SHARE
rzaam u u d r o o ers v Vrijwillig goed f r e l e e r cultu n a v d u o beh
Overal in Gelderland vind je landhuizen, kastelen, parken, oude watermolens en restanten van industrieel erfgoed. Het cultureel erfgoed vervult een belangrijke rol in het historisch besef van de mensen die in Gelderland wonen en werken, en voor diegenen die Gelderland bezoeken. Dit prachtige erfgoed vraagt aandacht, onderhoud en beheer gericht op behoud voor toekomstige generaties. Voor eigenaren van erfgoed is het behoud en beheer soms letterlijk een molensteen om de nek. Verval treedt op als de middelen niet toereikend zijn. Erfgenamen van cultureel historisch erfgoed kunnen het, ondanks de steun van de overheid, niet meer alleen redden: de samenleving zal een hand uit moeten steken om ook in de toekomst te kunnen genieten van wat onze voorvaderen hebben nagelaten. Niet alleen in Nederland dringt dat besef door, ook in andere Europese landen. Europese samenwerkingsverbanden helpen om gezamenlijk naar nieuwe mogelijkheden te zoeken om het erfgoed te behouden en beheren. Het project SHARE is een voorbeeld van een Europees project waarin partners, waaronder de provincie Gelderland, van elkaar leerden over de inzet van vrijwilligers, leerlingen en trainees voor het behoud en beheer van ruraal erfgoed. Vrijwilligers zijn onontbeerlijk in het behoud van cultureel erfgoed. In deze brochure wordt een overzicht gegeven van wat vrijwilligers kunnen betekenen in de erfgoedsector nu en voor de toekomst. En vrijwilligers, zijn we dat niet allemaal?
Strategie Gelderse erfgoedsector De provincie Gelderland heeft een strategie ontwikkeld
en inspectiediensten in nauwe samenwerking met
voor goede samenwerking tussen alle partijen in de
monumenteigenaren, restauratiebedrijven, opleidingen en
erfgoedsector. Het Gelders Restauratiecentrum en de
overheden. Nieuwe ontwikkelingen, zoals energietransitie
Monumentenwacht zijn hierbij belangrijke spelers. Deze
in monumentale context, worden opgenomen in de
organisaties, gesteund door de provincie, verzorgen
werkzaamheden. De provincie waarborgt hiermee dat
opleidingen, leerlingwerkplaatsen, kwaliteitsregelingen
restauratie en beheer van monumenten door professionals wordt gedaan en bevordert dat wat vrijwilligers doen aansluit op deze strategie.
De betekenis van Interreg IVB project SHARE De provincie Gelderland draaide vanuit het programma
toekomstvisie toe te werken ontstaan onverwachte kansen.
Cultuur&Erfgoed drie jaar mee in het Europese project
Van de buitenlandse partners, met name National Trust in
SHARE.
Engeland, leerden we dat het openstellen van monumenten ten tijde en narestauratie, een groot publiek kunnen
Wat hebben we bereikt en geleerd in deze drie jaar?
trekken. Vrijwilligers kunnen daarbij gastheer en –vrouw
De inzet van vrijwilligers blijkt belangrijk te zijn bij de
zijn. Vrijwilligers die serieus worden genomen en wiens
instandhouding van erfgoed. Een voorwaarde is een
talenten benut worden, zijn waardevolle ambassadeurs
open houding en goede samenwerking van eigenaren
voor een landgoed.
en overheden. De deelnemende landgoederen lieten zien dat het samenspel met vrijwilligers bijdraagt aan
De rol van overheden, in dit geval de provincie, is
maatschappelijk en economisch draagvlak. Vrijwilligers
faciliterend en maakt het mogelijk tussen eigenaren en
hebben een zeer diverse kennis en ervaring en kunnen
vrijwilligers het gewenste samenspel te laten ontstaan, ook
dan ook sterk uiteenlopend werk verrichten. Door serieus
door het ondersteunen van intermediaire organisaties die
naar mogelijkheden te kijken en met geduld naar een
actief zijn in het vrijwilligerswerk.
ationale transn
national trust
Gelderland
en Kasteelen
trainees
Centrum • Monumentenwacht
• Geldersch Landschap
g rin a v r &e kennis
louvigné du désert
vr ij
econom isc he
n rt pa
t ach b m kennis & a
• Gelders Restauratie
• Gelders Erfgoed
ambacht
ra kt ijk vo
merthyr tydfill
g
sevenaer
klarenbeek
sh ar e
Provincie Gelderland
er s
sh
e ar
provincie gelderland
Middachten
g oe d ep
ac
ten tei i v ti
le er l
ki n
w
ers
we r
n ge in
lig il
b
n de l ee
sa me n
or
NHW
kempens landschap
• Landschapsbeheer Gelderland
Landgoed Huis Sevenaer
Landgoed Huis Sevenaer Landgoed Huis Sevenaer
De ontwikkeling van het landbouwbedrijf
Tijdens de start van de restauratie is
is uniek. Het is de
stagneerde in de jaren ‘60-’90 vanwege
Landgoed Huis Sevenaer opgenomen als
de constante planologisch-juridische
pilot binnen het project SHARE. SHARE
strijd tegen de uitbreidingsplannen van de
heeft tot doel het historisch cultureel
gemeente Zevenaar op de gronden van het
erfgoed te behouden met hulp en inzet van
landgoed. Sinds eind jaren ‘90 is de relatie
de gemeenschap. Sevenaer heeft in het
met de gemeente sterk verbeterd.
project veel activiteiten opgezet om met
Door een flinke investeringsimpuls
vrijwilligers het landgoed op te knappen. In
van de provincie is vanaf 2010 aan
de tuinen, de boomgaarden en het bos en
het verval van de gebouwen een halt
bij het opruimen van vervallen gebouwen
toegeroepen en herrijst Sevenaer weer
hebben vrijwilligers veel werk verzet. Een
in oude luister. Dat betekent ook dat aan
grote groep vrijwilligers is nog steeds zeer
gebouwen een nieuwe invulling gegeven
actief op het landgoed, onder leiding van
karakter. Sevenaer laat
kan worden. Restaurant “Het Eetlokaal”
een vrijwilligerscoördinator. Uitwisseling
de landbouwproductie
is van start gegaan en de gebouwen
van kennis en ervaring met National Trust,
aan de Witteburgstraat krijgen nieuwe,
een partner in het project SHARE, heeft
passende bestemmingen. Het aanzien van
geholpen om tot een goede opzet van het
deze straat in het centrum van Zevenaar
vrijwilligerswerk te komen; een opzet die
verbetert hierdoor en de werkgelegenheid
ook bij de andere pilot-landgoederen van
neemt toe.
SHARE wordt toegepast.
laatste oorspronkelijke kasteelboerderij die in de Middeleeuwen ontstaan is en tot op heden een agrarische bedrijfsvoering kent. Het landbouwbedrijf kreeg rond 1950 een innovatief, biologisch
samengaan met hoge ecologische waarden.
De puzzel van het verborgen verleden Dit project is in opdracht van de provincie
media, een digitale nieuwsbrief en een
Gelderland door de Stichting Probos
digitaal archief. Al kort na de start van het
uitgevoerd. Het geeft vrijwilligers de kans om
project waren er 36 mensen die zich vrijwillig
onder professionele begeleiding kennis van
vanuit passie inzetten, soms lerend, soms
het erfgoed in bos en natuur te verwerven
semiprofessioneel.
i.s.m. landschaps-beheerders. Voor een groot
Voor vrijwilligers die op zoek zijn naar kennis
bos- en natuurgebied bij Apeldoorn, in bezit
van het erfgoed in bos en natuur en in
van drie eigenaren, wordt door vrijwilligers
contact met landschapsbeheerders willen
enthousiast gewerkt: veldwerk, archiefwerk,
werken, ontwerpt Probos een praktijkgerichte
kaartstudie en documentatie. De resultaten
methodiek die ook elders kan worden
worden gedeeld in bijeenkomsten, via sociale
toegepast.
Inzet va n vrijwi lligers
Landgoedbeheer Veluwezoom Voor landgoederen is onderhoud van monumentaal groen kostbaar. Daarom zoeken landgoederen in de Veluwezoom naar manieren om het groen vakkundig en kostenefficiënt te beheren. Een mengvorm van betaalde krachten en inzet van vrijwilligers komt veel voor.
Aanvullend op deze bestaande structuur is
bovendien mogelijkheden voor een passende
medio 2015 de Coöperatie Landgoedbeheer
leer- werkomgeving voor mensen met een
Veluwezoom opgericht. Binnen de coöperatie
afstand tot de arbeidsmarkt. De coöperatie
werken de landgoederen rond de gemeente
heeft hierdoor zowel sociaalmaatschappelijk
Rheden samen met zorgorganisatie Siza,
als cultureel gezien toegevoegde waarde.
mens- en arbeidsontwikkelbedrijf Presikhaaf
Door de bundeling van krachten is tevens een
Bedrijven en groenopleiding Helicon.
efficiëntere inzet van beschikbare middelen mogelijk.
De coöperatie richt zich primair op het gezamenlijk onderhoud en beheer van
De gemeente Rheden en de provincie
groen op de landgoederen. Daarnaast
Gelderland zijn positief over het initiatief,
biedt de coöperatie een stevige basis
omdat het diverse beleidsdoelen aan elkaar
voor kennisbehoud, -uitwisseling en
koppelt: instandhouding van monumentaal
-ontwikkeling voor verdere specialisatie en
groen, mogelijkheden voor beschermde
professionalisering van groenopleidingen.
leerwerkplekken, participatie, re-integratie
De beheerstaken op de landgoederen bieden
en opleiding.
Buitenplaats- en landgoedwerkgroepen Landschapsbeheer Gelderland organiseert vrijwillig landschapsbeheer onder andere op buitenplaatsen en landgoederen. Op buitenplaatsen is er veel aandacht voor de historische context. Immers, de karakteristiek van buitenplaatsen is dat er ontworpen tuinen, parken en lanenstelsels bij horen met bijzondere beplanting en bomen. Daaraan werken vraagt bijzondere kennis en kunde. Landschapsbeheer Gelderland organiseert in samenspraak met de eigenaar een vrijwilligersgroep en zorgt voor scholing. De groepen gaan daarna in dialoog met de eigenaar zelfstandig verder.
”Help vrijwilligers in hun carriere. Gun ze training. Durf ook afscheid te nemen.” - Paula Clarke (Community Engagement Officer bij National Trust) -
“Vrijwilligers in erfgoed zijn verenigd op basis van gezamenlijke interesse en betrokkenheid. Dat biedt veel kansen. Van een eigenaar vraagt dit dat hij aansluit bij wat vrijwilligers kunnen en willen toevoegen, ook als dat niet het werk is dat een eigenaar het liefst als eerste gedaan wil hebben. Zet vrijwilligers dus niet in als ‘goedkope arbeid’, maar zoek naar toegevoegde waarde. Dat betekent dat een eigenaar vertrouwen moet hebben, los durft te laten. Een materiële vergoeding verstoort vaak meer dan dat het oplevert, wel is essentieel dat de eigenaar waardering uitspreekt en toont voor de vrijwilligers.” - professor Lucas Meijs (Erasmus Universiteit), Klarenbeek 10 september 2014 -
Nieuwe Hollandse Waterlinie: duurzame instandhouding en burgerparticipatie De Nieuwe Hollandse
De rode draad in de pilots was het
met het opzetten van de nieuwe mobiele
Waterlinie (NHW) was
uitwisselen van beheerkennis tussen
vrijwilligersgroepen zoals de Liniewacht
eigenaren, exploitanten en vrijwilligers
en Fortenland, het Leerwerkbedrijf NHW
en het implementeren hiervan in het
en sociale werkgroepen. Door het werk
het project SHARE. Het
uitvoerend, integraal beheer van erfgoed
dat in de pilots verzet is, werd duidelijk
verduurzamen van het
met natuur, landschap, watersystemen
dat beheer van de NHW een gezamenlijke
en infrastructuur. Dit heeft geleid tot
opdracht is van overheid, eigenaren,
meer draagvlak voor duurzaam beheer,
exploitanten, maatschappelijke
een toename in maatschappelijke
organisatie en burgers om deze linie
betrokkenheid en participatie in het
duurzaam in stand te houden, zodat ook
uitvoerend beheer.
toekomstige generaties er van kunnen
De band tussen eigenaren en vrijwilligers
genieten. Het beheernetwerk dat is
is versterkt en de maatschappelijke
ontstaan geeft hierbij een stevige basis
betrokkenheid is vergroot op het gebied
die belangrijk bijdraagt aan plaatsing op
van onderwijs en het sociaal domein. Een
de lijst van Unesco Werelderfgoed.
één van de partners in
beheer en onderhoud van de vele monumentale fortlocaties en omliggende gebieden stond daarbij centraal. In Gelderland heeft de NHW 15 pilots opgezet.
prachtig resultaat is geboekt door SHARE
Vrijwilligerswerk is ook inspirerend
onverwachte verbindingen
voor komende generaties, dat bewijst Roel Strik (15 jaar, links op de foto).
De Franse steenhouwers van het SHARE project werken
Door SHARE maakte hij kennis met de
nu voor de landgoederen en
National Trust. Hij was meteen verkocht:
hebben interesse in het grootste
dat wilde hij ook! Deze zomer reist hij naar
restauratieproject in Nederland:
Dartmoor om met de National Trust als
de Eusebiuskerk in Arnhem.
vrijwilliger mee te werken.
Landgoed Klarenbeek
In de rijksmonumentale fabriekspanden van landgoed Klarenbeek werd van oudsher koper geslagen en nadien hout bewerkt tot sigarenkistjes. Het industriële erfgoed heeft sindsdien altijd de ruimte geboden aan ambachtelijkheid, vakmanschap, creativiteit en kwaliteit. Vanaf 1960 werd geen gebruik meer gemaakt van de historische panden, maar vanwege het unieke karakter van dit erfgoed heeft de familie met hulp van de provincie Gelderland de panden gerestaureerd en van nieuwe functies voorzien. Voor de economische herontwikkeling werd aansluiting gezocht bij het project SHARE. Met dit project werd een nieuwe impuls gegeven aan het bijeenbrengen van kennis en kunde rond houtbewerking. Om het ambacht te laten herleven is in de historische fabriekshallen een meubelatelier “Het RestauratieCenter” gerealiseerd. Bezoekers, vrijwilligers en leerlingen hebben nu de mogelijkheid in workshops kennis op te doen over houtbewerking en meubelrestauratie. Daarnaast heeft een actieve vrijwilligersgroep gezorgd dat de verhalen over de historie van de houtbewerking en de gemeenschap zijn vastgelegd. Door deze gezamenlijke inspanningen heeft landgoed Klarenbeek nieuwe vormen van economische bedrijvigheid laten ontstaan die eer doen aan de oorspronkelijke historie.
archivering van boeken en fotocollectie Het archief van het kasteel Middachten vormt een belangrijke bron voor de geschiedenis van het landgoed Middachten. Door de eeuwen heen is een omvangrijke boekencollectie opgebouwd, die met de andere collecties een beeld geeft van de ontwikkeling van het landgoed. Om het historisch materiaal toegankelijk te maken voor publiek werd besloten de boeken en andere collecties te archiveren. SHARE heeft hiervoor hulp kunnen bieden door herstel en aanbouw van een bibliotheek, waar het archiveren van de circa 6.000 boeken plaats kon vinden. Een groep vrijwilligers heeft de archivering van
Kasteel Middachten archiveringssysteem AdLib om de collecties te
beschrijven. Omdat de familie door de eeuwen heen zorgvuldig met het roerend bezit is omgegaan is nu de mogelijkheid ontstaan de collecties aan elkaar te koppelen: een boek waarin namen van familieleden worden genoemd, kunnen gekoppeld worden aan foto’s, waarop weer huisraad uit de porseleincollectie. De archivering vormt nu de basis voor nieuwe tentoonstellingen. Deze projecten laten zien dat met de betrokkenheid van vrijwilligers en ondersteuning door professionals een grote bijdrage kan worden geleverd aan het behoud van het historische erfgoed.
de fotocollectie op zich genomen met hulp van kunsthistorici. Een kunsthistoricus met een ICT opleiding heeft zich als vrijwilliger gemeld en maakt gebruik van het via SHARE aangekochte
“Voor ons is het grootste belang van vrijwilligers het maatschappelijk draagvlak voor ons landgoed.” - Age Fennema (rentmeester Landgoed Middachten) -
Oral history
“Interessant, leuk en waardevol! Voor mijzelf geeft het veel voldoening dat het historisch verhaal bewaard blijft.” - vrijwilliger -
Een mooie manier om kennis over de geschiedenis van een plaats te verkrijgen én mensen hierbij te betrekken is het project Oral History’. In het kader van SHARE is op Landgoed Klarenbeek door Gelders Erfgoed een groep van 18 vrijwilligers opgeleid in de kunde van Oral History. Daarbij gaat het om het voeren van gesprekken met mensen die nog veel weten over de geschiedenis van een plek en het goed vastleggen daarvan. De vrijwilligers hebben veel naar boven weten te halen over de geschiedenis van het landgoed en de houtindustrie. Na het project houdt het niet op: de vrijwilligers blijven betrokken bij het landgoed en gaan aan de slag met onder andere het maken van een publicatie, archivering, en werkzaamheden in park en tuin.
“Het inzetten vrijwilligers op landgoederen vraagt dat je het landgoed durft te delen”
- Franz zu Ortenburg, eigenaar Kasteel Middachten -
Conclusie
Door herstel en renovatie van cultureel erfgoed wordt het mogelijk nieuwe economische functies aan gebouwen te geven: een bibliotheek wordt in ere hersteld, een meubelatelier verrijst op de plek waar vroeger hout werd verwerkt tot sigarendoosjes en deuren. Daarbij kunnen vrijwilligers, leerlingen en trainees veel betekenen bij de instandhouding van cultureel erfgoed. Werken met vrijwilligers levert veel op als er een match is tussen het werk dat moet gebeuren en de passie en vaardigheden van een vrijwilliger. Vrijwilligers zijn geen ‘extra handjes voor bestaande taken’; vraag een vrijwilliger wat hij kan en wil, dan kan veel werk verzet worden. Van een eigenaar vraagt dit betrokkenheid, een open houding en waardering voor het werk dat verricht wordt. Bij de restauratie van een landgoed worden leerlingen en trainees ingeschakeld, die onder leiding van professionals kennis en kunde verkrijgen. Niet al het werk kan dus door vrijwilligers worden opgepakt, maar door afstemming tussen eigenaren, de provincie, gecertificeerde restauratiebedrijven en organisaties actief in vrijwilligerswerk, kunnen zowel vrijwilligers als leerlingen een grote bijdrage leveren aan de instandhouding van het cultureel erfgoed. Met name in monumentale gebouwen kan een deel van het (restauratie) werk uitsluitend gedaan worden door professionals. Het bestaan of oprichten van nieuwe netwerken tussen professionele bedrijven en organisaties zoals het Gelders Restauratiecentrum, Monumentenwacht, Gelders Erfgoed en Landschapsbeheer Gelderland is dan ook essentieel voor de provincie Gelderland om het behoud en beheer van cultureel erfgoed in goede banen te leiden. Vrijwilligers zijn een onmisbare kracht bij de instandhouding van erfgoed!
Links
www.duurzamelandgoederen.nl www.gelderland.nl www.gelderserfgoed.nl www.geldersrestauratiecentrum.nl www.landgoedbeheerveluwezoom.nl www. landschapsbeheergelderland.nl/met-vrijwilligers/ landgoedwerkgroepen/ www.monumentenwacht-gld.nl
