Sociaal beleid en inkomensongelijkheid

Sociaal beleid en inkomensongelijkheid Marloes de Graaf-Zijl

Centraal Planbureau

Centrale vragen  Aan welke knoppen kan de overheid draaien om de inkomensverdeling te beïnvloeden?  Op welke manieren heeft de Nederlandse overheid de afgelopen decennia de inkomensverdeling beïnvloedt?  Blik op de toekomst.

Centraal Planbureau 2

Inkomensbegrippen en herverdeling Primair inkomen = inkomen uit arbeid of vermogen + inkomensoverdrachten ( = uitkeringen) -/- belastingen op arbeidsinkomen en vermogens en sociale zekerheidspremies Secundair inkomen = netto besteedbaar inkomen

+ overheidssubsidies in natura: onderwijs, zorg, sociale huursector, infrastructuur -/- directe belastingen (BTW, accijnzen)

Tertiair inkomen


Overheidsinvloed op het primaire inkomen Directe invloed: • Wet op de Loonvorming: - 1945-1970 geleide loonpolitiek; - 1971-1982 geregeld overheidsingrijpen; - 1983-nu vrije loonvorming. • Wettelijk minimumloon • Ambtenarensalarissen


Overheidsinvloed op het primaire inkomen Indirecte invloed: • algemeen verbindend verklaren cao´s

• richtlijnen topinkomens: Balkenendenorm, code Tabaksblat • via opleidingsniveau beroepsbevolking (m.a.w via onderwijsbeleid) • omvang groepen (niet-)werkenden via uitkeringsregimes, pensioengerechtigde leeftijd, werkgelegenheid publieke sector, stimuleren zelfstandig ondernemerschap


Van primair naar secundair inkomen • In alle OECD-landen is ongelijkheid secundaire inkomens lager dan die van primaire inkomens • Nederland zit met beide rond het gemiddelde • Herverdeling ongeveer 30 procent (=afname Gini coëfficiënt) 0.6

Gini coëfficiënt primair marktinkomen 0.5

Gini coëfficiënt secundair (=netto besteedbaar) inkomen

0.4 0.3 0.2


Chili

Vere…

Israel

Port…

Vere…

Italië

Cana…

Austr…

Japan

Nieu…

Spanje

Polen

Estla…

OEC…

IJsland

Korea

Duits…

Ned…

Fran…

Luxe…

Zwits…

Oost…

Zwe…

Finla…

België

Noor…

Slow…

Tsjec…

Dene…

0.0

Solv…

0.1

Van primair naar secundair inkomen Toe- of afname van deze herverdeling in de tijd? Procentuele verschil tussen Gini-coëfficiënten primair en secundair inkomen: Alle huishoudens (OESO)

45% 40% 35%

Alle huishoudens (Caminada et al. 2012)

30% 25%

Huishoudens in werkende leeftijdsklasse (18-65 OESO, Immervoll en Richardson 2011)

20% 15%

Huishoudens 65+ (OESO)

10% 5% 0% 1975 Centraal Planbureau 7

1985

1990

1995

2000

2005

2010

Van primair naar secundair inkomen Toe- of afname van deze herverdeling in de tijd?  Caminada et al. (2012) gebaseerd op LIS-data: voor NL tot 2000 Sociaal Economisch panel, daarna EU-SILC. Niet ideaal.  Vervolgonderzoek Jim Been, Koen Caminada, Kees Goudswaard, Marloes de Graaf-Zijl. Work in progress op Inkomenspanelonderzoek (IPO-data).  Methode Caminada et al. (2012).  Voorlopige conclusies: • groei in ongelijkheid primaire inkomens grotendeels afgevlakt door herverdeling. • inkomensherverdeling van besteedbaar inkomen al twee decennia behoorlijk stabiel, behoudens enkele (conjuncturele) schommelingen. Centraal Planbureau 8

Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen

Weduwen en wezen

Arbeidsongeschiktheid

Ziekte

Kindgebonden

Re-integratie

Werkloosheid

Woning

Overig

Centraal Planbureau

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

1988

1987

Ouderdom

OECD Total

9

1986

1985

1984

1983

1982

1981

20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0%

1980

Aandeel uitkeringen in BNP gedaald, vooral a.g.v. gedaalde arbeidsongeschiktheidsuitgaven

(bron: OECD SOCX database)

Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Bijdrage van verschillende uitkeringen in de totale verlaging van de Ginicoëfficiënt tussen primair en secundair inkomen volgens Caminada et al. (2012) 0.18 Near cash benefits (huursubs, studiebeurs)

0.16

Arbeidsongeschiktheid

0.14 0.12

Ziektewet

0.10

WW

0.08

Overige volksverzekeringen

0.06 0.04

Uitkeringen i.v.m. kinderen (kinderbijslag en kindgebonden budget)

0.02

Ouderdoms- (OAW) en nabestaandenpensioen (ANW)

0.00 1983 Centraal Planbureau 10

1987

1991

1994

1999

2004*

Bijstand, IOAW, IOAZ, IOW, Wajong, Toeslagenwet

Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Sociale voorzieningen (=bijstand, Wajong/IOAW/IOAZ): • 10-15% totale herverdeling,

• Vermogens- en partnertoets zorgen voor zeer gerichte herverdeling • Afnemend belang in totale herverdeling. • Herverdelende werking onder druk door ontkoppeling in crisistijd, i.c.m. toegangsbeperking in hoogconjunctuur. • Alle OESO landen hebben vergelijkbare means tested social assistance.


Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Volksverzekeringen (=AOW, nabestaandenpensioen, kindgebonden regelingen): • 40-50% totale herverdeling.

• Universele uitkeringen tegen sociale risico´s • Werken herverdelend door vast bedrag in pct groter is bij lage inkomens • Toenemend belang van AOW voor totale herverdeling. • In internationaal perspectief zijn deze universele uitkeringen niet vanzelfsprekend. Daar veelal middelentesten. • In NL staat universele karakter onder druk.


Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Werknemersverzekeringen (=WW, WAO/WIA, ZW): • 15-30% totale herverdeling.

• Vangen inkomensschokken op van werkenden bij ziekte/ontslag • Werken herverdelend doordat ze terecht komen bij mensen die op dat moment geen primair inkomen hebben. • In levensloopperspectief minder herverdelend, door beperkte karakter in de tijd. • Afnemend belang in totale herverdeling door verlaging niveau, verkorting duur en beperking toegang. WW vooral conjunctureel van belang. • In andere landen soms middelentesten en soms niet collectief/verplicht. Centraal Planbureau 13

Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Samenvattend: • Beperking herverdeling door sociale voorzieningen, volksverzekeringen (excl AOW) en werknemersverzekeringen, als gevolg van: - Ontkoppeling in tijden van crisis - In combinatie met structurele hervormingen gericht op hogere arbeidsparticipatie

• AOW steeds belangrijker voor herverdeling • Totale herverdeling lijkt redelijk stabiel • Levensloopperspectief zorgt voor ander beeld dan herverdeling op 1 moment in de tijd Centraal Planbureau 14

Intermezzo: AOW en aanvullend pensioen • Studies naar verdeling over de levensloop • Ter Rele (2007): AOW ook over de levensloop nivellerend (evenals totaal sociale regelingen)

• Bonenkamp (2009) en Nelissen et al. (2011): aanvullende pensioenen denivellerend • Bonenkamp en Ter Rele (2013): samengenomen zijn AOW en aanvullend pensioen over de levensloop nivelleren.

• Oorzaak: vooral de hogere bijdrage van hoogopgeleiden aan de financiering van de AOW.


Van primair naar secundair inkomen: belastingen en premies • Herverdelende werking tussen primair en secundair inkomen ligt voor 80% bij sociale uitkeringen en slechts 20% bij belastingen & premies. • Progressieve inkomstenbelasting tenietgedaan door regressieve ziektekostenpremies en BTW 10e…

20%

9e… 8e…

11%

6%

9%

7e…

7%

6e…

6%

5e… 4%

5%

3e… 2%3%

9% 7%

2e…1%2% 6%

0% Centraal Planbureau

9% 9%

10%

Inkomens- en vermogensbelasting

10%

8%

11%

Premies werknemersverzekeringen

11%

9%

Premies volksverzekeringen

13% 14%

Premies ziektekostenverzekering

16%

9%

1e… 2% 3% 4%

8%

9%

11%

6%

8%

11% 11%

4% 7%

11%

6% 6%

7%

10%

6%

4e… 3% 4%

16

4%

23%

14%

Indirecte belastingen (Trimp en De Kam, 2011)

23% 20%

30%

40%

50%

Van primair naar secundair inkomen: belastingen Betaalde inkomstenbelasting is als pct van het bruto inkomen voor alle inkomensgroepen lager geworden 0.3 0.25

1e deciel 2e deciel

0.2

3e deciel 4e deciel

0.15 0.1 0.05

5e deciel 6e deciel 7e deciel 8e deciel 9e deiel

0


10e deciel

Van primair naar secundair inkomen: premies Betaalde ziektekostenpremie is als pct van het bruto inkomen het hoogst in de laagste inkomensdecielen en toegenomen in de tijd 0.16 0.14

0.12

1e deciel 2e deciel

0.1

3e deciel 4e deciel

0.08

5e deciel 6e deciel

0.06

7e deciel 8e deciel

0.04

9e deciel 10e deciel

0.02

1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010**

0


Van primair naar secundair inkomen: premies • Sociale zekerheidspremies in tegenstelling tot inkomstenbelasting weinig nivellerend • Oorzaak: worden geheven over inkomen onder bepaalde grens • Premiegrens in loop der jaren opgetrokken (in periode 1977-1985 zelfs met 60%): heeft nivellerend gewerkt • Fiscalisering van volksverzekeringen werkt nivellerend: steeds groter deel betaald uit belastingen i.p.v. uit premies. Bijvoorbeeld AOW, kinderbijslag. • SER (2006) adviseerde om AWBZ en ANW te fiscaliseren.


Overheidsinvloed op tertiair inkomen • Algemeen: door subsidies in natura verkleint de inkomensongelijkheid • In NL verlagen ze de inkomensongelijkheid met zo´n 20% 0.400 0.350 0.300 0.250 0.200 0.150 0.100 0.050 0.000

Gini coëfficiënt secundair (=netto besteedbaar) inkomen


Verenigde Staten

Portugal

Griekenland

Estland

Verneigd Koninkrijk

Italië

Canada

Polen

Ierland

Australië

Spanje

Duitsland

OECD-27

IJsland

Luxemburg

Nederland

Oostenrijk

Finland

Frankrijk

België

Hongarije

Tsjechië

Slowakije

Denemarken

Noorwegen

Zweden

Slovenië

Gini coëfficiënt tertiar inkomen (=incl voorzieningen)

Overheidsinvloed op tertiair inkomen • Publieke uitgaven in natura als pct BNP redelijk constant • Uitgaven aan zorg nemen toe, onderwijs neemt af Onderwijs

14%

Huisvesting

12%

Gezin 10% Gezondheid 8% Arbeidsongeschiktheid

6% Ouderdom 4% OESO gemiddelde excl onderwijs

2%


2006

2004

2002

2000

1998

1996

1994

1992

1990

1988

1986

1984

1982

1980

0%

Herverdeling van secundair naar tertiair inkomen Belastingen op motorvoertuigen

1%

Belastingen op de woning

0%

Milieubelastingen

1%

Verbuiksbelastingen

4%

Bestaanskosten

-1%

Thuiszorg, maatsch werk, etc -2% Zorgverzekering

-1%

Cultuur en recreatie

-1%

Openbaar vervoer

-1%

Onderwijs

1%

Volkshuisvesting

-1% -2%

-1%

0%

Bron: Pommer en Jonker (2003). Cijfers hebben betrekking op 1999.


1%

2%

3%

4%

5%

Herverdeling van secundair naar tertiair inkomen • Publieke voorziening van gezondheidszorg is voor onderste inkomens van groot belang. Heeft internationaal groot nivellerend effect. • Uitgaven aan onderwijs weinig/niet nivellerend. Wel belangrijk voor beperking intergenerationele overdracht inkomensongelijkheid


Besluit • Vergrijzingsdruk vraagt om forse bezuinigingen op collectieve uitgaven en/of verbreding financiering • Huidige crisis versnelt deze noodzaak • Enkele ingrepen huidig kabinet: - BTW verhogen (denivellerend) - Bevriezen belastingschijven (nivellerend) - Arbeidskorting hogere inkomens omloog (nivellerend) - Extra arbeidsparticipatie door uitkeringen te versoberen, duren te verkorten en toegang te beperken (afh. van gedragseffecten) - AOW-leeftijd verhogen (denivellerend, Bonenkamp en Ter Rele, 2013) - Vermogenstoets voor zorgtoeslag en kindgebonden budget (nivellerend) - Belastingsvrij geld schenken ouders aan kinderen voor aankoop woning (verhoogt intergenerationele overdracht inkomensongelijkheid) Centraal Planbureau 24

Besluit Kanttekening: • Als laatste kabinetsplannen doorgaan (incl AOW-leeftijd laten meestijgen met levensverwachting, bezuinigingen AWBZ en aantal ambtenaren, beperking hypotheekrenteaftrek) dan zijn overheidsfinanciën op langere termijn volgens CPB-berekeningen houdbaar.


Sociaal beleid en inkomensongelijkheid

Recommend Documents