Somatische complicaties bij

Somatische complicaties bij Psychofarmaca en seksualiteit antipsychotica gebruik Mariëlle de Ruijter verpleegkundig specialist GGZ

Mariëlle de Ruijter NP/ VS GGZ Lianne Tammenga VS GGZ i.o. 16-06-2011

Take home message  screen zo volledig mogelijk  zorg voor vervolg

Patiënten perspectief Onderzoek onder 240 SMI patiënten in Amsterdam      

60 % 62 % 50 % 56 % 43 % 81 %

matig/slechte gezondheid 4 of meer lichamelijke klachten koppelt deze klachten niet leefstijl wijdt klachten deels of geheel aan psychofarmaca geen aandacht vanuit GGZ voor klachten pleit voor jaarlijkse somatische screening

M. Vink.Niet goed in je vel. Uitgave APCP, 2009

Doel • • • •

nadelige effecten medicatie gezondheidsproblemen/risico’s medicatie trouw kwaliteit van leven

Screening

Pijlers

• Bijwerkingen • Gezondheidsproblemen / risico/ leefstijl

Advies • Evidence based/ practice based

Behandeling • Bijwerkingen, medicatie • leefstijl coaching/ verwijzen H.A.

Expertise • Vraagbaak/ scholing/ second opinion

Aparte poli  Continuïteit waarborgen  Werkproces somatische

screening en behandeling beheersen  Expertise ontwikkelen

Poli Bijwerkingen Meregaard Mannen

Vrouwen

185

175

Gem. leeftijd

41 jaar

43 jaar

Gem. tijd in zorg

11 jaar

13 jaar

Bhp. PS

85 %

69 %

Bhp. PHS

3%

14 %

Bhp. POS

4%

2%

BHP. SAP

4%

14 %

BHP 24 uurs

4%

1%

Totaal 360

Screening    

Meetinstrumenten bijwerkingen (Leefstijl) anamnese Lichamelijk onderzoek Laboratorium onderzoek

Poli Bijwerkingen Meregaard Mannen

Vrouwen

Overgewicht BMI v.a.26

76%

74%

Seksuele bijwerkingen

22%

29%

Metabool syndroom

25%

22%

Bewegings-stoornissen (EPS)

34%

39%

Vervolg en behandeling Advies voor behandeling van de bijwerkingen: Medicatie Leefstijl Assistentie nodig? Brief patiënt, huisarts en voorschrijvend arts Controle 3 en 6 maanden bij klachten/switch Anders jaarlijks

Behandeling Mannen

Vrouwen

Gemid.

Leefstijl coaching

13%

13%

13%

Medicatie wijziging + Leefstijl coaching

27%

40%

33.5%

Medicatie wijziging

29%

30%

29.5%

Geen actie

31%

17%

24%

Criteria metabool syndroom Minimaal 3 van de volgende criteria: Overgewicht: BMI > 25 Buikomvang: man > 102 cm vrouw > 88 cm Triglyceriden: ≥ 1,69mmol/l HDL-cholesterol: man < 1,04mmol/l vrouw < 1,29mmol/l Bloeddruk: diastole > 80 mmHg systole > 130 mmHg Glucose Nuchter: ≥ 6,1 HbA1C: < 7%

14

Risicofactoren voor hart- en vaatziekte: “Samen meer dan de som” Multiple Risk Factors

12

5

4

10 8

Odds ratios

6

Single Risk Factors

3

4

2

2 0

BMI >27 Smoking TC >220

DM

HTN

Smoking Smoking Smoking Smoking + BMI + BMI + BMI + BMI + TC >220 + TC >220+ TC >220 + DM + DM + HTN

BMI = body mass index; TC = total cholesterol; DM = diabetes mellitus; HTN = hypertension. Wilson et al. Circulation. 1998;97:1837.

Metabool syndroom  Stoornissen glucose- en vetmetabolisme  Mensen met schizofrenie hebben een viervoudig verhoogd risico

op metabool syndroom  24% van de gescreende populatie!

Mortaliteit  Patiënten met schizofrenie leven 22,5 jaar korter  Hoog: geen behandeling, quetiapine, risperidon  Laag: clozapine

 Doodsoorzaak nr. 1: hart- en vaatziekten  Overige risicofactoren: roken, lage levensstandaard, slechte

voeding, beperkter contact met reguliere gezondheidszorg

Newcomer, J Clin Psychiatry 2007 Goethe et al, J Clin Psychiatry 2007 Tiihonen et al, Lancet ( fin 11 studie) 2009

Seksuele bijwerkingen en medicatie ontrouw    

63% mannen 39% vrouwen bij psychofarmaca 50% sprak er nooit over met arts (80% van de vrouwen) 42% mannen en 16% vrouwen stopt met medicatie Ernst van bijwerking wordt door sommigen erger gevonden dan de oorspronkelijke klacht

Finn et al. 1990; Psychol Med. 1990;20:843. Rosenberg e.a. 2003, J Sex Marital Ther. 29(4):289-96.

Bewegingsstoornissen  Veel EPS, blokkade D2 >65% nodig, >75% = EPS  Worden vaak onvoldoende herkend, verwarring met

Ass1 acathisie/ps. agitatie, bradykinesie/depressie  Hoge lijdensdruk  Soms blijvend  7 X meer kans op stoppen medicatie

Harten van, P 2004 Tijdschrift voor psychiatrie. Vol. 46: 711- 715, 2004.

Bewegingsstoornissen Acuut - dagen tot weken na het starten met antipsychotica (of

verhogen van de dosering)

Tardief - maanden tot jaren van antipsychotica gebruik  

bij orale antipsychotica: tot 3 maanden na staken bij depot antipsychotica tot 6 maanden na staken

Acute bewegingsstoornissen  acuut parkinsonisme  acute acathisie  acute dystonie

Acuut parkinsonisme -

-

vertraging/ afwezigheid van bewegingen langzame tremor rigiditeit

Subjectieve verschijnselen -

energie verlies,moeheid,apathie,stijfheid, traagheid, onhandigheid, problemen in coördinatie, soms pijn in gewrichten

Fragment; parkinsonisme

Acute acathisie - innerlijke rusteloosheid

- ongedurige bewegingen - van de ene op de andere voet staan - op de plaats lopen - onvermogen om stil te zitten, of stil te staan

- provocatie test; in staande houding praten

Fragment; acute acathisie

Acute dystonie - abnormale houdingen of spasmen van de spieren van

hoofd, ledematen of romp - in 95%, binnen de eerste 96 uur - provocatietest; lopen

Fragment; acute dystonie

Tardieve bewegingstoornissen - dyskinesie - dystonie - acathisie - tremor - (tardieve) myoclonie - tics

Tardieve dyskinesie - vloeiende, onwillekeurige, doelloze beweging, continue aanwezig - toenemen bij stress, afnemen bij relaxatie - tijdens de slaap verdwenen

- provocatie test; duim over vingertoppen/ lopen

Indeling  Orofaciaal  Ledematen romp  Respiratoir

Orofaciale dyskinesie  Meest voorkomende vorm  Klinisch beeld  wormachtige bewegingen van de tong  smakken, persen, zuigen of knijpen met de lippen  kauwbewegingen  veelvuldig knipperen met de ogen

Fly catchers tongue

Ledematen romp dyskinesie  Klinisch beeld  onwillekeurige bewegingen van vooral vingers en tenen.

Soms ook armen, enkels, en benen  draaiende bewegingen van het hoofd  romp bewegingen  copulerende bewegingen van het bekken

Respiratoire dyskinesie  Kernsymptoom  onregelmatige te snelle ademhaling (onwillekeurig)

 Nevenverschijnselen  hoorbare ademhaling

 benauwdheid

 Vrijwel altijd ook orofaciale dyskinesie aanwezig

Fragment; tardieve dyskinesie

Tardieve dystonie  abnormale houdingen of spasmen van de spieren  goed te zien tijdens lopen  research criteria  dystonie begon tijdens gebruik antipsychotica (>3mnd) of

kort na staken (<3mnd)  uitsluiten ziekte van Wilson  geen andere neurologische verschijnselen wijzend op secundaire dystonie  negatieve familieanamnese voor dystonie Fragment; tardieve dystonie

Tardieve acathisie - minder subjectieve, meer objectieve verschijnselen

Tardieve tremor - tremor met lage frequentie

Tardieve tics - plotselinge, snelle, herhaalde, niet ritmische, motorische

bewegingen/ vocale uitingen

(Tardieve) myoclonie - plotselinge, schokachtige contractie spier/ groep spieren

Generieke naam

Merknaam® Gewichts Lipiden Risico EPS Prolactine- Seksuele QTc Orthostatische - toename verslechte diabetes stijging stoornissen verlenging hypotensie ring

Aripiprazol

Abilify®

0/?

0/?

?

+/-

0

0/?

0

0

broomperidol

Impromen®

+/-

0

?

+++

+++

++

?

0

clozapine

Leponex®

+++

++

++

0

0

++

+

++

flufenazine

Anatensol®

+

+/-

?

++

++

+

+/-

+

haloperidol

Haldol®

+/-

0

+/-

+++

+++

++

+

+/-

levomepromazi Nozinan® ne

++

++

++

++

+

++

?

++

olanzapine

Zyprexa®

+++

++

+

+/-

0

+/-

+/-

+

perfenazine

Trilafon®

+/-

0

+/-

++

++

++

0

0

pimozide

Orap®

0

0

+/-

+++

+++

++

+++

0

risperidon

Risperdal®

++

+/-

+/-

++

+++

+++

+/-

++

sertindol

Serdolect

quetiapine

Seroquel®

++

+/-

+

+/-

0

0

+

++

sulpiride

Dogmatil®

+/-

0

?

+/-

+++

+++

+/-

0

zuclopentixol

Cisordinol®

+/-

0

?

+++

+++

++

?

+

0 = niet van toepassing +/- = nauwelijks + = enig ++ = sterk +++ = zeer sterk

0

? = Niet voldoende bekend

Bewegingsonderzoek

Anamnese  Algemeen  Iets in de mond? Problemen kunstgebit?

 Dyskinesie /dystonie  Bewegingen die vanzelf gaan, geen controle over?  Trekkingen?

 Parkinsonisme  Trager geworden, handschrift kleiner, stem anders, meer

speeksel?  Last van trillen?  Akathisie  Voelt u zich rusteloos? Moeilijk om stil te zitten?  Myoclonie  Uitleggen, bijv inslaapmyoclonie

Onderzoek  Algemeen (observeer het geheel onder meer tremor, dyskinesie, dystonie)  Ontspannen laten zitten  Armen opzij hangen

 Houdingstremor  Armen strekken vingers spreiden, handpalmen naar beneden

 Bradykinesie    



   

Hand openen sluiten Tik duim tegen wijsvinger snel opeenvolgend Pro-/ supinatiebewegingen van de hand Til voet op en snel neerzetten, meerdere malen Dyskinesie  Tong onderzoeken  Provocatietest dyskinesie  Tik met de duim tegen de toppen van de vingers van dezelfde hand Rigiditeit onderzoeken aan armen en benen 20 m lopen (let op looppatroon, tremor, dyskinesie, dystonie) Provocatietest akathisie (patiënt laten staan, let op lopen op de plaats) Spiraal van Archimedes (let op micrografie en tremor)

VS GGZ somatiek netwerk  Mariëlle de Ruijter

tel. nr. 036-5210200 [email protected]