Jonathan Vercruysse
Speelruimtebeleidsplan Brugge
INSPIRATIEBUNDEL Kind- en jongerenvriendelijke speelruimte september 2013 1
1
INSPIRATIEBUNDEL
LEESWIJZER
Jonathan Vercruysse
Deze bundel heeft tot doel de verschillende diensten inspirerende voorbeelden aan te reiken m.b.t. kind- en jongerenvriendelijke publieke ruimte. De Stad Brugge heeft de voorbije jaren een kwaliteitsvol en goed geïntegreerd speelweefsel uitgebouwd. Ze zijn hiermee bij de koplopers van Vlaanderen. Niettemin zijn er hier en daar nog een aantal verbeterpunten en/of potenties die onderbenut blijven. Bij de opmaak van het inspiratieboek is hierop gefocused. De voorbeelden zijn per thema gegroepeerd. Er zijn drie grote delen te onderscheiden: 1. Publieke ruimte: meerschalig, meerlagig, meervoudig 2. Inplanting en inrichting van speelruimte 3. Bewonersparticipatie Meer achtergrondinformatie en nog meer inspirerende beelden zijn terug te vinden in: - Speelruimtebeleidsplan Brugge (2014-2020) - Speelruimtebeleidsplan Brugge (2006-2013) - Wegwijzer voor Duurzame en Kindvriendelijke Woonprojecten en Verkavelingen (2005)
2
INSPIRATIEBUNDEL Inhoudstafel
Jonathan Vercruysse
0. INLEIDING: PUBLIEKE RUIMTE MET AANDACHT VOOR KINDEREN EN JONGEREN 1. PUBLIEKE RUIMTE: MEERSCHALIG – MEERLAGIG – MEERVOUDIG Blauw-groene netwerk als basislayer Relatie met traag netwerk Meervoudig gebruik Intergenerationaliteit / integratie van verschillende leeftijdscategoriën Ruimte voor tieners/jongeren 2. INPLANTING EN INRICHTING VAN SPEELRUIMTE Relatie/integratie met omgeving Speellandschap als ontwerpprincipe Type groen speelplein Type stenig speelplein Type speelbos – buurtspeelbosje Type speelnatuur – avontuurlijk, natuurrijk speellandschap – speelpolder Type speelnatuur – natuurrijke waterspeelplaats Type avontuurlijk en natuurrijk jeugdwerkterrein Type bouwspeelplaats Type schoolspeelplaats – buitenruimte kinderdagverblijf Type buurtmoestuinen / stadslandbouw Spelprikkels in parken Spelprikkels langs straten en pleinen – passageplekken 3. BEWONERSPARTICIPATIE
3
INSPIRATIEBUNDEL
INLEIDING: PUBLIEKE RUIMTE MET AANDACHT VOOR KINDEREN EN JONGEREN
Jonathan Vercruysse
Het speel- en tienerweefsel in de stad wordt gevormd door formele speelruimten (waar kinderen en/of jongeren primaire gebruikers zijn), informele speelruimten (waar kinderen en/of jongeren medegebruiker zijn), voorzieningen voor kinderen en/of jongeren (school, bibliotheek, jeugdhuis…) en de veilige en beleefbare verbindingen daartussen (zie ook: Speelruimtebeleidsplan Brugge 2006-2013: Richtinggevend gedeelte, p. 1-6). Hieruit blijkt duidelijk dat een kind- en jongerenvriendelijke stad enkel uitgewerkt kan worden door samenwerking tussen heel wat verschillende diensten. De Stad Brugge staat al heel ver met het uitwerken van een goed speelweefsel voor kinderen. Maar zowel op vlak van inplanting en inrichting zijn er nog verbeterpunten. Voor jongeren is er tot nog toe minder aandacht geweest. De beleefbaarheid van de publieke ruimte voor kinderen en jongeren kan beter. Ruimte voor spelen mag zich niet beperken tot formele speelruimten. Net zoals in formele speelruimten niet enkel gespeeld wordt.
4
INSPIRATIEBUNDEL
Jonathan Vercruysse
PUBLIEKE RUIMTE: MEERSCHALIG – MEERLAGIG – MEERVOUDIG
Meerschalig: de publieke ruimte met groen- en waterstructuren, parken en speelzones, verbindingen e.d. worden op verschillende schaalniveau’s onderzocht. Het in- en uitzoomen maakt deel uit van het ontwerpend onderzoek rond publieke ruimte om tot een inrichting te komen die passend is binnen het stads-, wijk- en buurtweefsel. Meerlagig: bij het ontwerpen van publieke ruimte wordt aandacht besteed aan verschillende invalshoeken of lagen: de ecologische waarde, de morfologie, de waterstructuur, de geest van de plek, de functionele noden, de sociologische context e.d. Meervoudig: verwijst naar het gebruik van de ruimte binnen de stedelijke context waar omwille van schaarsheid van de ruimte waar mogelijk gekozen wordt voor een gedeeld gebruik.
5
Groen-blauw netwerk als basislayer
Jonathan Vercruysse
Groenstructuur De bestaande, historisch gegroeide groenstructuur is een bijzonder sterke kwaliteit voor Brugge. Vanuit duurzame ontwikkeling en het niet in gevaar brengen van de ontwikkelings- en ervaringsmogelijkheden van komende generaties, is natuur een onontbeerlijk aspect voor een kindwaardige leefomgeving. Natuur, niet als ‘kijkgroen’ maar als procesmatige kwaliteit. Bestaande waardevolle groenstructuren dienen zoveel mogelijk behouden te blijven en nieuwe ontwikkelingen dienen hierop geënt te worden. Verhogen van de biodiversiteit is een belangrijke aandachtspunt. Een natuurrijker, meer extensief groenbeheer (harmonisch park- en groenbeheer) heeft zowel positieve effecten op de beheerkosten, de belevingskwaliteit én de speelwaarde van het openbaar groen. Ecologisch groen biedt niet enkel in formele speelruimte, maar op in alle publieke ruimte (waar kinderen medegebruiker zijn) expliciete belevingskansen en een grotere beleefbaarheid. Waterstructuur Reien, kanalen, brugjes en zwanen bepalen het Brugse stadsbeeld. Ook in woonwijken en groengebieden is de waterstructuur zichtbaar. Voor het noordelijke stadsdeel zijn de zee en de kust belangrijke ruimtelijke ‘water’elementen. Het thema 'water' en waterbeheersing bieden interessante mogelijkheden om als een blauwe draad op een speelse manier uitgewerkt te worden binnen het speelruimtebeleid. Met het oog op duurzaamheid wordt gestreefd naar integraal waterbeheer. Water als speelelement is van een bijzondere waarde en er zijn tal van mogelijkheden te bedenken: X infiltratiegebieden als toegankelijk moeras (moerasplanten, vlonders…) X wadi’s, droge grachten en bovengrondse afvoer van water speels inrichten (integratie in speelruimtes) X combinatie van ruimte voor waterbeheer + speelplek + educatie X speelse goten, kunstige goten, waterpomp, ... Geomorfologie De bestaande topografie (grachten, poelen, microreliëf) moet worden gerespecteerd en benut. Met het oog op duurzaamheid wordt gestreefd naar een gesloten grondbalans (vb. speelheuvels opwerpen met grond van de uitgegraven wadi’s). Uiteraard wordt met zorg omgegaan met archeologische sporen. 6
INSPIRATIEBUNDEL
groen
Nieuwland (Zwijndrecht)
Vrije School De Ijssel, Zutphen (Nederland)
Bourgoyen-Ossemeersen (Gent)
Jonathan Vercruysse
Provinciaal domein Kessel-Lo
7 Neerbroek (Zwijndrecht)
Prettige Wildernis (Gent)
INSPIRATIEBUNDEL
blauw
Jonathan Vercruysse
infiltratie De Groene Long, Kuurne
Pastoorsbos, Beveren - Roeselare
wadi Tulpenstraat, Brugge
Speeldernis Rotterdam- Sigrun Lobst
8 Prettige Wildernis (Gent)
Emsherpark, Duitsland
Relatie met traag netwerk Een stad die toegankelijk is voor kinderen, is dat voor iedereen (van ouderen tot personen met een handicap). Het gebruik van de speelruimte hangt in eerste instantie af van de kansen die er zijn om zich op een autonome manier te verplaatsen. Voor kinderen en jongeren betekent dit: op een veilige, maar ook boeiende én speelse manier.
Jonathan Vercruysse
Een veilig fiets- en wandelnetwerk moet gekoppeld zijn aan een avontuurlijk en natuurrijk speelweefsel. Met de specifieke problematiek van de vele barrières, is het afstemmen van het speelweefsel op de mobiliteitsstructuur een essentieel aandachtspunt. Het fietsroutenetwerk, het netwerk van trage wegen en de zone30 vormen de ondergrond voor het uittekenen van het speelweefsel. Kindvriendelijke verbindingen, veilige oversteekplaatsen en passageplekken zijn belangrijke elementen in het speelweefsel voor Brugge.
9
De Gulden Kamer, Brugge
Spoorwegbedding St-Pieters, Brugge
Schoolomgeving De Klim, Gent
Jonathan Vercruysse
Vaubanwijk, Freiburg
10 Spoorwegbedding St-Pieters, Brugge
Prettige Wildernis, Gent
Maatschappelijke waarde maximaliseren
Jonathan Vercruysse
In de publieke ruimte dient gewerkt te worden aan plekken die de sociale cohesie versterken en die uitnodigen tot intergenerationeel contact en contact tussen verschillende maatschappelijke groepen. Multifunctioneel ingerichte speelruimten bieden hiertoe veel mogelijkheden, bvb. door het voorzien van buurt(moes)tuinen, ruimte voor lokale initiatieven (een buurtweide voor feesten, een barbecue, het geven van wijkconcerten), ruimte voor (tijdelijke) kunstprojecten,…. Een uitgebreid participatietraject (zowel bij het ontwerp, de aanleg als het beheer) kan dit versterken. Een grotere natuur- en belevingswaarde kan bereikt worden door het volgen van de principes van het Harmonisch Park- en Groenbeheer. Meervoudig gebruik Speelruimte is geen 'kindereiland', maar wordt zo goed mogelijk verweven met de omgeving en met andere functies: tuinieren, sport, ontmoeting, kunst… De ruimte moet aanleiding geven tot spel maar functioneert tevens als verzamelplek, hangplek, passageplek, ook voor andere bevolkingsgroepen. Openbare terreinen waar verschillende functies en gebruikersgroepen een plek krijgen, zijn boeiend. Integrale toegankelijkheid is een belangrijk aandachtspunt. Bij de inrichting gaat de aandacht naar jong en oud, mensen met verschillende maatschappelijke achtergrond, mensen met een handicap, verenigingen en andere potentiële gebiedsgebruikers. Ook een diversiteit aan speelfuncties moet worden nagestreefd: bewegingsspel, constructiespel, fantasiespel, avontuurlijk spel, balspel, competitief spel, sociaal spel, rondhangen… De inrichting van een speelruimte moet vertrekken van een weloverwogen zonering met aanduiding van een aantal plekken. Belangrijk is echter dat speelterreinen niet te sterk geprogrammeerd zijn, niet te 'af' zijn. Met het principe ‘functionele onbestemdheid’ bij de inrichting van speelplekken krijgen kinderen de mogelijkheid om zelf dingen uit te vinden en om te vormen. Intergenerationeel contact Er wordt over het algemeen gestreefd naar een integratie van verschillende leeftijdscategorieën. In het Speelruimtebeleidsplan 2006-2013 werd daarbij gefocused op kinderen en jongeren. Het nastreven van intergenerationeel contact is echter ook zeer waardevol. 11
Meervoudig gebruik
Prettige Wildernis, Gent
Tijdelijke kunstinstallatie, Brugge
Prettige Wildernis, Gent
Jonathan Vercruysse
PIVO, Asse
12 Spoorwegbedding St-Pieters, Brugge
Prettige Wildernis, Gent
Intergenerationeel contact
Leopoldpark, Oostende
Jonathan Vercruysse
Blotevoetenpad, locatie onbekend
Prettige Wildernis, Gent
De Boerse Poort, Gent
13 Prettige Wildernis, Gent
Prettige Wildernis, Gent
Ruimte voor tieners en jongeren
Jonathan Vercruysse
Tieners en jongeren moeten ruimte krijgen in de publieke ruimte, in het bijzonder in de Brugse binnenstad; ruimte voor jongerenevenementen, spontane cultuuruitingen (straatacts, skate, muziek…), om samen te komen op pleinen en in parken… Er moet aandacht zijn voor jongerengericht woonweefsel en speelruimte op maat van jongeren.
14
INSPIRATIEBUNDEL
Boerse Poort, Gent
Hamburg, Duitsland
Voorhaven, Gent
Jonathan Vercruysse
Pastoorsbos, Beveren - Roeselare
15 Locatie onbekend
Hamburg, Duitsland
INSPIRATIEBUNDEL
Barcelona (Spanje)
Ijzerkaai, Kortrijk
Theaterplein, Antwerpen
Jonathan Vercruysse
Hamburg (Duitsland)
16 Locatie onbekend
Berlijn (Duitsland)
INSPIRATIEBUNDEL
Jonathan Vercruysse
INPLANTING EN INRICHTING VAN SPEELRUIMTE
17
Relatie/integratie met omgeving Speelruimte is geen 'kindereiland', maar wordt zo goed mogelijk verweven met de omgeving en met andere functies. Speelruimte wordt dus best ingeplant bij of nabij socio-culturele voorzieningen, zoals parken, sportinfrastructuur, scholen, kinderopvang enz. Hierbij wordt ook rekening gehouden met schaalniveaus.
Jonathan Vercruysse
Anderzijds is er ook aandacht voor buffering t.o.v. private bewoning en tuinen. Hoe hoger het schaalniveau, hoe meer vereisten m.b.t. buffering. Speelterreinen op buurtniveau mogen niet te sterk afgeschermd van de omgeving. De dikwijls verborgen ligging, midden in de huizenblok, omgeven door groenbuffers geven hen soms een te gesloten, afgeschermd karakter. Algemene principes mbt tot de inplanting van speelruimte: Ø 1e principe: De speelruimte ligt aan voorkanten van woningen, niet aan achterkanten (dit geeft privacy-conflicten en overlast-gevoelens) > 2e principe: De inplanting voldoent aan minstens één van onderstaande kenmerken: - nabij fietsroutes en trage wegen, liefst knooppunten - centraal in het (bestaande en geplande) woonweefsel - nabij voorzieningen,… > 3e principe: Optimale oriëntatie (bezonning, schaduw). Dit geldt in het bijzonder bij kleine terreinen.
18
Speellandschap als ontwerpprincipe
Jonathan Vercruysse
De basislaag van een speelterrein is essentieel. Deze zal blijven bestaan zelfs wanneer de invulling met speeltoestellen wijzigt. De groen- en waterstructuur maakt deel uit van de basislaag en vraagt een goed ontwerp met aandacht voor de inpassing in de omgeving, de gelaagdheid, de evolutie in de tijd. Ruimtelijk moet de basislaag kwalitatief en krachtig zijn. De toegangen en aantakking op de wandel- en fietsroutes en het woonweefsel bepalen sterk hoe een terrein zal functioneren. Afhankelijk van het type speelterrein worden verschillende bouwstenen ingezet: Niveauverschillen, reliëf en de aanwezigheid van verschillende materialen als ondergrond hebben een belangrijke spelfunctie. Ze dragen bij aan de avontuurlijkheid van het speelterrein, creëren zoneringen en verschillende types spel. Ook stenige speelterreinen kunnen als ‘landschap’ worden benaderd en bestaan uit een diversiteit aan verharding, groen, niveauverschillen (treden, muurtjes, zitblokken), zonering, enz.
19
INSPIRATIEBUNDEL
Reliëf
Prettige Wildernis, Gent
Berlijn
Gulden Kamer, Brugge
Jonathan Vercruysse
Gulden Kamer, Brugge
20 Prettige Wildernis, Gent
Mechelen
INSPIRATIEBUNDEL
Ondergrond
De Oogappel, Gent
Neerland, Wilrijk
Mitte, Berlijn (Duitsland)
Jonathan Vercruysse
Averegten, Heist-op-den-Berg
21 Dietenhofen Duitsland
Neerland, Wilrijk
Type groen speelplein
Jonathan Vercruysse
Het groene speelplein biedt uitgesproken ruimte aan speeltoestellen. Deze zitten echter ingebed in een samenhangend, groen speellandschap. Uitdagend en gevarieerd reliëf en bomen, struiken en kruiden vormen de basis van dit speellandschap. Eigenheid en aandachtspunten Door middel van grondwerken wordt een landschap gecreëerd (met zones, met vlakke delen en hellingen, hoogtes en laagtes, ...) dat met gevarieerd groen (bomen, struiken, planten) wordt aangeplant. Hierdoor heeft het groene speelplein een zeker natuurrijk, avontuurlijk karakter. De beplanting beperkt zich niet tot de rand! Het heeft voldoende breedte en bevindt zich ook in het centrum van het speelgebied. Het kan worden beleefd als speelgroen: kinderen gebruiken het groen (takken, bladeren, struiken, keien, dennenappels, ...) in hun spel. Ze spelen er typische spelen: je vindt er vaak sporen van kampen, van klauteren, ... Zonering In het groen speellandschap zijn meerdere zones te onderscheiden. Deze zones richten zich niet in de eerste plaats op leeftijdscategorieën. Ze zijn er veeleer op basis van spelvormen: ze hebben een bepaald speelkarakter (actieve zone- geborgen zone, zone voor slingeren/zwieren/klauteren, zone die fantasiespel uitlokt, ...). Daarbij is het geheel zorgvuldig ontworpen zodat alle zones op een geïntegreerde manier een geheel vormen.
22
INSPIRATIEBUNDEL
Flaming, Berlijn (Duitsland)
De Meinweg, Herkenbosch (Nederland)
Neerland, Wilrijk
Jonathan Vercruysse
Kita Federsdorfer, Berlijn (Duitsland)
23 Neerland, Wilrijk
Gulden Kamer, Brugge
Type stenig speelplein
Jonathan Vercruysse
Stenige speelruimtes bestaan voor meer dan de helft van de beschikbare oppervlakte uit verharding. Ook hier is een diversiteit aan verharding, groen, niveauverschillen (treden, muurtjes, zitblokken), zonering, enz. aanwezig. Het betreft in principe nooit zomaar een verharde vlakte. Een stenige speelruimte zal ook zelden voor 100% stenig zijn: op een functionele manier worden natuurelementen in de stenige speelruimte ingebracht. Vaak zal deze speelruimte geïntegreerd zijn in multifunctionele publieke ruimte, die actief uitnodigt tot spel, maar ook andere functies toelaat. Eigenheid en aandachtspunten X Speelse vormgeving van de publieke ruimte: reliëfverschillen, muurtjes, verschillende materialen, patronen in de bodemafwerking... X Spelprikkels: kunstelementen, bespeelbare kunst, 'grijpbaar' water van fonteinen, sportelement... X Rustelementen: zitblokken, zitmuurtjes, (overdekte) banken, hangelementen... X Hoogstam bomen: minimale maat 20/25 + boombescherming met drie palen. X Bij aanplant van hagen: het voorzien van voldoende stevige draadraster en palen. Waar realiseren? X Op terreinen van beperkte oppervlakte, waar drukke bespeling geen gras toelaat. X (Deel van) een plein (cf. Refugeplein): waar voorkanten van huizen en/of voorzieningen op uit komen. X Daar waar het functionele of historische kader een stenige ruimte vereist.
24
INSPIRATIEBUNDEL
Locatie onbekend
Prettige Wildernis, Gent
Locatie onbekend
Jonathan Vercruysse
Berlijn
25 Prettige Wildernis, Gent
Berlijn
Type speelbos Het bosdecreet voorziet dat bossen of zones in bossen als speelbos of speelzone kunnen worden aangeduid. Concreet houdt dit in dat het er buiten de paden toegankelijk is en zodoende beter bruikbaar wordt om er te spelen. Dit type speelruimte richt zich vooral (maar niet uitsluitend) naar jeugdwerkgroepen. Kan daardoor het best een plaats krijgen aan de rand van een wijk.
Jonathan Vercruysse
Speelbossen hebben een doorwaadbare onderbegroeiing. Er is voldoende oppervlakte om het gevoel van verdwalen te suggereren. Om de speelfunctionaliteit te verhogen (en tevens de oriëntatie te versterken) kunnen diverse ‘herkenningspunten’ ingebracht: (vlonder) paden, ankerpunten, speelaanleidingen touwenparcours, een stel liggende boomstammen…. De aanwezigheid van los materiaal of kleine spelprikkels vergroten de speelwaarde. Speelaanleidingen De speelaanleidingen hebben een ‘niet kunstmatig’ effect: ze lijken vergroeid met het bos, alsof ze er steeds hebben gestaan. Enerzijds zijn het dus strategisch ingeplante ankerpunten (ze versterken de oriëntatie, ze leggen bakens in de speelruimte) en anderzijds zijn het elementen die spel uitlokken. Ze zijn in de regel multi-functioneel (niet gemaakt voor 1 soort gebruik). Een glijbaan is bijvoorbeeld monofunctioneel en zal hier niet worden toegepast. Vaak – liefst - zijn de ingrepen zó bedacht dat ze inspelen op een specifiek, aanwezig aspect van het bos: een liggende boomstam ligt over een diepte (bijvoorbeeld holle weg) heen, aan een kruispunt van paden wordt een baken geplaatst, een open plek in het bos krijgt in de rand een rudimentaire hut, ... Vaak worden hier speelaanleidingen verwerkt die fantasie (geheimzinnigheid, ‘gevaar’, geschiedenis, ...) oproepen. Ook kunst kan hier erg op zijn plaats zijn. Buurtspeelbosje Dit is een klein bosje in de nabijheid van wonen. De kinderen die er spelen kennen het op hun duimpje, de plaatselijke jeugdbeweging komt er al eens een spelletje spelen. Het buurtspeelbosje heeft zelden de uitstraling van een heus bos. De natuurwaarde is er vaak ook eerder beperkt. Hierdoor is er echter weinig of geen beletsel om er ingrepen te doen. Het is ook een plek waar kinderen kampen of andere bouwsels maken. Speelaanleidingen Het buurtspeelbosje heeft niet steeds ingrepen nodig. In bepaalde gevallen is het net het verlaten, informele karakter van het bosje dat bepalend is voor de sfeer. Soms zijn buurtspeelbosjes wel gebaat met enkele eenvoudige ingrepen. Dat kan door middel van groen (voorbeeld: plant 2 jonge bomen in 1 plantgat) en zeker ook door middel van geconstrueerde speelaanleidingen. Heel wat speelaanleidingen (met name de meer eenvoudige) uit de vorige types zijn hier ook toe te passen. Een specifiek aandachtspunt in het buurtspeelbosje is het voorzien van ingrepen die aan kinderen een impuls geven om zelf kampen te bouwen. Zo vormen bijvoorbeeld twee in de grond gezette palen een basis om er een kamp tegenaan te bouwen.
26
INSPIRATIEBUNDEL
Denemarken
Jonathan Vercruysse
Denemarken
Sincfal, Brugge
Provinciaal domein Kessel-Lo
27 Locatie onbekend
Locatie onbekend
INSPIRATIEBUNDEL
Locatie onbekend
Jonathan Vercruysse
Locatie onbekend
Prettige Wildernis, Gent
Locatie onbekend
28 Locatie onbekend
Locatie onbekend
INSPIRATIEBUNDEL
De Kleine Aarde, Boxtel (Nederland)
Paalbos, Brugge
Speelbos Tjuchem, Slochteren (Nederland)
Jonathan Vercruysse
Speelbos Meerdaalwoud, Leuven
29 Speelbos Meerdaalwoud, Leuven
Provinciedomein, Kessel-Lo
Type speelnatuur – avontuurlijk, natuurrijk speellandschap
Jonathan Vercruysse
Speelnatuur: spelen in en mét natuur Speelterreinen van het type speelnatuur zijn natuurrijk aangelegd en beheerd en bieden avontuurlijke speelkansen. De nadruk bij dit type terreinen ligt niet op speeltoestellen, maar op het speellandschap zelf. De speelwaarde ervan hangt nauw samen met de aanwezigheid van reliëf en een variatie aan (losse) natuurlijke materialen: takken, kiezel, zand, leem, water, schelpen… waarmee kinderen zelf vorm kunnen geven aan hun speelomgeving (kampen en dammetjes bouwen, boetseren…). Een gevarieerde en boeiende beplanting (afwisseling van bloemenweides, bossen met klimbomen en struikenhuisjes) met bvb. opvallende bloemen, bladeren en vruchten dragen sterk bij tot de belevings- en speelwaarde. Eventueel kunnen speelprikkels zoals boomstammen, wilgenhutten ea. worden toegevoegd. Kan zeer goed aangevuld worden met enkele, in het speellandschap geïntegreerde speelaanleidingen of basisspeeltoestellen zoals een glijbaan, nestschommel, klim en klautertoren, wilgenhut, boomstammenmikado… Zonering Heuvels, hellingen, dieptes, ... maken per definitie deel uit van dit speellandschap. Het open karakter (doorzicht) wordt bewust eerder minimaal gehouden. Zones die in dit landschap kunnen voorkomen: bouwspeelterrein, klauter- en verstopmogelijkheid, ... Speelaanleidingen In het type speelnatuur worden speeltoestellen uiterst spaarzaam toegepast. De speelwaarde ligt vooral in het reliëf, de begroeiing en eventueel ingebrachte speelaanleidingen. Kinderen zien hierin evenveel als in speeltoestellen. Door een 'natuurrijker' extensief beheer, krijgt het (openbaar) groen een grotere beleving- en speelwaarde en kunnen reeds heel wat 'avontuurlijke' speelkansen gecreëerd worden. Speelbosjes, geïntegreerd in de speelterreinen, ruige en spontane vegetatie, klimbomen, wild struikgewas…dragen eveneens bij aan de speelwaarde. Er is in dergelijk landschap vaak ook ruimte voor water. Zie daarom ook natuurspeelplek ‘Water’. Speelpolder In poldergebieden, waar een bostype en reliëf landschappelijk moeilijker in te passen valt, kan worden gedacht aan een 'Speelpolder' voor natuurrijk en avontuurlijk spel in een poldergebied. Een open, drassige ruimte waar gewerkt kan worden met klei, water, knuppelpaden en vlonders… 30
INSPIRATIEBUNDEL
Variatie aan groenvormen
Prettige Wildernis, Gent
Locatie onbekend
Averegten, Heist-op-den-Berg
Jonathan Vercruysse
Vaubanwijk, Freiburg (Duitsland)
31 Kita Federsdorfer, Berlijn (Duitsland)
Prettige Wildernis, Gent
INSPIRATIEBUNDEL
Los materiaal
Averegten, Heist-op-den-Berg
Locatie onbekend
Neerbroek, Zwijndrecht
Jonathan Vercruysse
Speeldernis, Rotterdam
32 Averegten, Heist-op-den-Berg
Dietenhofen, Duitsland
INSPIRATIEBUNDEL
Speelaanleidingen
Averegten, Heist-op-den-Berg
De Kleine Aarde, Boxtel
Locatie onbekend
Jonathan Vercruysse
De Baarsjes, Amsterdam
33 Locatie onbekend
De Kleine Aarde, Boxtel
Type speelnatuur – natuurrijke waterspeelplaats In deze natuurspeelplek vormt water de kern: een vijver waar je vlotten kan bouwen, grachten met 'wankele' brugjes, doorwaadbare plekken, een waterpomp, stapstenen… In stedelijke omgeving is waterinfiltratie onder de vorm van een wadi goed te combineren met spel. De aanwezigheid van zand, klei, leem, grind, keien…vergroot de speelkansen: er kan geboetseerd worden, er kunnen dammetjes gebouwd worden…
Jonathan Vercruysse
De natuurlijke voorzieningen (water en directe omgeving) kunnen hier zó rijk zijn dat er verder geen ingrepen m.b.t. het speellandschap dienen te gebeuren. Maar vaak zullen de aanwezige speelpotenties verder worden uitgebuit met weloverwogen speelaanleidingen. Behalve waterspeelplaatsen van het type speelnatuur, kunnen ook waterspeelplaatsen worden aangelegd met speeltoestellen.
34
INSPIRATIEBUNDEL
Speeldernis Rotterdam
Locatie onbekend
Locatie onbekend
Jonathan Vercruysse
Locatie onbekend
35 Locatie onbekend
Speelbos Tjuchem, Slochteren (Nederland)
INSPIRATIEBUNDEL
Westpark, München
Dorpsrandpark Tjuchem, Slochteren, Nederland
Tiengemeten, Nederland
Jonathan Vercruysse
Averegten, Heist-op-den-Berg
36 Dorpsrandpark Tjuchem, Slochteren, Nederland
Speeldernis, Rotterdam
Type avontuurlijk en natuurrijk jeugdwerkterrein Dit buitenterrein is avontuurlijk, natuurrijk en bestaat uit een geïntegreerd geheel aan speelse groene landschappen, microlandschappen die verwijzen naar het gebergte, rivieren, woestijn, jungle, steppe, ...
Jonathan Vercruysse
Speelaanleidingen De speelaanleidingen en landschapselementen die in het terrein worden toegepast kunnen velerlei zijn; ook een ingegraven container, betonbuizen, met baksteen geconstrueerde keerwanden ea. horen tot de mogelijkheden. Verder kunnen ook speeltoestellen in het speellandschap worden geïntegreerd. En tenslotte is er in deze variant vrijwel steeds ruimte voor bouwspeelmogelijkheden: een bouwspeelplaats. Andere speelkansen Heel vaak worden in dit type terrein ook andere speelkansen verwerkt. Bijvoorbeeld een crossparcours, een trapveldje, een verhard speelveldje, een zitamfitheater, een vuurplaats ... Het aanbieden van een zeer breed gamma aan speelkansen is hier dan de doelstelling. Opmerking: Dit terrein krijgt vooral betekenis door, en in de mate dat er toezicht (speelbegeleiding) is. Daarom zal dit type terrein in de regel niet permanent open zijn, maar een vorm van werkingsuren kennen.
37
INSPIRATIEBUNDEL
Locatie onbekend
Jonathan Vercruysse
Speeldernis, Rotterdam
Speeldernis, Rotterdam
Vrije School, Zutphen (Nederland)
38 Jeugdsite, Alveringem
Jeugdsite, Alveringem
Type bouwspeelplaatsen
Jonathan Vercruysse
Een avontuurlijke, natuurrijke speelruimte waar constructiemateriaal voorhanden is (palletten, rondhouten palen, koorden, doeken, takken enz…) . De eenvoudige bouwspeelplaatsen stellen zand en kleiner los materiaal ter beschikking; ‘traditionele’ bouwspeelplaatsen stellen ook gereedschap zoals hamers, nagels, zagen… ter beschikking. Deze laatsten moeten afsluitbaar zijn en begeleiding is een absolute voorwaarde. Omdat ze een beleidsmatige aanpak vergen, kunnen ze bijvoorbeeld (tijdelijk) worden uitgewerkt in relatie tot speelpleinwerking, kinderboerderij…
39
INSPIRATIEBUNDEL
Jeugdsite Alveringem
Zonnehuis, Mechelen
Tiergarten, Berlijn (Duitsland)
Jonathan Vercruysse
Speeldernis, Rotterdam (Nederland)
40 De kleien Aarde, Boxtel (Nederland)
Springzaad Nederland
Type schoolspeelplaats Zowel de vergroening van scholen als het open stellen van (de buitenruimte) van scholen voor jeugdverenigingen, buurt of kinderopvang zijn waardevolle aandachtspunten.
Jonathan Vercruysse
De speelplaats als krachtige en inspirerende leeromgeving Kinderen brengen minstens zes jaar van hun leven door op de basisschool. De buitenruimte van een school kan een belangrijke rol spelen in het pedagogisch klimaat van een school, het kan een uitdagende speelplek zijn, een leerplek met zinnenprikkelende natuur, een plek waar creativiteit gestimuleerd wordt. De buitenomgeving van de school biedt heel veel mogelijkheden voor ‘levend leren’, zeker als het schoolterrein daarvoor specifiek wordt ingericht. Door natuur dichter bij de school te brengen, wordt de drempel voor actief natuuronderwijs veel lager. Bovendien kunnen kinderen elke dag op eigen houtje in de tuin van de school spelen in en met de natuur. Een gevarieerde en boeiende speelplaats biedt mogelijkheden om rond verschillende eindtermen te werken: muzische vorming, wereldoriëntatie, Nederlands, wiskunde, lichamelijke opvoeding… Avontuurlijk en natuurlijk spelen Een speelplaats moet meer zijn dan een plek waar kinderen tijdens de pauze brullend en joelend hun energie kwijtspelen om daarna weer braaf en rustig in de klas te kunnen luisteren naar de juf of meester. Een speelplaats moet een plek zijn waar er ruimte is voor creativiteit en kunst, voor natuurbeleving, voor spel en beweging. Daarnaast moet een speelplaats ook rust en geborgenheid bieden aan kinderen die daar behoefte aan hebben. - Ruimte voor creativiteit en kunst: Vormbare en losse materialen, niet ingerichte ruimte, toneel, zitatrium, voorleesplek - Ruimte voor natuurbeleving: Biotopen, rijke en afwisselende beplanting, kindertuintjes, eettuin, kruiden, de 4 elementen: water, aarde, lucht en vuur. - Spel en beweging: Reliëf, toestellen en speelaanleidingen, bespeelbare afscheidingen en paden, speelgoed - Rust en communicatie: Zit/ ligplekken, afgescheiden ruimtes/ hutjes e.d., buitenklaslokaal, buiten eetplek Buitenruimte kinderdagverblijf Op dezelfde wijze kan de buitenruimte van een kinderdagverblijf veel boeiender en leerrijker worden ingericht dan doorgaans gebeurt. 41
INSPIRATIEBUNDEL
Jonathan Vercruysse
De oogappel Gent
42
INSPIRATIEBUNDEL
Jonathan Vercruysse
De visitatie Gent
43
INSPIRATIEBUNDEL
Dietenhofen, Duitsland
Schoolspeelplaats Berlijn
Dietenhofen, Duitsland
Jonathan Vercruysse
Appeltuin, Leuven
44 Appeltuin, Leuven
Schoolspeelplaats Berlijn
INSPIRATIEBUNDEL
Jonathan Vercruysse
Mitte, Berlijn Duitsland
45
Type buurtmoestuinen / stadslandbouw Buurtmoestuinen versterken de sociale cohesie en kunnen voor duurzame voedselproductie zorgen. Het zijn typische multifunctionele plekken waar verschillende generaties met elkaar in contact komen. De buurttuinen kunnen individueel of in groep beheerd worden. Ze kunnen goed gecombineerd worden met speelnatuur maar ook in meer formele parken.
Jonathan Vercruysse
Voorbeelden zijn: X landbouwgronden (vb. zelfoogstboerderijen) aan de rand van steden voor stadslandbouw X moes-, buurt-, volkstuinen in de stad X voortuinen ombouwen naar buurt- en moestuin
46
INSPIRATIEBUNDEL
De Site, Rabot, Gent
Boerse Poort, Gent
Boerse Poort, Gent
Jonathan Vercruysse
Buurtmoestuin Berlijn
47 Buurtmoestuin, Parijs (Frankrijk)
Buurtmoestuin, Parijs (Frankrijk)
INSPIRATIEBUNDEL
Buurttuin, Nantes
Buurttuin, Nantes
Voorhaven, Gent
Jonathan Vercruysse
Buurttuin, Nantes (Frankrijk)
48 De Site, Gent
STAM, Bijlokesite (Gent)
Spelprikkels in parken Kindvriendelijke parken kennen verschillende zones die uitnodigen tot spelen. Dit betekent niet dat alles ‘speelruimte’ is, maar wel dat spelende kinderen welkom zijn als medegebruiker.
Jonathan Vercruysse
Zonering en speelintensiteit Niet elke zone kent een even grote speelintensiteit. Sommige plekken zijn kwetsbaar en verdienen bescherming. Maar op diverse zones wordt spelen toegelaten en worden impulsen gegeven tot speels gedrag. Beleefbaarheid Om de speelse beleefbaarheid van een park te realiseren zijn diverse (graag gecombineerde) ingrepen mogelijk: - Looplijnen die een beroep doen op evenwicht, op ergens onderdoor kruipen, ... - Ankerpunten (denk aan passageplekken) - Zones met een uitgesproken sfeer (een plek om rustig van de zon genieten, een plek met hellingen om af te rollen, een stuk grasveld waar allerlei spelletjes op kunnen gebeuren, een vlonder aan het water...) - Paden die toelaten om te leren fietsen - Beleefbare kunst - Ruimtelijke, vormelijke impulsen die uitnodigen tot speels gedrag - In historische parken kan het spelen gekoppeld worden aan de geschiedenis. Spelprikkels buurtparkje Buurtparkjes zijn leuke ontmoetingsplekken; zo bieden ze verstopmogelijkheid, de kans om een balletje te trappen, evenwichtskunstjes te doen op een verhoogde rand, een petanqueveld, een BBQ, ... Vaak is hier ook een voldoende groot stuk vlak gazon voorzien in functie van een (jaarlijks te plaatsen) tent. Al te vaak probeert men deze parkjes speelser te maken door er op een ondoordachte manier enkele speeltoestellen in te planten. De speelzone wordt hierdoor enigszins geïsoleerd van het parkje en vormt er een kunstmatige, en niet geïntegreerde vlek. 49
INSPIRATIEBUNDEL
Poperinge
Prettige Wildernis, Gent
Groene Vallei, Gent
Jonathan Vercruysse
Chaumont sûr Loire, Frankrijk
50 Chaumont sûr Loire, Frankrijk
Chaumont sûr Loire, Frankrijk
INSPIRATIEBUNDEL
Prettige Wildernis, Gent
Poperinge
Sudgelände Natur Park, Berlijn
Jonathan Vercruysse
Locatie onbekend
51 Prettige Wildernis, Gent
Chaumont sûr Loire, Frankrijk
INSPIRATIEBUNDEL
Turnhout
Locatie onbekend
Averbode
Jonathan Vercruysse
Edward Joossensplein, Brugge
52 Hamburg Duitsland
Hamburg Duitsland
Spelprikkels langs straten en pleinen
Jonathan Vercruysse
Naast formele speelterreinen is een aantrekkelijke en bespeelbare publieke ruimte een essentieel onderdeel van het speelweefsel. Kindvriendelijke verbindingen, veilige oversteekplaatsen en passageplekken zijn belangrijke elementen in het speelweefsel voor Brugge. Verkeersarme straten en spelprikkels langs belangrijke kindroutes laten kinderen toe om op straat te spelen. Plekken die betekenis (kunnen) hebben voor kinderen kunnen met een ‘belevingsvolle’ structuur en een speelse vormgeving kansen bieden om te spelen en rond te hangen. In Brugge bieden blinde muren en uitstulpingen van voetpaden veel potenties. Vb. het gebruik van verschillende materialen, patronen en kleuren,; hoogteverschillen,; ‘grijpbare’ waterelementen, bovengrondse afvoer van water, aantrekkelijk en bespeelbaar groen, spelprikkels; gevelgroen, speelse kunstwerken; bespeelbaar straatmeubilair, podia en zitplekken als hangplek. Passageplekken Passageplekken zijn plekken van beperkte oppervlakte, gelegen langs een interessante kindroute of jongerenweefsel of op een kruispunt in het speelweefsel en die qua inrichting uitnodigen ‘om even te blijven hangen’, om af te spreken, om te wachten tot men wordt opgehaald door de ouders… Het gebruik kan moment- en seizoensgebonden zijn (niet tijdens de schoolvakantie, enkel op de middag). De gebruiker hoeft de plek niet te lezen als een plek ‘speciaal gemaakt voor kinderen of jongeren’. Passageplekken kunnen ook betekenis hebben voor volwassenen en ouderen. Op die manier worden ze een instrument om de publieke ruimtestructuur te versterken. Toepassing De belangrijkste waarde van een passageplek is dat deze een route beleefbaar en herkenbaar maakt. Het laat toe dat kinderen het weefsel lezen als een soort knooppuntenroute. De passageplek vormt er een ankerpunt en verrijkt de route omdat ze kinderen en jongeren uitnodigt tot speels voortbewegen in de publieke ruimte. Uitrusting Een speeltoestel op een passageplek is denkbaar, het is echter zeker geen must. Soms is een speeltoestel wel op zijn plaats, onder meer omwille van de communicatie ‘hier mag gespeeld worden’. Verder kunnen allerlei eenvoudige prikkels de basis vormen van een goede passageplek (‘hier kan ik op’, ‘dit kan ik manipuleren’, ‘hier kun je doorkijken’, ...). 53
INSPIRATIEBUNDEL
Zitinfrastructuur
Spoorwegbedding St-Pieters, Brugge
Hamburg (Duitsland)
Berlijn, Duitsland
Jonathan Vercruysse
Locatie onbekend
54 Hamburg, Duitsland
Locatie onbekend
INSPIRATIEBUNDEL
Zitinfrastructuur
Hamburg, Duitsland
Locatie onbekend
Locatie onbekend
Jonathan Vercruysse
Hamburg, Duitsland
Lijnen en figuren
55 Barcelona, Spanje
Hamburg, Duitsland
INSPIRATIEBUNDEL
Lijnen en figuren
Schoolspeelplaats Berlijn
Jonathan Vercruysse
Malpertuus, Gent
Voorhaven, Gent
56 Zilverpand, Brugge
Voorhaven, Gent
INSPIRATIEBUNDEL
Bespeelbare kunst
Hamburg, Duitsland
Mechelen
Locatie onbekend
Jonathan Vercruysse
Hamburg, Duitsland
57 Hamburg, Duitsland
Hamburg, Duitsland
INSPIRATIEBUNDEL
Jonathan Vercruysse
Superkilen Kopenhagen
58
INPLANTING EN INRICHTING VAN SPEELRUIMTE
Jonathan Vercruysse
Waterprikkels in stenige omgeving Fonteinen en waterspuiters, waterafvoer in een open gootje, waterkunst, een waterspeelplek, maar ook speelpleinwerk op het water (zonder grote infrastructurele ingrepen), met vlotten varen, kunstprojecten met jongeren. In parken en natuurrijke speelplekken is water een troef met potenties voor natuurrecreatie (integraal waterbeheer). Zee en strand zijn elementen die in een speelweefsel geïntegreerd dienen te worden.
Locatie onbekend
Lissabon, Portugal
59 Locatie onbekend
Arhüs Denemarken
INSPIRATIEBUNDEL
Stadtplatz Gummersbach
Stadtplatz Gummersbach
Berlijn, Duitsland
Jonathan Vercruysse
Stadtplatz Gummersbach
60 Berlijn, Duitsland
Berlijn, Duitsland
INSPIRATIEBUNDEL
Jonathan Vercruysse
BEWONERSPARTICIPATIE
61
Participatie
Jonathan Vercruysse
Naast inspraak zijn lokale dynamiek, medeverantwoordelijkheid, sociale controle en tolerantie van/voor bewoners belangrijke randvoorwaarden voor een ‘gedragen’ speelruimte. Een werkbaar speelruimtebeleid dient hier dan ook actief werk van te maken. Dit kan door bewoners mee te betrekken bij ontwerp, aanleg en beheer van de publieke ruimte. Ontwerp: ideeën vertalen in een reuzenmaquette,… Aanleg: samen bouwen van wilgenhutten, insectenhotels en stapelmuren, mozaïek, aanplanten van bloembollen of bomen… Beheer: speelstraten, peter- en meterschap, tijdelijke invullingen met buurtmoestuinen, kunstprojecten, beheer van sneukeltuinen…
62
INSPIRATIEBUNDEL
Groene Vallei, Gent
Voorhaven, Gent
De Site, Rabot, Gent
Jonathan Vercruysse
Voorhaven, Gent
63 Buurtpark, Nederland
Hamburg (Duitsland)
INSPIRATIEBUNDEL
Jonathan Vercruysse
Parkbos, speelbos De Pinte Actiedag
64
INSPIRATIEBUNDEL
Jonathan Vercruysse
Hamburg Duitsland
65
Jonathan Vercruysse
Meer lezen… Meer inspirerende projecten… - Boek ‘Publieke ruimte: een andere aanpak’: Technum i.o.v. AGI Vlaamse Gem. - Boek ‘Kind & Ruimte: Kindgerichte planning van publieke ruimte’: www.k-s.be - Boek ‘Groenbeheer: een verhaal met toekomst’: Martin Hermy i.s.m. Afd. Bos en Groen en Velt - Nederlandse brochure ‘Inspiratie voor kindvriendelijke wijken’: http://www.kpvv.nl/templates/mercury.asp?page_id=1535&item=932&pub=true&doctype=4 - Kids Street Scan (KiSS): http://www.crow.nl/iks/_t1_p22_m7_i3907.htm - Nederlandse referentiebeelden Kindvriendelijke straten: http://www.crow.nl/iks/_t1_p22_m14_i2381.htm - CROW. Handboek ontwerpen voor kinderen. Aanbevelingen voor een kindvriendelijke inrichting van de verblijfs- en verkeersruimte. (2000) Ede: CROW, Kenniscentrum voor verkeer, vervoer en infrastructuur, Publicatie 153. - UDAS (1999), Urban Design Guidelines with young people in mind. Urban Design Advisory Service, Department of Urban Affairs and Planning Australia. http://www.communitybuilders.nsw.gov.au/building_stronger/safer/young.html http://www.planning.nsw.gov.au/programservices/pdf/udas_yo.pdf - Planologische kengetallen (o.a. minimumoppervlakten voor voorzieningen) Interactieve Sociale Checklist. (2005) Spectrum Gelderland. Zie: http://www.socialechecklist.nl - Allerlei informatie over kindvriendelijke ruimte: www.k-s.be www.ruimtevoordejeugd.nl
66
