FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID
SOA gezocht? Een analyse van het barebackingfenomeen in de Vlaamse homoscene
Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (00606223) Dom
Anouk
Academiejaar 2010-2011
Promotor :
Commissarissen:
Prof. Dr. Vermeulen Gert
Prof. Dr. Pauwels Lieven Lic. Ketels Bjorn
1.1
Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen
Ondergetekende, Dom Anouk 00606223
geeft hierbij aan derden,
zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] (schrappen wat niet past)
om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.
Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum: 16 mei 2011
Handtekening:
Handtekening: ……………………………
Trefwoorden Seksueel risicovol handelen Barebacking Epidemiologie Seksueel overdraagbare aandoening Homocultuur Hiv/Aids
I
“L’important, c’est que le sexe n’ait pas été seulement affaire de sensation et de plaisir, de loi ou d’interdiction, mais aussi de vrai et de faux.” M. FOUCAULT, Histoire de la sexualité, 1976, 76.
“It does not take much strength to do things, but it requires great strength to decide on what to do.” E. HUBBARD
II
Voorwoord Deze masterproef dient gesitueerd te worden als sluitstuk in het kader van het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen aan de Universiteit Gent. Graag wens ik dan ook een woord van dank te richten aan de mensen die mij bijgestaan hebben in het tot stand brengen van dit eindwerk.
In de eerste plaats gaat mijn oprechte dank uit naar mijn promotor Professor Doctor Gert VERMEULEN voor zijn vele goede richtlijnen en ondersteuning bij de effectuering van deze eindproef. Daarnaast dank ik ook Professor Doctor Lieven PAUWELS voor de nuttige inlichtingen die hij me verschafte bij de opbouw van mijn onderzoek. Ik richt tevens een gemeend dankwoord aan Tom PLATTEAU en Wim VANDEN BERGHE, medewerkers van het Instituut voor Tropische Geneeskunde te Antwerpen. Hun ervaring en expertise betekenden voor mij een enorme verrijking.
Daarnaast wil ik graag alle organisaties bedanken die medewerking hebben verleend aan de werving van respondenten.
Mijn oprechte dank gaat tevens uit naar Sandra SEGERS voor het nalezen en corrigeren van deze scriptie.
Tot slot richt ik mijn meest gevoelvolle woord van dank tot mijn mama en zus die ondanks ‘onze’ bewogen jaren onophoudelijk in mij zijn blijven geloven.
III
Inhoudsopgave Trefwoorden ...................................................................................................................................... I Voorwoord ....................................................................................................................................... III Inhoudsopgave................................................................................................................................. IV Lijst van gebruikte afkortingen........................................................................................................ VII Tabellen en figuren ........................................................................................................................ VIII Deel 1: Algemene inleiding.................................................................................................................1 Hoofdstuk 1:
Algemeen.............................................................................................................1
Hoofdstuk 2:
Inleidende beschouwingen...................................................................................2
1.
Motivatie, achtergrond en afbakening van het onderzoek ..................................................2
2.
Seksueel risicovol gedrag in de media ................................................................................5
3.
Criminologische relevantie .................................................................................................6
4.
Methodologisch kader .......................................................................................................7
5.
Structuur van het onderzoek ..............................................................................................8
Hoofdstuk 3:
Terminologische toelichtingen .............................................................................9
1.
Algemeen...........................................................................................................................9
2.
Seksueel risicovol gedrag....................................................................................................9
3.
Barebacking .......................................................................................................................9
4.
Seksueel Overdraagbare Aandoening (soa) ...................................................................... 10
5.
Hiv en aids ....................................................................................................................... 12 5.1
Algemeen............................................................................................................... 12
5.2
Hiv en de T4-cel ..................................................................................................... 13
5.3
Verloop .................................................................................................................. 13
5.4
Homoseksuele transmissie ..................................................................................... 14
5.5
Opsporing en behandeling ..................................................................................... 15
Deel 2: Theoretische beschouwingen ...............................................................................................17 Hoofdstuk 1:
Algemeen........................................................................................................... 17
Hoofdstuk 2:
Barebacking vs. subcultuur ................................................................................. 18
Hoofdstuk 3:
Seksueel risicovol gedrag: een keuzeproces? ...................................................... 20
Hoofdstuk 4:
Sensation seeking en andere determinanten van onveilige seks ......................... 22
Hoofdstuk 5:
Besluit ................................................................................................................ 26
IV
Deel 3: Epidemiologie naar seksueel risicovol handelen ..................................................................27 Hoofdstuk 1:
Algemeen........................................................................................................... 27
Hoofdstuk 2:
Inleiding ............................................................................................................. 28
Hoofdstuk 3:
Hiv en aids in België............................................................................................ 28
1.
Algemene trends .............................................................................................................. 28
2.
Trends naar nationaliteit .................................................................................................. 29
3.
Trends bij Belgen.............................................................................................................. 29
Hoofdstuk 4:
Hiv en aids in Vlaanderen ................................................................................... 30
1.
Algemene trends .............................................................................................................. 30
2.
Trends bij Belgen.............................................................................................................. 31
Hoofdstuk 5:
Seksueel overdraagbare aandoeningen in België en Vlaanderen......................... 33
Hoofdstuk 6:
Seksueel risicovol handelen in België en Vlaanderen .......................................... 34
Hoofdstuk 7:
Besluit ................................................................................................................ 36
Deel 4: De strijd tegen risicovolle seks .............................................................................................37 Hoofdstuk 1:
Algemeen........................................................................................................... 37
Hoofdstuk 2:
Preventie en hulpverlening................................................................................. 38
1.
De klassieke aanpak ......................................................................................................... 38
2.
Preventie als potestatieve voorwaarde ............................................................................ 40
Hoofdstuk 3:
Risicoreducerende technieken bij MSM.............................................................. 41
1.
Algemeen......................................................................................................................... 41
2.
Disclosure ........................................................................................................................ 42
3.
Risicoreductiestrategieën ................................................................................................. 43
Hoofdstuk 4:
Besluit ................................................................................................................ 46
Deel 5: Exploratief onderzoek ..........................................................................................................47 Hoofdstuk 1:
Algemeen........................................................................................................... 47
Hoofdstuk 2:
Methodologisch kader en onderzoeksstrategie .................................................. 48
Hoofdstuk 3:
Kwantitatief onderzoek ...................................................................................... 49
1.
Opzet en uitvoering van het onderzoek ............................................................................ 49 1.1
Onderzoeksvragen ................................................................................................. 49
1.2
Onderzoeksmethode.............................................................................................. 49
1.3
Werving en samenstelling van de analyse-eenheden.............................................. 52
1.4
Verwerking van de gegevens .................................................................................. 53
1.5
Presentatie van de onderzoeksresultaten............................................................... 54
Hoofdstuk 4: 1.
Onderzoeksresultaten ........................................................................................ 55
Algemeen......................................................................................................................... 55 V
2.
Beschrijving van de onderzoeksgroep ............................................................................... 55
3.
Seksuele ervaring, anale seks en soa’s .............................................................................. 58 3.1 Seksuele voorkeur ...................................................................................................... 58 3.2 Aantal penetratiepartners .......................................................................................... 59 3.2 Seksuele rol bij penetratieseks ................................................................................... 60 3.3 Seksueel overdraagbare aandoeningen ...................................................................... 61
4.
Seksueel gedrag en condoomgebruik ............................................................................... 62 4.1 Vaste mannelijke partner ........................................................................................... 62 4.2 Losse mannelijke partner............................................................................................ 63
5.
6.
Kennis van serostatus....................................................................................................... 64 5.1
Kennis van de eigen serostatus .............................................................................. 64
5.2
Kennis van de serostatus van de seksuele partner .................................................. 65
Attitudes en percepties .................................................................................................... 67 6.1 Attitudes t.a.v. veilig vrijen ......................................................................................... 67 6.2 Aidsoptimisme ........................................................................................................... 69 6.3 Attitudes t.a.v. hiv-positieve mannen ......................................................................... 70
7.
Het (on)veilig vrijgedrag van Vlaamse MSM...................................................................... 72
Hoofdstuk 5:
Besluit ................................................................................................................ 75
Algemeen besluit .............................................................................................................................76 Bibliografie .......................................................................................................................................78 Bijlagen ............................................................................................................................................ IX
VI
Lijst van gebruikte afkortingen aids
Acquired Immune Deficiency Syndrome
hiv
Human Immunodeficiency Virus
ITG
Instituut voor Tropische Geneeskunde
MSM
Mannen die seks hebben met mannen
soa
Seksueel overdraagbare aandoening
WIV
Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid
VII
Tabellen en figuren Tabel 1: Betrouwbaarheidsanalyse van de gebruikte schalen ............................................................ 54 Tabel 2: Leeftijdsdistributie ............................................................................................................... 56 Tabel 3: Woonplaats naar provincie .................................................................................................. 56 Tabel 4: Opleidingsniveau ................................................................................................................. 57 Tabel 5: Tewerkstellingsstatus .......................................................................................................... 57 Tabel 6: Geloofsovertuiging .............................................................................................................. 58 Tabel 7: Seksuele aantrekking ........................................................................................................... 59 Tabel 8: Aantal penetratiepartners gedurende de laatste 5 jaar ........................................................ 60 Tabel 9: Seksuele rol bij penetratieseks ............................................................................................. 61 Tabel 10: Condoomgebruik bij een mannelijke vaste partner ............................................................ 62 Tabel 11: Condoomgebruik bij een mannelijke losse partner ............................................................. 63
Figuur 1: Evolutie van de Belgische hiv-geïnfecteerden naar vermoedelijke overdrachtswijze (19972009) ................................................................................................................................................ 30 Figuur 2: Evolutie van de Belgische hiv-geïnfecteerden volgens overdrachtswijze en geslacht in de periode 1997-2009, Vlaanderen ........................................................................................................ 32 Figuur 3: Condoomgebruik vaste partner/losse partner .................................................................... 63 Figuur 4: Kennis van de eigen serostatus ........................................................................................... 64 Figuur 5: Gemiddelde scores op de stellingen en subschalen omtrent veilig vrijen (range: 1=helemaal oneens, 5=helemaal eens) ................................................................................................................ 67 Figuur 6: Gemiddelde scores op de stellingen en subschalen omtrent aidsoptimisme (range: 1=helemaal oneens, 5=helemaal eens) ............................................................................................. 69 Figuur 7: Gemiddelde scores op de stellingen over attitudes t.a.v. hiv-positieve mannen (range: 1=helemaal oneens, 5=helemaal eens) ............................................................................................. 70 Figuur 8: (On)veilig vrijgedrag Vlaamse homomannen in de afgelopen 12 maanden ......................... 72
VIII
Deel 1: Algemene inleiding Hoofdstuk 1:
Algemeen
Het eerste hoofdstuk van deze verhandeling bevat een enumeratie van verscheidene topics.
In het tweede hoofdstuk wordt ingegaan op de motivatie, achtergrond en afbakening van het onderzoek, evenals diens criminologische relevantie. Alsook de aandacht die aan seksueel risicovol handelen wordt besteed in de media wordt in deze afdeling aangestipt. Tot slot wordt het methodologisch kader en de structuur van het onderzoek uit de doeken gedaan.
In hoofdstuk drie worden verschillende initia gepreciseerd die onontbeerlijk zijn om het raamwerk van deze verhandeling te kunnen plaatsen.
1
Hoofdstuk 2:
Inleidende beschouwingen
1. Motivatie, achtergrond en afbakening van het onderzoek
Motivatie
Reeds in mijn jonge jaren was ik van overtuiging om later ‘seksuologe’ te worden. Vanuit deze consideratie koos ik er bij de aanvang van mijn universitaire studies voor om Criminologische Wetenschappen te volgen, bij wijze van vooropleiding. Niettemin een richting die me gaandeweg wist te bekoren en mijn onvervalst toekomstbeeld deed vervagen. Evenwel moest ik bij de keuze van een onderwerp voor de masterproef bekennen dat mijn fascinatie voor de rol van seksualiteit en seksualiteitsbeleving nooit is verdwenen.
Onderwerp, achtergrond en afbakening
De Belgische andro- en uroloog Bo COOLSAET stelt terecht dat we overspoeld worden met seks. Tegelijk krijgen mensen te weinig of verkeerde informatie.1 Seks is een booming business. Het fungeert niet enkel als prominente aandachtstrekker voor de media, maar zorgt tevens voor een aanzienlijk inkomen voor de farmaceutische industrie die hoofdzakelijk inspeelt op de geen-zinproblemen.2 Als we de dynamiek van seksualiteit observeren, zoals weerspiegeld in het succes van de commerciële exploitatie ervan, is het niet verwonderlijk dat we ons zorgen maken over kwesties aangaande seksuele ethiek.3 Abraham MASLOW beschreef reeds in 1943 dat seks een van de meest prioritaire noden is van de mens.4 Vanwege het feit dat seksualiteit integraal deel uitmaakt van ons menselijk bestaan, worden we haast verplicht hierover te reflecteren.
Seksualiteit is een veelzijdig gegeven. Almaar meer tracht men het menselijk seksueel gedrag of (dis)functioneren te begrijpen en te behandelen. Echter mist seksualiteit een grondslag vanuit degelijk wetenschappelijk onderzoek en wordt doorgaans benaderd vanuit impliciete of expliciete waarden en normen.5
Enerzijds bevindt seksualiteit zich op een raakvlak tussen verscheidene
disciplines, anderzijds situeert de seksuologie zich ook op een spanningsveld tussen klinische praktijk
1
RAMAEKERS, L., ‘“Seks heeft taboes nodig”’ in Het Belang van Limburg, 18 juni 2008. VAN LANKVELD, J., ‘Seksologie: Big Business’ in Tijdschrift voor Seksuologie, 2005, nr. 29, 124. 3 CHILDS, J.M., ‘Human sexuality: A manifold discussion’ in Dialog: A Journal of Theology, 2009, nr. 1, 2. 4 BORMS, R., ‘Seks als gedrag’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 3, 20. 5 LEUSINK, P., ‘Gastredactioneel – Seksuologie is hot’ in Tijdschrift voor Seksuologie, 2008, nr. 32, 3. 2
2
en theoretische wetenschap.6 Gynaecologe drs. Philomeen WEIJENBORG onderschrijft het belang van interdisciplinaire samenwerking als enige oplossing om de zeer uiteenlopende dimensies van seksualiteit te kunnen behandelen.7
Desondanks we geëvolueerd zijn naar een maatschappij waar de conservatieve birds and bees theorie nagenoeg van het toneel verdwenen is en seksualiteit bespreekbaar is geworden, heerst er nog vaak een taboe omtrent dit susceptibel onderwerp. Bo COOLSAET stelt mogelijkerwijs terecht dat seks taboes nodig heeft want zonder deze verdwijnt het mysterie en ook de (goede) seks.8 Delicaat wordt het echter wanneer de keerzij van het minnespel in acht wordt genomen. Men lijkt het moeilijk te hebben met het feit dat seks verantwoordelijk is voor de verspreiding van slopende en soms dodelijke ziekten zoals hepatitis, syfilis, gonorroe, hiv en aids.9
In België en Nederland worden soa’s en hiv hoofdzakelijk overgedragen via vaginale of anale geslachtsgemeenschap. Deskundigen zijn het erover eens dat onbeschermde anale seks de meest risicovolle vorm is voor het overdragen van hiv.10 Hoofdzakelijk mannen die seks hebben met mannen (MSM) blijken de grootste risicogroep te behelzen wanneer men het heeft over het oplopen van soa’s of hiv.11 De gay cultuur staat bekend om haar rijke verscheidenheid aan seksuele neigingen en praktijken.12 Onveilige en risicovolle seks is er dan ook vaak eerder de regel dan de uitzondering.13 Omwille van een betere medische behandeling van hiv wordt een hiv-diagnose niet langer gelijkgesteld met de dood.14 Deze progressie heeft een fundamentele invloed op zowel het leven als
6
DEWITTE, M., ‘Seksuologie wat is dat nu eigenlijk? Verslag NVFS-congres 6 november 2008 Maastricht’ in Tijdschrift voor Seksuologie, 2009, nr. 33, 33. 7 Ibid, 34. 8 RAMAEKERS, L., ‘“Seks heeft taboes nodig”’ in Het Belang van Limburg, 18 juni 2008. 9 SHERNOFF, M., Without Condoms. Unprotected sex, gay men & barebacking, New York, Routledge, 2006, 3. 10 Ibid, 12; SHERNOFF, M., ‘Barebacking and challenges to therapeutic neutrality’ in Gay & Lesbian Social Services, 2006, nr. 4, 61. 11 GIJS, L., GIANOTTEN, W., VANWESENBEECK, I. EN WEIJENBORG, P., Seksuologie, Houten, Bohn Safleu Van Loghum, 2004, 253. 12 SHERNOFF, M., Without Condoms. Unprotected sex, gay men & barebacking, New York, Routledge, 2006, 25. 13 COXON, A.P.M., Between the sheets. Sexual diaries and gay men’s sex in the era of AIDS, Londen, Wellington House Publishing, 1996, 148. 14 VAN ARAIGNIEN, J., ‘“Een positief leven is niet om negatief te bekijken”’ in Sensoa Positief, 2006, nr. 5, 7. Zie ook VERMEIREN, P.P., ‘Lang(er) leven met hiv. Terugblikken op 25 jaar Hiv/Aids’ in Sensoa Positief, 2007, nr. 4, 1628; DE CLERCQ, K., ‘Vereenvoudigen van de antiretrovirale therapie’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 2, 4-7; BLEYS, R., ‘Barebacking. De nieuwe ‘verboden vrucht’’ in Jaarboek Seksualiteit, Relaties en Geboorteregeling 2003, 2002, 144; GROV, C., DEBUSK, J.A., BIMBI, D.S., GOLUB, S.A., NANIN, J.E. EN PARSONS, J.T., ‘Barebacking, the internet, and harm reduction: An intercept survey with gay and bisexual men in Los Angeles and New York City’ in AIDS Behavior, 2007, nr. 4, 527; DILLEY, J.W., WOODS, W.J. EN MCFARLAND, W., ‘Are advances in treatment changing views about high-risk sex?’ in New England Journal of Medicine, 1997, nr. 337, 501-502; ELFORD, J., BOLDING , G. EN SHERR , L., ‘Seeking sex on the Internet and sexual risk behaviour among gay men using London gyms’ in AIDS, 2001, nr. 15, 1409; KIPPAX, S. EN RACE, K., ‘Sustaining safe practice: Twenty years on’ in Social Science and 3
het seksueel gedrag van velen, met inbegrip van mannen die seks hebben met mannen. Veranderingen in percepties over de ernst van hiv en aids worden gecorreleerd aan verslapte normen rond het gebruik van condooms die op hun beurt de opkomst van barebacking, onbeschermde anale seks bij MSM, hebben aangewakkerd.15
Schrikbarende berichten steken de laatste tijd weer de kop op in de media. Krantenkoppen als ‘Recordaantal nieuwe hiv-infecties geregistreerd in België’16, ‘Meer nieuwe hiv-infecties onder homo’s dan in jaren tachtig’17 en ‘Eén seropositieve homo op zes weet niet dat hij hiv heeft’18 spreken helaas tot de verbeelding. Volgens onderzoekers is het vaak nog onduidelijk of het fenomeen barebacking in de praktijk een daadwerkelijke stijging kent of dat net toegenomen discussies aangaande het onderwerp de controverse opdrijven.19 In deze verhandeling zal ik dan ook het barebackingfenomeen trachten te plaatsen in Belgische context. In onze contreien zouden één op twintig homo’s besmet zijn met het hiv-virus en hoewel het aantal hiv-diagnoses bij homomannen almaar blijft stijgen, blijkt evenwel dat deze groep de grootste preventie-inspanningen levert.20 Ook het gegeven dat veel homomannen niet op de hoogte zijn van hun eigen hiv-status is minstens verontrustend te noemen.21 Seksuoloog Paul VENNIX benadrukt het gegeven dat de homogemeenschap vaak extreem gedrag als barebacking verweten wordt, maar dat men het feit verwaarloost dat homo’s ook de Medicine, 2003, nr. 57, 1-12; KRAVCIK, S., VICTOR, G., HOUSTON, S., SUTHERLAND, D., HGARBER, G.E., HAWLEY-FOSS, N., ET AL., ‘Effect of antiretroviral therapy and viral load on the perceived risk of HIV transmission and the need for safer sexual practices’ in Journal of Acquired Immune Deficiency Syndromes and Human Retrovirology, 1998, nr. 19, 124-129; MILLER, M., MEYER, L., BOUFASSA, F., PERSOZ, A., SARR, A., ROBAIN, M., ET AL., ‘Sexual behavior changes and protease inhibitor therapy’ in AIDS, 2000, nr. 14, 33; VAN DE VEN, P., KIPPAX, S., KNOX, S., PRESTAGE, G. EN CRAWFORD, J., ‘HIV treatment optimism and sexual behaviour among gay men in Sydney and Melbourne’ in AIDS, 1999, nr. 13, 2289-2294; VANABLE, P.A., OSTROW, D.G., MCKIRNAN, D.J., TAYWADITEP, K.J. EN HOPE, B.A., ‘Impact of combination therapies on HIV risk perceptions and sexual risk taking among HIV-positive and HIV-negative gay and bisexual men’ in Health Psychology, 2000, nr. 19, 134; ZABLOTSKA, I.B., IMRIE, J., PRESTAGE, G., CRAWFORD, J., RAWSTORNE, P., GRULICH, A., JIN, F. EN KIPPAX, S., ‘Gay men’s current practice of HIV seroconcordant unprotected anal intercourse: serosorting or seroguessing?’ in AIDS Care, 2009, nr. 21, 502. 15 GROV, C. EN PARSONS, J.T., ‘Bug chasing and gift giving: The potential for HIV transmission among barebackers on the internet’ in AIDS Education and Prevention, 2006, nr. 6, 491; ROWNIAK, S., ‘Safe sex fatigue, treatment optimism, and serosorting: new challenges to HIV prevention among Men who have sex with men’ in Journal of the Association of Nurses in AIDS Care, 2009, nr. 20, 32. 16 X., ‘Recordaantal nieuwe hiv-infecties geregistreerd in België’ in De Standaard, 23 november 2010. 17 X., ‘Meer nieuwe hiv-infecties onder homo’s dan in jaren tachtig’ in De Morgen, 22 november 2010. 18 X., ‘Een seropositieve homo op zes weet niet dat hij hiv heeft’ in Het Nieuwsblad, 7 juli 2010. 19 DAWSON, A., ROSS, M., HENRY, D. EN FREEMAN, A., ‘Evidence of risk in “barebacking” men who have sex with men: Cases from the Internet’ in Journal of Gay and Lesbian Psychotherapy, 2005, nr. 3-4, 74. Zie ook GAUTHIER, D.K. EN FORSYTH , C.J., ‘Bareback sex, bug chasers, and the gift of death’ in Deviant Behavior, 1999, nr. 1, 85-100. 20 CRUYSSAERT, B., ‘Aantal hiv-diagnoses bij homomannen blijft stijgen’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 1, 4-5. Zie ook CAERS, B., ‘‘Live Positive’’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 2, 22; DE BOEL, I., ‘Veel homomannen kennen eigen hivstatus niet’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 4, 6; VLAAMS SERVICE –EN EXPERTISECENTRUM VOOR SEKSUELE GEZONDHEID EN HIV , jaarrapport 2009, Antwerpen, Chris Lambrechts, 2009, 6-9; X., ‘Nieuwe veiligvrijencampagne naar homomannen’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 3, 20; CAERS, B., ‘Aantal nieuwe hiv-diagnoses in België blijft hoog. Aantal laattijdige diagnoses daalt.’ in Sensoa Positief, 2011, nr. 1, 4. 21 DE BOEL, I., ‘Veel homomannen kennen eigen hiv-status niet’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 4, 6. 4
uitvinders zijn van veilig vrijen en de eerste protagonisten waren van condooms. 22 Hoe staat het nu daadwerkelijk met het (on)veilig vrijgedrag van onze Vlaamse homo community? Kunnen we barebacking aanwijzen als de grote reden waarom het aantal hiv-infecties aan het toenemen is? Niet enkel zal ik inzicht trachten te verwerven in de hoegrootheid van het verschijnsel in de Vlaamse homoscene, maar tevens zal gepeild worden naar de attitudes en beweegredenen van deze doelgroep. Is de Vlaamse gay community zich bewust van de gevaren die onveilig seksueel gedrag met zich meebrengt? Wordt veilig vrijen als een last ervaren? Of is er sprake van hiv-optimisme? Fijngevoelige vragen die met de meeste omzichtigheid benaderd dienen te worden en tevens onderzoekobject uitmaken van deze scriptie.
2. Seksueel risicovol gedrag in de media Het gegeven dat seksueel risicovol gedrag een problematiek omvat die leeft in de samenleving wordt duidelijk uit verschillende imminente berichten uit de media. Te denken valt aan de Groninger hivzaak of the Gromo Story waarbij twee Nederlandse mannen veroordeeld werden omdat zij een viertal mannen opzettelijk en met voorbedachten rade met het hiv-virus besmet hadden door hen te injecteren met besmet bloed.23 De verdachten organiseerden regelmatig seksfeesten voor homoseksuele mannen alwaar deze gedrogeerd werden en vervolgens bewust besmet werden met het hiv-virus.
Het gerechtshof te ’s-Gravenhage veroordeelde in 2003 een man wegens poging tot doodslag nadat hij verschillende malen onbeschermde seks had met twee vrouwen zonder hen in te lichten over zijn hiv-status.24 Soortelijk geval in Assen waar de rechtbank een man schuldig verklaarde om reden dat hij verscheidene malen onveilige seksuele gemeenschap had gehad, hoewel hij wist dat hij besmet was met het hiv-virus.25 Ook in Frankrijk duikt deze tendens op. Het hof van beroep van Rennes veroordeelde eind augustus 2010 een man tot drie jaar gevangenisstraf, waarvan zes maanden effectief, nadat hij zijn zeventienjarige vriendin besmette met het hiv-virus. De man was reeds drie jaar op de hoogte van zijn serostatus, maar besloot hiervan geen melding te maken.26 Soortgelijk verhaal in Duitsland waar de seropositieve zangeres van de Duitse meidengroep ‘No Angels’ onveilige seks had met haar partner zonder hem hierover in te lichten en hem vervolgens opzadelde met het
22
X., Verbod op barebacking is niet de oplossing, URL: www.weljongniethetero.be, 1 december 2010. Gerechtshof Leeuwarden 22 januari 2010, LJ-nr. BL0299, URL: www.rechtspraak.nl, 14 december 2010; SCHENK, W. EN SITALSING , K., ‘Reconstructie hiv-zaak: Een ‘ghivt’ uit Groningen’ in de Volkskrant, 13 oktober 2008. 24 Hoge Raad der Nederlanden 24 juni 2003, LJ-nr. AF8058, URL: www.rechtspraak.nl, 14 december 2010. 25 Rechtbank Assen 10 april 2002, LJ-nr. AE1337, URL: www.rechtspraak.nl, 14 december 2010. 26 X., ‘Zes maanden effectief voor man die vriendin met hiv besmette’ in Het Nieuwsblad, 26 augustus 2010. 23
5
virus. De jeugdrechtbank van Darmstadt vond de popster schuldig aan het toebrengen van zwaar lichamelijk letsel en veroordeelde haar tot twee jaar gevangenisstraf met uitstel.27
Midden 2010 werd een Italiaanse man ingerekend nadat hij een vrouw verkrachtte en daarbij verklaarde dat hij haar wel degelijk wou besmetten en daarna alle vrouwen seropositief zou maken.28 Ook in Engeland is er bij verschillende organisaties veel beroering en bezorgdheid omwille van de verscheidene rechtszaken rond hiv.29 Dergelijke trend is niet terug te vinden in de Belgische rechtspraak.30 Wel diende een Oostendenaar in 2007 een klacht in tegen zijn ex-vriend voor blootstelling aan risico op hiv-infectie.31 Deze zaak genoot overigens duchtige media-aandacht.32 Toen de klager na een reeks onbeschermde contacten te horen kreeg dat zijn vriend seropositief was leefde hij zes maanden in angst terwijl hij wachtte op verscheidene testresultaten. De man bleek niet hiv-positief te zijn, maar besloot toch klacht neer te leggen. De hiv-positieve man werd door de raadkamer in Brugge buiten vervolging gesteld.33
Deze casussen onderbouwen de gegevenheid van het gevaar dat schuilgaat achter seksueel risicovol handelen en omkaderen tevens de relevantie van deze verhandeling vanuit een brede invalshoek.
3. Criminologische relevantie Om de criminologische relevantie te achterhalen aangaande de materie die deze verhandeling portretteert dienen authentieke, penitentiaire opvattingen naar de achtergrond te verdwijnen. Een bredere criminologische beschouwing omtrent deze kwestie oogt opportuun. Het incorporeren van sociologische overwegingen brengt ons tot de introductie van een praktisch onderscheid tussen legale en illegale deviantie. Daar waar illegale deviantie verwijst naar gedragingen in strijd met de wet en onderworpen aan formele straffen, slaat legale deviantie terug op gedragingen die breken
27
X., ‘Voorwaardelijke celstraf voor popster die partner besmette met hiv’ in Het Nieuwsblad, 26 augustus 2010. 28 X., ‘Belgische vrouw verkracht door seropositieve Italiaan’, in Het Nieuwsblad, 22 augustus 2010. 29 DE SCHUTTER, L., ‘Aids impact’ in Sensoa Positief, 2007, nr. 4, 14. 30 GRAULUS, S. EN BLOCK, K., ‘Hiv en de wet’ in Sensoa Positief, 2009, nr. 2, 18-19. 31 DE LEEUW, J., CLAES, M. EN PAUL P., ‘Aanklacht tegen hiv-positief persoon’ in Sensoa Positief, 2007, nr. 4, 4. 32 MAECKELBERGH , B., ‘Man stapt naar rechter omdat vriend seropositiviteit verzweeg’ in Het Nieuwsblad, 23 mei 2007; MAECKELBERGH, B., ‘Eerste klacht wegens moordpoging met aids’ in Het Nieuwsblad, 23 mei 2007; X., ‘Sensoa betwijfelt nut van klacht’ in Het Nieuwsblad, 23 mei 2007; X., ‘Man sleept seropositieve ex voor rechter’ in De Standaard, 11 december 2009; X., ‘Oostendenaar naar rechter voor moordpoging met HIVbesmetting’ in Gazet Van Antwerpen, 23 mei 2007. 33 DE BOEL, I., ‘Man die serostatus verzweeg niet vervolgd’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 2, 4; X., Homo die hivbesmetting verzweeg niet vervolgd, URL: www.gayworld.be , 15 december 2010. 6
met sociale normen en waarden, maar tevens binnen de wetgeving ressorteren.34 Een kanttekening kan worden gemaakt naar de Franse socioloog en criminoloog Gabriel TARDE die onderstelt dat “a crime is not made by the act itself but by society’s reaction to the act”.35
GAUTHIER en FORSYTH indiceren dat barebacking enkel in bepaalde omstandigheden wordt beschouwd als een vorm van seksuele deviantie.36 De wijze waarop het fenomeen bekeken wordt varieert naar omstandigheid en de bevolking in kwestie. Zo zullen getrouwde heteroseksuele koppels minder sociale afkeuring ondervinden dan ongetrouwde heteroseksuelen zonder relatie.37 Volgens deze onderzoekers is de afkeuring van barebacking het meest extreem wanneer het zich voordoet tussen homoseksuele mannen. Aangegeven wordt dat algemene vooroordelen in onze maatschappij bestaan die homo’s en barebacking indelen in een aparte categorie zonder belang te hechten aan de relatiestatus of specifieke omstandigheden. Met andere woorden is datgene dat als ernstige deviantie beschouwd wordt vaak afhankelijk van de context waarin het gedrag zich voordoet eerder dan de werkelijke betekenis die aan dat handelen gegeven wordt.38 Deze opvattingen bieden ons een nuttig standpunt van waaruit we het barebackingfenomeen kunnen onderzoeken.
4. Methodologisch kader In deze verhandeling verdiep ik me in het barebackingfenomeen waarbij gestreefd wordt naar het creëren van een algemeen beeld wat betreft de Vlaamse barebackingcultuur. Om deze doelstelling te bereiken zal er naast een literatuurstudie ook gebruik worden gemaakt van een exploratief onderzoek. Een kritisch literatuuroverzicht is geboden voor het ontwikkelen van een grondig inzicht in eerder onderzoek aangaande barebacking. Op die manier werden tevens de fundamenten van deze verhandeling geconstrueerd. Hierbij werd gebruik gemaakt van zowel binnenlandse als buitenlandse wetenschappelijke boeken en artikelen, alsook juridische akten. Daarnaast werd beroep gedaan op grijze literatuur, internetsites en gesprekken met experts op het domein, ter verrijking van de kennis en om denkbare leemten aan te vullen.39 Het methodologisch kader en de
34
LAWSON, T. EN HEATON, T., Crime and Deviance, Basingstoke, Macmillan, 1999, 3. CLINARD, B. C., Sociology of deviant behavior, New York, Holt Rinehard and Winston, 1968, 23. Zie tevens GROVE, W. R., The labelling of deviance: evaluating a perspective, New York, Halsted Press, 1975, 5, waar Howard BECKER stelt dat “deviant behavior is behavior that people so label”. 36 GAUTHIER, D.K. EN FORSYTH, C.J., ‘Bareback sex, bug chasers, and the gift of death’ in Deviant Behavior, 1999, nr. 1, 87. 37 SHERNOFF, M., Without Condoms. Unprotected sex, gay men & barebacking, New York, Routledge, 2006, 27. 38 GAUTHIER, D.K. EN FORSYTH, C.J., ‘Bareback sex, bug chasers, and the gift of death’ in Deviant Behavior, 1999, nr. 1, 87. 35
7
onderzoeksstrategie van het kwantitatief onderzoek worden verder in deze verhandeling geëxpliceerd.
5. Structuur van het onderzoek Deze eindverhandeling is onderverdeeld in vijf delen die elk afzonderlijk bijdragen tot de completering van een algemeen beeld met betrekking tot het barebackingfenomeen. Naast de inleiding en (criminologische) relevantie van dit onderzoek omvat deel één een omschrijving en precisering van enkele significante kernbegrippen om vrije interpretaties van de baan te helpen.
Wanneer men seksueel risicovol handelen ten volle wil begrijpen is het belangrijk inzicht te krijgen in de etiologische processen van deze riskante gedragingen. In deel twee worden dienovereenkomstig enkele theoretische beschouwingen geëtaleerd die de oorzaken en motieven van bepaalde risicogroepen trachten te achterhalen. In dit gedeelte wordt dan ook de eerste onderzoeksvraag van repliek gediend.
Om de hoegrootheid van ons onderzoeksobject in kaart te brengen is het verantwoord een uiteenzetting te geven over de epidemiologische gegevens omtrent hiv/aids en andere soa’s zowel in België als in Vlaamse context. Tevens zal aandacht worden besteed aan het feitelijk gesteld gedrag. Het epidemiologisch kader zal in deel drie worden uitgediept.
In hoofdstuk vier zal duidelijk worden hoe men weerwoord tracht te bieden aan risicovolle seks. Zowel algemene als individuele preventieve maatregelen zullen hier aan bod komen.
In het laatste hoofdstuk wordt de lezer meegenomen op een exploratieve onderzoekingsexpeditie doorheen het Vlaamse homolandschap. Een supplementair, kwantitatief onderzoek kan hulp bieden bij de vorming van een algemeen en actueel beeld van het barebackingfenomeen in onze contreien. Tenslotte zal een bondig, maar volledig besluit deze masterproef voleindigen.
8
Hoofdstuk 3:
Terminologische toelichtingen
1. Algemeen Om de verdere uitwerking van deze verhandeling te effectueren is een precisering van enkele kernbegrippen onontbeerlijk. Ook in de seksuologie spelen connotaties een grote rol. Helder en consequent formuleren voorkomt dan ook spraakverwarring.
2. Seksueel risicovol gedrag Ondanks de precaire lading die seksueel risicovol handelen behelst werd het nog niet substantieel gescrutineerd. Doch is in functie van deze verhandeling begrenzing van dit tafereel noodzakelijk. Seksueel risicovol handelen wordt gedefinieerd “als het hebben van onbeschermde anale of orale geslachtsgemeenschap met een seksueel ervaren persoon waardoor ziekteverwekkers worden overgedragen en seksueel overdraagbare aandoeningen kunnen ontstaan”.40 In dit onderzoek zal seksueel risicovol handelen gepreciseerd worden als elk onveilig seksueel contact waarbij één van de partners mogelijk besmet is met een seksueel overdraagbare aandoening of hiv-virus waardoor overdrachtkansen reëel worden.
3. Barebacking ‘Het berijden van een paard zonder zadel’ als letterlijke vertaling van de benaming barebacking refereert naar de ruitersport.41 De uitdrukking werd voor het eerst gebruikt in 1995 door de hivpositieve filmster Scott O’Hara die publiekelijk zijn voornemens verkondigde te stoppen met het gebruik van condooms tijdens anale seks en hierbij ook hiv-negatieve mannen aanmoedigde dit te doen.42
Inconsistenties existeren in de wijze waarop de term wordt gedefinieerd. Seks tussen seropositieven, seroconversie43 of het hebben van puur onveilige seks zijn gebruikelijke motiveringen.44 Ondanks dat
40
BAKKER, F. EN ZANTINGE, E.M., Seksueel gedrag samengevat, URL: www.nationaalkompas.nl, 7 december 2010. KROL, H., VAN ESCH, A. EN DE MEIJER, M., ‘Professor dr. Sven Danner over seks zonder condoom: “Barebacking is Russische roulette”’ in Gay Krant, 2000, nr. 403, 3. 42 HEUBNER, D.M., PROESCHOLDBELL, R.J. EN NEMEROFF, C.J., ‘Do gay and bisexual men share researchers’ definitions of barebacking?’ in Journal of Psychology & Human Sexuality, 2006, nr.1, 68. Zie ook BLEYS, R., ‘Barebacking. De nieuwe ‘verboden vrucht’’ in Jaarboek Seksualiteit, Relaties en Geboorteregeling 2003, 2002, 140. 43 Seroconversie wordt in deze setting vertaald als het zich bewust laten infecteren met het HIV-virus. 44 KROL, H., VAN ESCH, A. EN DE MEIJER, M., ‘Professor dr. Sven Danner over seks zonder condoom: “Barebacking is Russische roulette”’ in Gay Krant, 2000, nr. 403, 5. 41
9
men in dit verband de link vaak legt met homoseksualiteit wordt er in de regel geen onderscheid gemaakt naar geaardheid en wordt de term over het algemeen in zeer ruime zin geïnterpreteerd als onbeschermde anale seks ongeacht de seksuele identiteit. 45 In deze masterproef wordt de term gestipuleerd als “onbeschermde anale seks bij nonheterosexuals”.
Deze beschouwing kent velerlei uitvloeisels. Bug chasing en gift giving zijn termen die in de omgangstaal van MSM46 gebruikt worden om opzettelijke onveilige anale seks te duiden met het verspreiden of ontvangen van hiv als doel. Gift giving, ook geprononceerd als bug giving, omvat een verschijnsel waarbij hiv-positieve mannen bewust op zoek gaan naar seronegatieve mannen om het virus (the gift) te kunnen doorgeven.47 Kenmerkende eigenschap die bug chasers met elkaar delen is het actief verlangen om zich het hiv-virus toe te eigenen.48 Deze groep rechtvaardigt zijn gedragingen door het virus voor te stellen als een bron van leven veeleer dan van de dood.49 Onveilige seks wordt bewust nagestreefd met oog op besmetting. Deze randvoorwaarde geeft hen het vermogen baas te spelen over hun eigen infectie.50
4. Seksueel Overdraagbare Aandoening (soa) Een summiere opheldering van dit begrip is in functie van deze scriptie een vereiste omwille van het feit dat soa’s worden overgedragen door o.a. onbeschermd anaal contact. Het aantal besmettingen met seksueel overdraagbare aandoeningen en hiv neemt bij mannen die seks hebben met mannen tevens aangrijpend toe.51 Soa’s zijn seksueel overdraagbare aandoeningen of worden ook geslachtsziekten genoemd. Het betreft infectieziekten die tijdens seksueel contact voornamelijk door middel van slijmvliescontact worden overgedragen.52 Dit seksueel contact kan bestaan uit zowel
45
HEUBNER, D.M., PROESCHOLDBELL, R.J. EN NEMEROFF, C.J., ‘Do gay and bisexual men share researchers’ definitions of barebacking?’ in Journal of Psychology & Human Sexuality, 2006, nr.1, 69. 46 Mannen die seks hebben met mannen. 47 GROV, C. EN PARSONS, J.T., ‘Bug chasing and gift giving: The potential for HIV transmission among barebackers on the internet’ in AIDS Education and Prevention, 2006, nr. 6, 491-492. 48 MOSKOWITZ, D.A. EN ROLOFF, M.E., ‘The existence of a bug chasing subculture’ in Culture, Health & Sexuality, 2007, nr. 4, 347. 49 DEAN, T., Unlimited intimacy. Reflections on the subculture of barebacking, Chicago, the University of Chicago press, 2009, 49. 50 GROV, C. EN PARSONS, J.T., ‘Bug chasing and gift giving: The potential for HIV transmission among barebackers on the internet’ in AIDS Education and Prevention, 2006, nr. 6, 492. 51 N.M., Holebifederatie wil debat over veilige seks tussen mannen, URL: www.weljongniethetero.be, 13 december 2010. 52 RIJKSINSTITUUT VOOR VOLKSGEZONDHEID EN MILIEU, Seksuele gezondheidszorg. Deel 1 Handboek Soa, Bilthoven, 2009, 44p. Voor een overzicht van de belangrijkste ziektebeelden die tot deze aandoeningen worden gerekend zie: SMITT, J.H.S., VAN EVERDINGEN, J.J.E., STARINK, T.M. EN DE HAAN, M., Dermatovenereologie voor de eerste lijn, 10
geslachtsgemeenschap als uit contact tussen geslachtsorganen, mond of rectum. 53 Het feit dat infectieziekten en seks een nauwe samenhang vertonen zorgt ervoor dat de bestrijding van soa’s vele kanten kent. Een bijkomend gevaar van seksueel overdraagbare aandoeningen schuilt in het feit dat de symptomen zich vaak niet uiten in merkelijke klachten. 54 Tezelfdertijd kan een soa schade toebrengen aan het lichaam en bestaat tevens de kans op transmissie.
In grote lijnen onderscheiden we drie groepen infecties die voornamelijk seksueel overgedragen worden.55 Allereerst zijn er diverse bacteriële infecties die te bestrijden zijn met een antibioticakuur zoals de ‘klassieke geslachtsziekten’ gonorroe, syfilis en chlamydia. Voornamelijk syfilis blijkt de jongste jaren de kop op te steken bij MSM.56 Verder zijn er allerhande, vaak niet te genezen, virale aandoeningen waarvan hiv de bekendste is. Ook het hepatitis B-virus, genitale wratten en herpes genitalis behoren tot deze groep. Ten slotte zijn er relatief onschuldige aandoeningen zoals schurft en schaamluizen die niet door bacteriën of virussen ontketend worden.57 De meeste soa’s kunnen te lijf worden gegaan, mits tijdige behandeling. Hoe langer iemand met een soa rondloopt, des te meer kans op ernstige gevolgen.58 Over de mate waarin seksueel overdraagbare aandoeningen in onze contreien voorkomen zijn geen exacte cijfers voorhanden, doch zijn er aanwijzingen dat het absolute aantal infecties stijgt.59 Dit kan te wijten zijn aan toenemend onveilig vrijgedrag, maar wellicht ook omdat er meer en beter getest en geregistreerd wordt. Vermeldenswaardig is het gegeven dat er tussen soa’s en hiv een sterke wisselwerking bestaat.60 De kans om een soa op te lopen is groter wanneer een persoon hiv-positief is en bepaalde soa’s
Houten, Bohn Stafleu Van Loghum, 2004, 295; X., ‘Seksueel overdraagbare aandoening’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. 53 DITO, J.C., STAVAST, T., ZAAGMAN-VAN BUUREN, M.J. EN DE JONG, J.T.E., Lichamelijke gezondheidsproblematiek, Houten, Bohn Stafleu van Loghem, 1997, 181. 54 X., Seksueel overdraagbare aandoeningen, s.l., s.n., 2008, 2. 55 GIJS, L., GIANOTTEN, W., VANWESENBEECK, I. EN WEIJENBORG, P., Seksuologie, Houten, Bohn Safleu Van Loghum, 2009, 251. 56 ROWNIAK, S., ‘Safe sex fatigue, treatment optimism, and serosorting: new challenges to HIV prevention among Men who have sex with men’ in Journal of the Association of Nurses in AIDS Care, 2009, nr. 20, 31. 57 GIJS, L., GIANOTTEN, W., VANWESENBEECK, I. EN WEIJENBORG, P., Seksuologie, Houten, Bohn Safleu Van Loghum, 2009, 251-252. 58 BOENDER, G., ‘Laat je dan testen dan?’ Een kwalitatief onderzoek naar de gedragsdeterminanten van het Soatestgedrag van ROC-scholieren in Rotterdam, met diverse etnisch-culturele achtergrond, onuitg., afstudeerscriptie neergelegd voor de opleiding Toegepaste Communicatiewetenschap, Universiteit Twente, Enschede, 2005, 9. 59 GIJS, L., GIANOTTEN, W., VANWESENBEECK, I. EN WEIJENBORG, P., Seksuologie, Houten, Bohn Safleu Van Loghum, 2009, 252-253. 60 CAERS, B., ‘Aantal nieuwe hiv-diagnoses in België blijft hoog. Aantal laattijdige diagnoses daalt.’ in Sensoa Positief, 2011, nr. 1, 4; X., Loop ik een groter risico op hiv als ik een soa heb?, URL: www.allesoverseks.be, 13 december 2010; X., Seksueel overdraagbare aandoeningen, s.l., s.n., 2008, 22p. 11
verhogen eveneens de overdracht van hiv.61 Dit omwille van het feit dat een soa de slijmvliezen van het lichaam aantast en het op die manier wondjes veroorzaakt zodat hiv makkelijker het lichaam kan binnendringen. De feitelijkheid dat soa’s vaker voorkomen bij MSM met hiv zal dan ook niet verbazen.62
5. Hiv en aids 5.1 Algemeen Hiv en aids zijn termen die vaak door elkaar gebruikt worden en vragen in functie van deze scriptie een adequate demarcatie. Homoseksuele mannen vormen immers de belangrijkste risicogroep voor besmetting met hiv omdat zij bij (anaal) geslachtsverkeer meer kans hebben op microtraumata63 met bloed/bloed-contact.64 Hiv is het Human Immunodeficiency Virus dat kan leiden tot Acquired Immune Deficiency Syndrome of aids.65 Hiv of het humane immuundeficiëntievirus behoort tot de groep van de retrovirussen die volledig uit RNA bestaan.66 Doordat deze in staat zijn kopieën van zichzelf te maken die vervolgens geïncorporeerd worden in het DNA van de menselijke cel, kan hiv jarenlang onzichtbaar blijven voor de lichaamsafweer.
Hiv kent twee verschijningsvormen of types, hiv-1 en hiv-2. De virussen zijn serologisch en qua geografische verspreiding relatief verschillend, maar hebben corresponderende epidemiologische karakteristieken.67 Beide categorieën tasten het lichaam aan doordat specifieke bloedcellen, cruciaal voor het afweersysteem, worden vernietigd. De dominante vorm is ongetwijfeld hiv-1 of het virulent
61
WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Determinanten van de patiënten gediagnosticeerd met een Seksueel Overdraagbare Aandoening (SOA). Resultaten vanuit het peilnetwerk van clinici 2009, 2010, 9. 62 GIJS, L., GIANOTTEN, W., VANWESENBEECK, I. EN WEIJENBORG, P., Seksuologie, Houten, Bohn Safleu Van Loghum, 2009, 253; WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, STI surveillance among HIV positive persons consulting in AIDS reference centers in Belgium reveals important public health problem in Men who have Sex with Men (MSM), 1. 63 Microtraumata staat voor kleine letsels, in dit geval wordt verwezen naar scheurtjes in de mucosa (slijmvlies) van het rectum. 64 X., ‘Hivinfectie’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. 65 Definitie volgens Centers for Disease Control and prevention, zie: X., Basic information about HIV and AIDS, URL: www.cdc.gov, 12 december 2010; X., ‘Hivinfectie’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. 66 BLOCK, K., ‘Hiv en het afweersysteem. Een kwestie van balans’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 3, 7. 67 LANDELIJKE COÖRDINATIE INFECTIEZIEKTEBESTRIJDING, Hivinfectie, s.l., s.n., 2005, 1. 12
lentivirus met complex genoom.68 De tweede minder virulente variant, waarvan de verspreiding vrij stabiel blijft, werd enkel in West-Afrika gesignaleerd.69
5.2 Hiv en de T4-cel Hiv is een virus dat een immuunstoornis veroorzaakt doordat het de T4-cel gebruikt om zich te vermenigvuldigen. De T4-cel is een witte bloedcel die een centrale rol speelt binnen het immuunsysteem vanwege haar coördinerende functie. 70 Wanneer het hiv-virus het lichaam binnendringt, nestelt het zich in de T4-cel en zet vervolgens zijn RNA om in DNA. Dusdanig maakt het virus binnen de cel kopieën van zichzelf en produceert op die manier continu nieuwe virussen. Doordat het hiv-virus steeds nieuwe T4-cellen opzoekt herhaalt het proces zich voortdurend. De geïnfecteerde cellen breken af en verliezen hun functie, waarna het afweersysteem niet langer in staat is nieuwe cellen aan te maken. De sterkte van het afweersysteem wordt mede beïnvloed door het aantal T4-cellen.71 Doordat hiv deze cellen aanvalt daalt het aantal T4-cellen in ons lichaam. Het immuunsysteem verzwakt systematisch en is niet meer in staat het lichaam voldoende te verdedigen. Dit geeft de gelegenheid aan opportunistische infecties om zich te openbaren. 72
5.3 Verloop Drie stadia kunnen onderscheiden worden in het ziekteverloop van een met hiv besmette persoon.73 In het eerste stadium, wanneer het hiv-virus de bloedbaan binnendringt, volgt een afweerreactie van het immuunsysteem. Met andere woorden worden antilichamen ontwikkeld tegen de lichaamsvreemde eiwitten van het virus. De tijdspanne die verloopt tussen de besmetting met het micro-organisme en de manifestatie van de infectie noemt men de window phase of vensterperiode.74 Deze fase verloopt asymptotisch waardoor men vaak niet op de hoogte is van enige besmetting. Personen die antistoffen bezitten tegen hiv noemt men ‘seropositieven’ of ‘hivpositieve personen’.75 Wanneer de eerste cellen beginnen te vergaan, vindt de seroconversie plaats die meestal gepaard gaat met griepachtige verschijnselen. Een tweede stadium wordt betiteld als 68
X., ‘Humaan immunodeficiëntievirus type 1’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. 69 X., ‘Humaan immunodeficiëntievirus type 2’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. 70 BLOCK, K., ‘Hiv en het afweersysteem. Een kwestie van balans’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 3, 7. 71 ROELANDT, S., ‘Hiv en het afweersysteem’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 2, 8. 72 BLOCK, K., ‘Hiv en het afweersysteem. Een kwestie van balans’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 3, 8. 73 LELKENS, J.P.M., ‘AIDS: wetenschappelijke en epidemiologische aspecten’ in EIJK, W.J. EN LELKENS, J.P.M., Wat is menswaardige gezondheidszorg?, s.l., Colomba Oegstgeest, 1994, 5. 74 X., ‘Vensterperiode’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. 75 X., ‘Seropositief’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. 13
pre-aids of Aids Related Complex (ARC) waarbij het immuunsysteem begint te bezwijken.76 Dit veruiterlijkt zich in een opzwelling van de halsklieren en klieren onder de oksels gedurende een periode van drie maanden. Iedereen die zich in dit stadium bevindt zal hoe dan ook uiteindelijk aids krijgen. In het laatste stadium of ook full-blown aids77 genoemd is er sprake van een ernstige aantasting van het immuunsysteem waarbij het aantal T4-cellen daalt tot minder dan 400 per milliliter bloed.78 Bij een daling tot onder 200 wordt het risico op opportunistische infecties groot en zullen zich in het eindstadium beginnen profileren.79
Bij hiv duurt de incubatietijd enkele jaren waardoor mensen niet steeds weten of ze geïnfecteerd zijn. De termijn die verloopt tussen het oplopen van een hiv-infectie en het tot stand komen van aids is ongestadig en loopt uiteen van zes maanden tot tien jaar.80 Op het ogenblik waarbij bepaalde infecties optreden die typisch zijn voor een sterk verzwakt afweersysteem en er een bepaalde minimumdrempel is bereikt in het aantal afweercellen in het bloed, spreekt men van aids.81
5.4 Homoseksuele transmissie De overdracht van het hiv-virus geschiedt op verscheidene manieren waarbij seksueel contact de belangrijkste is. Echter zullen we ons in deze scriptie beperken tot de overdrachtswijze die considerabel is voor onze onderzoeksgroep, met name anaal geslachtsverkeer. Onder onze onderzoekspopulatie werd anogenitaal contact als belangrijkste transmissiewijze geïdentificeerd. 82 Het hiv-virus wordt overgedragen doordat geïnfecteerd sperma via de darmwand in het lichaam terecht komt. Receptieve partners lopen zodoende groter risico om het virus op te lopen.83 Andere anaal-receptieve technieken, zoals vinger of voorwerpen inbrengen in het rectum, bevorderen tevens het risico op overdracht. Zoals reeds aangegeven hebben homoseksuelen bij (anaal) 76
LELKENS, J.P.M., ‘AIDS: wetenschappelijke en epidemiologische aspecten’ in EIJK, W.J. EN LELKENS, J.P.M., Wat is menswaardige gezondheidszorg?, s.l., Colomba Oegstgeest, 1994, 5. 77 Ibid. 78 Het aantal T4-cellen ligt normaal tussen 500 en 1500 T4-cellen per mm³. Bij oudere hiv-geïnfecteerde personen wordt over het algemeen een lager aantal T4-cellen vastgesteld, alsook een hogere virale lading en vertonen vaker symptomatische klachten bij de diagnose. Zie AVELINO-SILVA, V.I., HO, Y.L., AVELINO-SILVA, T.J. EN SANTOS, S.D.S., ‘Aging and HIV infection’ in Ageing Research Reviews, 2011, nr. 1, 163. 79 X., ‘CD4-aantal’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. 80 X., ‘Hivinfectie’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. 81 X, Hoelang duurt de incubatietijd bij HIV, URL: www.allesoverseks.be, 12 december 2010. 82 VAN GRIENSVEN, G.J.P. EN COUTINHO, R.A., ‘Transmissiewijzen van het humaan immunodefiëntievirus’ in Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 1988, nr. 132, 1836; BEGLEY, K., CHAN, D.J., JEGANATHAN, S., BATTERHAM, M. EN SMITH, D.E., ‘Factors associated with unprotected anal intercourse between HIV-positive men and regular male partners in a Sydney cohort’ in International Journal of STD & AIDS, 2009, nr. 10, 704. 83 VAN GRIENSVEN, G.J.P. EN COUTINHO, R.A., ‘Transmissiewijzen van het humaan immunodefiëntievirus’ in Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 1988, nr. 132, 1835-1842. 14
geslachtsverkeer meer kans op microtraumata waardoor het virus makkelijker in de bloedbaan terecht kan komen.84 Op die manier zullen personen die een passieve of receptieve rol spelen bij penetratieseks een groter risico lopen in het vatten van het hiv-virus of andere aandoeningen.85
5.5 Opsporing en behandeling Personen die symptomen vertonen die op een hiv-infectie zouden kunnen wijzen, worden uit diagnostisch en therapeutisch oogpunt aangeraden zich te laten testen. 86 In België wordt gebruik gemaakt van de zogenaamde ELISA-test. Deze test toont aan of er al dan niet antistoffen in het lichaam aanwezig zijn. Bij een positieve uitkomst wordt een bevestigingstest voor de existentie van hiv-antistoffen uitgevoerd: de Western Blot Immunoblotting. Echter dienen we op te merken dat deze testen onbruikbaar zijn in de vensterperiode wegens de afwezigheid van antistoffen en besmetting dientengevolge niet kan worden opgemerkt.87 Hiv kan, na een risicocontact, gedurende ruime tijd in het lichaam vertoeven, maar dit betekent nog niet dat deze persoon hiv-positief is.88 Het virus dient immers eerst de T4-cellen binnen te dringen om zich te kunnen vermenigvuldigen. Postexposure prophylaxis of PEP tracht dit proces tegen te gaan en te voorkomen dat het virus zich daadwerkelijk in het lichaam nestelt. Het betreft een ‘medicatiebom’ dat gezien wordt als laatste reddingspoging en dient zo snel mogelijk, uiterlijk binnen de 72 uur, na het risicocontact toegediend te worden.89 Daarna is besmetting irreversibel. Aids is met andere woorden een ongeneesbaar verschijnsel, maar evenwel behandelbaar. Door de ontwikkeling van antivirale producten uit verschillende klassen (de zogenaamde cocktails) werden mensen in staat gesteld een langer leven te leiden en zorgden zij tevens voor een verhoging van de levenskwaliteit.90 Recentelijk zijn er ‘vaste dosis combinaties’ (VDC’s) op de markt gebracht waarin twee of meer producten in één medicijn worden gecombineerd waardoor het aantal in te nemen preparaten gereduceerd wordt. 91 Het
84
VLAAMS SERVICE- EN EXPERTISECENTRUM VOOR SEKSUELE GEZONDHEID EN HIV , Seks en relaties na de hiv-diagnose. Gids voor de hiv-positieve homoman, Antwerpen, Chris Lambrechts, s.d., 27. 85 COXON, A.P.M., Between the sheets. Sexual diaries and gay men’s sex in the era of AIDS, Londen, Wellington House Publishing, 1996, 143; VITTINGHOFF, E., DOUGLAS, J., JUDSON, F., MCKIRNAN, D., MACQUEEN, K. EN BUCHBINDER , S.P., ‘Per-contact risk of human immuno-deficiency virus transmission between male sexual partners’ in American Journal of Epidemiology, 1999, nr. 150, 306-311; GROV, C., DEBUSK, J.A., BIMBI, D.S., GOLUB, S.A., NANIN, J.E. EN PARSONS, J.T., ‘Barebacking, the internet, and harm reduction: An intercept survey with gay and bisexual men in Los Angeles and New York City’ in AIDS Behavior, 2007, nr. 4, 528. 86 KASTELEN, W.R., ‘Enige juridische aspecten, waaronder informatie en toestemming, bij het testen op HIVinfectie in verband met vroegtijdige interventie’ in Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 1991, nr. 21, 951. 87 VENTUNEAC , A., CARBALLO-DIÉGUEZ, A.C., LEU, C.S., LEVIN, B., BAUERMEISTER, J., WOODMAN-MAYNARD, E. EN GIGUERE, R., ‘Use of a rapid HIV home test to screen sexual partners: An evaluation of its possible use and relative risk’ in AIDS and Behavior, 2009, nr. 4, 731. 88 BORMS, R., ‘PEP’ in Sensoa Positief, 2009, nr. 1, 27. 89 Ibid. 90 DE CLERCQ, K., ‘Vereenvoudigen van de antiretrovirale therapie’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 2, 4. 91 Ibid, 4/7; BLOCK, K., ‘Een integrale aanpak met combinatie als sleutelwoord’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 4, 23. 15
vinden van de ideale combinatie medicijnen waarborgt een maximaal antiretroviraal effect en herstel van het immuunsysteem.92
Het ontwikkelen van een aidsvaccin zou de verspreiding van hiv aan banden kunnen leggen en hoewel de onderzoeksresultaten hoopgevend zijn, ziet het er niet naar uit dat we snel een doeltreffende remedie tegemoet gaan.93 Voorlopig is het nog wachten op het ei van Columbus.
92
DE CLERCQ, K., ‘Vereenvoudigen van de antiretrovirale therapie’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 2, 5. BLOCK, K., ‘Een integrale aanpak met combinatie als sleutelwoord’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 4, 23; DE CLERCQ, K., ‘Een aidsvaccin: van fictie naar realiteit?’ in Sensoa Positief, 2007, nr. 5, 13-16. 93
16
Deel 2: Theoretische beschouwingen Hoofdstuk 1:
Algemeen
Volgend op de inleidende beschouwingen worden in het tweede deel de onderzoeksvragen geplaatst tegen een theoretische en etiologische achtergrond.
Hoofdstuk twee plaatst het barebackingfenomeen in een bredere culturele context door mannen die seks hebben met mannen die zich engageren in barebacking te definiëren als een subcultuur.
Het volgende hoofdstuk benadert seksueel risicovol handelen vanuit de rationele keuzetheorie en tracht onderlinge afwegingsprocessen te achterhalen.
In het vierde hoofdstuk worden theorieën beschreven die trachten te verklaren waarom MSM in bepaalde situaties overgaan tot seksueel risicovol gedrag, i.c. barebacking.
Tenslotte worden de bevindingen geresumeerd in hoofdstuk vijf.
17
Hoofdstuk 2:
Barebacking vs. Subcultuur
Cultuur vormt de inhoud van het georganiseerde samenleven.94 Eens samenlevingen groter en complexer worden, des te meer ruimte er groeit voor variaties in een cultuur. 95 Hoewel de dominante cultuur blijft voortduren, bestaan er ook subculturen. VAN DALE definieert de subcultuur als een cultuur van een sociale, regionale, economische of etnische groep, met eigen kenmerken en van de eigen cultuur afwijkende normen.96 De eigenschappen die een subcultuur differentiëren van de dominante overkoepelende culturele normen kunnen o.a. taalkundig, godsdienstig, politiek of seksueel van aard zijn. Deze subculturen ontwikkelen dan wel afwijkende levensstijlen, maar de dominante cultuur wordt niet aangevallen of in vraag gesteld en kunnen derhalve niet subversief genoemd worden.97
In termen van culturalisme kunnen we het fenomeen van barebacking beschouwen als een seksualiteitsbeleving die afwijkt van de conventionele seksualiteitsbeleving zoals die gekend is binnen de mainstream cultuur. Sterker nog, wanneer seksuele voorkeuren en gedragingen in context van hiv-verwerving in acht worden genomen, kunnen bug chasers98 geïdentificeerd worden als een onderscheidende subcultuur binnen de grotere cultuur van barebackers.99 Attitudes van homomannen ten opzichte van condoomgebruik ter bescherming van hiv zijn de afgelopen jaren zodanig veranderd dat risicovolle seks en zelfs opzettelijke overdracht van hiv de basis zijn geworden voor het tot stand komen van nieuwe seksuele identiteiten en een nieuwe gemeenschapsvorm.100 Subculturen hebben een functionele waarde en uiten zich derhalve om bepaalde redenen. BRAKE citeert als volgt: ‘Subcultures arise as attempts to resolve collectively experienced problems arising from contradictions in the social structure, and they generate a form of collective identity from which an individual identity can be achieved outside that achieved by class, education and occupation. This is nearly always a temporal solution, and in no sense a real material solution, but one which is solved at the cultural level…’101
94
VINCKE, J., Sociologie. Een klassieke en hedendaagse benadering, Gent, Academia Press, 2004, 37. Ibid, 48. 96 DEN BOON, T. EN GEERAERTS, D., Groot woordenboek van de Nederlandse taal, Utrecht/Antwerpen, Van Dale e lexicografie bv, 2005, 14 editie. 97 VINCKE, J., Sociologie. Een klassieke en hedendaagse benadering, Gent, Academia Press, 2004, 48. 98 Barebackers die actief op zoek zijn naar het HIV-virus, infra. 99 MOSKOWITZ, D.A. EN ROLOFF, M.E., ‘The existence of a bug chasing subculture’ in Culture, Health & Sexuality, 2007, nr. 4, 354. 100 DEAN, T., ‘Breeding culture: Barebacking, bugchasing, giftgiving’ in Massachusetts Review, 2008, nr. 1-2, 80. 101 BRAKE, M., The sociology of youth culture and youth subcultures: sex and drugs and rock’n’roll?, Londen, Routledge & Kegan Paul, 1980, vii. 95
18
De barebackingcultuur beschrijft haar manier van seksualiteitsbeleving wel eens als een gezonde expressie van seksualiteit door homoseksuele mannen die bijdraagt tot egalitarisme, zelfactualisatie, affiniteit en het omkeren van hiv als een negatieve gebeurtenis.102 Hoewel subculturen afwijken van de conventionele normen, worden deze niet per definitie in vraag gesteld. Zo zijn de gedragingen van barebackers of bug chasers niet opgebouwd rond de aanval op orthodoxe seksualiteitsopvattingen, al lijken deze vaak op een seksueel cultuurbolsjewisme. Doch is, in het kader van hiv-profylaxe, verdere analyse van deze bug chasing cultuur een vereiste om te voorkomen dat deze een even populaire bedreiging wordt als de trend van onbeschermde geslachtsgemeenschap.103
Meer dan eens wordt door de holebigemeenschap het ‘iedereen is gelijk’ paradigma geëxclameerd. De voortdurende strijd die gevoerd wordt tegen homofobe convicties onderbouwt de stelling dat het tegengestelde waar is. Het valt niet te onderkennen dat homoseksualiteit sinds jaar en dag te kampen heeft met negatieve maatschappelijke reacties en stigma’s. Hoewel de traditionele ideologie, volgens welke homoseksualiteit zondig, abnormaal en ziek is lijkt te verdwijnen, is het nog maar de vraag in hoeverre werkelijk sprake is van acceptatie.104 Net dat minderheidsdenken kan als voedingsbodem dienen voor expressies van escapisme waarvan suïcide, maar ook (seksueel) risicogedrag expediënten kunnen zijn.105 Desgelijks kunnen extreme gedragingen zoals het doelbewust en vrijwillig onderhouden van wisselende seksuele contacten zonder gebruikmaking van condoom getuigen van escapistische uitlatingen.
Daarnaast blijkt de draagwijdte van het samenhorigheidsgevoel een niet te onderschatten fenomeen. Vereenzelviging met normen en waarden van bepaalde groepen kan ertoe leiden dat zekere individuen extreme gedragingen, zoals barebacken als een normaliteit gaan ervaren.
102
MOSKOWITZ, D.A., ‘Unlimited intimacy: Reflections on the subculture of barebacking by Tim Dean’ in Archives of Sexual Behavior, 2010, nr. 5, 1201. 103 MOSKOWITZ, D.A. EN ROLOFF, M.E., ‘The existence of a bug chasing subculture’ in Culture, Health & Sexuality, 2007, nr. 4, 356. 104 SANDFORT, T., ‘Homofobie: welk probleem? Wiens probleem?’ in Tijdschrift voor Seksuologie, 2005, nr. 29, 14. 105 Gesprek met W. VANDEN BERGHE, Socioloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011. 19
Hoofdstuk 3:
Seksueel risicovol gedrag: een keuzeproces?
De rationele keuzetheorie, ook wel het model van de homo economicus genoemd, is wezenlijk een theorie die zijn fundamenten haalt uit de economische psychologie en zich in hoofdzaak bezig houdt met het beschrijven van keuzegedrag.106 De theorie stelt dat wie een keuze tussen gedragsalternatieven moet maken, zijn keuze zal laten vallen op het alternatief waarvan de opbrengst het hoogst is. Deze benadering symboliseert de mens als aan rationele actor waarbij rationaliteit een doel/middelen berekening impliceert met eigenbelang als finaliteit. Vanuit dit gezichtspunt wordt de focus gelegd op de individuele vrije wil en de mogelijkheid om keuzes te maken. Deze keuzes staan steeds in het licht van winst- of pleziermaximalisatie en worden gecontroleerd door perceptie en begrijpen van potentiële pijn en afstraffing. Met andere woorden worden de voor- en nadelen van de verschillende keuzemogelijkheden impliciet tegen elkaar afgewogen, om vervolgens dat alternatief te kiezen dat in deze termen het gunstigst uitpakt. 107
De rationele keuzetheorie werd reeds in de zestiende eeuw aangevoerd als pleidooi voor het verklaren van regelovertredend gedrag.108 Waar deze theorie voor alle keuzes zou gelden, kunnen we de toepassing ervan doortrekken voor de keuze tussen al dan niet onveilig vrijen. Verschillende onderzoekers betogen dat de reden waarom bepaalde personen zich in seksueel risicovolle situaties begeven wordt bepaald door een beslissingsproces dat aan dit handelen voorafgaat waarin de verschillende voor- en nadelen worden afgewogen. Zo suggereren PINKERTON en ABRAMSON dat het hebben van onbeschermd anaal contact het resultaat is van een rationeel beslissingsproces waarbij de voordelen zwaarder doorwegen dan de risico’s die met dit gedrag gepaard gaan.109 Prioriteit wordt derhalve gegeven aan seksuele bevrediging dat tevens een accumulatie van fysische, emotionele en psychologische componenten omvat zoals lichamelijk genot, emotionele intimiteit en veiligheid, een versterkt gevoel van eigenwaarde en een geactualiseerde seksuele identiteit. 110 Ongetwijfeld dient men hierbij rekening te houden met het feit dat seksuele bevrediging een zeer variabel, individueel construct is en zodoende verscheidene uitvloeisels kent. Deze onderzoekers zijn van overtuiging dat de seksueel actieve bevolking goed geïnformeerd is over de risico’s van hiv en
106
ELFFERS, H., De rationele regelovertreder, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2005, 12. Ibid. 108 Ibid, 9-10. 109 PINKERTON, S.D. EN AMBRAMSON, P.R., ‘Is risky sex rational?’ in The Journal of Sex Research, 1992, nr. 4, 565567; BAUERMEISTER, J.A., CARBALLO-DIÉGUEZ, A., VENTUNEAC , A. EN DOLEZAL, C., ‘Assessing motivations to engage in intentional condomless anal intercourse in HIV-risk contexts (“bareback sex”) among men who have sex with men’ in AIDS Education and Prevention, 2009, nr. 2, 156. 110 PINKERTON, S.D. EN AMBRAMSON, P.R., ‘Is risky sex rational?’ in The Journal of Sex Research, 1992, nr. 4, 565. 107
20
AIDS en dat diegenen die alsnog overgaan tot onveilige seks dit doen om rationele redenen. 111 Om onveilige seks als een rationeel gegeven te kunnen aanzien is vereist dat de angst voor hiv of aids relatief klein is in vergelijking met de seksuele bevrediging, eens de risico’s ervan in rekening zijn gebracht.112 Ook middelengebruik blijkt een belangrijke rol te spelen bij seksuele keuzes.113
Volgens bepaalde onderzoekers is het nuttig een decisional balance scale te handhaven om een beter inzicht te krijgen in de wijze waarop MSM de voor- en nadelen van barebacking afwegen.114 In de context van seksueel risicovol gedrag resulteren de voordelen zich vrijwel onmiddellijk (bv. intimiteit, genot), daar waar de kosten zich pas veruiterlijken in de toekomst, als ze zich al voordoen. De kans dat men een seksueel overdraagbare aandoening of hiv-infectie oploopt bij onveilige seks is per slot van rekening niet onverbiddelijk. Bij het keuzeproces zal de beslisser bijgevolg rekening dienen te houden met een onzekere uitkomst (i.c. het al dan niet optreden van hiv of een andere soa) waarbij hij zodoende de waarde van de onzekere gebeurtenis zal moeten inschatten. De manier waarop mensen met deze onzekere uitkomsten omgaan is omstreden en vormt bijgevolg een bijkomende hinderpaal in het beslissingsproces. 115
Aanvullend dienen we dit soort van onderzoek, berust op keuzeprocessen, te onderwerpen aan een sceptische toets. Het gaat hier immers om de persoonlijke afweging door een individu en de mate waarin hij of zij die voor- en nadelen in onderlinge verhouding waardeert.116 Doordat de rationele keuzetheorie gebaseerd is op subjectieve paradigma’s is het eenvoudigweg ondenkbaar om voldoende informatie over elk individu te verzamelen om zijn keuzegedrag te voorspellen. 117 Daarnaast werd reeds aangetoond dat veel beslissers in heel veel aangelegenheden zich niet helemaal of zelfs helemaal niet volgens dit model gedragen. Wanneer we de onderliggende processen van seksueel risicogedrag willen onderzoeken is het wenselijk om het gegeven van de ‘calculerende burger’ salvo honore te overstijgen en bijkomende componenten te ontbieden.
111
PINKERTON, S.D. EN AMBRAMSON, P.R., ‘Is risky sex rational?’ in The Journal of Sex Research, 1992, nr. 4, 566. Ibid; BAAS, I. EN KNOOPS, L., ‘Mannen die seks hebben met mannen: middelengebruik en seksueel risicogedrag’ in SekSoa, 2010, nr. 3, 10-12. 113 BAAS, I. EN KNOOPS, L., ‘Middelengebruik en seksueel risicogedrag: mannen die seks hebben met mannen’ in SekSoa, 2010, nr. 3, 12. Zie ook NAKAMURA, N., MAUSBACH, B.T., UUBARRI, M.D., SEMPLE, S.J. EN PATTERSON, T.L., ‘Methamphetamine use, attitudes about condoms, and sexual risk behavior among HIV-positive men who have sex with men’ in Archives of Sexual Behavior, 2009, nr. 2, 267-272. 114 BAUERMEISTER, J.A., CARBALLO-DIÉGUEZ, A., VENTUNEAC, A. EN DOLEZAL, C., ‘Assessing motivations to engage in intentional condomless anal intercourse in HIV-risk contexts (“bareback sex”) among men who have sex with men’ in AIDS Education and Prevention, 2009, nr. 2, 157. 115 ELFFERS, H., De rationele regelovertreder, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2005, 21. 116 Ibid, 13. 117 Ibid, 16. 112
21
Hoofdstuk 4:
Sensation seeking en andere determinanten van onveilige seks
Het reduceren van seksueel risicogedrag, i.c. onbeschermde anale seks, fungeert als fundamentele randvoorwaarde in de voorkoming van bijkomende hiv-infecties.118 Derhalve is het essentieel dat de factoren die bevorderlijk zijn of bijdragen tot seksueel risicogedrag in aanmerking worden genomen. Het zoeken naar sensatie of met andere woorden sensation seeking blijkt een bijzonder relevante considerans vanuit dit perspectief.119 De relatie tussen sensation seeking en seksueel risicogedrag werd reeds veelvuldig aangetoond.120 ZUCKERMAN definieert sensation seeking als een multidisciplinaire karaktertrek die zich uit in de behoefte aan diverse, nieuwe, complexe en intense sensaties en ervaringen en de bereidheid om fysieke, sociale, juridische en financiële risico’s te nemen ter wille van deze ervaringen. 121 Sommige personen blijken een sensatiebeluste eigenschap te bezitten die hen laat neigen naar activiteiten die als gevaarlijk of dodelijk beschouwd kunnen worden.122 Op basis van deze bevindingen ontwikkelde ZUCKERMAN een Sensation Seeking Scale (SSS).123 Deze SSS bestaat uit vier componenten die verschillende manieren beschrijven van de wijze waarop op zoek gegaan wordt naar sensatie en opwinding. Het derde en meest relevante segment ‘disinhibition’ is de afspiegeling van verminderde sociale terughoudendheid. Doordat deze personen minder geremd zijn door sociale normen en verwachtingen zijn zij meer experimenteel met betrekking tot hun gedrag dat zich o.a. uit in sociaal drinken, feesten en verscheidenheid in seksuele partners.124
118
DOLEZAL, C., MEYER-BAHLBURG, H.F.L., REMIEN, R.H. EN PETKOVA, E., ‘Substance use during sex and sensation seeking as predictors of sexual risk behavior among HIV+ and HIV- gay men’ in AIDS and behavior, 1997, nr. 1, 19; BANCROFT, J., CARNES, L. EN JANSSEN E., ‘Unprotected anal intercourse in HIV-positive and HIV-negative gay men: the relevance of sexual arousability, mood, sensation seeking, and erectile problems’ in Archives of Sexual Behavior, 2005, nr. 3, 299. 119 DOLEZAL, C., MEYER-BAHLBURG, H.F.L., REMIEN, R.H. EN PETKOVA, E., ‘Substance use during sex and sensation seeking as predictors of sexual risk behavior among HIV+ and HIV- gay men’ in AIDS and behavior, 1997, nr. 1, 20-21. 120 DONOHEW, L., ZIMMERMAN, R., CUPP, P.S., NOVAK S., COLON, S. EN ABELL, R., ‘Sensation seeking, impulsive decisionmaking, and risky sex: implications for risk-taking and design of interventions’ in Personality and Individual Differences, 2000, nr. 28, 1085. 121 DOLEZAL, C., MEYER-BAHLBURG, H.F.L., REMIEN, R.H. EN PETKOVA, E., ‘Substance use during sex and sensation seeking as predictors of sexual risk behavior among HIV+ and HIV- gay men’ in AIDS and behavior, 1997, nr. 1, 21; HUR, Y.M. EN BOUCHARD, T.J., ‘The genetic correlation between impulsivity and sensation seeking traits’ in Behavior Genetics, 1997, nr. 5, 455. 122 WOGALTER, M.S., Handbook of Warnings, Mahwah, Lawrence Erlbaum Associates, 2005, 377. 123 HUR, Y.M. EN BOUCHARD, T.J., ‘The genetic correlation between impulsivity and sensation seeking traits’ in Behavior Genetics, 1997, nr. 5, 455. 124 Ibid. 22
Onderzoek toont aan dat mannen gemiddeld hoger scoren op sensation seeking dan vrouwen.125 Daarenboven blijken individuen die hoog scoren op de schaal van sensation seeking gewilliger te zijn wat betreft hun seksuele ingesteldheid en zouden er in hun levenswandel betrekkelijk meer seksuele partners aan over houden. Bovendien zouden zij een grotere variëteit kennen in hun seksuele praktijken en is de kans dat zij zouden overgaan tot seks zonder het gebruik van contraceptie verhoudingsgewijs groter.126
Hoewel de karaktertrek impulsiviteit geen equivalent is voor sensation seeking, blijken deze evenwel verwante eigenschappen te vertonen, voornamelijk wanneer we het hebben over het beslissingsproces dat gepaard gaat met het nemen van risico’s. 127 Impulsiviteit wordt omschreven als het falen om aan een impuls of verleiding te weerstaan die schadelijk is voor het individu zelf of voor anderen.128 Onderzoek aangaande de relatie tussen de trekken sensation seeking en impulsiviteit en seksueel risicogedrag toont aan dat individuen die hoog scoren op beide trekken, zich het vaakst in risicogedragingen begeven.129 Hoewel er geen theorie of empirisch onderzoek bestaat dat het onderliggend mechanisme van de relatie tussen sensation seeking en impulsiviteit verklaart, is wel gebleken dat deze twee karaktereigenschappen een aantal gemeenschappelijke biologische correlaten hebben.130 Met andere woorden overlappen genetische factoren die leiden tot een lage impulscontrole met genetische factoren die belangrijk zijn voor het opzoeken van sensatie. 131 Bij individuen die hoog scoren op beide variabelen wordt verwacht dat zij een groter risico vormen in het oplopen van seksueel overdraagbare aandoeningen en hiv.132
Daarnaast wordt seksueel compulsief gedrag geassocieerd met een verscheidenheid aan seksueel risicogedrag zoals het hebben van onbeschermde anale seks (receptief of insertief) met partners van 125
ARNETT, J.J., ‘Sensation seeking: a new conceptualization and a new scale’ in Personality and Individual Differences, 1994, nr. 2, 291. 126 DOLEZAL, C., MEYER-BAHLBURG, H.F.L., REMIEN, R.H. EN PETKOVA, E., ‘Substance use during sex and sensation seeking as predictors of sexual risk behavior among HIV+ and HIV- gay men’ in AIDS and behavior, 1997, nr. 1, 21. 127 DONOHEW, L., ZIMMERMAN, R., CUPP, P.S., NOVAK S., COLON, S. EN ABELL, R., ‘Sensation seeking, impulsive decisionmaking, and risky sex: implications for risk-taking and design of interventions’ in Personality and Individual Differences, 2000, nr. 28, 1081. 128 HOLLANDER , E. EN EVERS, M., ‘New developments in impulsivity’ in Lancet, 2001, nr. 358, 949. 129 DONOHEW, L., ZIMMERMAN, R., CUPP, P.S., NOVAK S., COLON, S. EN ABELL, R., ‘Sensation seeking, impulsive decisionmaking, and risky sex: implications for risk-taking and design of interventions’ in Personality and Individual Differences, 2000, nr. 28, 1085. 130 HUR, Y.M. EN BOUCHARD, T.J., ‘The genetic correlation between impulsivity and sensation seeking traits’ in Behavior Genetics, 1997, nr. 5, 456. 131 Ibid, 461-462. 132 DONOHEW, L., ZIMMERMAN, R., CUPP, P.S., NOVAK S., COLON, S. EN ABELL, R., ‘Sensation seeking, impulsive decisionmaking, and risky sex: implications for risk-taking and design of interventions’ in Personality and Individual Differences, 2000, nr. 28, 1081. 23
dezelfde en/of verschillende hiv-status.133 In deze context blijken hiv-negatieve barebackers vaker gerelateerd te worden aan seksueel compulsieve gedragingen, daar waar het bij hiv-positieve barebackers vaker gaat over romantische obsessies alsook door drugs en alcohol beïnvloede seksuele verwachtingen.134
Mentale gezondheid en emotionele factoren hangen sterk samen met risicogedrag. Het teloorgaan van het élan vital kan voor sommigen de aanzet geven tot seksueel risicovol gedrag. Persoonlijke onrust en depressie, tevens de meest voorkomende aandoening bij mensen met hiv,135 kunnen (intentioneel) onveilig vrijen in de hand werken.136 In het verlengde van deze emotionele ingrediënten lappen anderen de veilig vrijen regels aan hun laars vanwege een je-m’en-foutisme. Wanneer we de psychiatrische symptomatologie erbij betrekken kunnen personen gediagnosticeerd met een psychische aandoening en chronische zieken in het bijzonder, in verband worden gebracht met een groter risico op de verwerving en overdracht van hiv en andere seksueel overdraagbare aandoeningen.137
Daarnaast kan seksueel risicovol handelen voor bepaalde individuen aanzien worden als een soort stressmanagement. In deze context gaat het vaak over het omgaan met stressors die kunnen voortvloeien uit de homo-identiteit, zoals vervreemding van familie en/of vrienden en homofobie.138 Deze stressfactoren zouden alsook een rol spelen in de opkomst van meer extreme gedragingen, zoals barebacking.139
De effectiviteit van condoomgebruik tegen soa’s en hiv is reeds veelvuldig bewezen en ondanks de ontelbare boodschappen van preventiecampagnes, wordt het rubbertje door verscheidene
133
GROV, C., PARSONS, J.T. EN BIMBI, D.S., ‘Sexual compulsivity and sexual risk in gay and bisexual men’ in Archives of Sexual Behavior, 2010, nr. 4, 940; COLEMAN, E., HORVATH, K.J., MINER, M., ROSS, M.W. EN OAKES, M., et. al., ‘Compulsive sexual behavior and risk for unsafe sex among internet using men who have sex with men’ in Archives of Sexual Behavior, 2010, nr. 5, 1045. 134 GROV, C., DEBUSK, J.A., BIMBI, D.S., GOLUB, S.A., NANIN, J.E. EN P ARSONS, J.T., ‘Barebacking, the internet, and harm reduction: An intercept survey with gay and bisexual men in Los Angeles and New York City’ in AIDS Behavior, 2007, nr. 4, 528. 135 CAERS, B., ‘Angst en depressie bij mensen met hiv’ in Sensoa Positief, 2011, nr. 1, 8-12. 136 KELLY, B.C., BIMBI, D.S., IZIENICKI, H. EN PARSONS, J.T., ‘Stress and coping among HIV-positive barebackers’ in AIDS and Behavior, 2009, nr. 4, 793; WEI, C., RAYMOND, H.F., GUADAMUZ, T.E., STALL, R., COLFAX, G.N., SNOWDEN, J.M. EN MCFARLAND, W., ‘Racial/ethnic differences in seroadaptive and serodisclosure behaviors among men who have sex with men’ in AIDS and Behavior, 2011, nr. 1, 23. 137 NGWENA, J., ‘HIV/AIDS awareness in those diagnosed with mental illness’ in Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 2011, nr. 3, 213-219. 138 KELLY, B.C., BIMBI, D.S., IZIENICKI, H. EN PARSONS, J.T., ‘Stress and coping among HIV-positive barebackers’ in AIDS and Behavior, 2009, nr. 4, 793. 139 SHERNOFF, M., ‘Condomless sex: Gay men, barebacking, and harm reduction’ in Social Work, 2006, nr. 2, 106. 24
gebruikersgroepen meer dan eens gedeflatteerd voorgesteld. Sommige mannen blijken moeite te hebben met het ter sprake brengen van het condoom, uit vrees voor seksuele afwijzing of pretbederf.140 Ook het niet voorhanden hebben van condooms wordt meermaals als reden gebruikt voor onbeschermde seks.141 Beperkte kennis over de risico’s van hiv en andere soa’s vormt eveneens een potentieel belangrijke determinant van onveilig gesteld gedrag.
Recente studies hebben geconstateerd dat een vorm van zelfgenoegzaamheid t.a.v. veilig vrijen onder hiv-positieve mannen, in combinatie met de opkomst van barebacking in verband kan worden gebracht met aidsoptimisme ten gevolge van het succes van vernieuwde antiretrovirale therapieën.142 Veranderende attitudes ten aanzien van hiv en aids zorgden voor een teloorgang van het necessiteitsgevoel ten opzichte van het gebruik van condooms en de terugkeer naar onveilige seks.143
140
EDWARDS, G.L. EN BARBER, B.L., ‘The relationship between rejection sensitivity and compliant condom use’ in Archives of Sexual Behavior, 2010, nr. 6, 1381-1388. 141 BAAS, I. EN KNOOPS, L., ‘Middelengebruik en seksueel risicogedrag: mannen die seks hebben met mannen’ in SekSoa, 2010, nr. 3, 11. 142 HALKITIS, P.N. EN PARSONS, J.T., ‘Intentional unsafe sex (barebacking) among gay men who seek sexual partners on the internet’ in AIDS Care, 2003, nr. 3, 376; ADAM, B.D., HUSBANDS, W., MURRAY, J. EN MAXWELL, J., ‘AIDS optimism, condom fatigue, or self-esteem? Explaining unsafe sex among gay and bisexual men’ in The Journal of Sex Research, 2005, nr. 3, 238-248. 143 PETERSON, J.L. EN BAKEMAN, R., ‘Impact of beliefs about HIV treatment and peer condom norms on risky sexual behavior among gay and bisexual men’ in Journal of Community Psychology, 2006, nr. 1, 37-38. 25
Hoofdstuk 5:
Besluit
Dit overzicht van etiologische verklaringen maakt duidelijk dat we seksueel risicovol handelen onmogelijk als een simplistisch tafereel kunnen benaderen. Allereerst definieerden we de groep van barebackers als een subcultuur omwille van diens onconventionele seksualiteitsbeleving. Het minderheidsdenken dat vaak gepaard gaat met de homo-identiteit uit zich meer dan eens in escapistische uitlatingen in de vorm van seksueel risicogedrag.
Daarnaast kan het
samenhorigheidsgevoel ervoor zorgen dat individuen zich vereenzelvigen met de geldende waarden en normen van seksuele risicogroepen.
In hoofdstuk 3 werd de rationele keuzetheorie behandeld die stelt dat wanneer individuen die een keuze moeten maken tussen gedragsalternatieven, hun keuze zullen laten vallen op het alternatief waarvan de opbrengst het grootst is. Wanneer alle voor- en nadelen in rekening worden gebracht kunnen we concluderen dat de rationele keuzetheorie hulp kan bieden om het keuzeproces waarin bepaalde personen terecht komen beter te begrijpen, maar schiet te kort in het à fond verklaren van het onveilig gesteld gedrag. De beslisser wordt immers geconfronteerd met een onzekere uitkomst en door het subjectieve karakter van de theorie wordt
het moeilijk individuele keuzes te
voorspellen.
Hoofdstuk 4 trachtte supplementaire determinanten voor risicovolle seks in kaart te brengen. Ten eerste werd ingegaan op het verschijnsel van sensation seeking. Een bepaalde groep personen is verhoudingsgewijs in hogere mate op zoek naar externe prikkels waardoor zij sneller geneigd zijn tot het stellen van risicovol gedrag, zoals onveilig vrijen, dan personen die hier niet naar op zoek zijn. Zodoende zal men in het kader van preventie aandacht dienen te besteden aan deze sensation seekers omdat zij omwille van hun psychobiologie sneller geneigd zijn zich in risicovolle situaties te begeven. Tevens toonden we aan dat mentale gezondheid een niet te onderschatten rol speelt in het stellen van risicogedrag. Depressie, gevoelens van onverschilligheid, stress, maar ook psychiatrische stoornissen worden meer dan eens in verband gebracht met seksueel risicovol gedrag. Daarnaast wordt het rubbertje menigmaal achterwege gelaten uit vrees voor seksuele afwijzing, pretbederf of gewoon omdat men geen condoom voorhanden heeft. Tenslotte zien we dat aidsoptimisme en veranderende attitudes ten aanzien van hiv en aids heeft geleid tot verslapte normen rond het gebruik van condooms.
Prudentie met betrekking tot de oorzaken van seksueel riskant handelen is een must wil men de strijd aangaan met deze risicovolle gedragsregels.
26
Deel 3: Epidemiologie naar seksueel risicovol handelen Hoofdstuk 1:
Algemeen
Om de hoegrootheid van seksueel risicovol handelen te kunnen plaatsen in de Vlaamse homocultuur vormt een omschrijving van de epidemiologische gegevens omtrent aids, hiv en andere soa’s een gegeerd subject.
In hoofdstuk twee kan de lezer kennismaken met de manier waarop deze epidemiologische gegevens zowel in België als in Vlaanderen verzameld worden alsook de wijze waarop deze aan analyse worden onderworpen.
In deze scriptie doelen we in eerste plaats een overzicht te geven van de toestand in Vlaanderen. Om deze kennis adequaat te kunnen interpreteren vormt de weergave van de stand van zaken omtrent de epidemiologie van hiv en aids in België geen overbodig gespreksthema. Deze aangelegenheid zal worden uitgediept in hoofdstuk drie.
In hoofdstuk vier zal een blik worden geworpen op de prevalentie van het aantal hiv- en aids diagnoses in Vlaanderen en zal er tevens worden tegemoetgekomen aan één van de onderzoeksvragen van deze masterproef.
Tevens hebben we oog voor de omvang en verspreiding van andere seksueel overdraagbare aandoeningen. Hoofdstuk vijf schetst de constellatie omtrent soa’s in België en Vlaanderen.
Tenslotte wordt het feitelijk gesteld gedrag onder de loep genomen in hoofdstuk zes. Er zal aandacht worden besteed aan de mate waarin seksueel risicovol handelen voorkomt in onze contreien a.d.h.v. eerder gepubliceerde onderzoeksresultaten.
In hoofdstuk zeven worden onze bevindingen geresumeerd.
27
Hoofdstuk 2:
Inleiding
Onderstaande epidemiologische gegevens, tevens de meest recente, omtrent aids en hiv-infecties in België en in Vlaanderen, weerspiegelen de toestand op 31 december 2009 en gaan uit van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV).144
In België bestaan er zeven verschillende aidsreferentielaboratoria, allen erkend door de FOD Volksgezondheid. In de eerste plaats staan deze laboratoria in voor de uitvoering van confirmatietesten op sera die positief werden bevonden bij een screeningtest. Daarnaast trachten zij een aantal epidemiologische gegevens van de seropositieven te verzamelen.145
De Dienst Epidemiologie van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid te Brussel valideert en analyseert vervolgens alle verkregen gegevens voor zowel seropositieven als voor aidspatiënten.146 Deze dienst creëert tevens de mogelijkheid om beide bestanden te conjugeren tot één bestand dat gegevens bevat van alle personen die geïnfecteerd werden met hiv, ongeacht of ze al dan niet het aidsstadium bereikt hebben.
Hoofdstuk 3:
Hiv en aids in België
1. Algemene trends Sinds het begin van de epidemie in België tot en met 31 december 2009 werden in totaal 23.438 personen aangegeven als zijnde geïnfecteerd door het hiv-virus. Bij 4.043 daarvan werd het aidsstadium vastgesteld. De hoogste aantallen van hiv-diagnoses werden genoteerd in de periode van 2003-2009, maar de voorlopig hoogste piek is merkbaar in 2009 waar het WIV 1.135 nieuwe diagnoses van hiv-infectie registreerde. Het gaat hier om het hoogste aantal geregistreerde gevallen sinds het begin van de epidemie. Het aantal nieuwe hiv-diagnoses is sinds 1986 geëvolueerd van gemiddeld 1,8 naar 3,1 per dag gerapporteerde gevallen.
144
WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Epidemiologie van aids en hiv-infectie in België. Toestand op 31 december 2009. Jaarrapport, 64p; WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Hiv/aids in België. Toestand op 31 december 2009. Semestrieel Rapport N⁰70, 6p. 145 WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Hiv/aids in België. Toestand op 31 december 2009. Semestrieel Rapport N⁰70, 1. 146 Ibid. 28
2. Trends naar nationaliteit Van ruim 70% van alle nieuw vastgestelde diagnoses in België is de nationaliteit bekend. Daarvan werden 347 (44,7%) personen van Belgische nationaliteit aangegeven als zijnde geïnfecteerd door het hiv-virus en werden 429 (55,3%) nieuwe diagnoses vastgesteld bij niet-Belgen. Bij deze laatste groep is twee derde afkomstig uit Sub-Saharaans Afrika, ruim één vijfde uit Europese landen en één tiende uit Amerika of Azië.147 Het hebben van de Noord-Afrikaanse nationaliteit vertegenwoordigt slechts een kleine minderheid bij de vaststelling van nieuwe diagnoses bij niet-Belgen. Het aantal nieuwe diagnoses in 2009 bij Belgen en niet-Belgen wordt bijna even groot en bevestigt op die manier eerder geformuleerde trends aangaande nationaliteit.
3. Trends bij Belgen Wanneer we de recentste cijfers vergelijken met 2008 blijkt dat het aantal nieuwe diagnoses bij Belgen daalt met 9,6%. Daarnaast blijkt het aantal nieuwe diagnoses door heteroseksuele overdracht te stagneren (bij vrouwen) of af te nemen (bij mannen). Het aandeel van infecties via homoseksuele contacten neemt in tegenstelling fel toe. De overgrote meerderheid (88%) van nieuwe diagnoses in 2009 werden gesteld bij mannen waarvan de overdracht van hiv in 8 van de 10 gevallen gebeurt via homoseksueel contact. Ook in Centraal-Europa is deze trend merkbaar, waar het aantal nieuwe hivdiagnoses door homo/biseksuele contacten onder mannen overweegt.148 Figuur 1 schetst de evolutie van de hiv-geïnfecteerden naar vermoedelijke overdrachtswijze.
In aflopende ordening herbergen het Gewest Brussel, de provincies Antwerpen, Luik, Waals-Brabant, Vlaams-Brabant en Oost-Vlaanderen de meeste geïnfecteerden per inwoner.149 Opmerkenswaardig is dat het aantal laattijdige diagnoses bij Belgen de afgelopen 10 jaar gehalveerd is wat betekent dat steeds meer mensen zich sneller laten testen op hiv.150
147
CAERS, B., ‘Aantal nieuwe hiv-diagnoses in België blijft hoog. Aantal laattijdige diagnoses daalt.’ in Sensoa Positief, 2011, nr. 1, 4-5. 148 WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Hiv/Aids in België. Toestand op 30 juni 2009. Semestrieel Rapport N⁰ 69, 5. 149 WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Epidemiologie van aids en hiv-infectie in België. Toestand op 31 december 2009. Jaarrapport, 8. 150 SASSE, A. EN DEFRAYE, A., ‘HIV infections and STI co-infections in men who have sex with men in Belgium: sustained increase in HIV diagnoses’ in Eurosurveillance, 2009, nr. 47, 3; CAERS, B., ‘Aantal nieuwe hiv-diagnoses in België blijft hoog. Aantal laattijdige diagnoses daalt.’ in Sensoa Positief, 2011, nr. 1, 4. 29
Bron: WIV 2010
Figuur 1: Evolutie van de Belgische hiv-geïnfecteerden naar vermoedelijke overdrachtswijze (19972009)
Hoofdstuk 4:
Hiv en aids in Vlaanderen
1. Algemene trends De volgende gegevens hebben betrekking op personen die zich hebben laten testen. Er is geen informatie beschikbaar over hiv-seropositieven die nog niet getest zijn. Op 31 december 2009 waren er in Vlaanderen in totaal 5.473 personen gediagnosticeerd met een hiv-infectie.151 In het kader van deze analyse is het belangrijk aan te stippen dat alleen die personen zijn opgenomen van wie de woonplaats naar regio gekend is. Voor 63,8% van de hiv-geïnfecteerden gediagnosticeerd in België is informatie over de woonplaats per regio gekend. Bij 872 personen van het totaal aantal nieuw gediagnosticeerden werd het aidsstadium vastgesteld. 152 Onder hen zijn er 439 overleden, van 72 is er geen melding meer gegeven en 361 zijn nog steeds in leven op 31 december 2009.153
151
WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Epidemiologie van aids en hiv-infectie in Vlaanderen. Toestand op 31 december 2009. Jaarrapport, 6. 152 Ibid. 153 Ibid, 19. 30
Een licht opgaande trend in de incidentie van hiv-infecties is merkbaar vanaf 1997. De voorlopig hoogste piek is terug te vinden in 2009 met een totaal van 411 nieuw gediagnosticeerde gevallen. Het aantal diagnoses in Vlaanderen is sinds 1997 meer dan verdubbeld.154 De nationaliteit is gekend voor 4.671 (92,5%) waarvan er bij 2.895 personen de Belgische nationaliteit werd vastgesteld.
Wanneer we de verdeling volgens geslacht en leeftijd nader bekijken, blijken de zwaarst getroffen leeftijdsgroepen bij mannen de 30-34 jarigen te zijn, daar waar het bij vrouwen om de leeftijdscategorie van 25-29 jarigen gaat.155 Wat de gemiddelde en mediane leeftijd voor volwassen seropositieven betreft is een lichte stijging merkbaar tot 2008. In het jaar daaropvolgend ligt de mediaan lager.156
Voor 91% van de personen gediagnosticeerd tussen 2003 en 2009 is de waarschijnlijke overdrachtswijze bekend. Bij vrouwen spreekt men in het merendeel van de gevallen over heteroseksuele contacten als meest voorkomende overdrachtswijze. Daarentegen overweegt en stijgt de proportie homo/biseksuele overdrachtswijze bij mannen.157 Wat betreft vermoedelijke overdrachtswijze is er een duidelijke trend merkbaar. Sinds de jaren ’90 tot en met het jaar 2005 werden overwegend heteroseksuele contacten aangeduid als zijnde de meest voorkomende overdrachtswijze. Opvallend is het gegeven dat in 2006-2007 de proportie homo/biseksuele contacten ongeveer even hoog ligt als de proportie heteroseksuele contacten, om in 2008 en 2009 uiteindelijk de bovenhand te nemen als vermoedelijke overdrachtswijze.158
2. Trends bij Belgen In België bedraagt het gecumuleerde totaal aantal seropositieven van Belgische nationaliteit 2.895. De waarschijnlijke overdrachtswijze is gekend voor 96,4% van de Belgische patiënten gediagnosticeerd in Vlaanderen tussen 2003 en 2009. 159 Daar waar bij vrouwen hoegenaamd uitsluitend heteroseksuele contacten vermeld worden, declareren meer dan drie kwart van de mannen homo/biseksuele contacten als vermoedelijke overdrachtswijze, met een noemenswaardige
154
Ibid. WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Epidemiologie van aids en hiv-infectie in Vlaanderen. Toestand op 31 december 2009. Jaarrapport, 7. 156 Ibid. 157 Ibid, 8. 158 Ibid, 9. 159 Ibid, 10. 155
31
stijging in 2008-2009 tot over de 80%.160 Figuur twee geeft de evolutie weer van de Belgische hivgeïnfecteerden volgens overdrachtswijze en geslacht in Vlaanderen. Hieruit wordt nogmaals duidelijk dat homoseksuele contacten ook in Vlaanderen een belangrijk aandeel hebben in het stijgend aantal hiv-diagnoses.
Bron: WIV 2010 Figuur 2: Evolutie van de Belgische hiv-geïnfecteerden volgens overdrachtswijze en geslacht in de periode 1997-2009, Vlaanderen
Wat betreft de overdrachtswijze via homo/biseksuele contacten ligt het percentage van de geïnfecteerden gediagnosticeerd tussen 2007 en 2009 het laagst bij personen van 50 jaar of ouder, hoewel deze overdrachtswijze in deze groep proportioneel nog het grootst is.161 De hivgeïnfecteerden van niet-Belgische nationaliteit zullen in deze verhandeling niet aan bod komen daar een deel van hen nog maar kort in het land verblijft en waarschijnlijk niet in België besmet werd.
160 161
Ibid, 10. Ibid, 13. 32
Hoofdstuk 5:
Seksueel overdraagbare aandoeningen in België en Vlaanderen
De gegevensverzameling en -analyse omtrent seksueel overdraagbare aandoeningen vormt geen sinecure. Het vaststellen van een soa is immers niet eenvoudig en infecties worden niet steeds geregistreerd.162 Bovendien bestaat er in België een resem aan registratiesystemen waardoor men vaak het bos door de bomen niet meer ziet.163 Doch geven deze gegevens ons de mogelijkheid algemene trends te expliceren omtrent de incidentie en prevalentie van soa’s in onze contreien.
De verscheidene registratiesystemen indiceren dat er sinds 2000 een stijging is van het aantal gerapporteerde gevallen van soa’s in België.164 Deze trend is tevens merkbaar in de ons omringende landen. In de verschillende waarnemingen komt tevens terug dat hoofdzakelijk MSM en hivpositieven in het bijzonder, een bijzonder belangrijke risicogroep vormen.165
Sinds 2006 wordt er bij MSM een duidelijke stijging van de gonorroe- en syfilisincidentie waargenomen.166 De meeste van deze diagnoses worden gesteld in de provincie Antwerpen.167 Alle gemelde gevallen van LGV168 en van hepatitis C betreffen homo- en biseksuele mannen.169 Vaak gaat het om iets oudere mannen met Belgische nationaliteit. Een belangrijk aandeel van deze groep is tevens hiv-positief170, in overeenstemming met waarnemingen in andere Europese landen.
162
Het betreffen hier in hoofdzaak problemen rond representativiteit, onvolledige gegevens en validiteit van de diagnostiek. 163 Verschillende informatiebronnen van incidentie en prevalentie van soa: de verplichte aangifte van infectieziekten, peilnetwerk laboratoria microbiologie, netwerk referentielaboratoria, peilnetwerk soa van WIV, screening bloeddonoren, registratie soa-polikliniek (ITG), diverse projecten en studies. Zie DE SCHRIJVER, K., ‘De epidemiologie van seksueel overdraagbare aandoeningen in België’ in Epidemiologisch Bulletin van de Vlaamse Gemeenschap, 2003 (45), nr. 3, 3. 164 WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, SOA-Surveillance België – 2008. Gemeenschappelijk rapport, 12. 165 Ibid. 166 DEFRAYE, A., DUCOFFRE, G. EN MAK, R., ‘Epidemiologie, diagnose en behandeling van Neisseria gonorrhoeaeinfecties in België’ in Vlaams Infectieziektebulletin, 2010 (72), nr. 2, 7-8. 167 GHIJS, I., ‘Gonorroe (‘druiper’) neemt sterk toe’ in De Standaard, 24 januari 2011. 168 LGV of lymphogranuloma venereum is een soa die wordt veroorzaakt door een variant van de chlamydiabacterie. De ziekte komt doorgaans enkel voor in tropische gebieden, maar wordt sinds 2003 echter ook bij Vlaamse en Nederlandse homomannen vastgesteld. Zie VANDENBRUAENE, M., ‘Uitbraak van lymphogranuloma venereum in Antwerpen en Rotterdam’ in Epidemiologisch Bulletin van de Vlaamse Gemeenschap, 2004 (47), nr. 1, 4-6. 169 WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Determinanten van de patiënten gediagnosticeerd met een Seksueel Overdraagbare Aandoening (SOA). Resultaten vanuit het peilnetwerk van clinici 2009, 2010, 55. 170 WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, STI surveillance among HIV positive persons consulting in AIDS reference centers in Belgium reveals important public health problem in Men who have Sex with Men (MSM), 1; WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Determinanten van de patiënten gediagnosticeerd met een Seksueel Overdraagbare Aandoening (SOA). Resultaten vanuit het peilnetwerk van clinici 2009, 2010, 41. 33
Hoofdstuk 6:
Seksueel risicovol handelen in België en Vlaanderen
De toenemende incidentie van hiv en andere soa’s onder MSM brengt niet met zich mee dat we klakkeloos kunnen deduceren dat er sprake is van een stijging van seksueel risicogedrag. Dit zou immers getuigen van een naïeve instelling. Het is dan ook moeilijk uitspraak te doen over de prevalentie van seksueel risicovol handelen in onze contreien vanwege het ontbreken van concrete cijfers. In het buitenland werd het seksuele gedrag reeds breedvoerig onder de loep genomen. Zo biedt de Schorer monitor onze noorderburen een vernuftig instrument om de seksuele activiteiten van MSM jaarlijks in kaart te brengen, wat tevens het formuleren van trends en evoluties mogelijk maakt.171 De onderzoeksactiviteit in België omtrent het (onveilig) vrijgedrag in het algemeen en bij MSM in het bijzonder, blijkt een ander lot beschoren.
In 2003 verscheen een eindrapport met resultaten van een onderzoek dat zich beperkte tot de Vlaamse homoscene.172 De bevindingen indiceerden dat de Vlaamse homomannen meer risico’s zouden nemen dan rond het midden van de jaren negentig. 45% van de mannen met één sekspartner bleek niet consistent gebruik te maken van het condoom. Dit onveilig vrijgedrag neemt nog toe wanneer de sekspartner tegelijk ook de vaste vriend is. Een zeer opmerkelijke vaststelling is dat er om en nabij 47% van de mannen met meerdere sekspartners niet op consistente wijze een condoom gebruikt. Het onderzoek legde tevens cijfers omtrent de kennis van de serostatus van de sekspartner(s) bloot. Bleek dat bijna de helft van de bevraagde mannen met slechts één sekspartner niet weet of zijn partner al dan niet hiv heeft. Bij mannen met meerdere sekspartners is het zelfs nog erger gesteld. Niet meer dan 10% kent de serostatus van alle sekspartners en 33% kent deze slechts van enkele. 57% tast volledig in het duister. Deze onderzoeksresultaten geven ons een goede basis en tevens een referentiepunt in het kader van ons kwantitatief onderzoek omtrent het veilig vrijgedrag bij Vlaamse homomannen.173
Een volgende, door Sensoa, het Vlaams service- en expertisecentrum voor seksuele gezondheid en hiv174, uitgevoerde bevraging ‘Positieve vragen’ diende meer helderheid te scheppen over het vrijgedrag van hiv-positieve mannen.175 Echter legde dit onderzoek in grote mate enkel de behoeften
171
Zie www.schorer.nl VINCKE, J. EN BLEYS, R., Vitale vragen 2001. Eindrapport, Antwerpen, Sensoa, 2003, 30p. In casu werden 633 Vlaamse homomannen bevraagd omtrent hun veilig vrijen gedrag. 173 Cf. infra, Deel 5: Exploratief onderzoek, p. 57. 174 Zie: www.sensoa.be 175 VAN DE VELDE, I., Positieve Antwoorden. Onderzoeksresultaten bevraging mensen met hiv in Vlaanderen, s.l., Sensoa, 2004, 41p. In casu werden 394 hiv-positieve mannen en vrouwen uit Vlaanderen bevraagd. 172
34
en noden van Vlaamse hiv-positieven bloot. Uit de bevraging bleek wel dat bijna 40% van de hivpositieven van overtuiging was dat hun partner misschien tot zeker een risico op besmetting had gelopen door onveilig vrijen. Tevens bleek 1 op 10 van de bevraagden niet op de hoogte te zijn van de serostatus van de partner. Echter werd het condoomgebruik en het (on)veilig vrijgedrag bij deze hiv-positieve personen niet in kaart gebracht. Mijns inziens een gemiste kans.
Daarnaast zette het Helpcenter-ITG, in samenwerking met Sensoa, in 2008 het proefproject ‘Testen op locatie’ op het getouw dat zich richtte op Antwerpse MSM.176 In casu had dit project de ambitie om de drempel tot hiv- en soascreening bij MSM te verlagen door gratis en anoniem hiv- en soatesten aan te bieden op 2 verschillende locaties. Een medisch team trok met een sneltest naar een sauna en fetisjclub voor homomannen. Van de 137 geteste mannen werd bij 5% hiv vastgesteld en 18% had een besmettelijke soa op het moment van de test. 177
Ook uit recentelijk onderzoek in het Vlaamse uitgaansleven van MSM is gebleken dat veel homomannen hun eigen HIV-status niet kennen.178 De cijfers blijken vooral binnen seksclubs hoge toppen te scheren, waar 1 op 6 mannen die positief testten niet op de hoogte bleken te zijn van hun status of dachten dat ze hiv-negatief waren. In andere, minder op seksueel contact gerichte plaatsen waar MSM elkaar treffen, bleek 1 op 20 HIV-positief. Eveneens werd het condoomgebruik van de onderzoeksgroep in beeld gebracht. 2 op 3 van de bevraagde MSM gebruikte een condoom tijdens het laatste contact in hun vaste relatie, 3 op 4 gebruikte een condoom met de laatste losse partner.179
De onderzoeksactiviteit omtrent seksueel risicovol handelen bij MSM in België beperkt zich zodoende bijna uitsluitend tot uiteenlopende projecten en bevragingen in de Vlaamse homoscene. Dit brengt met zich mee dat we slechts een catalectisch beeld kunnen vormen over het vrijgedrag bij MSM. Doch kunnen we op basis van deze bevindingen sine dubio stellen dat seksueel risicovol handelen in het algemeen en bij MSM in het bijzonder, geen sinecure is.
176
Gesprek met T. PLATTEAU. Seksuoloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011. Zie ook X., 5% hiv-positief na Testen op Locatie in Antwerpen, URL: www.weljongniethetero.be, 4 april 2011. 177 Gesprek met T. PLATTEAU. Seksuoloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011; WOUTERS, K. EN PLATTEAU, T., Testen op locatie. Resultaten, URL: www.helpcenteritg.be, 2 april 2011. 178 In casu bezochten onderzoekers van het ITG verschillende soorten plaatsen in Antwerpen en Gent waar MSM uitgaan, namen een bloedstaal af via een prik in de vinger en werkten vervolgens een korte vragenlijst af. Zie www.faqit.be. Zie ook DE BOEL, I., ‘Veel homomannen kennen eigen hiv-status niet’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 4, 6; DEKEYSER, A.S., ‘In de rush van het moment’ in De Standaard, 27 november 2010. 179 VANDEN BERGHE, W., Vele homomannen kennen eigen hiv-status niet - tussen 2% en 15% heeft hiv, URL: www.faqit.be/resultaten, 4 april 2011. 35
Wanneer we tenslotte op zoek gaan naar de mate waarin meer extreme vormen van barebacking voorkomen in onze contreien, blijken we al helemaal van een kale reis thuis te komen. Experts op het domein van MSM bevestigen dan wel het bestaan van barebackers in België, maar concrete gegevens over deze omschrijfbare groep blijven achterwege.180
Hoofdstuk 7:
Besluit
Met het derde deel van deze verhandeling wilden we tegemoetkomen aan één van onze onderzoeksvragen door een overzicht van de epidemiologische gegevens omtrent seksueel risicovol handelen aan de lezer te presenteren.
In de eerste hoofdstukken komt het besef centraal te staan dat de hiv-problematiek nog niet achterhaald is. Het jaarlijks aantal hiv-diagnoses in België blijft gestaag toenemen. Bovendien was er in 2009 sprake van het hoogste aantal geregistreerde gevallen sinds het begin van de epidemie. Ook homoseksuele contacten hebben (nog steeds) een groot aandeel in het stijgend aantal hiv-infecties.
In Vlaanderen is de situatie niet anders. Het aantal hiv-diagnoses in Vlaanderen is sinds 1997 zelfs meer dan verdubbeld. Opmerkelijk is het gegeven dat homo/biseksuele contacten sinds 2008 de bovenhand hebben genomen als waarschijnlijke overdrachtswijze.
In hoofdstuk vijf wilden we een zicht krijgen op de omvang en verspreiding van seksueel overdraagbare aandoeningen in België en Vlaanderen. Afgezien van de gecompliceerde dataverzameling kunnen we evenwel een stijging waarnemen van het aantal gerapporteerde gevallen van soa’s. Ook bij MSM is er de laatste jaren een opvallende toename van de gonorroe- en syfilisincidentie merkbaar, aandoeningen die hoofdzakelijk bij homomannen voorkomen. Het gegeven dat een belangrijk aandeel van deze groep bestaat uit hiv-positieve mannen onderstreept nogmaals de wisselwerking die bestaat tussen hiv en andere soa’s.
Wanneer we in hoofdstuk zes echter inzoomen op het de facto gesteld gedrag stuiten we op onbeduidende informatieve bronnen die ons niet in staat stellen het (on)veilig vrijgedrag van de Belg concreet in kaart te brengen. Niettemin kunnen we onverbloemd assumeren dat een deel van onze populatie het niet zo nauw neemt met de veilig vrijen regels. 180
Gesprek met T. PLATTEAU. Seksuoloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011; Gesprek met W. VANDEN BERGHE, Socioloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011. 36
Deel 4: De strijd tegen risicovolle seks Hoofdstuk 1:
Algemeen
Volgend op de etiologische en epidemiologische omkadering van seksueel risicovol handelen zal in deel vier van deze masterproef aandacht besteed worden aan de manier waarop men weerwoord tracht te bieden aan dit risicogedrag.
In hoofdstuk twee wordt nagegaan in welke mate preventie en hulpverlening seksueel risicovol gedrag van repliek dienen. In het kader van ons onderzoeksobject wordt de focus gelegd op MSM.
Vervolgens biedt hoofdstuk drie de lezer een overzicht van risicoreducerende technieken die door MSM worden toegepast met betrekking tot hiv- en soa-overdracht.
Tenslotte worden onze bevindingen kritisch samengevat in hoofdstuk vier.
37
Hoofdstuk 2:
Preventie en hulpverlening
1. De klassieke aanpak Het hoeft geen betoog dat preventie van infecties veel persoonlijk leed kan voorkomen. Het is verhoudingsgewijs ook veel goedkoper dan iemand levenslang behandelen.181 Krachtige primaire preventiemaatregelen zoals educatie, condoomgebruik en aanwending van maatregelen die de schade beperken, blijven een significante basisvoorwaarde ter preventie van risicovolle seks. 182 Alleen al op de hoogte zijn van de risico’s op infectie is voor veel mensen reden om, tenminste deels, hun gedrag aan te passen.183
In België valt de preventie van hiv, aids en andere soa onder de bevoegdheid van de gemeenschappen. Binnen de preventiepolitiek, beschreven in een decreet184, werkt de Vlaamse Gemeenschap samen met verschillende partners en organisaties actief op het terrein.185 Sensoa staat in voor de uitvoering van preventiecampagnes in de Vlaamse gemeenschap. Met de introductie van ‘Live Positive’, de grootste campagne van Sensoa ooit voor homo’s, wilde men homomannen aanzetten om te praten over hiv.186 Begin mei 2011 pakte deze organisatie uit met een nieuwe campagne die het condoomgebruik bij homoseksuele mannen moet bevorderen.187
Daarnaast zette Sensoa reeds verscheidene initiatieven op touw, gericht op de Vlaamse homoscene. Zo werd met het project ‘Testen op locatie’ gestreefd naar een drempelverlaging van hiv- en soascreening bij MSM.188 Uit onderzoek is reeds gebleken dat in regio’s waar gedurende langere tijd breed wordt ingezet op testen en behandelen, het aantal nieuwe infecties mettertijd aanzienlijk daalt.189 Gegeven het feit dat hiv zich bij MSM voornamelijk verspreidt vanuit de ongediagnosticeerde populatie is vroege diagnose cruciaal om de epidemie in te perken.190 Ook
181
VAN DER KROEF, M.A., ‘De complexiteit van preventie. Hoopvolle en zorgelijke berichten over de aidspreventie op Aidsconferentie in Wenen’ in SekSoa, 2010, nr. 3, 6. 182 WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, SOA-Surveillance België – 2008. Gemeenschappelijk rapport, 12. 183 VAN DER KROEF, M.A., ‘De complexiteit van preventie. Hoopvolle en zorgelijke berichten over de aidspreventie op Aidsconferentie in Wenen’ in SekSoa, 2010, nr. 3, 7. 184 Decr. Vl. Gem. R. van 21 november 2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid, B.S. 3 februari 2004. 185 WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, SOA-Surveillance België – 2008. Gemeenschappelijk rapport, 12. 186 Zie: www.livepositive.be 187 Zie: www.mannenseks.be/index.php/campagnes/gewoon-doen 188 Cf. supra, deel 3, hoofdstuk 6, p. 35. 189 VAN DER KROEF, M.A., ‘De complexiteit van preventie. Hoopvolle en zorgelijke berichten over de aidspreventie op Aidsconferentie in Wenen’ in SekSoa, 2010, nr. 3, 7. 190 BEZEMER, D. EN DIAZ, M., ‘Invloed van antiretrovirale therapie op de hiv-epidemie onder mannen die seks hebben met mannen’ in Soa Aids Magazine, 2009, nr. 5.
38
België blijkt op dit vlak fors te investeren. De boodschap om zich snel te laten testen, waar verscheidene preventiecampagnes zoals die van Sensoa op hameren, begint klaarblijkelijk stilaan zijn vruchten af te werpen. Het aantal nieuwe hiv-diagnoses in België blijft dan wel al gedurende 10 jaar rond hetzelfde quantum schommelen, het aantal laattijdige diagnoses blijkt in de tussentijd echter gehalveerd.191
Daarnaast lanceerde Sensoa het project ‘Safe Sex Zone’ met de bedoeling meer zichtbaarheid te geven aan preventie van hiv en soa’s in het homo-uitgaansleven.192 Nagenoeg alle homohorecazaken in Vlaanderen en Brussel ondertekenden een charter, wat inhoudt dat preventiebrochures, condooms en glijmiddel er makkelijk te verkrijgen zijn.
De focus lijkt vaak te liggen op preventie van hiv, maar voornaam omwille van de wisselwerking die bestaat tussen hiv en seksueel overdraagbare aandoeningen, mogen deze laatste echter niet uit het oog verloren worden. Er zijn veel soa’s opgespoord en behandeld; soa’s blijven evenwel veel voorkomen. Ondanks verscheidene preventiecampagnes neemt het aantal kennisgevingen van sommige seksueel overdraagbare aandoeningen de laatste jaren toe. 193 Dat geldt in de eerste plaats voor gonorroe en syfilis194, aandoeningen die hoofdzakelijk bij homomannen voorkomen. Ook bij de gemiddelde Vlaamse homoman blijkt syfilis de overhand te nemen.195 Het blijft derhalve essentieel om een goed geïntegreerd soapreventiebeleid te voeren, inclusief partnerwaarschuwing. Sinds enige tijd werd een standaardbrief opgesteld bedoeld om het contacteren van seksuele partners van soapatiënten te vergemakkelijken.196 De patiënt zelf, de arts of een andere vertrouwenspersoon kan hier gebruik van maken. Het ITG pleit nu ook voor een nieuwe soortgelijke aanpak waarbij de last van de geïnfecteerde wordt verminderd door de hulpverleners op de voorgrond te laten treden bij het inlichten van de partner.197 Daarnaast is het belangrijk om een beter inzicht te krijgen in de factoren
191
CAERS, B., ‘Aantal nieuwe hiv-diagnoses in België blijft hoog. Aantal laattijdige diagnoses daalt.’ in Sensoa Positief, 2011, nr. 1, 4-5. 192 X., Safe sex zone, URL: www.mannenseks.be, 3 april 2011. 193 GHIJS, I., ‘Gonorroe (‘druiper’) neemt sterk toe’ in De Standaard, 24 januari 2011. 194 WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, STI surveillance among HIV positive persons consulting in AIDS reference centers in Belgium reveals important public health problem in Men who have Sex with Men (MSM), 1. 195 WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, STI surveillance among HIV positive persons consulting in AIDS reference centers in Belgium reveals important public health problem in Men who have Sex with Men (MSM), 1; WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Sentinel STI surveillance in Belgium, 2006: are MSM moving from syphilis to other STI?, 1. 196 VLAAMS AGENTSCHAP ZORG & GEZONDHEID, Brief Partnerwisseling, URL: www.zorg-en-gezondheid.be, 27 maart 2011; WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, SOA-Surveillance België – 2008. Gemeenschappelijk rapport, 12. 197 Gesprek met T. PLATTEAU. Seksuoloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011. 39
die mogelijk een rol spelen bij de overdracht van soa’s, om zo preventie en curatie effectiever te kunnen ondersteunen.
2. Preventie als potestatieve voorwaarde Het gegeven dat MSM de grootste risicogroep vormen voor besmetting met hiv en andere soa’s staat inmiddels vast. Het aantal hiv- en soadiagnoses in deze groep blijkt almaar toe te nemen, hoewel bij homomannen de grootste preventie-inspanningen worden geleverd. Experts op het domein van MSM onderkennen het probleem dat een aantal mensen simpelweg niet vatbaar zijn voor preventie. Volgens seksuoloog Tom PLATTEAU vormen deze mensen waarschijnlijk voor een stuk de motor van de stijging in het aantal nieuwe besmettingen.198
Preventie- en hulpverleningsorganisaties situeren zich heden ten dagen in een tweestrijd. Aan de ene kant aanschouwen we de noodzakelijke klassieke preventie waarmee een hele grote groep bereikt wordt. Daarnaast blijkt een deel door de mazen van dit preventienet te ontsnappen. Er gaan vaak stemmen op om aan deze risiconemende groep tegemoet te komen door middel van harm reductionstrategieën zoals ‘test and treat’, een principe waarbij men gaat testen en onmiddellijk tot behandeling overgaat wanneer de test positief blijkt. Behandeling verkleint immers het transmissierisico,199 waardoor dusdanig de kans gereduceerd wordt dat deze risicovolle individuen ook andere mensen besmetten. Voornamelijk in het werkveld van alcohol en andere drugs wordt notie gegeven aan de term harm reduction. Internationale organisaties, zoals bijvoorbeeld de United Nations Drug Control Program (UNDCP) of de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO), erkennen thans de intrinsieke waarde van harm reductionprogramma’s voor de volksgezondheid.200 De term wordt heden ten dage wereldwijd gebruikt in zeer uiteenlopende betekenissen, in diverse ideologische kaders en in verschillende contexten.201 Het begrip heeft met andere woorden in haar bestaan al een betamelijke inflatie doorstaan en heeft door de jaren heen zijn vertakkingen genesteld in een verscheidenheid aan werkvelden, zo ook in de strijd tegen risicovolle seks.202
198
Gesprek met T. PLATTEAU. Seksuoloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011. VLAAMS SERVICE- EN EXPERTISECENTRUM VOOR SEKSUELE GEZONDHEID EN HIV, De Wereld Aids Conferentie 2010 Wenen. Enkele hoogtepunten en beschouwingen, Antwerpen, Chris Lambrechts, 2010, 1. 200 VERENIGING VOOR ALCOHOL- EN ANDERE DRUGPROBLEMEN, harm reduction – basisinfo dossier, Brussel, S. Ansoms, 2003, 5. 201 Ibid. 202 SHERNOFF, M., ‘Condomless sex: gay men, barebacking, and harm reduction’ in Social Work, 2006, nr. 2, 111. 199
40
Een belangrijke hinderpaal bij strategieën zoals test and treat is dat men een test niet kan verplichten, waardoor een belangrijke groep nog steeds niet bereikt wordt. Dit kan deels verholpen worden door voor bepaalde risicogroepen een opt out-aanpak te voorzien wat betekent dat een test ongedwongen aangeboden wordt en men bezwaar dient aan te tekenen.203 De drempel om zich niet te laten testen wordt op die manier verlaagd.
Op de Wereld Aids Conferentie in Wenen begin 2010 kwam het item ‘behandeling als preventie’ ruimschoots aan bod.204 Momenteel zijn er studies lopende die de effectiviteit van preventieve hivmedicatie onderzoeken. PrEP of Pre-exposure profylaxis is medicatie die aan seronegatieve mensen wordt gegeven die een hoog risicogehalte vertonen. M.a.w. gebeurt de toediening van PrEP nog voor het risicocontact. 205 Niettegenstaande verdere analyses noodzakelijk zijn, zien de laatste resultaten er alleszins hoopgevend uit.206 Wanneer de effectiviteit van PrEP daadwerkelijk wordt aangetoond, is het nog maar de vraag of deze medicatie op financieel en medisch verantwoorde wijze geïmplementeerd kan worden als preventiestrategie.
Alles bij elkaar genomen bieden medische en technologische ontwikkelingen toenemende hoop op effectievere
preventie.
Maar
ze
kunnen
alleen
succesvol
zijn
in
combinatie
met
gedragsveranderingen. Zeker op persoonlijk niveau.207
Hoofdstuk 3:
Risicoreducerende technieken bij MSM
1. Algemeen Niet enkel preventie en hulpverlening, maar tevens MSM zelf blijken op zoek te gaan naar manieren ter vermindering van het risico op hiv- en soa-overdracht. Aleer een overzicht te geven van de bestaande risicoreductiestrategieën die worden toegepast door MSM bij onbeschermde seks, wordt primair notie gegeven aan de term disclosure of de openbaarmaking van de serostatus.
203
VLAAMS SERVICE- EN EXPERTISECENTRUM VOOR SEKSUELE GEZONDHEID EN HIV, De Wereld Aids Conferentie 2010 Wenen. Enkele hoogtepunten en beschouwingen, Antwerpen, Chris Lambrechts, 2010, 6. 204 VLAAMS SERVICE- EN EXPERTISECENTRUM VOOR SEKSUELE GEZONDHEID EN HIV, De Wereld Aids Conferentie 2010 Wenen. Enkele hoogtepunten en beschouwingen, Antwerpen, Chris Lambrechts, 2010, 20p. 205 BLOCK, K. EN DE CLERCQ, K., ‘Als het om preventie gaat!’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 1, 22. 206 GRANT, R.M., ET AL., ‘Preexposure Chemoprophylaxis for HIV Prevention in Men Who Have Sex with Men’ in The New England Journal of Medicine, 2010 (363), nr. 27, 2587-2599. 207 VAN DER KROEF, M.A., ‘De complexiteit van preventie. Hoopvolle en zorgelijke berichten over de aidspreventie op Aidsconferentie in Wenen’ in SekSoa, 2010, nr. 3, 6. 41
2. Disclosure Een cruciale component in de strijd tegen risicovolle seks omvat de discussie omtrent disclosure. Volgens de wet is men niet verplicht de serostatus te melden aan een (seksuele) partner, maar een hiv-positieve persoon heeft wel de wettelijke en morele verplichting om veilig te vrijen.208 Het bekendmaken van de serostatus kan gepaard gaan met zowel positieve als negatieve gevolgen voor de persoon in kwestie. Terwijl sommige mannen afwijzing door seksuele partners en spijt van de bekendmaking melden209, maken vele hiv-positieve mannen hun serostatus bekend om de overdracht van hiv te voorkomen.210 Bij de onmiddellijke bekendmaking van de serostatus kunnen heersende twijfels naar de achtergrond verdwijnen en wordt de partner tevens in staat gesteld om tijdens de coïtus rekening te houden met de serostatus waardoor er een meer gedeelde verantwoordelijkheid ontstaat.211
‘Een vaste partner is blijkbaar niet weggelegd voor mensen zoals ik, van zodra ze weten dat ik ‘ziek’ ben stoppen de telefoontjes plots.’
Dit voorbeeld weerspiegelt tevens het gevaar dat bestaat op seksuele afwijzing en een verminderde anonimiteit. Doch is disclosure van essentieel belang voor praktijken met risicoreductie als objectief zoals strategic positioning en, meer recentelijk, de zogenaamde serosorting van seksuele partners.212 Hoewel het verantwoordelijkheidsgevoel omtrent het voorkomen van hiv-besmetting bij de meeste hiv-positieve mannen hoog blijft, toonden bepaalde studies aan dat de betere behandelingen en de verlaagde virale lading hebben geleid tot een afname van schuldgevoelens en apathie wat betreft non-disclosure of slechts gedeeltelijke bekendmaking van de serostatus.213 Een inconsequente
208
VLAAMS SERVICE- EN EXPERTISECENTRUM VOOR SEKSUELE GEZONDHEID EN HIV, Seks en relaties na de hiv-diagnose. Gids voor de hiv-positieve homoman, Antwerpen, Chris Lambrechts, s.d., 14. 209 WEI, C., RAYMOND, H.F., GUADAMUZ, T.E., STALL, R., COLFAX, G.N., SNOWDEN, J.M. EN MCFARLAND, W., ‘Racial/ethnic differences in seroadaptive and serodisclosure behaviors among men who have sex with men’ in AIDS and Behavior, 2011, nr. 1, 23. 210 ZABLOTSKA, I.B., IMRIE, J., PRESTAGE, G., CRAWFORD, J., RAWSTORNE, P., GRULICH, A., JIN, F. EN KIPPAX, S., ‘Gay men’s current practice of HIV seroconcordant unprotected anal intercourse: serosorting or seroguessing?’ in AIDS Care, 2009, nr. 21, 501. 211 VLAAMS SERVICE- EN EXPERTISECENTRUM VOOR SEKSUELE GEZONDHEID EN HIV, Seks en relaties na de hiv-diagnose. Gids voor de hiv-positieve homoman, Antwerpen, Chris Lambrechts, s.d., 15. 212 Ibid; CASSELS, S., MENZA, T.W., GOODREAU, S.M. EN GOLDEN, M.R., ‘Available evidence does not support serosorting as an HIV risk reduction strategy’ in AIDS, 2010, nr. 24, 935. 213 ZABLOTSKA, I.B., IMRIE, J., PRESTAGE, G., CRAWFORD, J., RAWSTORNE, P., GRULICH, A., JIN, F. EN KIPPAX, S., ‘Gay men’s current practice of HIV seroconcordant unprotected anal intercourse: serosorting or seroguessing?’ in AIDS Care, 2009, nr. 21, 502. 42
rapportering van de serostatus aan de partner houdt tevens grotere risico’s in dan een consequente disclosure of non-disclosure.214
3. Risicoreductiestrategieën In het licht van de heersende dreigingen verbonden aan risicovolle anale seks wordt sinds enige tijd het fenomeen strategic positioning onderkend als zijnde een harm reduction strategie.215 Deze tactiek wordt toegepast door MSM met als doel de risico’s te verminderen bij anale penetratieseks door de seksuele positie af te stemmen op de serostatus. 216 Zo kan een hiv-positieve persoon zich bijvoorbeeld de rol van anaal receptieve partner toe-eigenen als hij percipieert dat zijn partner hivnegatief is. Deze strategie schakelt het risico van een hiv-besmetting niet uit, maar zij verlaagt wel de potentiële dreiging.217
Een van de meest onderzochte strategieën en tevens de meest toegepaste door MSM de laatste jaren betreft serosorting, een praktijk waarbij men kiest voor onbeschermde seks met een seroconcordante partner, i.e. een partner met dezelfde hiv-status.218 Voor veel mannen wordt serosorting gezien als een tactiek die hiv-overdracht minder waarschijnlijk en condoomgebruik overbodig maakt.219 Uit enkele studies is gebleken dat zowel het gemiddeld aantal partners alsook het aantal onbeschermde seksuele activiteiten een stijging kent bij MSM die seks hebben met een partner van verschillende of onbekende hiv-status. De grootste stijging is echter merkbaar bij
214
SIMON ROSSER, B.R., HORVATH, K.J., HATFIELD, L.A., PETERSON, J.L., JACOBY, S. EN STATELY, A., ‘Predictors of HIV disclosure to secondary partners and sexual risk behavior among a high-risk sample of HIV-positive MSM: results from six epicenters in the US’ in AIDS Care, 2008, nr. 8, 925. 215 GROV, C., DEBUSK, J.A., BIMBI, D.S., GOLUB, S.A., NANIN, J.E. EN P ARSONS, J.T., ‘Barebacking, the internet, and harm reduction: An intercept survey with gay and bisexual men in Los Angeles and New York City’ in AIDS Behavior, 2007, nr. 4, 528. 216 CASSELS, S., MENZA, T., GOODREAU, S. EN GOLDEN, M., ‘Available evidence does not support serosorting as an HIV risk reduction strategy’ in AIDS, 2010, nr. 24, 935. 217 PARSONS, J.T., SCHRIMSHAW, E.W., WOLITSKI, R.J., HALKITIS, P.N., PURCELL, D.W., HOFF, C.C., ET AL., ‘Sexual harm reduction practices of HIV-seropositive gay and bisexual men: Serosorting, strategic positioning, and withdrawal before ejaculation’ in AIDS, 2005, nr. 19, 13-25. 218 ROWNIAK, S., ‘Safe sex fatigue, treatment optimism, and serosorting: new challenges to HIV prevention among Men who have sex with men’ in Journal of the Association of Nurses in AIDS Care, 2009, nr. 20, 33; EATON, L.A., WEST, T.V., KENNY, D.A. EN KALICHMAN, S.C., ‘HIV transmission risk among HIV seroconcordant and serodiscordant couples: dyadic processes of partner selection’ in AIDS and Behavior, 2009, nr. 13, 185; WILSON, D.P., REGAN, D.G., HEYMER, K.J., JIN, F., PRESTAGE, G.P. EN GRULICH, A.E., ‘Serosorting may increase the risk of HIV acquisition among men who have sex with men’ in Sexually Transmitted Diseases, 2010, nr. 37, 13; CASSELS, S., MENZA, T.W., GOODREAU, S.M. EN GOLDEN, M.R., ‘HIV serosorting as a harm reduction strategy: evidence from Seattle, Washington’ in AIDS, 2009, nr. 23, 2497. 219 EATON, L.A., WEST, T.V., KENNY, D.A. EN KALICHMAN, S.C., ‘HIV transmission risk among HIV seroconcordant and serodiscordant couples: dyadic processes of partner selection’ in AIDS and Behavior, 2009, nr. 13, 185. 43
mannen die aangeven zich bezig te houden met serosorting en blijkt zowel te gelden voor hivbesmette als niet-geïnfecteerde mannen.220
In het raamwerk van serosorting kan de kennis van de serostatus van de partner een bepalende factor spelen in de besluitvorming rond seksueel risicogedrag.221 De effectiviteit van serosorting berust, in het bijzonder voor niet-geïnfecteerde personen, op een accurate en open disclosure. Of we serosorting derhalve kunnen aanduiden als een doeltreffende tactiek om hiv-besmetting te voorkomen is nog maar de vraag o.a. gezien het feit dat de serostatus van de partner vaak niet overeenstemt met wat het beweerde te zijn. In deze context blijken MSM zich dan ook eerder te engageren in seroguessing, een aftakking van serosorting, gebaseerd op de veronderstelling van hivseroconcordantie.222 Het hoeft dan ook geen betoog dat deze tactiek homoseksuele mannen en voornaam hiv-negatieve mannen gestaag blootstelt aan het risico op hiv-besmetting of andere soa. Seroguessing brengt een supplementaire onzekerheid over de mogelijke risico’s met zich mee. In de eerste plaats zijn niet alle MSM gediagnosticeerd. 223 Bij MSM verspreidt hiv zich dan ook voornamelijk vanuit de ongediagnosticeerde populatie.224 Een tweede aandachtspunt zijn de hivnegatieve resultaten, zij zijn immers niet absoluut. Binnen de vensterperiode blijft de mogelijkheid bestaan op een dubieus resultaat. Bovendien is de serostatus na het testen twijfelachtig wanneer mannen zich in risicovolle situaties hebben begeven sinds de laatste test.225 Daarnaast kan de tactiek ook falen wanneer seksuele partners wetens en willens misleid worden over de vaststaande serostatus.226 Ten gevolge van deze bijkomende onzekerheden kan een deel van de risicoreductie die
220
ROWNIAK, S., ‘Safe sex fatigue, treatment optimism, and serosorting: new challenges to HIV prevention among Men who have sex with men’ in Journal of the Association of Nurses in AIDS Care, 2009, nr. 20, 33. 221 EATON, L.A., WEST, T.V., KENNY, D.A. EN KALICHMAN, S.C., ‘HIV transmission risk among HIV seroconcordant and serodiscordant couples: dyadic processes of partner selection’ in AIDS and Behavior, 2009, nr. 13, 185. 222 ZABLOTSKA, I.B., IMRIE, J., PRESTAGE, G., CRAWFORD, J., RAWSTORNE, P., GRULICH, A., JIN, F. EN KIPPAX, S., ‘Gay men’s current practice of HIV seroconcordant unprotected anal intercourse: serosorting or seroguessing?’ in AIDS Care, 2009, nr. 21, 501. Zie ook WEI, C., RAYMOND, H.F., GUADAMUZ, T.E., STALL, R., COLFAX, G.N., SNOWDEN, J.M. EN MCFARLAND, W., ‘Racial/ethnic differences in seroadaptive and serodisclosure behaviors among men who have sex with men’ in AIDS and Behavior, 2011, nr. 1, 27-28. 223 WILSON, D.P., REGAN, D.G., HEYMER, K.J., JIN, F., PRESTAGE, G.P. EN GRULICH, A.E., ‘Serosorting may increase the risk of HIV acquisition among men who have sex with men’ in Sexually Transmitted Diseases, 2010, nr. 37, 13. 224 BEZEMER, D. EN DIAZ, M., ‘Invloed van antiretrovirale therapie op de hiv-epidemie onder mannen die seks hebben met mannen’ in Soa Aids Magazine, 2009, nr. 4, 5; WEI, C., RAYMOND, H.F., GUADAMUZ, T.E., STALL, R., COLFAX, G.N., SNOWDEN, J.M. EN MCFARLAND, W., ‘Racial/ethnic differences in seroadaptive and serodisclosure behaviors among men who have sex with men’ in AIDS and Behavior, 2011, nr. 1, 27. 225 ZABLOTSKA, I.B., IMRIE, J., PRESTAGE, G., CRAWFORD, J., RAWSTORNE, P., GRULICH, A., JIN, F. EN KIPPAX, S., ‘Gay men’s current practice of HIV seroconcordant unprotected anal intercourse: serosorting or seroguessing?’ in AIDS Care, 2009, nr. 21, 505. 226 GOLDEN, M.R., STEKLER, J., HUGHES, J.P. EN WOOD, R.W., ‘HIV serosorting in men who have sex with men: is it safe?’ in Journal of Acquired Immune Deficiency Syndromes, 2008, nr. 49, 212. 44
geboden wordt door de toepassing van hiv-negatieve serosorting geïnventeerd worden door een hoge graad van seroguessing.
Daarenboven voedt serosorting, als gebruikte strategie om de verspreiding van hiv tegen te gaan, mogelijk de verspreiding van andere soa’s binnen de groep van hiv-positieve mannen.227 Net omwille van het feit dat men bij partnerselectie enkel oog heeft voor de hiv-serostatus en eventueel presente soa’s niet in rekening worden gebracht.228
Uit recentelijk onderzoek in Nederland is gebleken dat homomannen naast strategic positioning en serosorting, heden ten dage ook vaak gebruik maken van een derde risicoreducerende techniek waarbij rekening wordt gehouden met de virale lading, de zogenaamde viral load sorting.229 Deze tactiek gaat uit van het standpunt dat een ondetecteerbare virale lading het risico op hiv-besmetting vermindert bij onbeschermde anale seks.230 Het blijkt een strategie die voornamelijk door hivpositieve mannen wordt toegepast. In geval van serodiscordantie wordt het condoom soms weggelaten omdat de hiv-positieve sekspartner geen detecteerbare virale lading heeft.231 De kans op hiv-besmetting neemt immers af naarmate de virale lading kleiner wordt. Absolute voorwaarde bij het toepassen van deze risicoreducerende techniek is de afwezigheid van een soa bij de hiv-positieve man in kwestie. Dit verhoogt althans het risico op hiv-besmetting.232
227
VAN DE LAAR, T. EN URBANUS, A., ‘Hepatitis C als soa bij hiv-positieve mannen die seks hebben met mannen’ in Soa Aids Magazine, 2009, nr. 3, 9. 228 GHIJS, I., ‘Gonorroe (‘druiper’) neemt sterk toe’ in De Standaard, 24 januari 2011. 229 VAN DEN BOOM, W. EN SMIT, P.J., Niet alleen het condoom beschermt…, URL: www.hivnet.org, 12 april 2011; X., ‘Dit doen homo’s met hiv om besmetting te voorkomen tijdens seks zonder condoom’ in De Morgen, 4 maart 2011. 230 VAN DEN BOOM, W., DAVIDOVICH, U., WITLOX, R. EN STOLTE, I.G., The emergence of intentional viral sorting as a frequently performed risk reduction strategy among HIV-positive MSM, URL: www.hivnet.org, 12 april 2011. 231 VAN DEN BOOM, W. EN SMIT, P.J., Niet alleen het condoom beschermt…, URL: www.hivnet.org, 12 april 2011. 232 Cf. supra, deel 1, hoofdstuk 3, p. 11.
45
Hoofdstuk 4:
Besluit
Deel vier van deze verhandeling maakt duidelijk dat preventie-inspanningen een noodzakelijk gegeven zijn en blijven in de strijd tegen risicovolle seks. Voorkomen is immers beter dan genezen. Sensoa zette naast een verscheidenheid aan preventiecampagnes reeds een resem aan acties op het getouw gericht op Vlaamse mannen die seks hebben met mannen, één van de grootste risicogroepen als het om hiv- en soa-overdracht gaat. Het potestatieve karakter van preventie maakt echter dat een deel van onze doelgroep niet bereikt wordt. Sommige risiconemende individuen zijn tevens niet vatbaar voor preventie en vormen waarschijnlijk voor een stuk de motor van het toenemend aantal besmettingen. Hoe deze groep dan wel bereiken, is nog maar de vraag. Wanneer individuen met een verhoogd risico er toch voor kiezen om bewust af te zien van enige preventieve zorg, zouden harm reductionstrategieën zoals test and treat ervoor kunnen zorgen dat het risico om andere mensen te besmetten op zijn minst wordt geminimaliseerd. Daarnaast gaan er stemmen op om behandeling, zoals PrEP en PEP, te integreren als preventiestrategie, maar daadwerkelijke implementatie is voorlopig nog niet aan de orde. Tevens dienen we voor ogen te houden dat deze nieuwe technieken een gevoel van veiligheid kunnen bewerkstelligen, waardoor de kans bestaat dat individuen net meer risicogedrag gaan vertonen.
In hoofdstuk drie komt het besef centraal te staan dat onbeschermde seks niet steeds als onveilig geïnterpreteerd wordt. Mannen passen meer dan eens risicoreducerende technieken toe ter preventie van hiv. Allereerst werd notie gegeven aan de term disclosure. De openbaarmaking van de serostatus aan een (potentiële) sekspartner kan immers gezien worden als randvoorwaarde voor de toepassing van risicoreductiestrategieën als strategic positioning, serosorting of viral sorting. Deze technieken impliceren elk op hun beurt een bewuste keuze voor onbeschermde anale seks. Bij te tactiek van strategic positioning wordt de seksuele positie (top/bottom) afgestemd op de serostatus van de partner. Bij serosorting gaat de onbeschermde seks uitsluitend gepaard met een serconcordante partner. De formule van deze techniek staat of valt met de mate waarin er wederzijdse kennis is over de serostatus. Echter berust deze kennis zich menigmaal op loutere veronderstellingen waardoor we eerder spreken over seroguessing. Bij een derde strategie, viral sorting, wordt er op basis van een ondetecteerbare virale lading overgegaan tot onbeschermde anale seks, ongeacht de serostatus van de sekspartner. Wanneer we deze risicoreducerende technieken aan een kritische reflectie onderwerpen kan voorzichtig geconcludeerd worden dat zowel strategic positioning, serosorting als viral sorting geen optimale strategieën vormen ter voorkoming van hiv. We kunnen derhalve enkel spreken over een goede stap in de richting van een betere seksuele veiligheid.
46
Deel 5: Exploratief onderzoek Hoofdstuk 1:
Algemeen
In het vijfde deel van deze verhandeling wordt de lezer meegenomen op een exploratieve onderzoekingsexpeditie doorheen het Vlaamse homolandschap.
Hoofdstuk één omvat enkele preliminaire opmerkingen omtrent het projectkader en de doelstelling.
In het tweede hoofdstuk zullen de methoden en onderzoeksstrategie van het onderzoek uitgediept worden om een alomvattend beeld te creëren van het verloop van de proefneming.
Alvorens de lezer te overweldigen met cijfermateriaal, wordt in hoofdstuk drie aandacht besteed aan de omkadering van het onderzoek. De onderzoeksmethode wordt uit de doeken gedaan alsook de samenstelling en werving van de analyse-eenheden. Daarnaast wordt ook duidelijk op welke wijze de resultaten verwerkt en gepresenteerd zullen worden om een optimale interpretatie van de gegevens te percipiëren.
Ten slotte zullen in hoofdstuk vier de onderzoeksresultaten worden voorgelegd en aan een kritische analyse onderworpen worden. Meten is weten, maar inzicht komt pas na analyse.
47
Hoofdstuk 2:
Methodologisch kader en onderzoeksstrategie
Om een antwoord te kunnen bieden op de probleemstelling zal er in deze verhandeling kwantitatief onderzoek gevoerd worden waarbij zowel kwalitatieve als kwantitatieve strategieën gehanteerd worden. Zowel de aard als de mate van optreden van het barebackingfenomeen zullen in beschouwing worden genomen.
In het kader van deze verhandeling zullen we via onderzoek een zo groot mogelijk aandeel van de Vlaamse homoscene trachten te bereiken. Deze doelgroep vormt tevens onze onderzoekspopulatie. De bereidheid van de respondenten om deel te nemen aan het onderzoek is cruciaal. Aangezien we te maken hebben met een taboeonderwerp kan het bedreigend karakter van de vragen een onvoordeligheid in het onderzoek opleveren. Er zal dus rekening gehouden moeten worden met de gevoeligheid van het onderwerp. Een seropositieve persoon introduceert immers zijn/haar status doorgaans niet op een presenteerblaadje. Seksualiteit blijft per slot van rekening een susceptibel onderwerp. Deze hinderpaal dient in rekening te worden gebracht bij het analyseren van de resultaten. Bij om het even welke onderzoeksstrategie die gehanteerd zal worden in deze proef is het garanderen van de anonimiteit voornaam. Dit vanwege de fragiliteit en sensibiliteit van het onderwerp.
Omdat we in het onderzoek te maken hebben met een vrij specifieke, niet geregistreerde populatie werd tevens gebruik gemaakt van een sneeuwbalprocedure.233 M.a.w. werden een aantal respondenten benaderd, die vervolgens op hun beurt andere respondenten wisten aan te brengen enzovoort.234 Homo’s die onveilig vrijen staan immers niet geregistreerd op een lijst en je komt ze niet zomaar op straat tegen. Ook aan het gedrag valt dit gegeven niet klakkeloos af te lezen. Bijgevolg werd op zoek gegaan naar personen die in de Vlaamse homoscene vertoeven waarna zij mij op hun beurt in contact wisten te brengen met andere nuttige respondenten.
233
BAARDA, D.B. EN DE GOEDE, M.P.M., Basisboek methoden en technieken: handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwantitatief onderzoek, Groningen, Wolters-Noordhoff, 2006, 163. 234 BIJLEVELD, C.C.J.H., Methoden en Technieken van Onderzoek in de Criminologie, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, 156. 48
Hoofdstuk 3:
Kwantitatief onderzoek
1. Opzet en uitvoering van het onderzoek Vooraleer de algemene onderzoeksresultaten van het kwantitatief onderzoek
op een
presenteerblaadje te serveren, zal de methode uiteengezet worden die gebruikt werd bij de gegevensverzameling.
Dienovereenkomstig
kan
men
onvolmaaktheden
en
demarcaties
onderkennen, om zo een optimale verwerking en verzinnelijking van de verkregen datagegevens te garanderen.
1.1 Onderzoeksvragen Om een accuraat beeld te vormen over het barebackinggedrag in de Vlaamse homoscene kan men beroep doen op eerder gevoerd onderzoek en uitgegeven verzamelwerken betreffende Vlaamse homomannen. Desalniettemin is, omwille van geringe doorlichting betreffende dit onderwerp, een eigen onderzoeksopzet wenselijk.
Hoe staat het nu feitelijk met het (on)veilig vrijgedrag van onze Vlaamse homo community? Kunnen we barebacking aanwijzen als de grote reden waarom het aantal hiv-infecties aan het toenemen is? Niet enkel zal de hoegrootheid van het verschijnsel in kaart worden gebracht, maar vertonen we tevens interesse in de attitudes en percepties van de gemiddelde Vlaamse homoman. Is de Vlaamse gay community zich bewust van de gevaren die onveilig seksueel gedrag met zich meebrengt? Wordt veilig vrijen als een last ervaren? Of is er sprake van hiv-positivisme?
1.2 Onderzoeksmethode Door middel van een survey-onderzoek zullen we trachten een zo breed mogelijk beeld te verkrijgen van het barebackingfenomeen in de Vlaamse homosfeer. Gestreefd wordt naar het verzamelen van gegevens over een relatief groot aantal onderzoekseenheden door middel van een internetenquête. Deze strategie maakt het mogelijk om op zeer economische wijze een grote hoeveelheid gegevens uit een omvangrijke populatie te verzamelen.
Om de generaliseerbaarheid van het onderzoek te vrijwaren geeft een aselecte trekking de beste garantie om een representatief beeld van de totale populatie te verkrijgen.235 Evenwel maken we in ons onderzoek geen gebruik van een toevalsprocedure en spreken we derhalve over non-probability 235
DECORTE, T., Methoden van Criminologisch onderzoek: Ontwerp en dataverzameling, onuitg., syllabus bij het opleidingsonderdeel methoden van criminologisch onderzoek: ontwerp en dataverzameling, Ugent, 2010-11, 110. 49
sampling.236 De enquête werd o.a. geplaatst op fora van homogerelateerde sites waardoor niet alle potentiële onderzoekseenheden een even grote kans hadden om in de steekproef te worden opgenomen. Immers komen er op deze manier enkel homoseksuelen in aanmerking die fora en websites bezoeken, waardoor een deel van de populatie reeds uit de boot zou vallen. Daarnaast heb ik door het bezoeken van homoclubs en -cafés via de sneeuwbalmethode een zo groot mogelijk aantal onderzoekseenheden trachten te bereiken, waardoor personen uit de dichte omgeving hoogstwaarschijnlijk beter vertegenwoordigd zullen zijn. Bepaalde categorieën zullen immers niet in de steekproef terechtkomen wanneer ze niet in het circuit vertoeven van de barebackers die gevraagd worden namen te noemen van andere lotgenoten. Omwille van deze systematische trekking en het beperkt aantal respondenten zijn de onderzoeksresultaten niet generaliseerbaar voor alle Vlaamse homo’s.
Enkele punten vereisen de aandacht wanneer we het hebben over betrouwbaarheid en validiteit. Het probleem bij enquêtes is dat ze soms minder betrouwbare en ook minder valide informatie opleveren dan observaties.237 Met betrouwbaar wordt bedoeld de mate waarin een antwoord dat mensen geven onafhankelijk is van toeval. Antwoorden van personen kunnen tevens niet-valide zijn, dat wil zeggen dat ze niet overeenstemmen met de werkelijkheid. Mensen zijn zich immers niet steeds bewust van hun eigen gesteld gedrag en vaak ook niet van hun motieven daarvoor. Daarnaast vormt ook sociale wenselijkheid een potentieel probleem bij het afnemen van de enquête, waardoor de resultaten mogelijkerwijs beïnvloed worden.238 Mensen hebben over het algemeen de neiging zichzelf in een positief daglicht te stellen waardoor zij vaak antwoorden durven geven die een goede indruk zullen maken. Dit obstakel wordt gedeeltelijk geresolveerd doordat het enquêteren gebeurt met behulp van de computer. De ondervraagde kan dan zijn eventueel sociaal onwenselijke of intieme antwoorden op zijn eigen computer aankruisen of kenbaar maken door een bepaalde knop in te drukken.
Bij het invoeren van de enquête in de computer werd gebruik gemaakt van een professioneel enquête programma. Bij de keuze van de software beoogde ik in eerste plaats een applicatie die voorzag in de vereiste technologie. Zo werd er in de enquête gebruik gemaakt van een automatische doorverwijsfunctie, wat betekent dat men afhankelijk van een antwoord een bepaalde vraag
236
BIJLEVELD, C.C.J.H., Methoden en Technieken van Onderzoek in de Criminologie, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, 147. 237 BAARDA, D.B. EN DE GOEDE, M.P.M., Basisboek enquêteren: Handleiding voor het maken van een vragenlijst en het voorbereiden en afnemen van enquêtes, Groningen, Wolters-Noordhoff, 2007, 19. 238 Ibid. 50
voorgeschoteld krijgt.239 Daarnaast verlangde ik enige professionele uitstraling van de enquête om het betrouwbaarheidsgevoel bij de respondenten te verhogen.
Bij de opstelling van de vragenlijst werd inspiratie gezocht bij eerder gevoerd onderzoek omtrent MSM in België240 en Nederland241. Als titel voor de enquête werd afgezien van het etiket ‘barebacking’ en is er gekozen voor de hoofding ‘Onderzoek veilig vrijen’. Deze werd doelbewust gehanteerd om het onderzoek toegankelijker te maken en eventuele negatieve connotatie te vermijden.
In de enquête wordt gepeild naar het gedrag en de frequentie omtrent penetratieseks. Het onderzoek focust zich met name op (on)veilige anale seks en het barebackingfenomeen. Er werd hier dan ook bewust gekozen om de term 'penetratie'seks te gebruiken, zodat hieromtrent geen verwarring zou kunnen ontstaan voor de ondervraagden. Penetratieseks is tenslotte niet de enige vorm van vrijgedrag onder homomannen, uitgaan van dergelijke propositie zou getuigen van een naïeve ingesteldheid. ‘Onderzoek veilig vrijen’ beoogt een zo groot mogelijke groep MSM een vragenlijst te laten invullen over o.a. hun seksuele geschiedenis, recent seksueel gedrag, de aanwezigheid van een soa, hiv-testgedrag enzovoort.
Via de enquête werd in de onderzoeksgroep gepeild naar zowel feiten als opinies. De feitenvragen informeren naar concrete zaken, daar waar we met behulp van opinievragen informeren naar de mening van de respondenten. Enkel gesloten vragen werden gehanteerd waarbij de respondenten de keuze hebben tussen een aantal antwoordmogelijkheden. Hierbij is het van belang dat de antwoordcategorieën duidelijk interpreteerbaar en uitputtend zijn. 242 Op die manier kunnen antwoorden niet in meerdere categorieën ondergebracht worden.
239
Zogenaamde filtervragen VINCKE, J. EN BLEYS, R., Vitale vragen 2001. Eindrapport, Antwerpen, Sensoa, 2003, 30p. 241 VAN EMPELEN, P., VAN BERKEL , M., ROOS, E. EN ZUILHOF, W., Schorer Monitor 2010, Amsterdam, Schorer, 2010, 69p. 242 ’T HART, H., BOEIJE, H. EN HOX, J., Onderzoeksmethoden, Amsterdam, Boom Lemma uitgevers, 2005, 240. 240
51
In de vragenlijst werden volgende concepten geoperationaliseerd:
Demografische kenmerken: leeftijd, woonplaats, opleidingsniveau, tewerkstellingsstatus, culturele achtergrond en geloofsovertuiging
Seksuele ervaring: -
Seksuele activiteiten naar geslacht
-
Seksuele geschiedenis (seksuele voorkeur/attractie, seksuele ervaring)
-
Rol bij penetratieseks
-
Testgedrag (hiv/soa)
-
Mensen in omgeving met hiv
Seksueel gedrag met vaste partner in de voorafgaande 12 maanden (condoomgebruik, risicogedrag, kennis serostatus)
Seksueel gedrag met losse partner in de voorafgaande 12 maanden (condoomgebruik, risicogedrag, kennis serostatus)
Opvatting en meningen over hiv en safe sex: -
Opvattingen veilig vrijen
-
Aidsoptimisme
-
Gedragsregels voor hiv-positieve mannen
1.3 Werving en samenstelling van de analyse-eenheden Om een zo groot mogelijk aantal respondenten te bereiken werd contact opgenomen met 59 verschillende officiële instanties, websites en horecazaken die elk op hun wijze verknocht zijn aan het homo- of holebimilieu. Daarnaast werden desgelijks officieuze berichten verspreid via vrienden en kennissen.
In totaal toonden 19 organisaties en horecazaken zich bereid een bijdrage te leveren in het verzamelen van respondenten voor het onderzoek. Dit uitte zich doorgaans in het plaatsen van de link naar de enquête op de website van de organisatie, diens Facebookpagina of forum. Ik construeerde een logo voor mijn onderzoek zodat organisaties een makkelijke doorverwijzing konden hanteren op hun website via bijvoorbeeld een banner.243 Hiermee werd ook de aantrekkingskracht van het onderzoek bevorderd. De link werd tevens eigenhandig geplaatst op het forum van ‘Wel jong Niet Hetero’, ‘VZW Jeugd en Seksualiteit’, ‘Mannenseks.be’ en op dat van ‘Relatieforum.be’.
243
Zie bijlage 1: Logo ‘Onderzoek veilig vrijen’ 52
Eveneens werd oproep gedaan op Pinkwave, het ‘homoprogramma van Radio Centraal’.244 De luisteraars werden aangemoedigd de link op de site van het radioprogramma aan te klikken en de vragenlijst in te vullen.
Om het aantal respondenten verder op te voeren bezocht ik meerdere homocafés en -activiteiten om bepaalde sleutelfiguren om hun medewerking te vragen. Volgende instellingen vormden een ruggensteun bij de accumulatie van respondenten:
-
Cerebral fetish
-
Liever Gelijk
-
Dubbelpunt
-
Liever Spruitjes
-
De Flamingo’s
-
Mannenseks.be
-
Enig Verschil
-
Onder Anderen
-
Erotheek Gay Ron
-
Pinkwave
-
Het Roze Huis
-
Quies
-
Het Hessenhuis
-
Sacha
-
Holebichat.eu
-
Think
-
Holebi Info
-
Verkeerd geparkeerd
-
Jong & Holebi in Brugge
Bij de werving van respondenten werd getracht om een zo breed mogelijk doelpubliek aan te spreken. Bij het contacteren van verschillende diensten werd al snel duidelijk dat vooral holebiverenigingen bereid waren zich te engageren. Deze verenigingen worden doorgaans geassocieerd met een jonger publiek waardoor een oververtegenwoordiging van deze groep haast onvermijdbaar is.
1.4 Verwerking van de gegevens De aanwending van een professioneel enquêteprogramma biedt de mogelijkheid tot Excel export. Op die manier worden de gerapporteerde gegevens automatisch geëxporteerd naar een overzichtelijk Excel bestand, dat op zijn beurt geïmplementeerd werd in het statistisch verwerkingsprogramma SPSS.245 Afhankelijk van het meetniveau van de verschillende variabelen werden contingentietabellen gemaakt of gemiddelden berekend. Verschillen in proporties werden getoetst door middel van Chi2toetsen.
244 245
Zie: www.pinkwave.be Meer specifiek: SPSS Statistics version 19 53
Wanneer in het onderzoek gesproken wordt over verschillen en verbanden, werden deze als zijnde significant bevonden op het gangbare niveau (α < 0.05).
Het laatste deel van de vragenlijst handelt over bepaalde onderwerpen waarbij door middel van verscheidene stellingen een overkoepelend concept is gemeten, uitgedrukt in een schaalscore. Alvorens deze schaalscores te berekenen, werd de betrouwbaarheid ervan onderzocht. M.a.w. werd nagegaan of de stellingen binnen een schaal hetzelfde concept meten. Hiervoor werd voor elke schaal de waarde van Cronbach’s alpha berekend. Voor elke geconstrueerde schaal werden voldoende tot goede betrouwbaarheidscoëfficiënten gevonden (tabel 1). Bij elke bewering wordt een gemiddelde schaalscore gepresenteerd, waarbij de scores op de verschillende topics van de schaal werden opgeteld en gedeeld door het totaal aantal topics in de schaal. Dit totaal varieert in het onderzoek tussen vier en zes topics.
Tabel 1: Betrouwbaarheidsanalyse van de gebruikte schalen
Overkoepelend concept
Aantal
Gemiddelde van de
Cronbach α
N
items
schaal (range)
Veilig vrijen last
4
1,87 (1-5)
0,826
380
Aidsoptimisme
6
1,53 (1-5)
0,842
380
Attitudes t.a.v. hiv-positieve mannen
4
3,09 (1-5)
0,638
380
1.5 Presentatie van de onderzoeksresultaten De onderzoeksresultaten worden gepresenteerd in overzichtelijke tabellen en diagrammen voorzien van de nodige percentages en verhelderingen. Additioneel aan deze representaties, werd in de mate van het mogelijke voorzien in bijkomende feitelijkheden uit reeds bestaande wetenschappelijke literatuur. De percentages werden afgerond tot 2 decimalen achter de komma. Om de onderzoeksresultaten overzichtelijk en leesbaar te houden werd er voor gekozen om de toetsspecificaties niet in de tekst op te nemen. De lezer kan ervan uit gaan dat de gerapporteerde verbanden en verschillen op significantie getoetst zijn.
54
Hoofdstuk 4:
Onderzoeksresultaten
1. Algemeen Van alle gestarte enquêtes werd 87,94% volledig afgemaakt. Aan deze half ingevulde vragenlijsten (N=55) ontbraken delen informatie, zij werden dus stelselmatig geëlimineerd. Dit leverde een totaal op van 401 vragenlijsten. Daarvan zijn er 17 verwijderd omwille van twijfels over de betrouwbaarheid. Het betrof hier dubbele inzendingen of inconsistente antwoordpatronen. Na het verwijderen van deze vragenlijsten bleven er 384 ingevulde vragenlijsten over.
Op de vraag in hoeverre de groep respondenten representatief is voor de gehele doelgroep in België zal men een negatief weerwoord mogen verwachten. De redenen waarom werden reeds eerder uitgebreid besproken in dit eindwerk en vereisen dus geen verdere argumentatie.
Het aantal respondenten (N) is niet voor alle deelaspecten van de resultaten hetzelfde. Dit komt natuurlijkerwijs doordat sommige vragen alleen subgroepen betreffen. Bijvoorbeeld vertoeven niet alle respondenten zich in een vaste relatie waardoor de respons hier dan ook zal verschillen. Doordat de respondenten verplicht werden een antwoordmogelijkheid aan te duiden zullen er zich geen missende waarden voordoen in dit onderzoek. Bij de analyse van elk deelaspect staat telkens aangegeven hoeveel respondenten antwoord hebben gegeven.
2. Beschrijving van de onderzoeksgroep In totaal werden 384 bruikbare enquêtes bekomen. Onderstaande tabel geeft de leeftijdsverdeling per categorie weer. De onderzoeksgroep bestaat meer dan 60% uit mannen jonger dan 26 jaar. Zoals eerder vermeld waren bij het rekruteren van de respondenten hoofdzakelijk holebiverenigingen en jongerenorganisaties bereid zich te engageren. Dit zou de oververtegenwoordiging van deze groep kunnen verklaren. Waarneembaar is het gegeven dat, zoals in de meeste onderzoeken bij dit publiek, oudere mannen ondervertegenwoordigd zijn.
55
Tabel 2: Leeftijdsdistributie
Response Percent
Response Count
Jonger dan 18 jaar
4,69%
18
18 – 25 jaar
56,25%
216
26 – 35 jaar
17,19%
66
36 – 45 jaar
12,50%
48
46 – 55 jaar
7,03%
27
Ouder dan 55 jaar
2,34%
9 (N = 384 )
In Tabel 3 wordt de spreiding van de respondenten weergegeven naar woonplaats (per provincie). De grootste bijdrage in het onderzoek werd geleverd door de provincie Antwerpen.246 Vermits we enkel geïnteresseerd zijn in gegevens omtrent Vlaamse homomannen, zal er verder in het onderzoek geen rekening worden gehouden met reacties van mannen met woonplaats gevestigd in provincies buiten het Vlaamse grondgebeid.
Tabel 3: Woonplaats naar provincie
Response Percent
Response Count
Antwerpen
36,46%
140
Limburg
5,73%
22
Oost-Vlaanderen
27,08%
104
West-Vlaanderen
19,53%
75
Vlaams-Brabant
10,16%
39
Andere
1,04%
4 (N = 384)
246
Uit eerder gevoerd onderzoek is gebleken dat Vlaamse homo’s steeds vaker het platteland ontvluchten en in steden gaan wonen. Dit zou komen doordat er in steden meer faciliteiten aanwezig zijn voor losse seksuele contacten. In Vlaanderen en Brussel zijn er 156 faciliteiten die volledig of ten dele gericht zijn op seksuele ontmoetingen. Naast Brussel beschikt Antwerpen over het merendeel van voorzieningen gericht op de homoseksuele markt. Deze vaststelling zou aldus gedeeltelijk de verkregen respons kunnen verklaren. Zie: BELGAN, P., ‘Vlaamse homo’s vluchten naar de stad’ in Het Nieuwsblad, 27 oktober 2010; DECLERCQ, M., ‘Vlaamse homoseksuelen trekken van platteland naar stad’ in De Morgen, 27 oktober 2010. 56
In tabel 4 is het opleidingsniveau van de respondenten weergegeven (volgens hoogst behaalde diploma). De onderzoeksgroep bestaat 40% uit mannen met een diploma hoger middelbaar onderwijs. Meer dan de helft van de respondenten heeft een diploma hoger onderwijs (universitair en niet universitair hoger).
Tabel 4: Opleidingsniveau
Response Percent
Response Count
Lagere school
2,37%
9
Lager middelbaar (3 of 4 jaar geslaagd)
5,00%
19
Hoger middelbaar (alle jaren geslaagd)
40,00%
152
Niet universitair hoger
22,63%
86
Universitair
28,42%
108
Geen Diploma
1,58%
6 (N = 380)
Tabel 5 geeft de tewerkstellingsstatus van de onderzoeksgroep weer. Meer dan de helft van alle respondenten studeert en meer dan 40% werkt. Er heerst een lage werkloosheidsgraad in de onderzoeksgroep. Dit wijst erop dat een belangrijke groep mannen niet werd gerekruteerd. Vanwege de jonge leeftijd van de onderzoeksgroep is de werkloosheidsgraad ook laag. Verder heeft het lage aantal oudere respondenten zijn weerslag op het aantal gepensioneerden (1,84%).
Tabel 5: Tewerkstellingsstatus
Response Percent
Response Count
Student
50,79%
193
Werkend
43,42%
165
Werkloos
3,16%
12
Werkonbekwaam
0,79%
3
Gepensioneerd
1,84%
7 (N = 380)
57
Van de respondenten heeft 87,11% een Belgische culturele achtergrond, 5,79% een gemengd culturele achtergrond (Belgisch/niet-Belgisch) en 7,11% een niet-Belgische achtergrond. Het geringe aantal respondenten met een niet-Belgische achtergrond maakt een tabeloverzicht overbodig.
Onderstaande tabel geeft de geloofsovertuigingen weer. Ongeveer 32% van de mannen is Katholiek, 52% beweert geen geloofsovertuiging te hebben en 10% heeft een eigen geloof. De overige geloofsovertuigingen (Protestants, Islamitisch, Joods, Boeddhistisch, Hindoe en andere) werden onder eenzelfde noemer geplaatst vanwege de beperkte afzonderlijke relevantie. 5% van de respondenten behoort tot deze groep.
Tabel 6: Geloofsovertuiging
Response Percent
Response Count
Katholiek
32,10%
122
Eigen geloof
10,26%
39
Geen geloofsovertuiging
52,63%
200
Andere
5,00%
19 (N = 380)
3. Seksuele ervaring, anale seks en soa’s 3.1 Seksuele voorkeur Niet alle respondenten hebben uitsluitend seks met mannen. De voorkeur van bepaalde mannen gaat vaak uit naar beide geslachten i.e. biseksueel247. Tevens dient er rekening te worden gehouden met homomannen die in een relatie verkeren met een vrouw en zich nog niet geout hebben. Van alle mannen gaf 10,79% aan in de afgelopen 12 maanden seks gehad te hebben met een vrouw tegen 89,21% die het tegengestelde beweerden. Van alle respondenten voelt 87,37% zich alleen of voornamelijk aangetrokken tot mannen. Deze respondenten zullen in het verdere verloop van het onderzoek als homoseksuele mannen worden benoemd. De resterende respondenten worden
247
Het begrip ‘biseksueel’ wordt volgens Van Dale gedefinieerd als het zich aangetrokken voelen tot beide geslachten. 58
aangeduid als biseksuele mannen (12,63%).248 In tabel 7 worden de gegevens omtrent seksuele aantrekking voorgesteld.
Tabel 7: Seksuele aantrekking
Response Percent
Response Count
Alleen tot mannen
66,58%
253
Voornamelijk tot mannen
20,79%
79
Net zoveel tot mannen als tot vrouwen
6,84%
26
Voornamelijk tot vrouwen
3,68%
14
Alleen tot vrouwen
2,11%
8 (N = 380)
3.2 Aantal penetratiepartners Aan de respondenten werd gevraagd naar het aantal penetratiepartners waarmee men de laatste 5 jaar penetratieseks had. Bij het opstellen van de vragenlijst werd doelbewust gekozen voor deze afgebakende periode omdat we op zoek zijn naar actuele gegevens die relevant zijn voor het onderzoek. Peilen naar het aantal penetratiepartners gedurende de levensloop zou een vertekend beeld kunnen opleveren omwille van het feit dat individuen bijvoorbeeld de laatste jaren een andere levensstijl hebben aangenomen wat betreft hun seksuele activiteiten. Tabel 8 geeft het aantal penetratiepartners van de afgelopen 5 jaar weer. De categorie 2-5 penetratiepartners werd het meest aangeduid, namelijk door 26,84% van de respondenten.
248
8 mannen die rapporteren alleen op vrouwen te vallen werden evenwel in het onderzoek opgenomen omreden dat zij in de afgelopen 5 jaar penetratieseks hadden met een of meerdere mannen. Deze respondenten worden tot de groep van biseksuele mannen gerekend. 59
Tabel 8: Aantal penetratiepartners gedurende de laatste 5 jaar
Response Percent
Response Count
0
22,11%
84
1
23,16%
88
2-5
26,84%
102
6-10
11,05%
42
11-50
11,32%
43
51-100
3,16%
12
101-500
1,84%
7
Meer dan 500
0,53%
2 (N = 380)
3.2 Seksuele rol bij penetratieseks Het maken van een distinctie met betrekking tot de seksuele rol bij penetratieseks dringt zich op. Anale penetratieseks wordt als noodzakelijke voorwaarde gezien voor het risico op seksuele transmissie van hiv en soa’s onder MSM.249 Binnen anale geslachtsgemeenschap wordt een onderscheid gemaakt tussen insertieve of actieve anale seks (top) en receptieve of passieve anale seks (bottom), waarbij passief neuken beschouwd wordt als meer risicovol dan de actieve vorm.250
In onderstaande tabel vinden we terug dat 22,11% van de respondenten zich begeven in betrekkingen die als meer risicovol worden aanzien door zich de rol van “bottom” toe te eigenen. Daartegenover nemen meer dan 25% de rol van “top” op zich. 34,47% van de respondenten meent beide rollen te vervullen251 en 18,42% blijkt zich te onthouden van penetratieseks.
249
Aan vaginale geslachtsgemeenschap wordt geen notie genomen omwille het marginale belang voor homomannen. Ook orale seks wordt in deze context niet beschouwd als een risico. 250 COXON, A.P.M., Between the sheets. Sexual diaries and gay men’s sex in the era of AIDS, Londen, Wellington House Publishing, 1996, 143; VITTINGHOFF, E., DOUGLAS, J., JUDSON, F., MCKIRNAN, D., MACQUEEN, K. EN BUCHBINDER , S.P., ‘Per-contact risk of human immuno-deficiency virus transmission between male sexual partners’ in American Journal of Epidemiology, 1999, nr. 150, 306-311; GROV, C., DEBUSK, J.A., BIMBI, D.S., GOLUB, S.A., NANIN, J.E. EN PARSONS, J.T., ‘Barebacking, the internet, and harm reduction: An intercept survey with gay and bisexual men in Los Angeles and New York City’ in AIDS Behavior, 2007, nr. 4, 528. 251 Het vervullen van beide rollen (top/bottom) krijgt ook wel de benaming versatile (i.e. wispelturig). 60
Tabel 9: Seksuele rol bij penetratieseks
Response Percent
Response Count
Hoofdzakelijk Top
25,00%
95
Hoofdzakelijk Bottom
22,11%
84
Zowel Top als Bottom
34,47%
131
Ik heb nooit penetratieseks
18,42%
70 (N = 380)
Er werd een significant verband teruggevonden tussen seksuele rol en het opleidingsniveau. Hoger geschoolden (universitair/niet universitair) vervullen vaker de rol van top. Er is tevens een verband met leeftijd. De respondenten ouder dan 26 jaar zijn eveneens vaker top of insertief dan de -26 jarigen. Er werd geen verband teruggevonden tussen seksuele rol en woonplaats.
3.3 Seksueel overdraagbare aandoeningen Aan de respondenten werd gevraagd of ze de laatste 12 maanden een soa hebben gehad. Bij 5,53% van de respondenten werd het laatste jaar een soa vastgesteld. Daartegenover verzekerde 88,16% er zich van geen seksueel overdraagbare aandoening gehad te hebben. 6,32% van de mannen blijkt niet op de hoogte te zijn of zij al dan niet een soa hadden in de afgelopen 12 maanden. Bij deze vaststellingen dient een nuance te worden gemaakt. Veel personen ondervinden immers vaak geen of vage klachten van een soa252 waardoor de kans op verkeerde rapportage niet ondenkbaar is. Derhalve bestaat de mogelijkheid dat bepaalde respondenten een negatief antwoord melden, terwijl zij ongemerkt wel besmet werden met een soa. Enkel een soatest kan hierover uitsluitsel geven. Er is een licht verband merkbaar tussen de soapercentages en hiv-testgedrag. De niet op hiv-geteste mannen blijven iets vaker in het ongewisse wat de aanwezigheid van een soa betreft (10,49%) dan hiv-geteste mannen (3,21%).
252
Cf. supra, Deel 1, hoofdstuk 3, p. 11. 61
4. Seksueel gedrag en condoomgebruik ‘Onbeschermde seks’ wordt hier strikt gedefinieerd als het hebben van anale penetratieseks zonder condoom waarbij één of beide partners al dan niet op de hoogte zijn van elkaars serostatus. Onder de term partners in het algemeen verstaan we zowel ‘vaste’ relatiepartners als ‘losse’ sekspartners. Wanneer uitspraak wordt gedaan over één van de groepen afzonderlijk, zal dit expliciet vermeld worden. Met ‘losse’ partners worden alle seksuele partners bedoeld waarmee men geen vertrouwensrelatie onderhoudt.253 Onder ‘vaste’ relaties vallen zowel monogame als niet-monogame relaties.
We hebben vooral oog voor het achterwege laten van het condoom en de kans op mogelijk nieuwe infecties. Andere, incidentele besmettingen zoals het scheuren of een verkeerde hantering van het condoom, worden hier buiten beschouwing gelaten en vallen niet onder de noemer van ‘onbeschermde seks’. Hieronder wordt het condoomgebruik van de respondenten bij zowel een vaste als een losse mannelijke partner geanalyseerd.
4.1 Vaste mannelijke partner Van alle respondenten had in totaal 61,58% in het afgelopen jaar een vaste partner. Van deze relaties is 29,91% op het ogenblik van het invullen van de enquête beëindigd. Wanneer we peilen naar het condoomgebruik bij een vaste mannelijke partner blijkt dat 64,43% wel eens onbeschermde seks had met elkaar (tabel 10). 20% van de mannen rapporteerde altijd een condoom te gebruiken en 15,74% had helemaal geen penetratieseks.254
Tabel 10: Condoomgebruik bij een mannelijke vaste partner
Response Percent
Response Count
Penetratieseks, altijd beschermd
20,00%
47
Penetratieseks, niet altijd beschermd
64,43%
151
Geen penetratieseks
15,74%
37 (N = 235)
253
Seksvriendjes, anonieme ontmoetingen in darkrooms, sauna’s of andere openbare ontmoetingsplaatsen en contacten met mannelijke prostitués. 254 In dit onderzoek werd niet gepeild naar andere seksuele activiteiten zoals bijvoorbeeld orale seks. 62
4.2 Losse mannelijke partner 38,95% van alle mannen had in de afgelopen 12 maanden penetratieseks met een losse partner. Van deze mannen had ongeveer 22% het afgelopen jaar seks met meer dan 10 partners. Wanneer we peilen naar het condoomgebruik bij een mannelijke losse partner blijkt dat 43,24% wel al eens onbeschermde penetratieseks had, tegen 56,76% van de mannen die beweren altijd een condoom te gebruiken (tabel 11).
Tabel 11: Condoomgebruik bij een mannelijke losse partner
Response Percent
Response Count
Penetratieseks, altijd beschermd
56,76%
84
Penetratieseks, niet altijd beschermd
43,24%
64 (N = 148)
Figuur 3 geeft het condoomgebruik weer bij zowel een mannelijke vaste partner als een mannelijke losse partner. Uit deze grafiek valt af te leiden dat mannen met een vaste partner het condoom vaker achterwege laten en dus vaker onbeschermde seks hebben dan mannen met een losse partner.
Figuur 3: Condoomgebruik vaste partner/losse partner
63
5. Kennis van serostatus 5.1 Kennis van de eigen serostatus Wanneer we peilen naar de kennis van de serostatus van de respondenten stuiten we op een verontrustende vaststelling. 42,63% van de respondenten geeft aan nooit op hiv te zijn getest (figuur 4). Dit resultaat bevestigt eerdere berichtgevingen omtrent onderzoek gevoerd naar het testgedrag bij MSM in het Vlaamse uitgaansleven.255 Van het totaal aantal respondenten (N=380) wachten 5 personen nog op de uitslag en 3 personen gaven aan dat zij de uitslag nooit te weten zijn gekomen. Van de mannen die zich ooit hebben laten testen en de resultaten ervan mochten vernemen (N=210) rapporteert 3,81% hiv-positief te zijn.
Figuur 4: Kennis van de eigen serostatus
Wanneer we andere variabelen zoals leeftijd, woonplaats, opleidingsniveau, seksuele rol en voorkeur en type partner in rekening brengen kunnen we vaststellen dat mannen die zich ooit hebben laten testen, variëren van nooit geteste mannen.
Er werd een significant verband geobserveerd tussen testgedrag en leeftijd. Van de homomannen ouder dan 25 jaar onderging 82% ooit een test, van de mannen jonger dan 26 jaar 41,30%. Er is tevens een verband tussen testgedrag en tewerkstellingsstatus. Vermits het statuut van student over 255
Cf. supra, Deel 3, hoofdstuk 4, p. 34. 64
het algemeen wordt ingenomen door -26 jarigen, zal het dan ook niet verbazen dat van de groep studenten slechts 36,27% zich ooit liet testen tegenover de werkende (78,79%) en werkloze (75%) populatie.256 Verder werd een significant verband teruggevonden met woonplaats. Van alle respondenten met als woonplaats Antwerpen heeft 68,57% zich ooit laten testen op hiv. De provincie neemt hiermee de kop gevolgd door Vlaams-Brabant (56,41%), Limburg (54,55%), OostVlaanderen (49,04%) en West Vlaanderen (49,33%).
Ook wat betreft het opleidingsniveau blijken er verschillen op te treden in het testgedrag. Van de hoger opgeleiden (universitair/niet universitair hoger) is 69% ooit getest tegen 45% van de lager opgeleiden. Voorts constateerden we een verband tussen testgedrag en seksuele voorkeur. Van de homoseksuele mannen is 60,24% ooit getest tegen 37,50% van de biseksuele mannen. Wanneer we de seksuele activiteit van de mannen in beschouwing houden, vinden we eveneens een verband. Niet alle homo- en bimannen hebben penetratieseks. Van deze groep liet slechts 24,29% zich testen, daar waar van alle mannen die wel penetratieseks hebben (insertief/receptief) 64,84% ooit is getest. Bovendien werd een effect waargenomen met betrekking tot het type partner. Van alle mannen die in de laatste 12 maanden anale penetratieseks hadden met een losse partner werd 73,65% ooit getest op hiv en scoren bijgevolg hoger dan mannen die geen anale seks hadden met een losse partner (46,98%). Er is geen verband merkbaar tussen testgedrag en culturele achtergrond. Ook wat betreft geloofsovertuiging vinden we geen noemenswaardige verschillen terug.
5.2 Kennis van de serostatus van de seksuele partner a. Algemeen Aan de respondenten werd gevraagd of zij ooit al eens onveilige penetratieseks hadden met een man van wie ze op dat moment niet wisten of hij hiv-positief was. Van alle seksueel actieve mannen257 gaf 32,26% aan al eens onbeschermde seks gehad te hebben met een man met onbekende serostatus. Deze constatering is verontrustend te noemen vermits dit een objectieve basis vormt voor mogelijke nieuwe infecties met hiv.
256
Het statuut gepensioneerd en werkonbekwaam werden niet in rekening gebracht omwille van het verwaarloosbaar aantal respondenten. 257 Mannen die nooit penetratieseks hebben worden hier buiten beschouwing gelaten. 65
b. Kennis van de serostatus van de vaste partner Aan alle respondenten die in de afgelopen 12 maanden een vaste partner hadden werd gevraagd of zij al dan niet bekend waren met de serostatus van hun (voormalige) partner. Meer dan 4 op 5 mannen beweert te weten of hun vaste partner al dan niet besmet is met hiv (84,19%). Echter dienen we dit resultaat aan een kritische toets te onderwerpen. Denken en weten zijn immers twee uiteenlopende begrippen. In deze context gaat het bij veel mannen dan ook vaak eerder over seroguessing.258 Ten eerste zijn er personen die er vanuit gaan dat ze hiv-negatief zijn, doch waarbij enige confirmatie van een test ontbreekt en vervolgens de partner inlichten van hun (onbetrouwbare) seronegatieve status. Daarnaast zijn er mogelijkerwijs mannen die de serostatus van de partner denken te weten omdat de partner dit nooit ter sprake bracht en er op die manier maar van uitgaan dat deze seronegatief is.259 Tenslotte kan het zijn dat de partner wetens en willens wordt misleid om zo bijvoorbeeld eventuele negatieve consequenties te omzeilen.260 Om het cru te stellen kan er m.a.w. enkel uitsluitsel worden gegeven over de serostatus van de partner wanneer er concrete bewijzen261 voorhanden zijn.
Wanneer we deze opmerkingen aan de kant schuiven en ervan uitgaan dat de gegeven resultaten kloppen, blijkt evenwel dat 15,81% van de mannen met een vaste partner totaal geen idee heeft of hun partner al dan niet hiv-positief is. Wanneer we het condoomgebruik naast deze vaststelling plaatsen stuiten we op een nog meer zorgbarende vaststelling. Meer dan 62% van de mannen die penetratieseks hebben met hun vaste partner en niet op de hoogte zijn van diens serostatus blijkt niet consequent altijd een condoom te gebruiken.
Er werd een verband geconstateerd tussen kennis van de serostatus van de vaste partner en kennis van de eigen serostatus. Mannen die hun eigen serostatus kennen zijn vaker op de hoogte van de serostatus van de partner dan mannen die niet weten of ze al dan niet seropositief zijn (91,45% vs. 70,73%).
Van alle hiv-positieve respondenten met een vaste partner (N=7) onderhielden 6 mannen een relatie met een partner met dezelfde serostatus. 4 daarvan rapporteerden nooit of meestal geen condoom 258
Cf. supra, Deel 4, hoofdstuk 3, p. 43-45. WEI, C., RAYMOND, H.F., GUADAMUZ, T.E., STALL, R., COLFAX, G.N., SNOWDEN, J.M. EN MCFARLAND, W., ‘Racial/ethnic differences in seroadaptive and serodisclosure behaviors among men who have sex with men’ in AIDS and Behavior, 2011, nr. 1, 23. Gelijksoortige assumpties worden tevens gemaakt bij losse sekspartners. Zie: ZABLOTSKA, I.B., GRULICH, A.E., DE WIT, J. EN PRESTAGE, G., ‘Casual sexual encounters among gay men: familiarity, trust and unprotected anal intercourse’ in AIDS and Behavior, 2011, nr. 3, 607. 260 Cf. supra, Deel 4, hoofdstuk 3, p. 43. 261 i.e. confirmatie van een test 259
66
te gebruiken. Over het algemeen hebben hiv-positieve mannen vaker onbeschermde seks met seroconcordante partners dan met partners met onbekende of een verschillende serostatus.262 Dit kan tevens duiden op de strategie van serosorting of seroselectie, waarbij men bewust kiest voor onbeschermde seks met een seroconcordante partner. 263
6. Attitudes en percepties 6.1 Attitudes t.a.v. veilig vrijen Net zoals in eerder gevoerd onderzoek264 wordt er in deze uiteenzetting gepeild naar de mate waarin de respondenten veilig vrijen als een last ervaren. Alle mannen kregen 5 stellingen voorgeschoteld waarbij ze keuze hadden tussen 5 antwoordmogelijkheden, gaande van 1=helemaal oneens tot en met 5=helemaal eens. Bij een minimumscore 1 (helemaal oneens) wordt veilig vrijen als weinig belastend ervaren daar waar een maximumscore 5 duidt op een hoge last met betrekking tot veilig vrijen. Figuur 5 geeft de gemiddelde scores op de stellingen omtrent veilig vrijen weer.
Figuur 5: Gemiddelde scores op de stellingen en subschalen omtrent veilig vrijen (range: 1=helemaal oneens, 5=helemaal eens)265
262
BEGLEY, K., CHAN, D.J., JEGANATHAN, S., BATTERHAM, M. EN SMITH, D.E., ‘Factors associated with unprotected anal intercourse between HIV-positive men and regular male partners in a Sydney cohort’ in International Journal of STD & AIDS, 2009, nr. 10, 704. 263 Cf. supra, Deel 4, hoofdstuk 3, p. 43-45. 264 Vincke, J. en Bleys, R., Vitale vragen 2001. Eindrapport, Antwerpen, Sensoa, 2003, 17. 265 Voor een concreet overzicht van de verschillende stellingen zie bijlage 2, enquête vraag 23. 67
Vraag 23 e “Ik slaag er nog steeds in even veilig te vrijen als vroeger”266 werd eveneens opgenomen in bovenstaande grafische voorstelling (figuur 5), doch werd niet verwerkt in de berekening van de gemiddelde score omwille van de ongelijksoortige vraagstelling. Evenwel biedt deze stelling ons te presumeren dat de meeste mannen er nog steeds in slagen even veilig te vrijen als vroeger.
Wanneer we de gemiddelde score van de vijf verschillende stellingen berekenen (1,87) kunnen we concluderen dat de meeste mannen veilig vrijen niet als belastend ervaren. Doch kunnen we enkele statitistisch significante verschillen waarnemen. Mannen die in de afgelopen 12 maanden penetratieseks hadden met een losse partner blijken veilig vrijen als een grotere last te beschouwen dan mannen die geen losse sekspartner hadden (2,03 vs. 1,77). Ook opleidingsniveau, seksuele voorkeur en hiv-status hebben invloed op de gemiddelde score. Lager opgeleiden, biseksuele mannen en hiv-positieven scoren hoger. Ondanks enkele onderlinge verschillen kunnen we deduceren dat de gemiddelde respondent veilig vrijen als amper of weinig belastend ervaart.
In de context van het onderzoeksobject springt de vraag “Ik vind het spannend om onveilig te vrijen” in het oog. Een positief antwoord op deze vraag kan immers een potentiële considerans zijn voor barebackinggedrag.267 Het is dan ook interessant om extra aandacht te besteden aan deze vraag. Akkoord gaan met de stelling wil nog niet zeggen dat men daadwerkelijk onveilig vrijt. Wanneer we het profiel bekijken van de respondenten die het hoogst scoren (helemaal eens) op deze stelling (N= 13) valt op te merken dat 2 mannen hiv-positief en 6 hiv-negatief zijn en 5 mannen niet weten of ze al dan niet seropositief zijn. Deze groep blijkt tevens op de overige stellingen gemiddeld hoog te scoren. Wanneer we vervolgens de seksuele activiteiten van deze respondenten erbij betrekken komen we tot de bevestigende vaststelling dat van de mannen die in de afgelopen 12 maanden penetratieseks hadden met een losse partner (N= 8) slechts 25% altijd een condoom gebruikte. Eén hiv-positieve man die het afgelopen jaar penetratieseks had met 11 tot 15 losse partners rapporteerde meestal geen condoom te gebruiken. Dit profiel is uiterst alarmerend te noemen vermits hij andere seronegatieve mannen blootstelt aan een potentiële hiv-besmetting. Elementen wijzen er dan wel op dat enkelingen kenmerken vertonen van barebackinggedrag, maar omwille van het feit dat we enkel kwantitatieve instrumenten voorhanden hebben is het moeilijk om concrete conclusies te trekken over deze risiconemende individuen.
266 267
Zie bijlage 2, enquête vraag 23. Cf. supra, deel 2, hoofdstuk 4, p. 23. 68
6.2 Aidsoptimisme Aan de respondenten werden zes vragen voorgelegd omtrent aidsoptimisme. Daarbij kregen zij de keuze uit 5 antwoordcategorieën, gaande van 1=helemaal oneens tot 5=helemaal eens. Een minimumscore 1 staat voor laag optimisme. Een maximumscore 5 staat voor hoog optimisme. Uit de gemiddelde scores (1,53) blijkt dat men niet optimistisch is met betrekking tot de beïnvloeding van de nieuwe therapieën op de ontwikkeling van aids. Onderstaande figuur geeft de gemiddelde scores op de afzonderlijke stellingen en subschalen omtrent aidsoptimisme weer.
Figuur 6: Gemiddelde scores op de stellingen en subschalen omtrent aidsoptimisme (range: 1=helemaal oneens, 5=helemaal eens)268
Bepaalde categorieën scoren gemiddeld hoger op de aidsoptimisme schaal, wat betekent dat deze dus optimistischer zijn met betrekking tot de invloed van de nieuwe behandelingen en therapieën op de ontwikkeling van aids. Zo scoren hiv-positieven gemiddeld hoger op alle subschalen dan hivnegatieve mannen en niet-geteste mannen (2,54 vs. 1,54 en 1,46). Daarnaast is de gemiddelde score op de aidsoptimisme schaal, bij mannen die in de laatste 12 maanden penetratieseks hadden met een losse partner, hoger dan bij mannen die geen seks hadden met een losse partner (verschil tussen gemiddelden: 0,2). Tevens blijkt dat mannen die op inconsistente wijze een condoom gebruiken met een losse sekspartner, optimistischer zijn met betrekking tot de vernieuwde therapieën dan mannen die met een losse partner altijd een condoom gebruiken (2,09 vs. 1,34).
268
Voor een concreet overzicht van de verschillende stellingen zie bijlage 2, enquête vraag 24. 69
Eveneens respondenten die in hun directe omgeving mensen kennen die hiv-positief zijn, zijn optimistischer dan mannen die geen hiv-positieven kennen (verschil tussen gemiddelden: 0,25). Verder blijken mannen die er betrekkelijk veel penetratiepartners op nahouden (tussen 101 en 500 in de afgelopen 5 jaar) hoger te scoren op de schaal dan mannen met minder of meer sekspartners. Mannen die in de afgelopen 5 jaar 11 tot 50 penetratiepartners hadden scoren statistisch significant hoger dan mannen met 1 tot 5 penetratiepartners. Wanneer we de seksuele voorkeur in beschouwing nemen merken we op dat biseksuele mannen optimistischer zijn dan homoseksuele mannen (1,82 vs. 1,49). Er werd geen significante verbanden teruggevonden voor leeftijd en opleidingsniveau.
Bepaalde subgroepen vertonen dan wel een hogere score dan andere op de aidsoptimisme schaal, uit de gemiddelde score kunnen we concluderen dat onze onderzoeksgroep een lage graad van optimisme vertoont t.a.v. de vernieuwde antiretrovirale therapieën en diens inwerking op aids.
6.3 Attitudes t.a.v. hiv-positieve mannen De laatste vraag peilt naar de attitudes en percepties die mannen hebben ten aanzien van hivpositieve mannen. Aan de respondenten zijn 4 stellingen voorgelegd over de gedragsregels voor hivpositieven. Wederom bestond de keuze uit 5 antwoordcategorieën die variëren van score 1=helemaal oneens tot en met score 5=helemaal eens.
Figuur 7: Gemiddelde scores op de stellingen over attitudes t.a.v. hiv-positieve mannen (range: 1=helemaal oneens, 5=helemaal eens)269
269
Voor een concreet overzicht van de verschillende stellingen zie bijlage 2, enquête vraag 25. 70
Wanneer we de gemiddelde scores van de vier verschillende stellingen berekenen blijkt dat de meerderheid van de respondenten vindt dat mannen die weten dat ze hiv hebben, dit van te voren moeten vertellen aan iedereen met wie ze seks hebben (gemiddelde score 4,41).
Hiv-negatieve mannen en niet-geteste mannen scoren beduidend hoger op de 4 stellingen dan hivpositieve mannen (verschil tussen gemiddelden: 0,85). Vooral ten aanzien van de stelling dat hivpositieve mannen van tevoren moeten vertellen dat ze hiv hebben aan eenieder met wie ze seks hebben, blijken de meningen te verschillen. De meeste hiv-positieve mannen zijn het hier niet mee eens, de meeste hiv-negatieve en niet-geteste mannen wel (2,63 vs. 4,45). Ook experts op het domein van MSM onderkennen deze vaststelling. Mannen die hiv-negatief zijn blijken er vaak vanuit te gaan dat de hiv-positieven hun partners wel zullen beschermen, als een soort beschermende reflex.270 Tegelijkertijd gaan een hoop hiv-positieven ervan uit dat iedereen zichzelf wel zal beschermen.
Naast hiv-status werd tevens een verband teruggevonden voor leeftijd. Zowel de leeftijdscategorie 18-25 jaar als mannen ouder dan 55 jaar scoren significant hoger op de schaal dan de leeftijdscategorie 26-35 jaar. Ook wat betreft het opleidingsniveau blijken de attitudes t.a.v. hivpositieve mannen te verschillen. Lager geschoolden behalen gemiddeld een hogere score op de vier subschalen dan hoger geschoolden (3,23 vs. 2,95). Wanneer we vervolgens de woonplaats in beschouwing nemen vinden we terug dat de respondenten met woonplaats Oost-Vlaanderen significant hoger scoren op de schaal dan respondenten met woonplaats Antwerpen (3,23 vs. 2,90). Tenslotte hebben seksuele voorkeur, de aard van de partner en het al dan niet hebben van penetratieseks invloed op de gemiddelde score. Biseksuele mannen, mannen zonder losse partner en mannen die geen penetratieseks hebben scoren insgelijks hoger.
270
Gesprek met T. PLATTEAU. Seksuoloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011. 71
7. Het (on)veilig vrijgedrag van Vlaamse MSM Om een actueel en accuraat beeld van het (on)veilig vrijgedrag van onze onderzoekspopulatie te kunnen weergeven, werd er bij de respondenten gepeild naar hun seksuele activiteiten in de afgelopen 12 maanden. Onderstaand diagram (figuur 8) en de daaropvolgende uitspraken hebben zodoende betrekking op het seksuele gedrag van de respondenten tijdens het voorbije jaar.
Figuur 8: (On)veilig vrijgedrag Vlaamse homomannen in de afgelopen 12 maanden
Uit bovenstaand diagram (figuur 8) bemerken we een verontrustende vaststelling. Bijna de helft van de respondenten (49,47%) blijkt het niet zo nauw te nemen met de veilig vrijen regels. Een groot deel van deze groep bestaat uit mannen die uitsluitend seks hebben met een vaste partner, maar geen of niet consequent gebruik maken van het condoom, ongeacht ze op de hoogte zijn van elkaars serostatus. Een andere grote groep die (ook) seks heeft met een of meerdere losse partners gebruikt niet consequent altijd een condoom.
Deze risiconemende groep is in grote mate niet op de hoogte van de serostatus van de sekspartner, 33% kent tevens zijn eigen serostatus niet. Deze constatering kunnen we uiterst alarmerend noemen vermits serodiscordantie een objectieve basis vormt voor mogelijke nieuwe infecties met hiv.
Ongeveer 22% van alle respondenten vrijt, onder alle omstandigheden, veilig: iets meer dan 7% geeft aan uitsluitend een vaste partner (gehad) te hebben en steeds een condoom te gebruiken; bij 9% is 72
er enkel sprake van een of meerdere losse partners waarmee men telkens een condoom gebruikt; 6% van de bevraagde mannen stipt aan zowel anale seks gehad te hebben met een vaste partner als met een of meerdere losse partners en hierbij altijd een preservatief te gebruiken. Vanzelfsprekend hebben niet alle mannen penetratieseks. 28,5% van de bevraagde mannen had in de afgelopen 12 maanden geen penetratieseks. Om en nabij 65% van deze groep rapporteert nooit penetratieseks te hebben.
Heel de problematiek rond onveilig vrijgedrag en diens gevolgen draait in grote mate rond kennis van de serostatus, zowel van het individu zelf als van de sekspartner. Van de gehele onderzoeksgroep is meer dan 2 op 5 nog nooit getest op hiv en kennen bijgevolg hun eigen serostatus niet. In het verleden werd reeds extensief onderzoek gevoerd naar motiveringen omtrent het testgedrag van MSM. Als belangrijkste redenen voor het uitlaten van een test worden een laag waargenomen risico, structurele belemmeringen en angst voor een positief resultaat aangegeven.271 Een laag waargenomen risico wordt geassocieerd met het betrekkelijk minder hebben van onbeschermde anale sekspartners, daar waar structurele belemmeringen in verband worden gebracht met een jongere leeftijd en het hebben van meer anale seksuele betrekkingen.
In het onderzoek worden, op basis van de serostatus, drie groepen onderscheiden: hiv-negatieve mannen, hiv-positieve mannen en niet-geteste mannen. Vertonen bepaalde groepen nu meer risicogedrag dan andere groepen? Over het algemeen worden homomannen met hiv vaak aangeduid als een betrekkelijk problematische subpopulatie. Studies geven aan dat de prevalentie van onbeschermde anale seks betrekkelijk hoog is onder hiv-positieve MSM.272 Daarenboven treedt dit risicogedrag vaak op met hiv-negatieve en niet-geteste sekspartners. Het relatief kleine aantal hivpositieven in ons onderzoek maakt het moeilijk om statistisch significante uitspraken te kunnen doen over deze groep. Slechts 3,81% van de bevraagden die zich lieten testen was daadwerkelijk hivpositief. Opvallend is wel dat hiv-positieven veilig vrijen als een grotere last ervaren dan hivnegatieve en niet-geteste mannen. Tevens vertonen zij een hogere graad van aidsoptimisme.
Hoewel in dit onderzoek weinig significante verbanden werden geconstateerd met betrekking tot leeftijd, blijkt evenwel dat jonge mannen over het algemeen vaak risico’s nemen. Deze jonge groep
271
MACKELLAR, D.A., HOU, S.I., WHALEN, C.C., SAMUELSEN, K., SANCHEZ, T., SMITH, A., DENSON, D., LANSKY, A. EN SULLIVAN, P., ‘Reasons for not HIV testing, testing intentions, and potential use of an over-the-counter rapid HIV test in an internet sample of men who have sex with men who have never tested for HIV’ in Sexually Transmitted Diseases, 2011, nr. 38, 419. 272 VAN KESTEREN, N.M.C., HOSPERS, H.J. EN KOK, G., ‘Sexual risk behavior among HIV-positive men who have sex with men: A literature review’ in Patient Education and Counseling, 2007, nr. 1, 18. 73
blijkt ook de minste kennis te hebben over de eigen serostatus. Experts op het domein van MSM zien de laatste jaren tevens meer en meer jongeren die hiv-positief zijn en wijzen op het toenemende belang van deze jonge mannen als doelgroep voor preventie in de korte toekomst.273 De incidentie stijgt omdat er meer jonge mannen besmet raken. Of jongeren heden ten dage meer risico’s lopen of nemen is moeilijk uit te maken. Alles bijeengenomen blijkt de prevalentie een uitermate belangrijke considerans. Het komt vaak voor dat jongeren seks hebben met jongeren en op hun beurt ook onveilige penetratieseks hebben met oudere mannen of in horecasettings terecht komen. Jongeren die op deze manier het hiv-virus oplopen en naderhand terugkeren naar de groep jongeren zorgen er dusdanig voor dat deze groep wel wordt blootgesteld aan risico’s.274
Wanneer we het hebben over veilig vrijen lijken meer en meer mannen hun verantwoordelijkheid af te schuiven. Uit onze onderzoeksresultaten zien we dat voornamelijk hiv-negatieve en niet-geteste mannen van mening zijn dat hiv-positieven een grotere verantwoordelijkheid dragen als het aankomt op (on)veilige seks. Daarnaast vindt de overgrote meerderheid van deze groep tevens dat hivpositieven van tevoren moeten vertellen dat ze hiv hebben. Hiertegenover staan dan weer de hivpositieven zelf die hier in mindere mate akkoord mee gaan. Mannen die hiv-negatief zijn blijken er vaak vanuit te gaan dat de hiv-positieven hun sekspartners wel zullen beschermen. Tegelijkertijd gaan een hoop hiv-positieven ervan uit dat iedereen zichzelf wel zal beschermen. Dit brengt met zich mee dat als er niet expliciet gevraagd wordt achter een condoom, er ook regelmatig geen gebruikt zal worden.
Elementen wijzen er dan wel op dat enkelingen kenmerken vertonen van barebackinggedrag, omwille van het feit dat we enkel kwantitatieve instrumenten voorhanden hebben is het echter moeilijk om concrete conclusies te trekken over deze risiconemende individuen. Immers weten we niet of deze individuen effectief bewust afzien van enige preventieve zorg.
De afwezigheid van concrete cijfers in België over het bestaan van een omschrijfbare groep van barebackers maakt dat we zeer weinig weten over deze risiconemende individuen. Wat we wel met zekerheid kunnen stellen is dat de seksuele activiteiten van deze barebackers grote epidemiologische repercussies hebben voor de overdracht van hiv en soa’s in de homocultuur. Hoe meer ‘slachtoffers’ deze individuen maken, hoe groter de aanwezigheid van hiv en soa’s in een relatief kleine groep. Op die manier wordt het risico om met hiv in contact te komen dan ook veel groter. Hoewel we derhalve
273 274
Gesprek met T. PLATTEAU. Seksuoloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011. Ibid. 74
geen zicht hebben op de hoegrootheid van het barebackingfenomeen in Vlaanderen, kunnen we wel degelijk concluderen dat de activiteiten van zelfs maar enkele van deze risiconemende barebackers onoverzienbare gevolgen kunnen hebben voor de overdracht van hiv en andere soa’s.
Hoofdstuk 5:
Besluit
Hoofdstuk vijf had als oogmerk door middel van een kwantitatief onderzoek een beter inzicht te verwerven
in
het
(on)veilig
vrijgedrag
van
de
gemiddelde
Vlaamse
homoman.
De
onderzoeksresultaten zijn niet generaliseerbaar voor alle Vlaamse homo’s. Dit onderzoek heeft dan ook niet te pretentie zichzelf wetenschappelijk te noemen. Desalniettemin biedt deze bevraging zijn verdienste en worden trends geëxpliceerd.
Bijna de helft van de respondenten blijkt niet consequent altijd een condoom te gebruiken. Het betreft hier aldus een seksueel zeer actieve populatie homo- en biseksuele mannen die door hun gedrag potentieel risico lopen op hiv en andere soa’s. Een groot deel van deze groep bestaat uit mannen die uitsluitend seks hebben met een vaste partner, maar geen of niet consequent gebruik maken van het condoom, ongeacht ze op de hoogte zijn van elkaars serostatus. Een andere grote groep die (ook) seks heeft met een of meerdere losse partners gebruikt niet consequent altijd een condoom.
Binnen de onderzoeksgroep wordt veilig vrijen over het algemeen niet als belastend ervaren. Tevens is men niet optimistisch ten aanzien van de vernieuwde therapieën. Opmerkelijk is dat een meerderheid van de niet-geteste en negatieve mannen vindt dat de verantwoordelijkheid voor condoomgebruik ligt bij de positieve sekspartner. Ook vinden de niet-geteste en negatieve homomannen bijna eensgezind dat hiv-positieven hun status voor de daad bekend moeten maken.
We kunnen, zonder enige twijfel, concluderen dat seksueel risicovol handelen in de Vlaamse homocultuur geen illusie is. Echter blijft het netelig om concrete uitspraken te doen over barebacking, vermits het moeilijk te achterhalen is of de mannen die onveilig vrijen daadwerkelijk bewust afzien van enige preventieve maatregel.
75
Algemeen besluit Deze eindverhandeling heeft tot doel een algemeen en actueel beeld te creëren van het barebackingfenomeen in de Vlaamse homoscene. Het onderzoeksobject kadert zich binnen de notie van seksueel risicovol handelen. Dit definieerden we als elk onveilig seksueel contact waarbij één van de partners mogelijk besmet is met een seksueel overdraagbare aandoening of hiv-virus waardoor overdrachtkansen reëel worden.
Om weerwoord te bieden aan één van de onderzoeksvragen werd de etiologische achtergrond van seksueel risicovol handelen blootgelegd. Geen sinecure, zo blijkt. Het gegeven dat het vaak combinaties van onderling gecorreleerde determinanten zijn die aan de basis liggen van riskante seks, maakt dat we niet in staat worden gesteld om één specifieke risicofactor te induceren. Seksueel risicogedrag
kan
onder
meer
getriggerd
worden
door
een
minderheidsdenken,
een
samenhorigheidsgevoel, een kosten-batenanalyse, sensatiezucht, mentale onrust, je-m’en-foutisme, psychiatrische stoornissen, de beschikbaarheid van condooms, een vrees voor seksuele afwijzing of pretbederf en aidsoptmisme.
Tevens trachtten we de hoegrootheid van seksueel risicogedrag te achterhalen aan de hand van zowel epidemiologische gegevens omtrent hiv en soa’s als beschikbare informatie over het de facto gesteld risicogedrag. Het jaarlijks aantal geconfirmeerde hiv- en soadiagnoses in onze contreien blijft, voornamelijk bij MSM, gestaag toenemen. Bij gebreke van eenduidige cijfers omtrent de prevalentie van het risicovol handelen zelf, worden we niet in staat gesteld het (on)veilig vrijgedrag concreet in kaart te brengen. Niettemin kunnen we onverbloemd assumeren dat een deel van onze populatie het niet zo nauw neemt met de veilig vrijen regels.
Krachtige primaire preventiemaatregelen blijven een significante basisvoorwaarde in de strijd tegen risicovolle seks. Sommige risiconemende individuen blijken echter niet vatbaar voor preventie en vormen waarschijnlijk voor een stuk de motor van het toenemend aantal besmettingen. Hoe deze groep dan wel bereiken is nog maar de vraag. Door gebruik te maken van harm reductionstrategieën zou men alleszins het risico op verdere besmetting kunnen minimaliseren. Niet enkel preventie en hulpverlening, maar tevens MSM zelf blijken actief op zoek te gaan naar manieren ter vermindering van het risico op hiv- en soa-overdracht. Mannen passen meer dan eens risicoreducerende technieken zoals strategic positioning, serosorting en viral sorting toe tijdens onbeschermde seks.
76
Aan de hand van een aanvullend kwantitatief onderzoek trachtten we een beter inzicht te verwerven in het (on)veilig vrijgedrag bij de gemiddelde Vlaamse homoman. Ook uit deze onderzoeksresultaten konden we constateren dat seksueel risicovol handelen geen confabulatie is. MSM wijken meer dan eens af van de veilig vrijen regels. Het merendeel van de onbeschermde contacten blijkt zich te situeren in relationele context. Met losse sekspartners wordt eveneens vaak inconsistent gebruik gemaakt van condooms. Dit onveilig gedrag wordt meermaals gepotentieerd door een gebrekkige kennis van de eigen serostatus en/of deze van de sekspartner.
Ondanks dat een groot deel zich begeeft in risicovolle situaties, wordt veilig vrijen echter als amper of weinig belastend ervaren. Daarnaast vertoont de onderzoeksgroep slechts een lage graad van optimisme ten aanzien van de vernieuwde therapieën. Opmerkelijk is het gegeven dat meer en meer mannen hun verantwoordelijkheid lijken af te schuiven als het aankomt op (on)veilige seks. De overgrote meerderheid is van oordeel dat mannen die weten dat ze hiv hebben, dit voor de daad dienen mee te delen. Elementen wijzen er dan wel op dat enkelingen kenmerken vertonen van extreem gedrag zoals barebacking, omwille van de kwantitatieve aard van het onderzoek wordt het echter periculeus om concrete conclusies te trekken over deze risiconemende individuen. Immers weten we niet of deze individuen effectief bewust afzien van enige preventieve zorg.
Geen reden om te besluiten dat er in Vlaanderen niet zoiets zou bestaan als een omschrijfbare groep van risicovolle barebackers. Ofschoon er weinig of geen bewijs van deze coherente risiconemende groep voorhanden is, kan deze niet worden afgedaan als een slecht geclassificeerd residu. De seksuele activiteiten van zelfs maar enkele van deze individuen kunnen grote epidemiologische repercussies hebben voor de overdracht van hiv en andere soa’s. In weerwil van een resistent segment is persistentie van preventiecampagnes gericht aan mannen die seks hebben met mannen een must.
77
Bibliografie Rechtsleer 1. Boeken BAARDA, D.B. EN DE GOEDE, M.P.M., Basisboek enquêteren: Handleiding voor het maken van een vragenlijst en het voorbereiden en afnemen van enquêtes, Groningen, Wolters-Noordhoff, 2007, 136p. BAARDA, D.B. EN DE GOEDE, M.P.M., Basisboek methoden en technieken: handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwantitatief onderzoek, Groningen, Wolters-Noordhoff, 2006, 376p. BIJLEVELD, C.C.J.H., Methoden en Technieken van Onderzoek in de Criminologie, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, 343p. BRAKE, M., The sociology of youth culture and youth subcultures: sex and drugs and rock’n’roll?, Londen, Routledge & Kegan Paul, 1980, 204p. CLINARD, B. C., Sociology of deviant behavior, New York, Holt Rinehard and Winston, 1968, 845p. COXON, A.P.M., Between the sheets. Sexual diaries and gay men’s sex in the era of AIDS, Londen, Wellington House Publishing, 1996, 205p. DEAN, T., Unlimited intimacy. Reflections on the subculture of barebacking, Chicago, the University of Chicago press, 2009, 237p. DITO,
J.C.,
STAVAST,
T.,
ZAAGMAN-VAN
BUUREN,
M.J.
EN
DE
JONG,
J.T.E.,
Lichamelijke
gezondheidsproblematiek, Houten, Bohn Stafleu van Loghem, 1997, 197p. ELFFERS, H., De rationele regelovertreder, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2005, 30p. GIJS, L., GIANOTTEN, W., VANWESENBEECK, I. EN WEIJENBORG, P., Seksuologie, Houten, Bohn Safleu Van Loghum, 2009, 584p. GROVE, W. R., The labelling of deviance: evaluating a perspective, New York, Halsted Press, 1975, 313p. LAWSON, T. EN HEATON, T., Crime and Deviance, Basingstoke, Macmillan, 1999, 286p. LELKENS, J.P.M., ‘AIDS: wetenschappelijke en epidemiologische aspecten’ in EIJK, W.J. EN LELKENS, J.P.M., Wat is menswaardige gezondheidszorg?, s.l., Colomba Oegstgeest, 1994, 189p. SHERNOFF, M., Without Condoms. Unprotected sex, gay men & barebacking, New York, Routledge, 2006, 371p. SMITT, J.H.S., VAN EVERDINGEN, J.J.E., STARINK, T.M. EN DE HAAN, M., Dermatovenereologie voor de eerste lijn, Houten, Bohn Stafleu Van Loghum, 2004, 327p. 78
’T HART, H., BOEIJE, H. EN HOX, J., Onderzoeksmethoden, Amsterdam, Boom Lemma uitgevers, 2005, 384p. VINCKE, J., Sociologie. Een klassieke en hedendaagse benadering, Gent, Academia Press, 2004, 334p. WOGALTER, M.S., Handbook of Warnings, Mahwah, Lawrence Erlbaum Associates, 2005, 864p.
2. Wetenschappelijke tijdschriftartikelen 2.1 Buitenlandse tijdschriften
ADAM, B.D., HUSBANDS, W., MURRAY, J. EN MAXWELL, J., ‘AIDS optimism, condom fatigue, or self-esteem? Explaining unsafe sex among gay and bisexual men’ in The Journal of Sex Research, 2005, nr. 3, 238248. ARNETT, J.J., ‘Sensation seeking: a new conceptualization and a new scale’ in Personality and Individual Differences, 1994, nr. 2, 289-296. AVELINO-SILVA, V.I., HO, Y.L., AVELINO-SILVA, T.J. EN SANTOS, S.D.S., ‘Aging and HIV infection’ in Ageing Research Reviews, 2011, nr. 1, 163-172. BAAS, I. EN KNOOPS, L., ‘Middelengebruik en seksueel risicogedrag: mannen die seks hebben met mannen’ in SekSoa, 2010, nr. 3, 10-12. BANCROFT, J., CARNES, L. EN JANSSEN E., ‘Unprotected anal intercourse in HIV-positive and HIV-negative gay men: the relevance of sexual arousability, mood, sensation seeking, and erectile problems’ in Archives of Sexual Behavior, 2005, nr. 3, 299-305.
BAUERMEISTER, J.A., CARBALLO-DIÉGUEZ, A., VENTUNEAC, A. EN DOLEZAL, C., ‘Assessing motivations to engage in intentional condomless anal intercourse in HIV-risk contexts (“bareback sex”) among men who have sex with men’ in AIDS Education and Prevention, 2009, nr. 2, 156-168. BEGLEY, K., CHAN, D.J., JEGANATHAN, S., BATTERHAM, M. EN SMITH, D.E., ‘Factors associated with unprotected anal intercourse between HIV-positive men and regular male partners in a Sydney cohort’ in International Journal of STD & AIDS, 2009, nr. 10, 704-707. BEZEMER, D. EN DIAZ, M., ‘Invloed van antiretrovirale therapie op de hiv-epidemie onder mannen die seks hebben met mannen’ in Soa Aids Magazine, 2009, nr. 4, 4-5. CHILDS, J.M., ‘Human sexuality: A manifold discussion’ in Dialog: A Journal of Theology, 2009, nr. 1, 13. CASSELS, S., MENZA, T.W., GOODREAU, S.M. EN GOLDEN, M.R., ‘Available evidence does not support serosorting as an HIV risk reduction strategy’ in AIDS, 2010, nr. 24, 935-936. CASSELS, S., MENZA, T.W., GOODREAU, S.M. EN GOLDEN, M.R., ‘HIV serosorting as a harm reduction strategy: evidence from Seattle, Washington’ in AIDS, 2009, nr. 23, 2497-2506. 79
COLEMAN, E., HORVATH, K.J., MINER, M., ROSS, M.W. EN OAKES, M., et. al., ‘Compulsive sexual behavior and risk for unsafe sex among internet using men who have sex with men’ in Archives of Sexual Behavior, 2010, nr. 5, 1045-1053. DAWSON, A., ROSS, M., HENRY, D. EN FREEMAN, A., ‘Evidence of risk in “barebacking” men who have sex with men: Cases from the Internet’ in Journal of Gay and Lesbian Psychotherapy, 2005, nr. 3-4, 73-83. DEAN, T., ‘Breeding culture: Barebacking, bugchasing, giftgiving’ in Massachusetts Review, 2008, nr. 12, 80-94. DEWITTE, M., ‘Seksuologie wat is dat nu eigenlijk? Verslag NVFS-congres 6 november 2008 Maastricht’ in Tijdschrift voor Seksuologie, 2009, nr. 33, 33-36. DILLEY, J.W., WOODS, W.J. EN MCFARLAND, W., ‘Are advances in treatment changing views about highrisk sex?’ in New England Journal of Medicine, 1997, nr. 337, 501-502. DOLEZAL, C., MEYER-BAHLBURG, H.F.L., REMIEN, R.H. EN PETKOVA, E., ‘Substance use during sex and sensation seeking as predictors of sexual risk behavior among HIV+ and HIV- gay men’ in AIDS and behavior, 1997, nr. 1, 19-28. DONOHEW, L., ZIMMERMAN, R., CUPP, P.S., NOVAK S., COLON, S. EN ABELL, R., ‘Sensation seeking, impulsive decision-making, and risky sex: implications for risk-taking and design of interventions’ in Personality and Individual Differences, 2000, nr. 28, 1079-1091. EATON, L.A., WEST, T.V., KENNY, D.A. EN KALICHMAN, S.C., ‘HIV transmission risk among HIV seroconcordant and serodiscordant couples: dyadic processes of partner selection’ in AIDS and Behavior, 2009, nr. 13, 185-195. EDWARDS, G.L. EN BARBER, B.L., ‘The relationship between rejection sensitivity and compliant condom use’ in Archives of Sexual Behavior, 2010, nr. 6, 1381-1388. ELFORD, J., BOLDING, G. EN SHERR, L., ‘Seeking sex on the Internet and sexual risk behaviour among gay men using London gyms’ in AIDS, 2001, nr. 15, 1409-1415. GAUTHIER, D.K. EN FORSYTH, C.J., ‘Bareback sex, bug chasers, and the gift of death’ in Deviant Behavior, 1999, nr. 1, 85-100. GOLDEN, M.R., STEKLER, J., HUGHES, J.P. EN WOOD, R.W., ‘HIV serosorting in men who have sex with men: is it safe?’ in Journal of Acquired Immune Deficiency Syndromes, 2008, nr. 49, 212-218. GRANT, R.M., ET AL., ‘Preexposure Chemoprophylaxis for HIV Prevention in Men Who Have Sex with Men’ in The New England Journal of Medicine, 2010 (363), nr. 27, 2587-2599. GROV, C., DEBUSK, J.A., BIMBI, D.S., GOLUB, S.A., NANIN, J.E. EN PARSONS, J.T., ‘Barebacking, the internet, and harm reduction: An intercept survey with gay and bisexual men in Los Angeles and New York City’ in AIDS Behavior, 2007, nr. 4, 527-536. GROV, C. EN PARSONS, J.T., ‘Bug chasing and gift giving: The potential for HIV transmission among barebackers on the internet’ in AIDS Education and Prevention, 2006, nr. 6, 490-503. 80
GROV, C., PARSONS, J.T. EN BIMBI, D.S., ‘Sexual compulsivity and sexual risk in gay and bisexual men’ in Archives of Sexual Behavior, 2010, nr. 4, 940-949. HALKITIS, P.N. EN PARSONS, J.T., ‘Intentional unsafe sex (barebacking) among gay men who seek sexual parners on the Internet’ in AIDS Care, 2003, nr. 3, 367-378. HEUBNER, D.M., PROESCHOLDBELL, R.J. EN NEMEROFF, C.J., ‘Do gay and bisexual men share researchers’ definitions of barebacking?’ in Journal of Psychology & Human Sexuality, 2006, nr.1, 67-77. HOLLANDER, E. EN EVERS, M., ‘New developments in impulsivity’ in Lancet, 2001, nr. 358, 949-950. HUR, Y.M. EN BOUCHARD, T.J., ‘The genetic correlation between impulsivity and sensation seeking traits’ in Behavior Genetics, 1997, nr. 5, 455-463. LEUSINK, P., ‘Gastredactioneel – Seksuologie is hot’ in Tijdschrift voor Seksuologie, 2008, nr. 32, 1-3. KASTELEN, W.R., ‘Enige juridische aspecten, waaronder informatie en toestemming, bij het testen op HIV-infectie in verband met vroegtijdige interventie’ in Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 1991, nr. 21, 951-954. KELLY, B.C., BIMBI, D.S., IZIENICKI, H. EN PARSONS, J.T., ‘Stress and coping among HIV-positive barebackers’ in AIDS and Behavior, 2009, nr. 4, 792-797. KIPPAX, S. EN RACE, K., ‘Sustaining safe practice: Twenty years on’ in Social Science and Medicine, 2003, nr. 57, 1-12. KRAVCIK, S., VICTOR, G., HOUSTON, S., SUTHERLAND, D., HGARBER, G.E., HAWLEY-FOSS, N., ET AL., ‘Effect of antiretroviral therapy and viral load on the perceived risk of HIV transmission and the need for safer sexual practices’ in Journal of Acquired Immune Deficiency Syndromes and Human Retrovirology, 1998, nr. 19, 124-129. KROL, H., VAN ESCH, A. EN DE MEIJER, M., ‘Professor dr. Sven Danner over seks zonder condoom: “Barebacking is Russische roulette”’ in Gay Krant, 2000, nr. 403, 3-6. MACKELLAR, D.A., HOU, S.I., WHALEN, C.C., SAMUELSEN, K., SANCHEZ, T., SMITH, A., DENSON, D., LANSKY, A. EN SULLIVAN, P., ‘Reasons for not HIV testing, testing intentions, and potential use of an over-the-counter rapid HIV test in an internet sample of men who have sex with men who have never tested for HIV’ in Sexually Transmitted Diseases, 2011, nr. 38, 419-428. MILLER, M., MEYER, L., BOUFASSA, F., PERSOZ, A., SARR, A., ROBAIN, M., ET AL., ‘Sexual behavior changes and protease inhibitor therapy’ in AIDS, 2000, nr. 14, 33-39. MOSKOWITZ, D.A., ‘Unlimited intimacy: Reflections on the subculture of barebacking by Tim Dean’ in Archives of Sexual Behavior, 2010, nr. 5, 1201-1203. MOSKOWITZ, D.A. EN ROLOFF, M.E., ‘The existence of a bug chasing subculture’ in Culture, Health & Sexuality, 2007, nr. 4, 347-357.
81
NAKAMURA, N., MAUSBACH, B.T., UUBARRI, M.D., SEMPLE, S.J. EN PATTERSON, T.L., ‘Methamphetamine use, attitudes about condoms, and sexual risk behavior among HIV-positive men who have sex with men’ in Archives of Sexual Behavior, 2009, nr. 2, 267-272. NGWENA, J., ‘HIV/AIDS awareness in those diagnosed with mental illness’ in Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 2011, nr. 3, 213-220. PARSONS, J.T., SCHRIMSHAW, E.W., WOLITSKI, R.J., HALKITIS, P.N., PURCELL, D.W., HOFF, C.C., ET AL., ‘Sexual harm reduction practices of HIV-seropositive gay and bisexual men: Serosorting, strategic positioning, and withdrawal before ejaculation’ in AIDS, 2005, nr. 19, 13-25. PETERSON, J.L. EN BAKEMAN, R., ‘Impact of beliefs about HIV treatment and peer condom norms on risky sexual behavior among gay and bisexual men’ in Journal of Community Psychology, 2006, nr. 1, 3746. PINKERTON, S.D. EN AMBRAMSON, P.R., ‘Is risky sex rational?’ in The Journal of Sex Research, 1992, nr. 4, 561-568. ROWNIAK, S., ‘Safe sex fatigue, treatment optimism, and serosorting: new challenges to HIV prevention among Men who have sex with men’ in Journal of the Association of Nurses in AIDS Care, 2009, nr. 20, 31-38. SANDFORT, T., ‘Homofobie: welk probleem? Wiens probleem?’ in Tijdschrift voor Seksuologie, 2005, nr. 29, 11-18. SASSE, A. EN DEFRAYE, A., ‘HIV infections and STI co-infections in men who have sex with men in Belgium: sustained increase in HIV diagnoses’ in Eurosurveillance, 2009, nr. 47, 1-4. SHERNOFF, M., ‘Barebacking and challenges to therapeutic neutrality’ in Gay & Lesbian Social Services, 2006, nr. 4, 59-68. SHERNOFF, M., ‘Condomless sex: gay men, barebacking, and harm reduction’ in Social Work, 2006, nr. 2, 106-113. SIMON ROSSER, B.R., HORVATH, K.J., HATFIELD, L.A., PETERSON, J.L., JACOBY, S. EN STATELY, A., ‘Predictors of HIV disclosure to secondary partners and sexual risk behavior among a high-risk sample of HIVpositive MSM: results from six epicenters in the US’ in AIDS Care, 2008, nr. 8, 925-930. VANABLE, P.A., OSTROW, D.G., MCKIRNAN, D.J., TAYWADITEP, K.J. EN HOPE, B.A., ‘Impact of combination therapies on HIV risk perceptions and sexual risk taking among HIV-positive and HIV-negative gay and bisexual men’ in Health Psychology, 2000, nr. 19, 134-145. VAN DER
KROEF, M.A., ‘De complexiteit van preventie. Hoopvolle en zorgelijke berichten over de
aidspreventie op Aidsconferentie in Wenen’ in SekSoa, 2010, nr. 3, 6-7. VAN DE LAAR,
T. EN URBANUS, A., ‘Hepatitis C als soa bij hiv-positieve mannen die seks hebben met
mannen’ in Soa Aids Magazine, 2009, nr. 3, 8-10.
82
VAN DE VEN, P., KIPPAX, S., KNOX, S., PRESTAGE, G. EN CRAWFORD, J., ‘HIV treatment optimism and sexual behaviour among gay men in Sydney and Melbourne’ in AIDS, 1999, nr. 13, 2289-2294. VAN GRIENSVEN, G.J.P. EN COUTINHO, R.A., ‘Transmissiewijzen
van het humaan immunodefiëntievirus’ in
Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 1988, nr. 132, 1835-1842. VAN KESTEREN, N.M.C., HOSPERS, H.J. EN KOK, G., ‘Sexual risk behavior among HIV-positive men who have
sex with men: A literature review’ in Patient Education and Counseling, 2007, nr. 1, 5-20. VAN LANKVELD, J., ‘Seksologie: Big Business’ in Tijdschrift voor Seksuologie, 2005, nr. 29, 123-124. VITTINGHOFF, E., DOUGLAS, J., JUDSON, F., MCKIRNAN, D., MACQUEEN, K. EN BUCHBINDER, S.P., ‘Per-contact risk of human immuno-deficiency virus transmission between male sexual partners’ in American Journal of Epidemiology, 1999, nr. 150, 306-311. VENTUNEAC, A., CARBALLO-DIÉGUEZ, A.C., LEU, C.S., LEVIN, B., BAUERMEISTER, J., WOODMAN-MAYNARD, E. EN GIGUERE, R., ‘Use of a rapid HIV home test to screen sexual partners: An evaluation of its possible use and relative risk’ in AIDS and Behavior, 2009, nr. 4, 731-737. WEI, C., RAYMOND, H.F., GUADAMUZ, T.E., STALL, R., COLFAX, G.N., SNOWDEN, J.M. EN MCFARLAND, W., ‘Racial/ethnic differences in seroadaptive and serodisclosure behaviors among men who have sex with men’ in AIDS and Behavior, 2011, nr. 1, 22-29. WILSON, D.P., REGAN, D.G., HEYMER, K.J., JIN, F., PRESTAGE, G.P. EN GRULICH, A.E., ‘Serosorting may increase the risk of HIV acquisition among men who have sex with men’ in Sexually Transmitted Diseases, 2010, nr. 37, 13-17. ZABLOTSKA, I.B., GRULICH, A.E., DE WIT, J. EN PRESTAGE, G., ‘Casual sexual encounters among gay men: familiarity, trust and unprotected anal intercourse’ in AIDS and Behavior, 2011, nr. 3, 607-612. ZABLOTSKA, I.B., IMRIE, J., PRESTAGE, G., CRAWFORD, J., RAWSTORNE, P., GRULICH, A., JIN, F. EN KIPPAX, S., ‘Gay men’s current practice of HIV seroconcordant unprotected anal intercourse: serosorting or seroguessing?’ in AIDS Care, 2009, nr. 21, 501-510.
2.2 Belgische tijdschriften
BLEYS, R., ‘Barebacking. De nieuwe ‘verboden vrucht’’ in Jaarboek Seksualiteit, Relaties en Geboorteregeling 2003, 2002, 139-150. BLOCK, K., ‘Een integrale aanpak met combinatie als sleutelwoord’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 4, 2325. BLOCK, K., ‘Hiv en het afweersysteem. Een kwestie van balans’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 3, 7-10. BLOCK, K. EN DE CLERCQ, K., ‘Als het om preventie gaat!’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 1, 18-23. BORMS, R., ‘PEP’ in Sensoa Positief, 2009, nr. 1, 27-29. BORMS, R., ‘Seks als gedrag’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 3, 20-22. 83
CAERS, B., ‘Aantal nieuwe hiv-diagnoses in België blijft hoog. Aantal laattijdige diagnoses daalt.’ in Sensoa Positief, 2011, nr. 1, 4-5. CAERS, B., ‘Angst en depressie bij mensen met hiv’ in Sensoa Positief, 2011, nr. 1, 8-12. CAERS, B., ‘‘Live Positive’’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 2, 22. CRUYSSAERT, B., ‘Aantal hiv-diagnoses bij homomannen blijft stijgen’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 1, 45. DE BOEL, I., ‘Man die serostatus verzweeg niet vervolgd’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 2, 4-5. DE BOEL, I., ‘Veel homomannen kennen eigen hiv-status niet’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 4, 6. DE CLERCQ, K., ‘Een aidsvaccin: van fictie naar realiteit?’ in Sensoa Positief, 2007, nr. 5, 13-16. DE CLERCQ, K., ‘Vereenvoudigen van de antiretrovirale therapie’ in Sensoa Positief, 2008, nr. 2, 4-7. DEFRAYE, A., DUCOFFRE, G. EN MAK, R., ‘Epidemiologie, diagnose en behandeling van Neisseria gonorrhoeae-infecties in België’ in Vlaams Infectieziektebulletin, 2010 (72), nr. 2, 4-8. DE LEEUW, J., CLAES, M. EN PAUL P., ‘Aanklacht tegen hiv-positief persoon’ in Sensoa Positief, 2007, nr. 4, 4-6. DE SCHRIJVER, K., ‘De epidemiologie van seksueel overdraagbare aandoeningen in België’ in Epidemiologisch Bulletin van de Vlaamse Gemeenschap, 2003 (45), nr. 3, 1-7. DE SCHUTTER, L., ‘Aids impact’ in Sensoa Positief, 2007, nr. 4, 14-15.
GRAULUS, S. EN BLOCK, K., ‘Hiv en de wet’ in Sensoa Positief, 2009, nr. 2, 17-20. ROELANDT, S., ‘Hiv en het afweersysteem’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 2, 7-8. VAN ARAIGNIEN, J., ‘“Een positief leven is niet om negatief te bekijken”’ in Sensoa Positief, 2006, nr. 5, 7-10. VANDENBRUAENE, M., ‘Uitbraak van lymphogranuloma venereum in Antwerpen en Rotterdam’ in Epidemiologisch Bulletin van de Vlaamse Gemeenschap, 2004 (47), nr. 1, 4-6. VERMEIREN, P.P., ‘Lang(er) leven met hiv. Terugblikken op 25 jaar Hiv/Aids’ in Sensoa Positief, 2007, nr. 4, 16-28. X., ‘Nieuwe veiligvrijencampagne naar homomannen’ in Sensoa Positief, 2010, nr. 3, 20.
3. Bijdragen in verzamelwerken X., ‘CD4-aantal’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. X., ‘Hivinfectie’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. X., ‘Humaan immunodeficiëntievirus type 1’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. 84
X., ‘Humaan immunodeficiëntievirus type 2’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. X., ‘Seropositief’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. X., ‘Seksueel overdraagbare aandoening’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p. X., ‘Vensterperiode’ in VAN EVERDINGEN, J.J.E., Pinkhof Geneeskundig Woordenboek Intraneteditie, s.l., Bohn Stafleu van Loghum, 2007, 1319p.
4. Proefschriften, thesissen en syllabi BOENDER, G., ‘Laat je dan testen dan?’ Een kwalitatief onderzoek naar de gedragsdeterminanten van het Soa-testgedrag van ROC-scholieren in Rotterdam, met diverse etnisch-culturele achtergrond, onuitg., afstudeerscriptie neergelegd voor de opleiding Toegepaste Communicatiewetenschap, Universiteit Twente, Enschede, 2005, 114p. DECORTE, T., Methoden van Criminologisch onderzoek: Ontwerp en dataverzameling, onuitg., syllabus bij het opleidingsonderdeel methoden van criminologisch onderzoek: ontwerp en dataverzameling, Ugent, 2010-11, 184p.
Juridische akten 1. Belgische wetten, wetboeken en decreten Decr. Vl. Gem. R. van 21 november 2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid, B.S. 3 februari 2004.
Rechtspraak 1. Buitenlandse rechtscolleges Gerechtshof Leeuwarden 22 januari 2010, LJ-nr. BL0299, URL: www.rechtspraak.nl, 14 december 2010. Hoge Raad der Nederlanden 24 juni 2003, LJ-nr. AF8058, URL: www.rechtspraak.nl, 14 december 2010. Rechtbank Assen 10 april 2002, LJ-nr. AE1337, URL: www.rechtspraak.nl, 14 december 2010.
85
Adversaria 1. Onderzoeksrapporten VAN DE VELDE, I., Positieve Antwoorden. Onderzoeksresultaten bevraging mensen met hiv in Vlaanderen, s.l., Sensoa, 2004, 41p. VAN EMPELEN,
P., VAN BERKEL, M., ROOS, E. EN ZUILHOF, W., Schorer Monitor 2010, Amsterdam, Schorer,
2010, 69p. VINCKE, J. EN BLEYS, R., Vitale vragen 2001. Eindrapport, Antwerpen, Sensoa, 2003, 30p. VLAAMS SERVICE –EN EXPERTISECENTRUM VOOR SEKSUELE GEZONDHEID EN HIV, jaarrapport 2009, Antwerpen, Chris Lambrechts, 2009, 27p. WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Determinanten van de patiënten gediagnosticeerd met een Seksueel Overdraagbare Aandoening (SOA). Resultaten vanuit het peilnetwerk van clinici 2009, 2010, 64p. WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Epidemiologie van aids en hiv-infectie in België. Toestand op 31 december 2009. Jaarrapport, 64p. WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Hiv/Aids in België. Toestand op 30 juni 2009. Semestrieel Rapport N⁰ 69, 6p. WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Hiv/aids in België. Toestand op 31 december 2009. Semestrieel Rapport N⁰70, 6p. WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Epidemiologie van aids en hiv-infectie in Vlaanderen. Toestand op 31 december 2009. Jaarrapport, 29p. WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, Sentinel STI surveillance in Belgium, 2006: are MSM moving from syphilis to other STI?, 1p. WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, SOA-Surveillance België – 2008. Gemeenschappelijk rapport, 17p. WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOLKSGEZONDHEID, STI surveillance among HIV positive persons consulting in AIDS reference centers in Belgium reveals important public health problem in Men who have Sex with Men (MSM), 1p.
2. Folders en nieuwsbrieven VLAAMS SERVICE- EN EXPERTISECENTRUM VOOR SEKSUELE GEZONDHEID EN HIV, Seks en relaties na de hivdiagnose. Gids voor de hiv-positieve homoman, Antwerpen, Chris Lambrechts, s.d., 64p. X., Seksueel overdraagbare aandoeningen, s.l., s.n., 2008, 22p.
86
3. Niet-commerciële publicaties LANDELIJKE COÖRDINATIE INFECTIEZIEKTEBESTRIJDING, Hivinfectie, s.l., s.n., 2005, 20p. RIJKSINSTITUUT VOOR VOLKSGEZONDHEID EN MILIEU, Seksuele gezondheidszorg. Deel 1 Handboek Soa, Bilthoven, s.n., 2009, 44p. VERENIGING VOOR ALCOHOL- EN ANDERE DRUGPROBLEMEN, harm reduction – basisinfo dossier, Brussel, S. Ansoms, 2003, 52p. VLAAMS SERVICE- EN EXPERTISECENTRUM VOOR SEKSUELE GEZONDHEID EN HIV, De Wereld Aids Conferentie 2010 Wenen. Enkele hoogtepunten en beschouwingen, Antwerpen, Chris Lambrechts, 2010, 20p.
4. Persberichten en krantenknipsels BELGAN, P., ‘Vlaamse homo’s vluchten naar de stad’ in Het Nieuwsblad, 27 oktober 2010. DECLERCQ, M., ‘Vlaamse homoseksuelen trekken van platteland naar stad’ in De Morgen, 27 oktober 2010. DEKEYSER, A.S., ‘In de rush van het moment’ in De Standaard, 27 november 2010. GHIJS, I., ‘Gonorroe (‘druiper’) neemt sterk toe’ in De Standaard, 24 januari 2011. MAECKELBERGH, B., ‘Eerste klacht wegens moordpoging met aids’ in Het Nieuwsblad, 23 mei 2007. MAECKELBERGH, B., ‘Man stapt naar rechter omdat vriend seropositiviteit verzweeg’ in Het Nieuwsblad, 23 mei 2007. RAMAEKERS, L., ‘“Seks heeft taboes nodig”’ in Het Belang van Limburg, 18 juni 2008. SCHENK, W. EN SITALSING, K., ‘Reconstructie hiv-zaak: Een ‘ghivt’ uit Groningen’ in de Volkskrant, 13 oktober 2008. X., ‘Belgische vrouw verkracht door seropositieve Italiaan’, in Het Nieuwsblad, 22 augustus 2010. X., ‘Dit doen homo’s met hiv om besmetting te voorkomen tijdens seks zonder condoom’ in De Morgen, 4 maart 2011. X., ‘Een seropositieve homo op zes weet niet dat hij hiv heeft’ in Het Nieuwsblad, 7 juli 2010. X., ‘Man sleept seropositieve ex voor rechter’ in De Standaard, 11 december 2009. X., ‘Meer nieuwe hiv-infecties onder homo’s dan in jaren tachtig’ in De Morgen, 22 november 2010. X., ‘Oostendenaar naar rechter voor moordpoging met HIV-besmetting’ in Gazet Van Antwerpen, 23 mei 2007. X., ‘Recordaantal nieuwe hiv-infecties geregistreerd in België’ in De Standaard, 23 november 2010. X., ‘Sensoa betwijfelt nut van klacht’ in Het Nieuwsblad, 23 mei 2007. X., ‘Voorwaardelijke celstraf voor popster die partner besmette met hiv’ in Het Nieuwsblad, 26 augustus 2010.
87
X., ‘Zes maanden effectief voor man die vriendin met hiv besmette’ in Het Nieuwsblad, 26 augustus 2010.
5. Woordenboeken DEN BOON, T. EN GEERAERTS, D., Groot woordenboek van de Nederlandse taal, Utrecht/Antwerpen, Van Dale lexicografie bv, 2005, 14e editie.
6. Internetbronnen BAKKER, F. EN ZANTINGE, E.M., Seksueel gedrag samengevat, URL: www.nationaalkompas.nl, 7 december 2010. N.M., Holebifederatie wil debat over veilige seks tussen mannen, URL: www.weljongniethetero.be, 13 december 2010. VANDEN BERGHE, W., Vele homomannen kennen eigen hiv-status niet - tussen 2% en 15% heeft hiv, URL: www.faqit.be/resultaten, 4 april 2011. VAN DEN BOOM, W., DAVIDOVICH, U., WITLOX, R. EN STOLTE, I.G., The emergence of intentional
viral sorting
as a frequently performed risk reduction strategy among HIV-positive MSM, URL: www.hivnet.org, 12 april 2011. VAN DEN BOOM,
W. EN SMIT, P.J., Niet alleen het condoom beschermt…, URL: www.hivnet.org, 12 april
2011. VLAAMS AGENTSCHAP ZORG & GEZONDHEID, Brief partnerwisseling, URL: www.zorg-en-gezondheid.be, 27 maart 2011. WOUTERS, K. EN PLATTEAU, T., Testen op locatie. Resultaten, URL: www.helpcenteritg.be, 2 april 2011. X., 5% hiv-positief na Testen op Locatie in Antwerpen, URL: www.weljongniethetero.be, 4 april 2011. X., Basic information about HIV and AIDS, URL: www.cdc.gov, 12 december 2010. X, Hoelang duurt de incubatietijd bij HIV, URL: www.allesoverseks.be, 12 december 2010. X., Homo die hiv-besmetting verzweeg niet vervolgd, URL: www.gayworld.be , 15 december 2010. X., Loop ik een groter risico op hiv als ik een soa heb?, URL: www.allesoverseks.be, 13 december 2010. X., Safe sex zone, URL: www.mannenseks.be, 3 april 2011. X., Verbod op barebacking is niet de oplossing, URL: www.weljongniethetero.be, 1 december 2010.
88
7. Mondelinge bronnen Gesprek met T. PLATTEAU, seksuoloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011. Gesprek met W. VANDEN BERGHE, Socioloog bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen, 5 april 2011.
89
Bijlagen Bijlage 1: Logo ‘Onderzoek veilig vrijen’ Bijlage 2: Vragenlijst internetenquête
IX
Bijlage 1: Logo ‘Onderzoek veilig vrijen’
X
Bijlage 2: vragenlijst internetenquête
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
