De oude vos en de papieren tijger Of: hoe de oppositiepartij het aflegt tegen de dictator 22 november 2004 Begin 2005 worden in Zimbabwe parlementaire verkiezingen gehouden. De oppositiepartij Movement for Democratic Change (MDC) overweegt deze verkiezingen te boycotten. Uit protest. Omdat zij vinden dat van vrije verkiezingen allesbehalve sprake is in het door president Robert Mugabe met harde hand geregeerde Zimbabwe. De leider van MDC, Morgan Tsvangirai, toert door Europa om ruchtbaarheid te geven aan de politieke en sociaal-economische crisis in zijn land. «De verkiezingen zijn nú al gestolen, vijf maanden voordat we naar de stembussen gaan.» Amsterdam - Op de dag dat Morgan Tsvangirai twee uur te laat aankomt op Schiphol (waardoor hij zijn enige afspraak met minister Bot van Buitenlandse Zaken misloopt), komt een andere belangrijke Zimbabwaan in het geheel niet aan op de nationale luchthaven. Over de laatste is nogal wat commotie ontstaan, tot kamervragen aan toe. Kumbirai Kangai, lid van de heersende partij Zanu PF en voormalig minister van Landbouw, heeft van de Nederlandse regering een visum gekregen om aanwezig te kunnen zijn op de vergadering voor Europarlementariërs en parlementariërs uit Afrikaanse, Caribische landen en landen uit de Stille Oceaan in Den Haag. Met het verlenen van dit visum schendt Nederland het Europese sanctiebeleid met betrekking tot Zimbabwe, dat dicteert dat leden van Zanu PF die op de zwarte lijst staan niet welkom zijn binnen de grenzen van de Europese Unie. Kangai staat op die zwarte lijst wegens de gewelddadige landonteigeningen en schendingen van mensenrechten die tijdens zijn bewind plaatsvonden. Kangai besluit op het laatste moment zijn gezicht toch maar niet te laten zien, niet in de laatste plaats omdat de rest van de delegatie dreigt linea recta uit de vergadering weg te lopen, mochten zij hem in de zaal aantreffen met de conferentiemap onder de arm en een kopje koffie in zijn hand. Vervroegde verkiezingen Morgan Tsvangirai is in Nederland op uitnodiging van NiZA (Nederlands instituut voor Zuidelijk Afrika) en Zimbabwe Watch, een consortium van Nederlandse organisaties die zich zorgen maken over de situatie in Zimbabwe. Tijdens een publieke ‘Talkshow Zimbabwe’, op de avond van 22 november in de Rode Hoed te Amsterdam, vertelt hij over de zorgelijke toestand in zijn land en de komende parlementaire verkiezingen aldaar. Grondwettelijk moeten deze verkiezingen in juni 2005 worden gehouden. De regering van president Robert Mugabe heeft de verkiezingen echter drie maanden vervroegd, omdat president Mugabe op 18 april 25 jaar aan de macht is en zijn Zanu PFpartij het een leuk idee vindt om dit jubileum luister bij te zetten met een nieuw parlement. Of daar mensen van de MDC deel vanuit zullen maken, is maar de vraag. Nieuwe wet bemoeilijkt mensenrechtenwerk
Op dezelfde dag van Tsvangirai's vertraagde aankomst op Schiphol, besluit de Zanu PFregering in Harare indirect dat de EU op haar beurt niet langer welkom is in Zimbabwe. De nieuwe NGO-wet die deze dag wordt aangenomen is het failliet van de civic society in Zimbabwe. Vanaf nu mogen mensenrechtenorganisaties niet langer met buitenlands geld worden gefinancierd, tenzij zij zich eerst laten registreren bij de regering. In praktijk betekent dit dat NGO's en andere organisaties die zich kritisch opstellen ten opzichte van president Mugabe en zijn medestanders het nakijken hebben. En dat zijn nagenoeg alle organisaties die trachten enige verlichting te bieden in de mensenrechtencrisis (dat wil zeggen: ernstig gebrek aan onderwijs, zorgwekkend disfunctioneren van rechtspraak en drastische beperking van publieke opinievorming). Ook Nederlandse organisaties - in zoverre deze op eigen houtje aanwezig zijn, want de Nederlandse regering heeft in 1998 de bilaterale betrekkingen met Zimbabwe opgezegd - zullen hinder ondervinden van de nieuwe NGO-wet, bijvoorbeeld Hivos, Novib, Icco en partners van NiZA. De NGO-wet is de zoveelste regeling in Zimbabwe die, op welke wijze dan ook, de vrijheid van meningsuiting aan banden legt. Vorig jaar moesten de media zich conformeren aan een dergelijke registratie. Hierdoor zag de enige kritische krant The Daily News, een MDC-gekleurd medium, zich gedwongen zag slechts op Internet te verschijnen. Diverse gewelddadige invallen en talrijke arrestaties maakten het de redactie onmogelijk om nog 'op papier' haar werk te doen. In de Rode Hoed maakt Peter Hermes, directeur van NiZA, zich zichtbaar zorgen over de net aangenomen NGO-wet. Deze wet zal het voor NiZA en Zimbabwe Watch lastig maken om hun partners te ondersteunen. «We zullen manieren moeten vinden om de wet te omzeilen, want we kunnenZimbabwe niet in de steek laten. Er wordt daar momenteel hard over nagedacht. » Sleutelrol voor Zuid-Afrika Een roerige dag, de dag dat Morgan Tsvangirai twee uur te laat aankomt op Schiphol. Eveneens die dag wordt Thabo Mbeki, president van Zuid-Afrika, hartelijk de hand geschud door premier Balkenende en koningin Beatrix, tijdens zijn bliksemstaatsbezoek aan Nederland. Zimbabwe is zo langzamerhand de nagel aan de doodskist van president Mbeki, die zich via 'stille diplomatie' mengt in de crisis van zijn directe buurland. Wat die 'stille diplomatie' precies inhoudt weet geen mens, behalve dat zij omhelst dat Zuid-Afrika geen openlijk afwijzende houding aanneemt ten opzichte van president Mugabe. Dat 'stille diplomatie' tot nu toe weinig vruchten afwerpt, bewijzen de inmiddels drie miljoen economische Zimbabwaanse vluchtelingen die in de straten van Johannesburg, Durban, Pretoria en Kaapstad een mager bestaan trachten op te bouwen. Zuid-Afrika overweegt de immer groeiende Zimbabwaanse vluchtelingenstroom binnenkort aan banden te leggen. Schadelijker voor president Mbeki is dat hij door de Zimbabwekwestie zijn geloofwaardigheid en diplomatieke positie binnen de internationale gemeenschap dreigt te verliezen. President Mbeki, als staatshoofd van één van de machtigste Afrikaanse landen, werkt hard aan de opbouw van zijn continent. Het Nepad-initatief (New Partnership for Africa's
Development), de Afrikaanse Unie, SADC (Southern African Development Community) al deze belangrijke initiatieven, bedoeld om de politieke, economische en sociaalmaatschappelijke vooruitgang van Afrika te bewerkstelligen en door Zuid-Afrika het hardste gesteund, worden door de internationale gemeenschap minder serieus genomen zolang 'comrade' president Mugabe door de meeste Afrikaanse leiders, inclusief president Mbeki, de hand boven het hoofd wordt gehouden. Er is weinig vertrouwen in de democratisch georiënteerde regeringsleiders van Afrika zolang zij dictators en tirannen tolereren aan hun onderhandeltafels, hun regeringsbankjes en in hun corps diplomatique. In de Rode Hoed merkt Morgan Tsvagirai op dat hij een lichte koerswijziging bespeurt bij president Mbeki: iets kritischer ten opzichte van president Mugabe, iets meer uitgesproken ook. «Ik heb hem kortgeleden gesproken en denk dat hij begint in te zien dat voorzichtigheid niet meer voldoende is. Mbeki is niet blind voor het geweld in Zimbabwe, evenmin voor het feit dat Mugabe multilaterale afspraken niet na komt. Desalniettemin, Mbeki gaat pas ‘om’ zodra zijn eigen reputatie op het spel komt te staan. En op een dag gebeurt dat: Mbeki kan niet net doen of de Zimbabwe-kwestie niet bestaat, want de Zimbabwe-kwestie blijft de kop opsteken.» Europese tournee Het is derhalve de internationale gemeenschap waar Morgan Tsvangirai een beroep op doet, bij wie hij aandacht vraagt voor de politieke desintegratie van zijn land dat zich nog steeds in een neerwaartse sociaal-economische spiraal begeeft, ook al is de extreme inflatie een tijdelijk halt toegeroepen. Daarom is hij op tournee door Noorwegen, Zweden, Nederland, Groot-Brittannië, Duitsland, Denemarken en België. Eerder was hij in Nigeria, Burkina Faso, Ghana en landen in Zuidelijk-Afrika. Zijn reis is het resultaat van een klein succes voor de oppositieleider. Half oktober jl. wordt hij vrijgesproken van de beschuldiging van hoogverraad (hij zou president Mugabe hebben willen vermoorden en daarop staat de doodstraf). Na de vrijspraak van het Hooggerechtshof, een meevaller omdat de meeste rechters in het Zanu PF-kamp zitten, krijgt hij zijn paspoort weer in bezit, na bijna twee jaar noodgedwongen binnen de landsgrenzen te zijn gebleven. Hoopvol over de directe toekomst van Zimbabwe is Tsvangirai niet: «Het wachten is op de dood van Mugabe. Hij is tachtig jaar, hoe lang houdt de man het nog vol? En als hij met veel lawaai en eerbetoon op de Heroes' Acre, de erebegraafplaats in Harare, is bijgezet, wacht ons de zware taak om onze totaal failliete staat te wederopbouwen. Te beginnen met het stillen van de ergste honger en het creëren van werkgelegenheid. Zoals andere tirannen uit de wereldgeschiedenis zal Mugabe een hoop verschroeide aarde achter zich laten.» Democratie in Zuidelijk Afrika Sinds vorig jaar zit Zimbabwe niet langer in de Gemenebest, de statenbond van GrootBrittannië en diens voormalige koloniën. Maar Zimbabwe maakt nog steeds deel uit van de Afrikaanse 'bonden', zoals de Afrikaanse Unie en SADC. Afgelopen augustus kwamen de SADC-landen bijeen op Mauritius en onderschreven daar onder andere een
mandaat dat vrije verkiezingen in de SADC-landen moet garanderen. President Robert Mugabe heeft deze SADC Principles and Guidelines Governing Democratic Elections mede ondertekend. «Een farce,» zegt Tsvangirai tijdens zijn bezoek aan Nederland, «want Mugabe houdt zich aan geen van de richtlijnen die het mandaat opstelt. Voor de MDC is het voldoen aan deze richtlijnen de belangrijkste voorwaarde om deel te nemen aan de komende parlementsverkiezingen.» De richtlijnen van de SADC-principles waar Tsvangirai onder andere op doelt zijn vrije media, vrije participatie van alle partijen en politieke tolerantie. Daarnaast hamert hij op het naleven van de richtlijnen voor het waarnemen van de verkiezingen, iets wat bij de vorige verkiezingen in 2000 volgens Tsvangirai helemaal mis is gegaan, waardoor president Mugabe de uitslag heeft kunnen 'stelen' van de triomferende MDC. Geen onafhankelijke kiescommissie In de Amsterdamse Rode Hoed zit Morgan Tsvangirai voor een volle zaal toehoorders waaronder heel wat Zimbabwaanse gasten en studenten. De enige officiële Zimbawaanse vluchteling die Nederland rijk is laat jammerlijk verstek gaan. Tsvangirai legt uit waarom de MDC voor een 'duivels dilemma' staat en zich in wezen in een loselose-situation bevindt. Wel of niet deelnemen aan de verkiezingen, luidt de vraag. «Als we niet deelnemen, verdwijnen we van het politieke toneel. Dan hebben we na april geen parlementsleden meer, die dan weliswaar weinig kunnen uitrichten maar in ieder geval nog eens de mond kunnen opentrekken. Als we wél deelnemen, verliezen we onze geloofwaardigheid. Dan gedogen we een systeem waarvan we weten dat het niet klopt, van geen kanten.» Tsvangirai voegt er cynisch aan toe: «We weten trouwens nu al dat we de verkiezingen bij voorbaat hebben verloren, de macht van Mugabe is bijna absoluut. De nationale kiescommissie - die absoluut onafhankelijk zou moeten zijn - is in handen van de regering, de waarnemers zijn mensen van de politie of het leger en dus ook staatsgecontroleerd. Wij, de MDC, kunnen ons verkiezingsprogramma niet verkondigen, want we hebben geen enkele media tot onze beschikking. We kunnen geen bijeenkomsten organiseren, want een bijeenkomst van meer dan drie mensen is een verboden samenscholing. We kunnen onze kiezers niet bereiken. Bovendien zijn onze kiezers bang voor het staatsgeweld dat hen bij de vorige verkiezingen heeft geteisterd. Ze zijn moegestreden, hongerig, lamgeslagen, gedesillusioneerd. Ik ben bang dat als MDC deelneemt aan de verkiezingen onder deze omstandigheden, we het laatste sprankje hoop in democratie als instrument van verandering de grond zullen inslaan.» Een totalitair ingestelde machthebber, bijnaam 'de oude vos', die de oppositie tot de rol van papieren tijger heeft veroordeeld. Is Tsvangirai's Europese tournee wel zinvol? Is hij zelf niet een beetje moegestreden? Hij schudt met zijn hoofd. «Als de internationale gemeenschap bij Mugabe (én bij andere Afrikaanse leiders) aandringt op naleving van de richtlijnen die hij nota bene zelf heeft ondertekend, komen we misschien in een situatie waar we naar de onderhandelingstafel kunnen voor besprekingen,» zegt hij monter.
Is dat niet een wat zwakke positie? Bij de vorige verkiezingen was Tsvangirai overtuigd van een zekere overwinning. Wanneer hij die kans voor de komende verkiezingen compleet verkeken vindt, zou hij dan niet beter kunnen aandringen op bijvoorbeeld het invoeren van internationale economische sancties? «Nee!» ontkent de MDC-leider stellig. «De enigen die onder dergelijke sancties nóg meer zouden lijden, zijn de burgers van Zimbabwe. En die hebben het al zwaar genoeg.» Diplomatieke sancties «Voor de toekomst van Afrika is het essentieel dat de Zimbabwaanse kwestie wordt opgelost,» vindt Europarlementariër Max van den Berg (PvdA), ook aanwezig in de Rode Hoed. Internationale betrekkingen tussen de EU en Afrika worden op scherp gesteld door het 'hangijzer Zimbabwe'. Van den Berg: «De Afrikaanse landen komen bij de EU aankloppen voor partnerschappen. Willen ze die verwerven, dan zullen ze de moed moeten opbrengen om kritisch te zijn over kwalijke lieden uit de eigen gelederen. Good will creëren ze alleen als ze laten zien dat het hen menens is met hun democratische programma's.» Ook Van den Berg gelooft niet in het economisch boycotten van een regime dat niet kan bewijzen dat het een vrijwillige democratische meerderheid bezit in haar land. Hij gelooft wél in diplomatieke sancties en in het voortdurend aanspreken van Afrikaanse leiders op hun verantwoordelijkheden. Hij is als Europese waarnemer getuige geweest van verkiezingen in Afrika en «dat was niet best. De Afrikanen moeten worden gestimuleerd in het kweken van een democratische manier van denken. En wat ik heb gezien van de Afrikaanse verkiezingswaarnemers, is schrikbarend slecht.» Een korte ontmoeting met FNV-voorzitter Lodewijk de Waal eerder op de dag heeft Tsvangirai, ooit zelf vakbondsleider, in ieder geval verzekerd van algemene steun van de International Confederation of Free Trade Unions, waar De Waal het voorzitterschap van het mensenrechtenprogramma bekleedt. Maar deze steun is uiteraard meer bestemd voor de Zimbabwaanse arbeiders dan voor de MDC. Stembussen boven alles Filosoof Karl Popper, voorstander van de 'open samenleving', beargumenteerde dat democratie het enige politieke stelsel is waarin een slechte machthebber met 'zachte hand' kan worden vervangen door een betere leider. Morgan Tsvangirai lijkt nog steeds te geloven in deze democratische kerngedachte, al staat hij als leider van de enige en bijkans geheel uitgeschakelde oppositiepartij in Zimbabwe met zijn rug tegen de muur en is er weinig kans dat hij en zijn partij erin slagen om president Mugabe middels verkiezingen te laten opkrassen. Wat gaat er met de MDC gebeuren na de verkiezingen in 2005? Welke opties hebben zij nog, wanneer er geen enkele hoop meer is op de door Tsvangirai verlangde negotiated settlements met het huidige Zanu PF-regime? Ondergronds gaan? De gewapende strijd omarmen? Als dissidenten naar betere oorden vertrekken, zoals vele Zimbabwanen vóór hen, en in diaspora de politieke strijd voortzetten? Of - en dit is de vraag die de advocaat van de duivel stelt - moeten ze accepteren dat Afrikanen gewoon niet zo goed raad weten met democratie als staatsvorm? Bovendien wordt president Mugabe door velen nog steeds gezien als de held die Zimbabwe van Ian Smith en de witte overheersers bevrijdde.
Tsvangirai geeft geen duidelijk antwoord, behalve dan dat hij zegt altijd te kiezen voor de «bullet» in plaats van de «ballot», een Freudiaanse verspreking die hij vliegensvlug herstelt. «Ik bedoel natuurlijk de 'ballot' in plaats van de 'bullet'.» Wat hij verder kwijt wil, is dit: «Democratie is een universeel proces, een gemeenschappelijke strijd voor vrijheid. Wij vechten voor de vrijheid die we onder Mugabe hebben verloren. En wanneer we deze strijd hebben gewonnen, ontwerpen we een nieuwe staat, een nieuwe grondwet en een nieuw Zimbabwe. Zodra Mugabe is verdwenen, zullen de Zimbabwanen geen president meer aanvaarden die voor onbepaalde tijd op het pluche wil zitten. We hebben ons lesje wel geleerd.» Colofon Dit verslag ontvangt u naar aanleiding van de Talkshow Zimbabwe in de Rode Hoed op 22 november. De organisatie van de talkshow was in handen van NiZA, Zimbabwe Watch en de Evert Vermeer Stichting (PvdA) in samenwerking met De Rode Hoed, Amsterdam. Sprekers: Morgan Tsvangirai (MDC), Max van den Berg (PvdA fractievoorzitter Europarlement) en Peter Hermes (directeur NiZA). Gespreksleidster: Marcia Luyten (journaliste). Verslaggeefster: Annemieke van Twuijver (journaliste) www.zimbabwewatch.org www.niza.nl www.evertvermeer.nl
