Sociaaleconomische. Visie. Rivierenland

Sociaaleconomische Visie Rivierenland 2009 - 2020

INHOUDSOPGAVE

1. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

VOORWOORD INLEIDING KENMERKEN EN TRENDS OVERIGE TRENDS UITGANGSPUNTEN VISIE VISIE BELEIDSAGENDA WIJZE VAN UITVOERING ACTIEPROGRAMMA 10.1 Beleidsthema 1. Intensivering van de onderlinge samenwerking 10.2 Beleidsthema 2: Versterking werklocaties en werklandschappen 10.3 Beleidsthema 3: Krachtige marketing, promotie en acquisitie 10.4 Beleidsthema 4: Verbetering commerciële en maatschappelijke voorzieningen

3 5 6 7 7 8 9 14 17 19 29 33

Bijlage: Actie programma (zie uitklapbare flap omslag)

Inhoud

1

2

Sociaal Economische Visie 2009 - 2020

VOORWOORD

Het Rivierenland is volgens het streekplan een binnentuin. Het ligt tussen stedelijke centra als Utrecht, Arnhem, Nijmegen, Den Bosch en Rotterdam. Voor sommigen is het “centrumpark” wel erg groot uitgevallen, voor anderen leidt dit juist tot geweldige mogelijkheden. Ik behoor tot de laatste groep. Begin 2007 zijn wij daarom gestart met een analyse van de sterke en zwakke elementen in de regio. Deze hebben we vastgelegd in een basisdocument, dat u bij het secretariaat van het StER kunt opvragen. Op basis van de analyse is daarna gestart met de discussies over de te varen koers voor de toekomst. Inhakend op het “centrumpark” hebben sommigen zich laten inspireren door stippen aan de horizon in termen van Florida aan de Linge. Anderen hebben zich met hun uitgangspunten meer aangesloten bij het heden. Ik behoor tot de laatste categorie.

Het actieprogramma is geen statisch plan. De wereld verandert continu en daarmee de behoeften van het regionale bedrijfsleven. Wij zullen daarom ook jaarlijks bezien of er nieuwe niet-voorziene acties moeten worden ondernomen, uiteraard passend in onze visie. Zo ontstaat een voortschrijdend en vitaal actieplan.

De sociaaleconomische visie zal in de toekomst een belangrijke rol Daarom is besloten om een visie en beleidskader op te stellen, die gaan spelen bij het toetsen van nieuwe plannen en ontwikkelingen in aanvullend zijn op de lopende inspanningen en het bestaande beleid. de regio. Met de visie willen we ook de bestaande sociaalHiervoor is een keuze gemaakt voor de vier onderstaande economische samenwerking versterken. Ik zou wensen, dat gemeenten naast het vanzelfsprekende “eigen belang” ook durven beleidsthema’s die alle zijn uitgewerkt in concrete acties: kiezen voor een regionaal perspectief, waarin zij zich samen Intensivering van de onderlinge samenwerking makkelijker en beter kunnen profileren. “Intensivering van de Versterking van werklocaties en werklandschappen onderlinge samenwerking” is daarom als apart beleidsthema Krachtige marketing, promotie en acquisitie van de regio Verbetering van commerciële en maatschappelijke voorzieningen opgenomen. Wij kunnen uiteraard niet alle acties tegelijk oppakken. Daarom zullen wij jaarlijks in overleg met de gemeenten en het regionale Ik hoop met u op deze manier een belangrijke bijdrage te leveren aan bedrijfsleven bepalen welke onderdelen uit het actieprogramma zullen een gezonde sociaaleconomische ontwikkeling van onze regio, waar het voor ons allen goed wonen, werken en recreëren is. worden uitgevoerd. S t e v e n d e V re e z e Vo o r z i t t e r S t E R

Voorwoord

3

Gemeente Buren Gemeente Culemborg Gemeente Druten Gemeente Geldermalsen Gemeente Lingewaal Gemeente Maasdriel Gemeente Neder- Betuwe Gemeente Neerijnen Gemeente Tiel Gemeente West Maas en Waal Gemeente Zaltbommel

4


3.

INLEIDING

Deze sociaaleconomische visie van Regio Rivierenland 2009-2020 is gemaakt voor en door de elf gemeenten in de regio, in samenwerking met de Kamer van Koophandel, het bedrijfsleven en overige maatschappelijke partijen. De visie is een aanvulling op de lopende inspanningen van ondernemers, het beleid van de elf gemeenten en de bestaande regionale samenwerking. Rivierenland kiest in deze visie voor een beleidsagenda met vier strategische beleidsthema’s: 1. 2. 3. 4.

Intensivering van de onderlinge samenwerking Versterking van werklocaties en werklandschappen Krachtige marketing, promotie en acquisitie van de regio Verbetering van commerciële en maatschappelijke voorzieningen

Bovenstaande thema’s met bijbehorende uitwerkingen plus de bestaande sociaaleconomische activiteiten zijn onder de pijler Welvarend Rivierenland opgenomen in Eigen-Wijs Rivierenland, het Regionaal Ontwikkelingsprogramma 2008-2011. Rivierenland kiest voor deze vier sociaaleconomische beleidsthema’s omdat ze effect hebben (inspanning op deze terreinen levert het

meeste op ten opzichte van de investering) en stuurbaar zijn (dit beleid kan Rivierenland écht beïnvloeden). Bovendien sluiten deze beleidsthema’s goed aan bij de Structuurvisie. Er is gekozen voor deze thema’s na diverse strategische sessies met vertegenwoordigers van ondernemingen, maatschappelijke organisaties en met lokale, regionale en provinciale bestuurders. De sociaaleconomische en ruimtelijke situatie in Rivierenland is uitvoerig in kaart gebracht door een grondige analyse van de kenmerken en trends van de regio.

Leeswijzer De visie begint met het benoemen van de belangrijkste sociaaleconomische kenmerken en trends voor Rivierenland. Dan volgen de uitgangspunten voor de visie en de hoofddoelstellingen voor de beleidsvisie. Daarna volgt een beschrijving van de beleidsthema’s en de acties op hoofdlijnen die de regio gaat ondernemen. De beleidsthema’s worden tot slot uitgewerkt in een actieprogramma, voorafgaand door een introductie over de te hanteren werkwijze.

Inleiding

5

4.

6

KENMERKEN EN TRENDS

Uit sociaaleconomische oogpunt vertoont Rivierenland de volgende kenmerken: De regio is georiënteerd op de rondom gelegen stedelijke gebieden. De bereikbaarheid is relatief goed, maar congestie dreigt. Er is relatief veel werkgelegenheid in de agrarische sector. Andere belangrijke sectoren zijn industrie, transport, toerisme & recreatie, dienstverlening. De werkgelegenheid groeit. Vraag en aanbod van bedrijventerreinen zijn redelijk in evenwicht. Circa een kwart van bedrijventerreinen is verouderd. De kantorenmarkt heeft een beperkte omvang. Het niveau van commerciële en maatschappelijke voorzieningen staat onder druk. De bevolking neemt nog steeds toe; het aantal inwoners zal zich echter binnen afzienbare tijd stabiliseren. Er zijn relatief weinig jong volwassenen en relatief weinig ouderen. De cultuurhistorische achtergrond is een belangrijk sturend mechanisme. De arbeidsmarkt is dynamisch; veel mensen die in Rivierenland wonen, werken buiten de regio. Veel mensen van buiten de regio werken in Rivierenland. De werkloosheid in de regio is lager dan het Nederlandse gemiddelde. Innovaties van ondernemers vinden plaats op het grensvlak van sectoren. Bijvoorbeeld tussen zorg, toerisme en landschap (wellnesscomplexen), of tussen agro, toerisme en recreatie (ontwikkeling van landgoederen).


5.

OVERIGE TRENDS

De volgende sociaaleconomische trends zijn ook relevant, maar kunnen minder worden gestuurd. Deze trends worden bepaald door bijvoorbeeld de bevolkingsopbouw of door (inter-)nationale marktontwikkelingen: Lichte groei van de bevolking op korte en middellange termijn. Op langere termijn afnemende beroepsbevolking door vergrijzing en ontgroening. Arbeidsaanbod blijvend groter dan de vraag. Daling van de werkloosheid van 6% (nu) tot (in het meest gunstige geval) 2% straks. De creatieve sector groeit, maar kiest vooral voor vestiging in de stad. De internationalisering van de economie en opkomst van nieuwe markten zet door. Het aantal landbouwbedrijven en ook de werkgelegenheid in de agrosector neemt af door schaalvergroting.

6.

UITGANGSPUNTEN VISIE

Op de volgende sociaaleconomische trends kan en wil de regio graag inspelen: De bedrijventerreinen- en kantorenmarkt wordt in toenemende mate een vervangings- in plaats van een uitbreidingsmarkt. Woon- en omgevingskwaliteit bepalen steeds meer de locatiekeuze. Kwaliteit van gebouwen en locaties wordt steeds belangrijker, er is vooral vraag naar multifunctionaliteit. Een beperkte(re) groei van de economie na 2020. Economische ontwikkeling moet vooral komen uit toename van de arbeidsproductiviteit. Verdere groei van de dienstensector, kennisintensieve bedrijvigheid en recreatieve & toeristische markt. De sterke positie van Nederland als distributieland blijft en daarmee het belang van doorvoerwegen over water, spoor en weg. De maatschappij wordt kritischer wat betreft de agrarische productie. Duurzaamheid, zoals zuinig gebruik van energie en grondstoffen, respect voor het milieu en gezondheid en veiligheid worden steeds belangrijker.

Kenmerken en Trends - Overige Trends - Uitgangspunten Visie

7

7.

VISIE

De hoofddoelstelling van het sociaaleconomisch beleid is een duurzame, sociaaleconomische ontwikkeling van Rivierenland, met een goed evenwicht tussen de economische, sociale en ecologische aspecten. Dit betekent dat de regio streeft naar: Een economie die Rivierenland onderling sterk verbindt, maar ook verbindt met omliggende regio’s. Verdere toename van de welvaart, uitgedrukt in een toename van het Bruto Regionaal Product. Toename van de investeringen door bedrijven. Toename van de bestedingen in de regio. Werkgelegenheid die aansluit bij de wensen en mogelijkheden van de bevolking. Een betere afstemming tussen het soort werkgelegenheid en de beroepsbevolking. Voldoende gedifferentieerde en kwalitatieve werkgelegenheid. Een duurzame economie die past bij de aard en schaal van Rivierenland. Goede landschappelijke en ruimtelijke inpassing van de sociaaleconomische activiteiten. Duurzaamheid staat centraal bij de verdere economische ontwikkeling van Rivierenland. De regio streeft dit na door kwaliteit en selectiviteit in het regionaal economische beleid. Kwaliteit betekent dat de omgeving is afgestemd op het behoud en de groei van de regionale economie, zodat bewoners en bedrijven graag in de regio blijven. Bereikbaarheid en leefbaarheid zijn daarbij essentieel. Daarnaast vraagt een duurzame ontwikkeling om selectiviteit binnen de economische ontwikkeling. Met selectiviteit wordt bedoeld: langjarig ruimte bieden aan die sectoren en bedrijven die niet alleen de economie versterken, maar tegelijkertijd ook bijdragen aan de sociale en landschappelijke kwaliteit van Rivierenland.

8


8.

BELEIDSAGENDA

S t ra t e g i s c h b e l e i d s t h e m a 1 : I n t e n s i v e r i n g v a n d e o n d e r l i n g e s a m e n w e r k i n g Samenwerking is geen doel, maar een middel. Samenwerking heeft een direct en sterk positief effect op de sociaaleconomische sectoren van het Rivierenland. Op een groot aantal economische gebieden wordt de samenwerking binnen de regio steeds intensiever. Voorbeelden zijn: Door proactief te handelen en intensief te overleggen bij de uitgifte van nieuwe bedrijventerreinen, de herstructurering van bestaande bedrijventerreinen en de monitoring wil het StER het Rivierenlandse bedrijfsleven goed en snel voorzien van passende werklocaties. Een frequenter overleg in StER-verband over de snel veranderende marktontwikkelingen en maatschappelijke ontwikkelingen. Ontwikkeling en verbetering van het openbaar vervoer met accent op de treinverbindingen. Gezamenlijk wordt gewerkt aan stimulerende stationsomgevingen. Goede afstemming van de lokale plannen “Wonen en werken” (incl. infrastructuur). Verbetering van het kwaliteitsnetwerk goederenvervoer. Verbetering van de bereikbaarheid via glasvezel, zoals het initiatief “Upwaards! Glasvezel in Rivierenland”. Versterking van samenwerking en kennisuitwisseling in de agrosector, zoals uitgewerkt in de tuinbouwontwikkeling ”Betuwse Bloem”. Versterking toeristisch-recreatieve sector, zoals vastgelegd in de visie “Kansen tussen de dijken”. Uitbreiding van de samenwerking in het convenant bedrijventerreinen. Behoud en versterking van het huidige voorzieningenniveau, zoals geformuleerd in de Structuurvisie. Uitvoering van de raamovereenkomst samenwerking arbeidsmarktbeleid RAAK tussen Kamer van Koophandel, CWI, ROC Rivor, Lander en gemeenten. Voorkomen van vroegtijdige schoolverlaters door versterking van het Regionale Meld en Coördinatiepunt. Stimulering van de woningcorporaties om locaties in te richten waar nieuwe diensten en werkgelegenheid op het gebied van wonen, welzijn en zorg samenkomen en invulling geven aan de zorgeconomie. Stimulering van een aantal woonservice gebieden en de daarbij behorende werkgelegenheid.

Visie - Beleidsagenda

9

S t ra t e g i s c h b e l e i d s t h e m a 2 : Ve r s t e r k i n g v a n w e r k l o c a t i e s e n w e r k l a n d s c h a p p e n Een derde van de werkgelegenheid in Rivierenland is gevestigd op bedrijventerreinen. Inclusief indirecte effecten gaat het om de helft van de werkgelegenheid. Sterke, aantrekkelijke werklocaties zijn essentieel voor verbetering van de economie, voor de uitbreiding van bestaande bedrijven en het aantrekken van nieuwe bedrijven. Daarnaast worden informele locaties steeds belangrijker, zoals woonwerkmilieus of werklocaties in binnensteden. Regio Rivierenland wil de ambitie verhogen voor het scheppen van goede werklocaties. Dit sluit ook goed aan bij de provinciale prioriteiten. Regio Rivierenland wil het volgende bereiken ter versterking van de werklocaties: Tot en met 2020 is - in het meest gunstige economische scenario - ca. 345 ha uitbreiding nodig (exclusief de vervangings- en uitplaatsingsvraag). De ontwikkeling van nieuwe bedrijventerreinen moet passen bij de aard en schaal van het Rivierenland. Deze terreinen worden ruimtelijk en landschappelijk goed ingepast en bij voorkeur via verschillende vormen van vervoer ontsloten. Bestaande bedrijventerreinen worden aantrekkelijker gemaakt en zodanig geherstructureerd c.q. opgeknapt, dat zij voldoen aan de huidige markteisen. De ambitie is om - waar mogelijk of wenselijk - 10% van de behoefte aan nieuwe bedrijfsgrond in te vullen door de herstructurering van de verouderde en verpauperde bedrijventerreinen. Een regionaal herstructureringsfonds kan een sterk instrument zijn om deze ambitie te realiseren. Betere bewaking van bedrijventerreinen met behulp van glasvezelverbindingen. Stimuleren van mobiliteitsmanagement op bedrijventerreinen. Opstellen van een nieuw convenant bedrijventerreinen en locatieplan voor bedrijventerreinen voor de periode na 2020.

10


Inzetten op een klein aantal hoogwaardige kantoorlocaties (uitbreidingsbehoefte tot 2020 is maximaal 75.000 m2 bvo). Voorwaarden hierbij zijn: uitstekende bereikbaarheid, voldoende ruimte om te parkeren, een multifunctioneel ruimtegebruik, aantrekkelijke uitstraling, verzorgde openbare ruimte en een goed aanbod van voorzieningen als winkels en congresfaciliteiten. Inzetten op informele locaties. Het gaat om woonwerkmilieus, werklocaties in binnensteden en vrijkomende agrarische bebouwing. Op dergelijke locaties kan er bijvoorbeeld ruimte zijn voor kleinschalige adviesdiensten, recreatie en toerisme of zorg en wellness.

Beleidsagenda

11

S t ra t e g i s c h b e l e i d s t h e m a 3 : K ra c h t i g e m a r k e t i n g , p ro m o t i e e n a c q u i s i t i e Marketing, promotie van de regio en acquisitie van nieuwe investeerders verbeteren de naamsbekendheid van Rivierenland en zorgen dat de regio op de shortlist van investeerders komt. De sterke punten van de regio én het uitstekende vestigingsmilieu moeten krachtig worden neergezet. Concrete acquisitie moet extra investeringen aantrekken. De stelregel hierbij is: kwaliteit gaat vóór kwantiteit. Regio Rivierenland heeft op dit beleidsthema de volgende ambities: Beginnen bij het gevestigde bedrijfsleven. Focus op grote ondernemingen, bedrijven die belangrijk zijn voor andere bedrijven in de regio, bedrijven met vernieuwings-, uitbreidings- en/of verhuisplannen, bedrijven met hun hoofdkantoor buiten de regio, bedrijven die van grote waarde zijn voor de bevolking (bijvoorbeeld omdat ze veel lager opgeleiden in dienst hebben). Verbreding van het huidige promotieprogramma bedrijventerreinen naar een regionaal programma. Promotie en imagoverbetering heeft betrekking op de regio. Gemeenten kleuren daarbinnen hun eigen positie in. Lokale marketing moet elkaar versterken, niet bijten. Bovenregionale dynamiek is belangrijk: Regio Rivierenland mikt op verkoop- en ontmoetingskantoren (inclusief mice: meetings, incentives, congressen en events). Focussen op het aantrekken van innovatieve, hoogwaardige bedrijvigheid. Werk en stageplaatsen voor hoger opgeleiden naar Rivierenland halen. Marketing en acquisitie worden structureel en langjarig opgezet. Overwegen de Floriade 2022 naar de regio te halen.

12


S t ra t e g i s c h b e l e i d s t h e m a 4 : Ve r b e t e r i n g v a n c o m m e rc i ë l e e n m a a t s c h a p p e l i j k e v o o r z i e n i n g e n Het aantrekken en verbeteren van commerciële en maatschappelijke voorzieningen is nuttig voor de economie van Rivierenland. Het maakt de regio aantrekkelijker voor wonen en werken en het verbetert het imago. Regio Rivierenland realiseert zich dat dit beleidsthema langjarig de aandacht vraagt. En dat – meer dan bij de andere strategische thema’s – het realiseren van succes een verkenningstocht inhoudt. Welke voorzieningen zijn bijvoorbeeld het gemakkelijkst naar de regio te halen en leveren de regio het meeste op? Keuzes die Regio Rivierenland maakt ter versterking van commerciële en maatschappelijke voorzieningen: Aantrekken van landelijke voorzieningen (non-profit, detailhandel, leisure, zakelijk etc.) die kiezen voor een centrale ligging en die passen bij de regio. Selectieve vergroting van het winkelaanbod, meer kwaliteit in het aanbod en versterking van binnensteden. Er wordt een regionale detailhandelsvisie ontwikkeld. Zorg en gezondheid. Een sterke groeisector waar de regio van kan profiteren. Ook in relatie tot toerisme en wellness. Inzetten op extra onderwijsactiviteiten in de regio, zoals de vestiging van een dependance van een hogeschool en goede opleidingen voor agrarisch ondernemen en de zorgsector.

Beleidsagenda

13

9.

WIJZE VAN UITVOERING

Opzet Om de speerpunten uit de visie te realiseren, zijn deze vertaald in doelstellingen en verder uitgewerkt in concrete acties. Op deze manier wil de regio bijdragen aan de sociaaleconomische ontwikkeling van Rivierenland. Het is van groot belang dat de gemeenten en het bedrijfsleven in het Rivierenland samen optrekken om bedrijven en instellingen naar onze regio te halen die een meerwaarde hebben voor onze productiestructuur. Gemeenten moeten elkaar niet beconcurreren, maar kunnen zich samen makkelijker en beter profileren. Het beleidsthema “Intensivering van de onderlinge samenwerking” is geen doel op zich, maar een middel om (gezamenlijke) doelen te bereiken. Voor de economische ontwikkeling van het Rivierenland is het van belang dat er voldoende aantrekkelijke en passende vestigingslocaties beschikbaar zijn voor bedrijven van binnen en buiten de regio. Er moeten aantrekkelijke nieuwe bedrijventerreinen en kantoorlocaties worden ontwikkeld. Bestaande bedrijventerreinen moeten aantrekkelijker worden ingericht en in binnensteden en op locaties in het buitengebied moet meer aandacht worden besteed

14


aan mogelijkheden voor gecombineerde woon- en werkmilieus. Het beleidsthema “Versterking van werklocaties en werklandschappen” is daarom uitgewerkt in acties die te maken hebben met voldoende aanbod van werklocaties en acties die te maken hebben met de verbetering van werklocaties. Het aantrekken en verbeteren van commerciële en maatschappelijke voorzieningen maakt de regio aantrekkelijker voor wonen, werken en recreëren en draagt daarmee bij aan de economische ontwikkeling van het Rivierenland. Er wordt ingezet op selectieve vergroting van de toeristische voorzieningen, vergroting van het winkelaanbod, versterking van de binnensteden en het aantrekken van regionale onderwijsactiviteiten. Het beleidsthema “Verbetering van commercieel en maatschappelijke voorzieningen” is daarom uitgewerkt in acties voor de verbetering van voorzieningen voor recreatie en toerisme en acties ter verbetering van de winkelvoorzieningen. Gerichte marketing, promotie en acquisitie verbeteren de naamsbekendheid van de regio en leiden ertoe dat meer investeerders en bedrijven de weg naar het Rivierenland weten te vinden. Voor de nieuwe generatie bedrijven spelen imago en

uitstraling van de vestigingsplaats een minstens even belangrijke rol als klassieke vestigingsfactoren als bereikbaarheid en betaalbaarheid. Het Rivierenland heeft bedrijven veel te bieden zoals een centrale ligging, een goede bereikbaarheid, fraaie en betaalbare woonmilieus en een mooi en landelijk rivierenlandschap. Het beleidsthema “Krachtige marketing, promotie en acquisitie” is zo eenduidig, dat deze niet is onderverdeeld naar doelstellingen, maar direct is vertaald in concrete acties.

Een deel hiervan is al opgenomen in het RSP-contract met de provincie. Voor de cofinanciering zal uiteraard ook een beroep worden gedaan op de gemeenten en de overige deelnemende regionale partijen. Jaarlijks zal de bestuurscommissie StER een voorstel voor de uit te voeren projecten en de daarbij behorende financiering het Algemeen Bestuur van Regio Rivierenland voorleggen.

Voortvarende aanpak

Het actieprogramma wordt uitgevoerd door een groot aantal partijen, zoals de gemeenten, de Kamer van Koophandel, StER, RBT Rivierenland en provincie. Voor de uitvoering van het actieplan zal er in deze organisaties (ambtelijke) capaciteit vrijgemaakt moeten worden. De gemeenten spelen bij de uitvoering van het actieplan een belangrijke voorwaardenscheppende rol, maar ook een regisserende, initiërende en financieringsrol. Bij de uitwerking van de actiepunten zal de inzet van de verschillende partijen worden aangegeven.

De bestuurscommissie StER wil voortvarend starten met de uitvoering van het actieprogramma en niet wachten tot het moment, dat alle gemeenten de visie en de beleidsagenda medio 2009 hebben ontvangen. De bestuurscommissie van het StER wil daarom op korte termijn starten met de uitvoering van de acties die te maken hebben met de versterking van werklocaties en werklandschappen. Dit project dient tevens als voorbeeld voor de wijze waarop wij ook de overige acties uit het actieprogramma willen aanpakken. De kosten hiervoor worden geschat op € 60.000. Deze worden betaald door de provincie, de gemeenten en de Kamer van Koophandel.

Financiering actieprogramma

Belangrijke rol bestuurscommissie StER

Voor de financiering van het actieprogramma zal zoveel mogelijk worden gezocht naar Europese en provinciale subsidiegelden.

De bestuurscommissie StER is bestuurlijk verantwoordelijk voor de uitvoering van het actieprogramma. De bestuurscommissie

Uitvoering

Wijze van uitvoering

15

beoordeelt de ingediende projectvoorstellen voordat de uitvoering kan starten. De in de visie opgenomen onderdelen die te maken hebben met recreatie en toerisme vallen onder verantwoordelijkheid van het portefeuilleberaad R&T. In het actieprogramma is dit per actiepunt aangegeven.

Evaluatie Monitoren van de uitvoering van de diverse projecten is erg belangrijk. Om de twee jaar zal daarom een evaluatie plaatsvinden, op basis waarvan het actieplan eventueel kan worden bijgesteld. Zo ontstaat een voortschrijdend actieplan.

Besluitvorming In oktober 2007 heeft het Algemeen Bestuur van Regio Rivierenland het regionaal ontwikkelingsprogramma 2008-2011 Eigen-Wijs Rivierenland vastgesteld. De visie en de beleidsagenda zijn hierin als pijler Welvarend Rivierenland opgenomen. Voor een goede en voortvarende uitvoering van het actieprogramma is het echter noodzakelijk, dat alle gemeenten en overige betrokken organisaties de aanpak steunen. Begin 2009 zal daarom de visie, de beleidsagenda en het actieprogramma worden aangeboden aan de gemeenten.

16


10. ACTIEPROGRAMMA

10.1 Beleidsthema 1. Intensivering van de onderlinge samenwerking

Regio Rivierenland wil ter versterking van de onderlinge samenwerking meer netwerken laten ontstaan, door diverse partijen samen te brengen rond bepaalde thema’s. Het stimuleren van ontmoetingen van heel diverse partijen draagt bij tot het realiseren van de beleidsvisie en de concrete actiepunten, maar helpt ook bij het ontwikkelen van een gemeenschappelijk gevoel van de eigenheid van Rivierenland. Suggesties voor discussiethema’s van dergelijke ontmoetingen kunnen zijn: Welke gebieden en locaties lenen zich voor het uitbouwen van voorzieningen (zorg en toeristische voorzieningen op een landschappelijk aantrekkelijke en zorgvuldig ontwikkelde plek)? Hoe faciliteren we innovatie in onze regio? Wat zijn de kernwaarden van Rivierenland die als basis kunnen dienen voor het promotie- marketing- en acquisitieprogramma?

Het hierna volgende actieprogramma is een zo concreet mogelijke uitwerking van de beleidsagenda. Samenwerking is hierbij het sleutelbegrip. De overheden scheppen de voorwaarden waarop het bedrijfsleven bereid is om te investeren in onze regio. Dit betekent, dat per actiepunt het meest geschikte samenwerkingsmodel zal worden gezocht. In de hierna volgende uitwerking van de beleidsthema’s is per actie het doel en verwachte resultaat aangegeven. De bestuurscommissie van het StER is aangewezen als bestuurlijk verantwoordelijke voor de uitvoering van het actieplan. Hierin zijn immers alle portefeuillehouders EZ, de voorzitter van de Kamer van Koophandel en de provincie vertegenwoordigd. Afstemming, tussentijds overleg en voortgang worden mede bewaakt door het (ambtelijk) projectteam van het StER. Hierin zijn zowel de 11 gemeenten, provincie, regio en het bedrijfsleven vertegenwoordigd.

Wijze van uitvoering - Actieprogramma

17

18


10.2 Beleidsthema 2:

Ve r s t e r k i n g w e r k l o c a t i e s e n w e r k l a n d s c h a p p e n 1 0 . 2 . 1 Vo l d o e n d e a a n b o d w e r k l o c a t i e s

Actie 1: Locatiestudie naar (boven-)regionaal bedrijventerrein

DOEL

Actie 1:

Inzicht verkrijgen in de mogelijkheden en behoeften aan droog bedrijventerrein voor de periode na 2020.

Lo c a t i e s t u d i e n a a r ( b o v e n - ) re g i o n a a l b e d r i j v e n t e r re i n

Tot 2020 voldoet het huidige en toekomstige aanbod aan gemengde bedrijventerreinen op regionaal niveau aan de vraag. Na 2020 voldoet het aanbod niet meer aan de vraag, met name door vervanging en uitplaatsing.

RESULTAAT Besluit over de benodigde oppervlakte en zoeklocatie(s) voor (boven-)regionaal droog bedrijventerrein voor de periode na 2020 en inzicht in de behoefte op subregionaal niveau.

BESTUURLIJK VERANTWOORDELIJK Bestuurscommissie StER

Actie 2: Inventarisatie behoefte aan kantoorlocaties

DOEL

Actie 2: Inventarisatie behoefte aan kantoorlocaties

Betere afstemming tussen vraag en aanbod. De behoefte aan hoogwaardige kantoorlocaties tot 2020 bedraagt maximaal 5.000 m2. Het aanbod is de komende jaren veel groter. Een betere afstemming is daarom nodig om leegstand te voorkomen. Er is veel materiaal voor handen, maar dat is erg versnipperd en niet compleet.

RESULTAAT Handreiking voor gemeenten voor een betere afstemming en over de hoeveelheid en kwaliteit van te bouwen kantoren.

10.2.1 Beleidsthema - Actie 1 - 2

19


Actie 3: Programmering zoeklocatie(s) voor natte bedrijventerreinen

Actie 3: P ro g ra m m e r i n g zoeklocatie(s) voor natte b e d r i j v e n t e r re i n e n

DOEL

Discussie over mogelijke zoeklocaties starten en de besluitvorming voorbereiden. Vanuit de markt bestaat grote behoefte aan ‘natte’ bedrijventerreinen. Vervoer over water is soms een goed alternatief nu het wegennet dichtslibt. Door de Richtlijn Ruimte voor de Rivier worden bedrijven beperkt in hun uitbreidingsmogelijkheden. Steeds meer producten worden per container over water vervoerd, bijvoorbeeld fruit vanuit ZuidAmerika. De regio ligt erg gunstig ten opzichte van de grote havens in Rotterdam (Waal) en Amsterdam (Amsterdam-Rijnkanaal). De provincie heeft een studie laten uitvoeren naar de ruimtelijke behoeften van bedrijven die actief zijn op het gebied van vervoer en open overslag van goederen over binnenwater. De uitkomsten van deze studie zijn uitgangspunten voor de discussie over de behoefte en de zoeklocatie(s) voor natte bedrijventerreinen.

RESULTAAT Besluit over de benodigde oppervlakte en zoeklocatie(s) voor nieuwe natte bedrijventerreinen.


20


Actie 4. Programmering zoeklocatie(s) voor zware milieucategorieën

Actie 4: P ro g ra m m e r i n g zoeklocatie(s) voor z w a re milieucategorieën

DOEL

Discussie over mogelijke zoeklocatie(s) starten en de besluitvorming voorbereiden. In de studie naar watergebonden en waterverbonden bedrijvigheid is ook gekeken naar de ruimtebehoefte van watergebonden bedrijven uit de zwaardere milieucategorieën. De uitkomsten hiervan zullen als vertrekpunt dienen voor de discussie over de totale behoefte inclusief de niet-watergebonden en waterverbonden bedrijvigheid.

RESULTAAT Besluit over de benodigde oppervlakte en zoeklocatie(s) voor bedrijven uit de zwaardere milieucategorieën.


Actie 5: Realisatie informele werklocaties

DOEL

Actie 5: Realisatie informele werklocaties

Bevordering van informele werklocaties in het buitengebied, in gemengde woonwerkmilieus en in binnensteden. Hoe kleiner het bedrijf, hoe meer het geneigd is zich te vestigen op een woonwerklocatie in woonwijken, centrumlocaties en het buitengebied. Ruim tachtig procent van de bedrijven in Rivierenland behoort tot het kleinbedrijf. Het is een uiterst dynamische

10.2.1 Beleidsthema 2 - Actie 3 - 4 - 5

21

sector, vooral wat betreft het aantal oprichtingen en bedrijfsbeëindigingen. Deze bedrijven zijn vooral geïnteresseerd in kleine bouwkavels en bedrijfsruimten, bij voorkeur gecombineerd met een bedrijfswoning. Om de ontwikkeling hiervan te stimuleren zal de ontwikkeling en herstructurering van bedrijventerreinen in relatie met andere locatietypen plaatsvinden.

RESULTAAT Integrale visie op informele werklocaties.


1 0 . 2 . 2 Ve r b e t e re n k w a l i t e i t w e r k l o c a t i e s

Actie 1: Uitvoering herstructureringsprogramma

DOEL

Actie 1: Uitvoering h e r s t r u c t u re r i n g s p ro g ra m m a

In de periode 2009-2012 zullen op de bedrijventerreinen herstructureringsprojecten zijn gestart. Jaarlijks wordt een herstructureringsprogramma door Regio Rivierenland vastgesteld. In de praktijk blijkt dat de herstructurering c.q. revitalisering achterblijft bij de planning. Voortaan wordt ieder jaar bij het opstellen van het herstructureringsprogramma stringenter nagegaan of de gemeente voldoende financiële middelen heeft gereserveerd en over voldoende uitvoeringscapaciteit beschikt. Zo niet, dan wordt het betreffende bedrijventerrein niet opgenomen in het jaarprogramma.

RESULTAAT Een gedragen en uitvoerbaar jaarprogramma.

22



Actie 2: Instellen regionaal herstructureringsfonds

DOEL

Actie 2:

Financiële mogelijkheden voor herstructurering vergroten.

Instellen

Oorzaak van het achterblijven van de herstructurering is het gebrek aan financiële middelen en organisatiecapaciteit bij de gemeenten. Medio 2008 zullen de resultaten van een in opdracht van de provincie uitgevoerd onderzoek naar de haalbaarheid van een regionaal of provinciaal herstructureringsfonds worden gepresenteerd. Als hieruit blijkt dat een regionaal fonds haalbaar is, dan zal een beheersorganisatie moeten worden opgericht en moet een inventarisatie plaatsvinden voor de vulling van het fonds.

re g i o n a a l h e r s t r u c t u re r i n g s f o n d s

RESULTAAT Besluit over het nut en de haalbaarheid van een herstructureringsfonds voor Rivierenland.


10.2.2 Beleidsthema 2 - Actie 1 - 2

23

Actie 3: Ontwikkeling van (beveiligde) parkeerruimte voor vrachtwagens

Actie 3: Ontwikkeling van (beveiligde) parkeerruimte voor v ra c h t w a g e n s

DOEL

Overlast verminderen van geparkeerde (internationale) vrachtwagens ’s avonds en in de weekends. Veel (internationale) vrachtwagenchauffeurs parkeren ’s avonds en in het weekend hun vrachtwagen op het bedrijventerrein of in de woonwijken en veroorzaken daardoor veel overlast. Er ontstaan vaak onveilige verkeerssituaties en er wordt regelmatig ingebroken in de wagens. Rijkswaterstaat en de transportsector bevorderen daarom de aanleg van beveiligde parkeerterreinen langs de belangrijkste internationale transportwegen. In het Rivierenland zou een dergelijke parkeerplaats wellicht langs A15 en A2 kunnen worden aangelegd.

RESULTAAT Plan van aanpak voor beveiligde parkeerplaats(en) in Rivierenland.


24


Actie 4: Uitvoering fruitpact

DOEL

Stimulering fruitsector.

Actie 4: Uitvoering fruitpact

Medio 2007 hebben 10 organisaties het fruitpact getekend, waaronder de gemeenten Geldermalsen en Buren en het StER. Begin 2009 is het werkplan overhandigd aan de gedeputeerde. De gemeente Geldermalsen treedt op als opdrachtgever en is verantwoordelijk voor de subsidieaanvraag en de financiële afwikkeling. Het StER is verantwoordelijk voor de inhoudelijke uitvoering van het Fruitpact.

RESULTAAT Uitvoering Fruitpact.



25

Actie 5: Bevordering gebruik breedband

DOEL

Actie 5: B e v o rd e r i n g g e b r u i k b re e d b a n d

Bevordering aanleg en gebruik breedband door bundelen van de vraag op collectieve bedrijventerreinen. Het bedrijfsleven onderkent steeds meer het belang van een snelle glasvezelverbinding voor hun concurrentiepositie op de wereldmarkt. Niettemin zijn er nog teveel bedrijven die dit onderschatten, onvoldoende op de hoogte zijn van de mogelijkheden of door hun locatie niet kunnen beschikken over een open glasvezelnetwerk. Het is daarom belangrijk om het gebruik van glasvezel te promoten, de aanwezige expertise te bundelen en de bedrijven te ondersteunen bij vraagbundeling.

RESULTAAT Aansluiting van 4 collectieve bedrijventerreinen op een open glasvezelnet in de periode 2008-2009.


26


Actie 6: Stimulering mobiliteitsmanagement

DOEL

Actie 6: St i m u l e r i n g mobiliteitsmanagement

Bereikbaarheid van bedrijventerreinen vergroten door een betere ontsluiting per fiets, (frequenter) openbaar vervoer en eventueel collectief vervoer. Bedrijventerreinen liggen vaak buiten de bebouwde kern, langs ontsluitingswegen. De ontsluiting voor de auto is daarom meestal goed geregeld. De bereikbaarheid per fiets en openbaar vervoer is vaak slecht. Vervoer per auto vereist veel parkeerruimte, veelal verspreid over het gehele bedrijventerrein.

RESULTAAT Regionaal programma voor verbetering van de ontsluiting van bedrijventerreinen.


10.2.2 Beleidsthema 2 - Actie

5 - 6

27

28


10.3 Beleidsthema 3:

K ra c h t i g e m a r k e t i n g , p ro m o t i e e n a c q u i s i t i e Actie 1: Opstellen van een regionaal marketing-, promotie- en acquisitieplan

Actie 1: Opstellen van een re g i o n a a l m a r k e t i n g - , p ro m o t i e - e n

DOEL

Plan van aanpak maken voor een verbetering van het imago van Rivierenland bij investeerders. Rivierenland heeft geen scherp imago bij investeerders uit andere regio’s. Vestiging van nieuwe bedrijven leidt tot groei van de werkgelegenheid. Actieve inzet op marketing en acquisitie van investeerders geeft de regio een grotere naamsbekendheid als vestigingslocatie onder bedrijven en intermediairs.

acquisitieplan RESULTAAT Een aansprekend plan op basis waarvan de promotie en acquisitie kan worden vorm gegeven.


Actie 2: Draagvlakstudie Floriade 2022

DOEL

Actie 2: D ra a g v l a k s t u d i e Floriade 2022

Nagaan of er voldoende draagvlak is voor de organisatie van de Floriade in 2022. Rivierenland is een agrarische regio met sterke tuinbouwclusters, te weten laanbomenteelt, fruitteelt, champignonteelt en glastuinbouw. De regio wil zich sterker profileren als deelnemer in Greenport Nederland. Met de Floriade kan Rivierenland zich in de markt zetten als zelfbewuste tuinbouwregio.

10.3 Beleidsthema 3 - Actie 1 - 2

29

Gezien de kosten is het verstandig om te starten met een eerste verkenning om een beeld te krijgen van de kosten, opbrengsten en risico’s. Als er voldoende draagvlak bestaat, kan een diepgaandere studie worden ingezet. Hiervoor is externe expertise noodzakelijk.

RESULTAAT Eerste verkenning naar draagvlak, kosten en opbrengsten.


Actie 3: Ontwikkeling aanbod MICE

DOEL

Actie 3: Ontwikkeling aanbod MICE

Promotie en marketing van de mogelijkheden voor congressen en vergaderingen in Rivierenland. De zakelijke markt is aantrekkelijk en een goede aanvulling op de toeristisch-recreatieve doelgroepen. Eind 2007 is een inventarisatie van de vraag en het huidige aanbod van accommodaties en bijbehorende voorzieningen gestart. Op basis van de uitkomsten zal worden bezien op welke wijze Rivierenland deze markt kan bedienen.

RESULTAAT Inzicht in de marktvraag en de mogelijkheden van Rivierenland in deze markt.

BESTUURLIJK VERANTWOORDELIJK Portefeuillehoudersoverleg R&T

30


Actie 4: Monitoring vrijetijdseconomie

DOEL

Actie 4: Monitoring vrijetijdseconomie

Inzicht krijgen in het economisch belang van de toeristischrecreatieve sector voor Rivierenland. Voor dit doel worden economische kengetallen ontwikkeld. Het monitoringsprogramma wordt gedigitaliseerd, zodat ondernemers online gegevens zoals bezettingscijfers kunnen invoeren. Daarmee vindt iedere drie jaar monitoring plaats. Medio juni 2008 wordt een subsidieverzoek ingediend bij de provincie. Het onderzoek gaat eind 2008 van start.

RESULTAAT Rapport met kengetallen vrijetijdseconomie en monitoringsprogramma.


10.3 Beleidsthema 3 - Actie 3 - 4

31

32


1 0 . 4 B e l e i d s t h e m a 4 : Ve r b e t e r i n g c o m m e rc i ë l e e n m a a t s c h a p p e l i j k e v o o r z i e n i n g e n 1 0 . 4 . 1 Ve r b e t e re n v o o r z i e n i n g e n v o o r t o e r i s m e e n re c re a t i e

Actie 1: Toeristisch Fietsroutenetwerk Rivierenland

DOEL

Actie 1: To e r i s t i s c h F i e t s ro u t e n e t w e r k R i v i e re n l a n d

Aanleg van een toeristisch fietsroutenetwerk, gebaseerd op fietsknooppunten en toeristische overstappunten. Begin 2008 is een projectvoorstel en subsidieaanvraag ingediend bij de provincie Gelderland. In de loop van 2008 is gestart met het ontwerp. Voor het toeristisch seizoen 2009 moet het netwerk klaar zijn.

RESULTAAT Toeristisch fietsroutenetwerk.


Actie 2: Toeristische objectbewegwijzering

DOEL

Actie 2: To e r i s t i s c h e objectbewegwijzering

Versterking van de toeristisch-recreatieve positie van de gemeenten. Voor de promotie van de regio op toeristisch-recreatief gebied is het wenselijk om de weggebruiker op een uniforme wijze van informatie te voorzien over de geografische ligging van toeristisch-recreatieve accommodaties en gebieden. Hiervoor is een handboek opgesteld en is als voorbeeld de gemeente Druten bewegwijzerd.


33

RESULTAAT Uniforme bewegwijzering in alle gemeenten.


Actie 3: Uitvoering thema Fruit en Toerisme van het Fruitpact

DOEL

Actie 3: Uitvoering thema F r u i t e n To e r i s m e van het Fruitpact

Stimulering van recreatie en toerisme vanuit het thema fruit, waarbij het accent ligt op fruitbeleving. Daarnaast bevorderen van samenwerking tussen de fruitsector en de toeristische branche. In het fruitpact zijn 10 thema’s benoemd ter versterking van het fruitcluster. Een van deze thema’s is de relatie tussen fruit en toerisme. Het StER is verantwoordelijk voor de uitvoering hiervan.

RESULTAAT Programma met promotieactiviteiten voor fruit en toerisme.


34


Actie 4: Bevordering combinatie zorg/wellness/toerisme

DOEL

Actie 4: B e v o rd e r i n g combinatie z o rg / w e l l n e s s / t o e r i s m e

Verkennend onderzoek naar nieuwe product-marktcombinaties. Door de toenemende vergrijzing, de commercialisering van de zorg, meer zorg op afstand en de groeiende belangstelling voor gezondheid en wellness heeft deze sector een enorm groeipotentieel. Er liggen tal van kansen die de regio gezamenlijk kan oppakken en verzilveren. Meer samenwerking en kennisuitwisseling tussen zorgaanbieders en ‘reguliere’ bedrijven kan de kwaliteit van het zorgaanbod verbeteren. Er zijn kansen voor het aanbieden van aantrekkelijke zorgconcepten, zoals privéklinieken, nieuwe behandelmethodes, preventie en woonconcepten. Het uitbouwen van het bestaande toeristisch aanbod, in combinatie met zorg en wellness biedt veel mogelijkheden. Dergelijke uitbouw is mogelijk bij kuuroorden, zorghotels/-boerderijen en sauna- en fitnesslocaties e.d. Verder ontstaan er talrijke kansen voor nieuwe technologische (domotica) en ondersteunende diensten (zoals vervoer, catering, gezelligheid, klussen, persoonlijke verzorging) door de toenemende behoefte van ‘zorg op afstand’.

RESULTAAT Overzicht van economische kansen voor de Rivierenlandse zorgeconomie.


10.4.1

Beleidsthema 4 - Actie 3 - 4

35

Actie 5: Uitvoering & Route

DOEL

Actie 5: Uitvoering & Route

Bevordering cultuurtoerisme door het plaatsen van inundatiebanken in de Hollandse Waterlinie en de aanleg van cultuurroutes voor ruiters & menners & fietsers & wandelaars. RESULTAAT Aanleg van twee paardenroutes met informatiecentrum en het plaatsen van 10 inundatiebanken.


Actie 6: Toeristisch streekproduct

Actie 6: To e r i s t i s c h s t re e k p ro d u c t

DOEL Bevordering van de afzet en professionalisering van de afzet en de marketing van streekproducten. RESULTAAT Om dit doel te bereiken is het nodig, dat er een vereniging of stichting van producenten en afnemers ontstaat, die de afzet en promotie van streekproducten op een professionele manier inhoud gaat geven.


36


Actie 7: Gelderland 2.0

DOEL

Actie 7: Gelderland 2.0

De provincie Gelderland en haar regionale RBT’s willen zoveel mogelijk mensen op een intensieve manier kennis laten maken met de vele mogelijkheden binnen haar provinciegrenzen en daarmee een structurele stijging van de inkomsten uit de vrijetijds economie boven het landelijk gemiddelde in de betrokken gebieden, waaronder het Rivierenland, realiseren. RESULTAAT Vanuit een gezamenlijke (online marketing)platform worden zodanige content en producten ontwikkeld, gedeeld, verspreid, vindbaar en toegankelijk gemaakt voor een grote groep consumenten dat de vraag naar aanvullende informatie of transactie toeneemt. Dit platform is een overkoepelende bron van informatie, inspiratie, communicatie, interactie en transactie voor alle betrokken regio’s, waaronder Rivierenland.


10.4.1

Beleidsthema 4 - Actie 5 - 6 - 7

37

Actie 8: Struinen langs de Waal

DOEL

Actie 8: St r u i n e n

Het StER streeft naar een struinroute door de uiterwaarden langs beide zijden van de Waal van de Gelderse Poort tot Loevestein. Met behulp van een professionele marketingcampagne zal de complete route in de markt worden gezet.

l a n g s d e Wa a l RESULTAAT Aanleg laatste traject Druten-Beuningen-Ewijk-Ochten-Druten en marketingcampagne. BESTUURLIJK VERANTWOORDELIJK Portefeuillehoudersoverleg R&T

Actie 9: Marketing en promotie Rivierenland

DOEL

Actie 9: Marketing e n p ro m o t i e

Verbetering woon- leef- en werkklimaat en daarmee een verbetering van het vestigingsklimaat voor mensen en bedrijven door het aanbieden van een goed toeristisch aanbod. RESULTAAT Er wordt een promotiecampagne en evenementen stimuleringsprogramma opgezet.

R i v i e re n l a n d BESTUURLIJK VERANTWOORDELIJK Portefeuillehoudersoverleg R&T

38


Actie 10: Infozuilen

DOEL

Actie 10: Infozuilen

Het RBT wil een netwerk van toeristische digitale informatiezuilen realiseren om tegemoet te komen aan de behoefte van de consument aan tijd- en plaatsonafhankelijke informatie en daarmee de ontwikkeling van het toerisme te versterken. RESULTAAT Een electronisch goed toegankelijke regio met uitstekende flexibele en vooral actuele toeristische– en recreatieve informatievoorziening.


10.4.1 Beleidsthema 4 - Actie 8 - 9 - 10

39

1 0 . 4 . 2 Ve r b e t e re n w i n k e l v o o r z i e n i n g e n

Actie 1: Opstellen regionale detailhandelsvisie

DOEL

Actie 1: O p s t e l l e n re g i o n a l e detailhandelsvisie

Het opstellen van een visie en afwegingskader om plannen in regionaal verband te kunnen toetsen en beoordelen op kwantitatieve en kwalitatieve criteria. De dynamiek in de detailhandel is groot. De bestaande winkelstructuur zal veranderen. Anno 2008 is de focus gericht op grootschalige en thematische ontwikkelingen, veelal op nieuwe (perifere) locaties. Het regionale niveau is het meest passend om ten aanzien van grootschalige detailhandel een samenhangend beleid te voeren. De verwachting is dat - op basis van de huidige beschikbare informatie - op korte termijn een regionale beleidsvisie kan worden opgesteld.

RESULTAAT Een door de bestuurscommissie StER goedgekeurde regionale detailhandelsvisie.

BESTUURLIJK VERANTWOORDELIJK Portefeuillehoudersoverleg StER

40


Actie 2: Helpdesk kleine kernen

DOEL

Actie 2: Helpdesk kleine kernen

Behouden en versterken van winkelvoorzieningen in kleine kernen. Steeds meer winkels vertrekken uit de kleine kernen. Door heroriëntatie en concentratie kan dit worden voorkomen. De Kamer van Koophandel heeft enkele jaren geleden in samenwerking met MKB Rivierenland, Rabobanken, woningcorporaties en StER de helpdesk winkelvoorzieningen kleine kernen opgericht. Deze actie is onlangs met twee jaren verlengd.

RESULTAAT Behoud winkelvoorzieningen in kleine kernen en daarmee bevordering leefbaarheid.



41

42


Stimuleringsprogramma Economie Rivierenland (StER) Postbus 137 4000 AC Tiel Bezoekadres: Burg. V. Lidth de Jeudelaan 3a, 4001 VK Tiel telefoon: (0344) 63 85 72 fax: (0344) 63 85 00 internet: www.regiorivierenland.nl/StER e-mail: [email protected]


43

Colofon tekst fotografie vormgeving drukwerk

44

: Regio Rivierenland - Henk Jonkers : Raphael Drent - Jan Bouwhuis : Gussenhoven Grafische Vormgeving - Geldermalsen : Drukkerij Kemker - Beesd


Sociaaleconomische. Visie. Rivierenland

Recommend Documents