v erwijzen n aar d ieren e n d ingen. In g esproken t aal w orden z e o ok v aak g ebruikt o m t e verwijzen n aar p ersonen. K ies in g eschreven t aal e chter a ltijd v oor e en c onstructie m et w ie b ij v erwijzing naar p ersonen ( aan w ie, m et w ie, e nzovoorts). 2.8.
Hij o f z ij? H em o f h aar?
De r egering h eeft h aar e igen v erantwoordelijkheden, m aar z ij m oet w el v oeling h ouden m et maatschappelijke o ntwikkelingen. In d eze z in w ordt m et h aar e n z ij v erwezen n aar d e r egering; d at is c orrect, w ant r egering is e en vrouwelijk w oord. V aak e chter w orden h aar e n z ij t en o nrechte g ebruikt. D aarom in d eze p aragraaf e en korte u itleg. Alle z elfstandige n aamwoorden h ebben in h et N ederlands e en w oordgeslacht: m annelijk ( lidwoord: d e), vrouwelijk ( lidwoord: d e) o f o nzijdig ( lidwoord: h et). B ij v erwijzing n aar e en v rouwelijk z elfstandig naamwoord: z ij e n h aar. E n b ij v erwijzing n aar e en o nzijdig z elfstandig n aamwoord: h et e n z ijn: -‐ De m inister e n z ijn s taf. ( In d eze z in is d e m inister k ennelijk e en m an.) -‐ De r egering e n h aar v erantwoordelijkheden. -‐ Het c omité e n z ijn a anhangers. Vaak z ult u n iet w eten o f e en w oord m annelijk o f v rouwelijk is: is e en k ast e en h ij o f e en z ij? D aar k unt u alleen m aar a chter k omen d oor e en w oordenboek t e r aadplegen. In h et G roene B oekje s taat b ij mannelijke w oorden d e ( m) e n b ij v rouwelijke w oorden d e ( v). B ij e en w oord a ls k ast t reft u a lleen m aar de a an: d at b etekent d at k ast z owel m annelijk a ls v rouwelijk k an z ijn. U h eeft h ier d us d e k euze.
www.focusoptekst.nl
17
18
Soms k unt u o ntkomen a an h et m annelijk/vrouwelijk-‐dilemma d oor u it t e w ijken n aar w oorden a ls d ie o f deze: -‐ De f ractieleider v erdedigde d e m otie f el, m aar d eze w erd t och w eggestemd. Tot s lot: n amen v an p laatsen, landen, ( sport)clubs e n d ergelijke z ijn m eestal o nzijdig ( het h uidige A jax, het n aoorlogse P ortugal): P ortugal is t rots o p z ijn o ntdekkingsreizigers 2.9.
Die, d at o f w at?
Moet u n u d at o f w at g ebruiken a ls u t erug w ilt v erwijzen n aar e en z elfstandig n aamwoord? In d e spreektaal lijkt w at h et m eest p opulair. In d e s chrijftaal e chter m oeten w e n og s teeds o nderscheid maken t ussen d eze t wee v erwijswoorden. In h et a lgemeen g eldt d at u a ls b etrekkelijk v oornaamwoord d ie o f d at m oet g ebruiken o m t e v erwijzen naar e en v oorafgaand z elfstandig n aamwoord: -‐ De z aak, d ie u b edoelt, is g esloten. -‐ Ik b ekeek h et b ezwaarschrift d at t e laat w as ingediend. We g ebruiken w at a ls w e t erug w illen v erwijzen n aar e en h ele z in o f e en o vertreffende t rap: -‐ Hij p rotesteerde d aartegen, w at n iet in g oede a arde v iel. -‐ Het b este w at h ij k on d oen, w as v ertrekken. Het g ebruik v an d at o f w at k an d e b etekenis v an e en z in d an o ok s terk b eïnvloeden: -‐ Ik g af h em e en b oek, w at h ij g eweldig v ond. (wat s laat t erug o p d e v oorafgaande z in: h ij v ond d us het f eit, d at ik h em e en b oek g af, g eweldig, m aar h et b oek w ellicht o nleesbaar); -‐ Ik g af h em e en b oek, d at h ij g eweldig v ond. (dat s laat t erug o p h et b oek: h ij v ond h et b oek geweldig). 2.10.
Enkelvoud o f m eervoud
Het o nderwerp e n h et b ijbehorende w erkwoord s taan a ltijd b eide ó f in h et e nkelvoud ó f in h et meervoud. In e envoudige z innen a ls D e b rief is v erstuurd / D e b rieven z ijn v erstuurd z al n iemand d eze regel o vertreden. M aar z odra e r m eer informatie t ussen h et o nderwerp e n h et b ijbehorende w erkwoord staat, g aat h et g emakkelijk m is, z oals in d e v olgende z innen: -‐ De o proerpolitie, d ie g ealarmeerd w as t oen d e b etogers in g rote a antallen o prukten in d e r ichting van h et k antoor v an d e B elastingdienst, m oesten p roberen o rde o p z aken t e s tellen. Moesten m oet in d eze z in in h et e nkelvoud s taan, m aar o nder invloed v an h et m eervoud v an b etogers is het h ier m isgegaan. Ook d e c onstructie e en v an d e z orgt in d it v erband v oor v erwarring: -‐ Een v an d e b ezwaarschriften d ie is ingediend, w as n iet o p t ijd. Er z ijn m eer b ezwaarschriften ingediend, w aarvan e r é én n iet o p t ijd w as. D e b ijzin m oet d us luiden: d ie zijn ingediend,… Bij w oorden v oor e en h oeveelheid, s oort, m aat, g ewicht e n t ijd s taat h et w erkwoord d at b ij h et onderwerp h oort, s oms in h et m eervoud, s oms in h et e nkelvoud. V oorbeelden: -‐ Een k udde k amelen s taat in d e w ei. -‐ Een t iental a mbtenaren p rotesteerde(n). -‐ Dat s oort leidinggevenden v ind ik g eschikt. -‐ Honderd k ilo a ppels w as/waren u it d e v rachtauto g erold.
www.focusoptekst.nl
18
19
Na e en a antal k an z owel e nkelvoud a ls m eervoud v olgen, m aar n a h et a antal s taat h et w erkwoord d at b ij het o nderwerp h oort, a ltijd in h et e nkelvoud: -‐ Een a antal k inderen b leef/bleven t huis v anwege d e g riep. -‐ Het a antal k inderen d at g riep k reeg, w as n iet g root. 2.11.
Alle o f a llen? E nkele o f e nkelen?
Woorden a ls a lle, a ndere, b eide, d eze, e erste, e nige, e nkele, laatste, m eeste, s ommige, v erscheidene, weinige m oeten s oms m et e en n a an h et e ind w orden g eschreven ( allen, a nderen), m aar h et i s n iet a ltijd duidelijk w anneer z e d ie s lot-‐n k rijgen. Hiervoor b estaan d e v olgende v uistregels: 1. Deze w oorden k rijgen n ooit e en n a ls z e t erugslaan o p d ieren o f d ingen. -‐ Hij h eeft d e m appen o p d e k ast g ezet e n z e a lle v oorzien v an e en s ticker. -‐ Er s taan h ier t e v eel s toelen. W e m oeten e r e nkele o p d e g ang z etten. 2. Slaan d e w oorden t erug o p p ersonen, d an g elden d e v olgende t wee r egels: a. Ze k rijgen g een n a ls z e w orden g evolgd d oor h et z elfstandig n aamwoord w aar z e o p t erugslaan of a ls d it z elfstandig n aamwoord e r g emakkelijk a chter g edacht k an w orden. -‐ De m eeste o ntvangers b estuderen h un c orrespondentie n iet h eel g rondig. -‐ Vele m ensen h ebben d e b erichten o ntvangen, m aar w einige h ebben d eze g oed g elezen. b. Ze k rijgen w el e en n a ls z e n iet w orden g evolgd d oor h et z elfstandig n aamwoord w aar z e o p terugslaan o f a ls d it z elfstandig n aamwoord e r o ok n iet g emakkelijk a chter g edacht k an w orden. -‐ Velen k ennen d e w et n iet m eer. -‐ Sommigen juichen d e m aatregel t oe, m aar a nderen v rezen d at d eze n iets z al u ithalen. -‐ De b estuurders h adden b eiden s chuld. 2.12.
Er v anaf o f e rvan a f?
Wat is e r m is m et d e v olgende z innen: -‐ Het h angt e r v anaf w at je b edoelt. -‐ Wij g aan e r v anuit d at u d at o p t ijd m eldt. -‐ Voorlopig z ien w ij e rvanaf. -‐ Ik k eek e rvan o p. Alleen d e laatste z in is in o rde. D e m oeilijkheid in d it s oort z innen s chuilt in d e v raag o f je e en combinatie a ls e r + v an + a f a an e lkaar o f los m oet s chrijven: e r v anaf, e rvan a f o f e rvanaf? Voor d e o plossing m oet u k ijken n aar h et v olledige w erkwoord. In d e b ovenste z in i s d at a fhangen v an. Af h oort n iet b ij v an, m aar b ij h angen. D e c orrecte z in is d us: -‐ Het h angt e rvan a f w at je b edoelt. In d e t weede e n d erde z in g aat h et o m de w erkwoorden u itgaan v an, r esp. a fzien v an. De juiste s chrijfwijze is d erhalve: -‐ Wij g aan e rvan u it d at u d at o p t ijd m eldt. -‐ Voorlopig z ien w ij e rvan a f. Het v erschil in s chrijfwijze is d uidelijk t e z ien b ij d e w erkwoorden a fvallen v an e n a f v allen v an: -‐ Hij v iel e r v anaf ( van h et d ak). -‐ Hij v iel e rvan a f ( van h et d ieet).
www.focusoptekst.nl
19
20
www.focusoptekst.nl
20
