SF Z SINT-FRANCISKUSZIEKENHUIS. Therapie: Taxotere

SF Z SINT-FRANCISKUSZIEKENHUIS

Therapie: Taxotere

Inhoud

Taxotere therapie Mogelijke nevenwerkingen Diarree Infectierisico Mondaandoeningen (droge en pijnlijke mond, slijmvorming en kauwen slikklachten)

Smaak en reukveranderingen

Verminderde eetlust

Vermoeidheid

Grieperig gevoel

Invloed op seksualiteit

Nevenwerkingen door het gebruik van corticosteroïden

Vochtopstapeling Oogontsteking

Verandering van nagels

Spier- en zenuwpijnen

Haarverlies

Taxotere Wat is de samenstelling van deze therapie? De therapie bestaat uit één cel remmend geneesmiddel (cytostaticum): Docetaxel. Daarnaast kunnen er nog enkele andere geneesmiddelen voorgeschreven worden. Die dienen ter ondersteuning van de behandeling, bijvoorbeeld om bijwerkingen te voorkomen. Hoe verloopt de therapie? Taxotère® wordt driewekelijks toegediend. Uw arts of verpleegkundige bespreken met u welk schema voor u van toepassing is. Driewekelijkse toediening van Taxotère® Het onderstaande schema geeft een overzicht van het verloop van één cyclus van de therapie. Eén cyclus duurt 3 weken (21 dagen) en omvat 1 opname voor chemotherapie. Dag 1 is altijd de eerste dag van een nieuwe cyclus. De volgende cyclus start in principe 3 weken na dag 1, als de bloeduitslagen en uw algemene toestand dit toelaten. U neemt de ondersteunende medicatie als volgt: • de avond vóór de chemotherapietoediening • de ochtend én de avond van de chemotherapietoediening • de ochtend én avond na de chemotherapietoediening • de ochtend dag 2 na de chemotherapietoediening Belang van de ondersteunende medicatie: Het is belangrijk dat u de ondersteunende medicatie (namelijk Medrol®) inneemt omdat deze medicatie de nevenwerkingen van Taxotère® vermindert. De chemotherapie kan en mag enkel worden toegediend als u deze medicatie hebt ingenomen vóór de toediening en als u de medicatie ook thuis nog inneemt na de toediening, zoals voorgeschreven. Meld het aan uw arts of verpleegkundige als u de medicatie bent vergeten. Waar wordt de therapie toegediend? U zult de chemotherapie altijd in het ziekenhuis toegediend krijgen. De behandeling kan in het dagcentrum gebeuren. Overnachting is dan niet nodig. Het komt af en toe voor dat iemand allergisch reageert op Taxotere®. In dit geval kan een overnachting noodzakelijk zijn.

Mogelijke nevenwerkingen U krijgt hier een opsomming van de verschillende nevenwerkingen die kunnen voorkomen. In de pagina’s die hierop volgen, vindt u voor de meeste nevenwerkingen meer uitleg en tips om met deze nevenwerkingen om te gaan. 1. De aanmaak van bloedcellen in het beenmerg kan tijdelijk worden geremd. Als gevolg daarvan kunt u bloedarmoede krijgen, vatbaar worden voor infecties en u kunt sneller blauwe plekken en/of een bloedneus krijgen. 2. Waarschijnlijk zal u uw haar verliezen, mogelijk wordt uw haar enkel dunner. 3. Deze therapie kan vermoeidheid veroorzaken. Ook na afloop van de totale behandeling kunnen deze klachten tijdelijk aanhouden. 4. Uw smaak kan tijdelijk veranderen. 5. Door de therapie kan het zijn dat u tijdelijk minder of geen trek hebt in eten. Door het gebruik van Medrol® kan uw eetlust dan weer tijdelijk groter worden. 6. Het slijmvlies van de mond kan ontstoken raken. U kunt daardoor blaasjes en pijn in de mond krijgen. Een goede mondverzorging is belangrijk. 7. Het slijmvlies van de darm kan geïrriteerd raken. U kunt daardoor diarree krijgen. 8. U kunt tintelingen en een voos gevoel in uw vingertoppen en tenen krijgen. 9. De kleur van uw nagels kan veranderen, de nagels kunnen soms loslaten. 10. U kunt last hebben van tranende en pijnlijke ogen. 11. U kunt vocht opstapelen. Uw gewicht kan hierdoor toenemen. 12. Deze therapie kan griepachtige verschijnselen veroorzaken. U kunt hoofdpijn, koorts, spierpijn en pijnlijke gewrichten krijgen. 13. Het komt af en toe voor dat iemand allergisch reageert op Taxotère®. Een allergische reactie kenmerkt zich door het optreden van huiduitslag (eventueel over heel het lichaam), een gevoel van benauwdheid, lage bloeddruk, koorts of rillingen. Het is belangrijk dat u dergelijke gewaarwordingen onmiddellijk meldt aan de verpleegkundige of arts, zodat er vlug en adequaat kan worden gereageerd. 14. Deze therapie kan invloed hebben op de seksualiteit, vruchtbaarheid en menstruatie. De mate waarin is van vele factoren afhankelijk. Praat hierover met uw verpleegkundige en/of arts. 15. De inname van corticosteroïden (namelijk Medrol®) kan bijwerkingen veroorzaken. Toch is het belangrijk dat u deze medicatie inneemt zoals het staat aangegeven of werd uitgelegd. De medicatie is immers belangrijk voor uw behandeling.

Diarree Omschrijving: De chemotherapie kan inwerken op de cellen van de maag en de darmen. Daardoor kunt u last krijgen van diarree. U zult dan vaker stoelgang hebben. Uw stoelgang zal vloeibaarder zijn dan gewoonlijk. Er kunnen ook andere oorzaken zijn voor uw diarree, zoals bijvoorbeeld darminfecties en stress. Soms kan diarree gepaard gaan met uitdrogingsverschijnselen. Die verschijnselen zijn een gevoel van dorst, een droge mond, een droge tong, een droge en gerimpelde huid, verminderde en donkere, troebele urine. Duur: Diarree ten gevolge van chemotherapie is van tijdelijke aard. Zodra de maag- en darmcellen zich herstellen, zal de diarree verdwijnen. Aanbevelingen Algemene adviezen: • Neem nooit geneesmiddelen tegen diarree zonder uw dokter te raadplegen. • Als u last hebt van diarree moet u starten met de inname van 2 smelttabletten of 2 capsules Imodium (2mg). • Na iedere volgende diarree moet u 1 smelttablet of capsule Imodium (2 mg) innemen. • U mag max. 8 smelttabletten of capsules Imoduim per dag innemen. • Verzorg uw huid na elke ontlasting. Maak uw huid schoon met zacht toiletpapier (niet wrijven). Was al deppend met een niet-geparfumeerde zeep. Spoel overvloedig af met lauw water. • Controleer hoe vaak u stoelgang hebt en welke samenstelling uw stoelgang heeft.

Diarree Voedingsadviezen: • Drink minimum 2 liter per dag en serveer deze op kamertemperatuur. Wees niet bang om veel te drinken bij diarree. Door diarree verliest u namelijk veel vocht. Vocht is noodzakelijk om te zorgen dat u niet uitdroogt. Geschikt zijn: water, thee, bouillon, groentesap, vruchtensap ( appel- , druiven- en tomatensap) • Zorg voor voldoende compensatie van het verlies aan vocht en mineralen. Natriumrijke voedingsmiddelen: bouillon, garnalen, haring, vele kaassoorten, zuurkool, tomatenpuree en tomatensap. Kaliumrijke voedingsmiddelen: geplette banaan, appelsap, cacao, pure chocolade, tomatenpuree en tomatensap. • Het advies om bij diarree alleen beschuit met slappe thee te gebruiken is achterhaald. Eet gewoon waar u trek in heeft. Het is vooral belangrijk dat u vezelrijke producten eet, zoals bruin brood, groenten, fruit, peulvruchten, etc. Vezels komen onverteerd aan in de dikke darm. Daar werken ze als een soort spons: ze nemen vocht op, waardoor de ontlasting indikt. Ga niet ineens heel veel vezels eten. Dit kan zorgen voor extra gasvorming en krampen. Bouw het gebruik van vezels langzaam op. • Zorg voor frequente, kleine maaltijden. Tussendoor een beschuitje, een droog koekje of een sneetje brood. • Wees voorzichtig met het weglaten van voedingsmiddelen. Wanneer u denkt dat bepaalde voedingsmiddelen, zoals zuivel, de klachten verergeren, bespreek dit dan met uw arts of diëtiste. Het weglaten van voedingsmiddelen kan een tekort aan voedingsstoffen veroorzaken. • Beperk koffie, thee, koolzuurhoudende dranken, chocolade, alcoholische dranken, sterke kruiden, gebakken en sterk zoete voedingsmiddelen, peulvruchten (erwten, linzen,…), gedroogde vruchten, amandelen, bessen, uien, prei en kool. • Beperk grote en vetrijke maaltijden, koffie, bier, koolzuurhoudende dranken, gasvormende voedingsmiddelen en roken. • Stoelgang indikkende voedingsmiddelen: geraspte appel, geplette banaan, gepelde peren, perziken, abrikozen, havermoutvlokken, bruine rijst, rijstwater, aardappelen, pure chocolade, thee, bos- en braambessen, wortelsap.

Diarree Raadpleeg uw dokter of verpleegkundige: • Als u vaker stoelgang hebt. • Als uw stoelgang vloeibaarder (waterig) wordt. • Als u last hebt van een pijnlijk branderig gevoel aan de aars. • Als u bloed in uw stoelgang ziet of als uw stoelgang een heel donkere kleur heeft. • Als u slijmerige stoelgang hebt. • Als u koorts heeft. • Als u naast de klachten hierboven ook nog last hebt van : o Een droge mond en een droge tong. o Minder urine, die bovendien donker en troebel is.

Raadpleeg uw oncodiëtiste voor verdere vragen: Claudia Schuyten - Tel: 011 71 53 58 Maandag tot vrijdag: 09u00 - 16u00 E-mail: [email protected]

Infectierisico Hieronder vindt u een overzicht van al de mogelijke invalshoeken om infecties te voorkomen. Bespreek met uw arts wat in uw persoonlijke situatie van toepassing is. Omschrijving: De aanmaak van witte bloedcellen kan verminderen ten gevolge van chemotherapie. Als er te weinig witte bloedcellen zijn, vermindert de weerstand tegen infecties. Algemene tekenen die op een infectie kunnen wijzen zijn bijvoorbeeld koorts, koude rillingen, hoofdpijn, zich echt heel ziek voelen Afhankelijk van de plaats van de infectie kunnen meer specifieke tekenen voorkomen zoals keelpijn, hoest, verstopte neus, branderig gevoel bij wateren, buikkrampen, branderige pijn aan de anus. Een huidinfectie kan plaatselijk roodheid, zwelling, warmte en pijn veroorzaken. Ook vochtverlies (eventueel etter) uit de ogen of oren zou op een infectie kunnen wijzen. Duur: De verminderde aanmaak van witte bloedcellen ten gevolge van chemotherapie is van tijdelijke aard. De aanmaak van witte bloedcellen herstelt spontaan. Bij een ernstig tekort aan witte bloedcellen is het soms nodig de volgende behandeling aan te passen of uit te stellen Aanbevelingen Tracht infecties te voorkomen Zorg voor een omgeving waarin het risico op infectie zo klein mogelijk is: • Vermijd contact met mensen die een infectie hebben vb. griep, herpes, kinderen die mazelen, pokken, rode hond hebben • Vermijd plaatsen waar veel mensen samen komen zoals warenhuizen, bioscopen, wachtkamers, openbaar vervoer … • Laat u niet vaccineren, tenzij op doktersvoorschrift • Vermijd contact met dierlijke uitwerpselen.

Infectierisico Hieronder vindt u een overzicht van al de mogelijke invalshoeken om infecties te voorkomen. Bespreek met uw arts wat in uw persoonlijke situatie van toepassing is. Omschrijving: De aanmaak van witte bloedcellen kan verminderen ten gevolge van chemotherapie. Als er te weinig witte bloedcellen zijn, vermindert de weerstand tegen infecties. Algemene tekenen die op een infectie kunnen wijzen zijn bijvoorbeeld koorts, koude rillingen, hoofdpijn, zich echt heel ziek voelen Afhankelijk van de plaats van de infectie kunnen meer specifieke tekenen voorkomen zoals keelpijn, hoest, verstopte neus, branderig gevoel bij wateren, buikkrampen, branderige pijn aan de anus. Een huidinfectie kan plaatselijk roodheid, zwelling, warmte en pijn veroorzaken. Ook vochtverlies (eventueel etter) uit de ogen of oren zou op een infectie kunnen wijzen. Duur: De verminderde aanmaak van witte bloedcellen ten gevolge van chemotherapie is van tijdelijke aard. De aanmaak van witte bloedcellen herstelt spontaan. Bij een ernstig tekort aan witte bloedcellen is het soms nodig de volgende behandeling aan te passen of uit te stellen Aanbevelingen Tracht infecties te voorkomen Zorg voor een omgeving waarin het risico op infectie zo klein mogelijk is: • Vermijd contact met mensen die een infectie hebben vb. griep, herpes, kinderen die mazelen, pokken, rode hond hebben • Vermijd plaatsen waar veel mensen samen komen zoals warenhuizen, bioscopen, wachtkamers, openbaar vervoer … • Laat u niet vaccineren, tenzij op doktersvoorschrift • Vermijd contact met dierlijke uitwerpselen.

Infectierisico Zorg voor een optimale gezondheidstoestand: • Zorg voor een goede hygiëne o Was uw handen voor elke maaltijd en na gebruik van het toilet o Gebruik zuiver en schoon linnen o Poets uw tanden na iedere maaltijd en voor het slapen gaan • Hou uw huid zoveel mogelijk ongeschonden o Bescherm uw handen tegen snij- en brandwonden. Draag handschoenen als u de vaat doet of in de tuin werkt o Verzorg uw nagels aan handen en voeten maar let op voor wondjes o Verzorg elke wonde, ook de kleinste. Maak de wonde onmiddellijk schoon, ontsmet ze en breng een verbandje aan. Let op: ether is geen ontsmettingsmiddel • Kleed u goed naargelang het weer • Loop zo weinig mogelijk in de felle zon • Gebruik een zonnecrème of –olie met een hoge beschermingsfactor als u toch in de zon loopt Voedingsadviezen: • Mijd volgende voedingsmiddelen: o Koude soepen, gemaakt van vers fruit en/of groenten o Fruit- en groentesappen die niet gepasteuriseerd zijn o Rauwe groenten: sla, waterkers, veldsla, radijs,… o Fruit dat niet schilbaar is: rode bessen, stekelbessen, aardbeien, druiven, frambozen, braambessen, vijgen en dadels,… o Rauw en niet doorbakken vlees, vis (ook sushi en sashimi), kip, eieren en tofu o Gerookte vis die koud wordt gegeten o Bereide slaatjes zoals: vleessla, tonijnsla, haringsla, krabsla,… o Rauwe eieren en voedingsmiddelen waarin deze verwerkt zijn (mayonaise) o Rauwe noten en noten geroosterd in de schelp o Rauwe melk en melkproducten (niet gepasteuriseerd of anders behandeld), waaronder ook kazen (Hollandse kaas, Leerdammer, Camembert, Brie, Rochefort,…) en yoghurt op basis van rauwe melk en roomijs of andere desserten met room bereid

Infectierisico o Ongekookte kruiden, specerijen en zwarte peper o Instant (in poedervorm) ijsthee, -koffie of –punch o Ongepasteuriseerde honing o Brouwersgist o Ongepasteuriseerd bier (huis gebrouwen en sommige bieren van kleinere brouwerijen) o Ieder voedingsmiddel dat schimmels bevat, zoals schimmelkazen, ook vb. indien verwerkt in dressing o Groenten en fruit die beschimmeld zijn, overrijp of beschadigd o Alle voedsel dat gemanipuleerd en/of bereid werd met ongewassen handen o Alle bereide voedingswaren die 2 uur of langer op kamertemperatuur staan o Alle voedsel dat langer dan 24 uur geleden bereid werd o Alle voedsel na vervaldatum • Respecteer uitdrukkelijk de bewaringsrichtlijnen vermeld op de verpakking van voedingsmiddelen • Koop geen voedsel in blikken die gezwollen staan of beschadigd zijn • Koop bij voorkeur individueel verpakte voedingsmiddelen of voeding in kleine hoeveelheden. Zoals individuele sausverpakkingen en kleine porties beleg • Wees vooral ook voorzichtig als u buitenshuis eet Let goed op tekenen die op een infectie zouden kunnen wijzen: • Inspecteer regelmatig uw mond op tekenen van beschadiging • Let op keelpijn en kortademigheid. Ga na of u hoest en/of gekleurde fluimen heeft. • Inspecteer regelmatig uw huid op afwijkingen. • Controleer hoe vaak en hoeveel u urineert. Ga de helderheid en de geur van uw urine na en controleer of u pijnlijk urineert. Neem nooit op eigen initiatief medicatie als u vermoed dat u een infectie heeft.

Infectierisico Raadpleeg uw dokter of verpleegkundige: Als u last heeft van volgende tekenen • Lichte temperatuurverhoging of koorts • Koude rillingen • Aanhoudend snelle pols • Moeilijke ademhaling • Vaak kleine hoeveelheden urineren • Misselijkheid • Keelpijn • Hoesten • Onverklaarbare pijn • Roodheid, ettervorming op de huid of in de slijmvliezen vb. in de mond


Mondaandoeningen Omschrijving: Ten gevolge van chemotherapie kunt u last krijgen van een droge mond en keel. U kunt een branderig gevoel hebben. In de mond- en keelholte kan er zich een witte of gele aanslag vormen. Het kauwen, slikken en praten kunnen pijnlijk worden. Duur: Een mondslijmvliesontsteking ten gevolge van chemotherapie is van voorbijgaande aard. De ontsteking treedt meestal op na twee weken en kan worden behandeld. Aanbevelingen Algemene adviezen: • Gebruik geen tabak • Hou uw mond vochtig door: o Regelmatig kleine hoeveelheden te drinken o Ijsblokjes op te zuigen o Regelmatig uw mond te spoelen met zuiver water • Vermijd dat uw lippen uitdrogen (m.b.v. lippenbalsem) • Zorg voor een goede mondhygiëne: o Poets uw tanden voor en na elke maaltijd en voor het slapen gaan o Gebruik een zachte tandenborstel o Gebruik een kleurloze, niet schurende tandpasta met fluor o Gebruik tandzijde i.p.v. tandenstokers • Verwijder uw kunstgebit als het pijn doet • Als het tanden poetsen te pijnlijk is voor u, kunt u uw tanden reinigen met een kompres dat in een oplossing gedrenkt is (1 koffielepel maagzout in ¾ glas water). U kan uw mond ook spoelen met deze oplossing. Hierna mag u de mond naspoelen. Raadpleeg uw arts vooraleer u met mondspoelingen begint. Hij kan u eventueel een specifieke spoeling voorschrijven. • In de apotheek zijn verschillende soorten speekselvervangers en mondbevochtigers beschikbaar, in de vorm van kauwgom, zuigtabletten, oplossingen voor mondspoeling, gels, sprays of tandpasta.

Mondaandoeningen Voedingsadviezen: • Neem voldoende vocht. Minimaal 1 ½ - 2 liter per dag. Vermijd koolzuurhoudende frisdranken. Wees matig met vruchtensappen zoals sinaasappel, grapefruit- en appelsap, en met koffie en alcoholische dranken. Grote hoeveelheden ineens drinken heeft geen zin, drink vaak kleine beetjes. Laat bij een pijnlijke mond hete dranken afkoelen. Zorg dat er altijd drinken bij de hand is, ook ’s nachts. Drink eventueel met een dik rietje als u veel pijn heeft. Knip het rietje kort zodat u niet te veel kracht nodig hebt om te zuigen. • Drink bij elke hap vast voedsel een slok water. Het voedsel moet echt doorgespoeld worden. Neem bij de maaltijd veel jus of saus of neem een vochtrijke maaltijd zoals macaroni, ragout, maaltijdsoep of –salade. • Besmeer brood zonder korsten met smeuïg beleg zoals smeerkaas (met kruiden/ham), roerei, paté, leverpastei. Als u ontbijtgranen of muesli neemt, kan u best deze week laten worden in melk of yoghurt. Schakel over op zachte voeding: pasta’s, aardappel- of groentepuree eventueel met gehakt/ei vermengd, fruitmoes, zacht wit brood, cake, bananen, fruit uit blik. Schakel niet te snel over op vloeibare voeding; die zal de activiteit van de speekselklieren nog meer doen afnemen. • Zuig op ijslolly’s gemaakt van ongezoet fruitsap, ijsblokjes. Probeer veel te kauwen op friszure producten (ananas, meloen, appel, augurk, komkommer, tomaat, zilveruitjes, wortel). Neem als drank, in geval van een plakkerig gevoel in de mond, naast water ook yoghurt, karnemelk, tafel- en bruin bier (met mate). • Verwijder taai slijm voor de maaltijd met een tissue en spoel de mond. Melk werkt slijmvorming in de hand. Beperk daarom de hoeveelheid. Verzuurde melkproducten (yoghurt, karnemelk) zijn minder slijmvormend, evenals verwerkte melkproducten (pudding, pap, melk saus, puree) • Hete dranken of gerechten worden vaak minder goed verdragen dan gerechten afgekoeld tot kamertemperatuur. Koude gerechten zoals roomijs, ijsblokjes, sorbet, bevroren yoghurt en ijslolly’s kunnen keel en mond verzachten. • Vermijd scherpe kruiden en specerijen. Peper, mosterd, paprika, curry, chili knoflook, … Verkies groene kruiden. Voeg geen extra zout toe aan tafel. Roer wat room door fruitsla, yoghurt, soep, … om de smaak te verzachten

Mondaandoeningen Raadpleeg uw arts of verpleegkundige: • Als u koorts heeft • Als u witte vlekjes in de mond bemerkt • Als uw tandvlees bloedt • Als u teveel pijn heeft • Als u minder goed kunt eten • Als u teveel gewicht verliest


Smaak en reukveranderingen Smaakdrempels kunnen verhoogd of verlaagd zijn in bepaalde omstandigheden: wat u vroeger niet lekker vond, lust u nu wel, of omgekeerd. U kan ook last hebben van een vieze smaak in de mond. Al deze verschijnselen zijn het resultaat van een smaakwaarneming die niet meer overeenstemt met het smaakgeheugen. Reukveranderingen doen vaak aversie ontstaan tegenover sterk geurend voedsel. Voedingsadviezen: • Weet vanaf nu dat sterk wisselende voorkeuren kunnen voorkomen tijdens de behandeling en dat dit zeker niet abnormaal is Tracht te blijven eten ook al smaakt alles anders; voeding speelt een belangrijke rol bij de behandeling (energie en eiwitten bewerkstelligen een beter herstel). • Smaak- en reukveranderingen kunnen aversie (=afkeer) veroorzaken, maar ook negatieve associaties van voedsel met bepaalde ervaringen tijdens de ziekte of de therapie (na het eten van iets waardoor u moet braken, roept de geur en/of smaak van dat bepaalde voedingsmiddel een gevoel van afkeer op). Mijd deze voedingsmiddelen en leg hiervan een lijst aan • Wanneer u geen of minder reuk heeft, kunt u uw smaak verbeteren door goed te kauwen. Zo komen veel voedseldeeltjes achter op de tong en de smaak van het eten kan zich verspreiden in uw mond en keel. Goed kauwen stimuleert ook de speekselvorming waardoor de smaakstoffen opgelost kunnen worden. U kunt dan beter proeven. • Bereid voedsel dat er lekker uitziet; zorg er indien mogelijk voor dat andere mensen de (warme) maaltijd bereiden en blijf op dat moment uit de keuken. Versterk de smaak door gebruik van munt, curry, basilicum, rozemarijn, oregano,… .Gebruik extra suiker of zoetmakers als het voedsel niet zoet genoeg smaakt. Probeer eens vlees, kip of vis te marineren in zoete fruitsappen, zoete wijn, zoetzure saus. Gebruik nieuwe gerechten met nieuwe smaken. • Drink 1 ½ liter per dag. Het is belangrijk dat er de ganse dag door kleine hoeveelheden worden gedronken. Drink niet vlak voor of tijdens de maaltijd. Kies dranken met een frisse smaak: water, thee, groentesap, vruchtensap (geen pompelmoessap ), koolzuurhoudende dranken met citroen of sinaasappelsmaak.

Smaak en reukveranderingen • Wanneer voedingsmiddelen te zuur lijken: groenten in een melk saus bereiden, fruit verwerken tot moes. • Wanneer voedingsmiddelen een metaalsmaak hebben: Vers fruit zoals ananas. Vlees vervangen door vis, eieren en melkproducten. Citroensnoepjes, kauwgum of pepermunt, eventueel suikervrij. Zeevruchten smaken meestal redelijk goed. U kan eventueel stevig plastic bestek gebruiken i.p.v. metaal bestek • Als u last heeft van onaangename geuren: Vermijd warme en gebakken bereidingen, gefrituurde gerechten, gebraden vlees, vis, bacon, eieren, broccoli, kool, bloemkool, ui, spruitjes, koffie, bouillon, vleesjus, bepaalde kruiden en specerijen. Let ook op met cosmetica, bloemen, tabakslucht en schoonmaakmiddelen Zorg voor een extra broodmaaltijd of een lauwe maaltijd (sandwiches, salades, ontbijtgranen, …) als de warme maaltijd tegenslaat. Als alleen (warm) vlees tegenslaat, kan dit vervangen worden door een extra portie kaas, ei, vis, kip of een melkproduct.


Verminderde eetlust Omschrijving: Een verminderde eetlust kan optreden ten gevolge van uw ziekte of behandeling. Deze tekenen kunnen zich uiteraard ook voordoen in andere omstandigheden zoals vb. stress. De hoeveelheid energie die men nodig heeft is afhankelijk van factoren zoals gewicht, lengte, geslacht, leeftijd, activiteit en ziektetoestand. Daarom is het niet eenvoudig om precies te zeggen hoeveel energie men nodig heeft. Regelmatig wegen is een eenvoudige controle om te zien of men voldoende eet. Eenmaal per week wegen op dezelfde weegschaal is voldoende. Duur: Een gebrek aan eetlust ten gevolge van chemotherapie is tijdelijk van aard. Voedingsadviezen: • Om voldoende energie op te nemen zijn tussenmaaltijden noodzakelijk. Is er een goede eetlust dan kunnen er 3 hoofdmaaltijden en 3 tussenmaaltijden gegeten worden. In geval van een slechte eetlust moet de maaltijdfrequentie opgevoerd worden tot om de 2 uur iets te eten of te drinken. • Probeer 1 ½ L per dag te drinken. Veel drinken zal tevens de eetlust opwekken en de misselijk verminderen. Het is belangrijk dat er ganse dag door kleine hoeveelheden worden gedronken. Bij voorkeur energierijke dranken zoals milkshake, fruitsappen (oppassen met pompelmoessap) en frisdranken in plaats van energiearme dranken als thee, koffie en water. Drink niet vlak voor of tijdens de maaltijd. • Varieer in smaak, uitzicht en tijdstip van de maaltijd. Wanneer men tegen de avond beter kan eten, verschuift men de maaltijdmomenten.

Verminderde eetlust • Zorg dat uw favoriete voedingsmiddelen steeds in uw buurt zijn. Zorg voor voldoende variatie in de voeding. Nuttig de maaltijd in een aangename ontspannen sfeer: mooie tafel, zachte muziek, versierde borden, aangenaam gezelschap. Een wandeling of een andere vorm van matig fysieke activiteit (in de buitenlucht) voor het eten wekt een hongergevoel op of versterkt dit. Eetlustopwekkende voedingsmiddelen zijn: fruitsap (opgelet met pompelmoessap) en aperitief in beperkte hoeveelheid, bouillon (opletten met smaakaversie), sorbet, enkele schijfjes appel en kauwgum. • Zorg voor kant en klare hapjes. Makkelijk te gebruiken wanneer men zelf geen zin heeft om te koken. Wanneer familie of vrienden willen helpen, laat hen dan eten bereiden dat kan worden ingevroren. • Kies voedingsmiddelen die veel energie bevatten. Volle melkproducten: milkshake, volle yoghurt, ijs, pap,… Zoete tussendoortjes: koek, gebak, chocolade, pannenkoeken,… Vette vissoorten: zalm, haring, ansjovis, sardienen, makreel,… Plantaardige oliën om groenten te stoven, om vlees en vis te bakken. • Eiwitrijke voedingsmiddelen: peulvruchten, vlees, gevogelte, eieren, vleeswaren, vis (tonijn), melkproducten (platte kaas) en noten. Raadpleeg uw arts of verpleegkundige: • Als u te weinig eet • Als u te veel gewicht verliest


Vermoeidheid Omschrijving: Het kan zijn dat u zich tijdens de behandeling moe voelt. Dit betekent niet dat het slechter gaat met u. Het aantal patiënten dat vermoeidheidsklachten heeft varieert (50% tot 90%) en de ernst hangt af van de duur en het soort van behandeling. Meestal spreekt men van een algemene vermoeidheid die in het begin van de behandeling af en toe aanwezig is. Naarmate de behandeling vordert, kunnen deze klachten toenemen. De vermoeidheid kan een gevoel van uitputting geven wat gepaard kan gaan met depressieve gevoelens. Al dit soort van klachten kunnen te wijten zijn aan de behandeling (bestraling, chemotherapie, chirurgie) of aan het feit dat uw lichaam veel energie verbruikt nodig voor het herstel. Duur: Vermoeidheid kan reeds optreden tijdens de eerste week van de behandeling en neemt nadien verder toe. Na het stopzetten van de behandeling zullen de klachten traag verminderen. Het is normaal dat u nog last heeft van vermoeidheid enkele maanden na het stopzetten van de behandeling. Aanbevelingen • Vraag een informatiefolder aan de verpleegkundige van het dagziekenhuis over vermoeidheid indien u er last van heeft. • Hou bij wanneer u vermoeid bent en wanneer u voldoende energiek bent. Dan kan u prioriteit geven aan bepaalde activiteiten en geen nodige inspanningen leveren wanneer u fel vermoeid bent. Plan uw activiteiten voor de volgende dag reeds de avond voordien. • Las voldoende rustperiodes in tijdens de dag wanneer u het nodig acht. • Blijf voldoende actief in het huishouden en erbuiten. Voorbeelden van lichte activiteiten zijn fietsen, zwemmen en wandelen. • Zorg voor een evenwicht tussen rust en activiteit • Zorg voor voldoende ontspanning (vb. relaxatieoefeningen, muziek, film, kunst,….) • Vraag eventueel hulp aan familie, vrienden of instanties

Vermoeidheid Voedingsadviezen: • Neem kleine, frequente maaltijden, vb. 6 kleine in plaats van 3 grote maaltijden per dag ( ontbijt, tussendoor, middagmaal, tussendoor, avondmaal, tussendoor) • Zorg dat u zich niet vermoeit bij de maaltijdbereiding. Maak in niet-vermoeide periodes meer voedsel klaar, dat eventueel ingevroren wordt. Schakel kleine, energierijke maaltijden met vloeibare consistentie in, indien er te grote vermoeidheid heerst (pap, pudding, vla, maaltijddranken) • Maak gebruik van ‘makkelijke maaltijden’. Voorverpakte of ingevroren maaltijden en kant-en-klaar bereidingen (warenhuis, traiteur, familie) Zorg voor de permanente beschikbaarheid hiervan. Overweeg indien nodig maaltijdbezorging. Raadpleeg uw arts of verpleegkundige: • Als u zich uitgesproken moe voelt • Als u uw dagelijkse activiteiten niet meer kunt uitvoeren • Als u kortademig bent • Als u zich duizelig voelt, hartkloppingen of evenwichtsstoornissen heeft • Als u slaapproblemen heeft


Grieperig gevoel Na de toediening van uw behandeling kunt u last krijgen van een grieperig gevoel met hoofdpijn, spierpijn, koude rillingen en koorts. Als deze symptomen – alleen of samen – in een milde vorm voorkomen, kan dit wijzen op een normale reactie van uw lichaam op de toegediende geneesmiddelen. Enkele raadgevingen • Neem onmiddellijk na de behandeling voldoende rust. Tracht voldoende te drinken (1,5 tot 2 liter per dag). • Als u tijdens de eerste 2-3 dagen na de chemotherapietoediening last heeft van deze symptomen, mag u paracetamol innemen (bijvoorbeeld Dafalgan® van 500 mg, maximaal 8 keer per dag of Dafalgan forte® van 1 g, maximaal 4 keer per dag). Opgelet: deze symptomen kunnen ook het gevolg zijn van een infectie. Het is daarom belangrijk dat u uw lichaamstemperatuur controleert vóór elke inname van paracetamol/Dafalgan®. Dafalgan® kan koorts onderdrukken en een infectie maskeren. Een hoge temperatuur (meer dan 38°C), rillingen of een aanhoudende lichte temperatuursverhoging (bijvoorbeeld 37,5°C) moet u onmiddellijk melden aan uw (huis)arts. • Neem geen andere koortswerende of pijnstillende middelen. Neem dus geen producten zoals Aspirine®, Aspegic®, Dispril®, Sedergine®, Indocid®, Voltaren®, Feldène® enzovoort. • Neem strikt de geneesmiddelen die uw arts heeft voorgeschreven.

Invloed op seksualiteit De invloed van een behandeling op de seksualiteit is voor iedere patiënt verschillend. Zowel lichamelijke als emotionele gevolgen van uw ziekte en uw behandeling kunnen gevolgen hebben op uw seksuele behoefte en uw seksleven. Het is goed mogelijk dat u door andere zorgen uw seksleven nu minder belangrijk vindt. Misschien moeten u en uw partner nog wennen aan de uiterlijke veranderingen door de behandeling. Het kan ook zijn dat u door de therapie een aantal lichamelijke klachten ondervindt zoals vermoeidheid en misselijkheid. Vrouwen kunnen last krijgen van vaginale droogte, de menstruatie kan voor kortere of langere periode stoppen. Mannen kunnen last hebben van erectiestoornissen en/of ejaculatieproblemen. Ook daardoor kan de zin om te vrijen sterk verminderen. Tijdens, maar ook na uw behandeling hebt u misschien meer behoefte aan begrip, warmte en intimiteit, maar dit is niet altijd makkelijk realiseerbaar. Het bespreekbaar maken van seksuele problemen is belangrijk. Door erover te praten met uw partner leert u elkaar beter te begrijpen. Ook met uw zorgverleners kunt u problemen rond seksualiteit bespreken. Tijdens uw behandeling, en tot enkele maanden nadien is het belangrijk om voorbehoedsmiddelen (bijvoorbeeld een condoom) te gebruiken. Een mogelijke zwangerschap moet nu immers voorkomen worden, omdat de therapie schadelijk kan zijn voor de baby. Is een zwangerschap niet (meer) mogelijk, dan nog is het raadzaam de eerste dagen na de toediening van de behandeling een condoom te gebruiken. Restanten van de geneesmiddelen kunnen ook in sperma of vaginaal vocht zitten. Daarom is het veiliger om met een condoom te vrijen. Bespreek het zeker met uw arts als u nog een kinderwens hebt.

Nevenwerkingen door het gebruik van corticosteroïden Tijdens uw behandeling moet u corticosteroïden innemen (zoals bijvoorbeeld Methylprednisolone/Medrol®, Prednisone, Dexamethasone,…). Corticosteroïden kunnen een aantal nevenwerkingen veroorzaken. Het is belangrijk dat u deze klachten met uw arts of verpleegkundige bespreekt. Deze klachten mogen in geen geval een reden zijn om de corticosteroïden niet volgens voorschrift in te nemen. Deze medicatie is immers belangrijk voor u, hetzij om klachten ten gevolge van de therapie te beperken, hetzij omdat ze deel uitmaakt van uw behandeling. Mogelijke nevenwerkingen door het gebruik van corticosteroïden zijn: • maag last • slaapproblemen (vooral moeite om in te slapen) • verhoogde eetlust • stemmingswisselingen • mogelijke verstoring van de opname – afbraak van uw suikergehalte in het bloed U vermeldt best aan uw arts of verpleegkundige dat u aan suikerziekte lijdt. Bij langdurig gebruik van corticosteroïden kan het gelaat wat opzwellen en kan de huid dunner worden.

Vochtopstapeling Omschrijving Als uw lichaam meer vocht opstapelt dan het verliest, spreekt men over oedeem. Bij oedeem zullen vooral uw handen en enkels gezwollen zijn. In die gezwollen handen en enkels kunt u gemakkelijk kuiltjes of putjes duwen. Bij een oedeem zal uw gewicht op korte tijd sterk toenemen. Oedeem kan te wijten zijn aan verschillende factoren, die verband houden met uw ziekte of behandeling. Duur Meestal hebt u maar tijdelijk last van oedeem. Hoelang hangt af van de oorzaak. Aanbevelingen • Draag los zittende kleding. Vermijd nauwsluitende mouwen, riemen, sokken, pantalons, schoenen,… want die hinderen de bloedcirculatie. • Draag geen juwelen die de bloedcirculatie zouden kunnen belemmeren. • Breng het lidmaat met oedeem zoveel mogelijk in een opgetilde stand : o Leg uw arm op een kussen, als u zit of ligt. o Blijf nooit lang in dezelfde houding staan bij oedeem in het been. o Kruis uw benen niet als u zit. o Til uw benen op als u zit of ligt. • Gebruik zo weinig mogelijk zout in uw voeding : o Vermijd erg gezouten voeding zoals spek, ham, salami, bouillon, poedersoep, kaas, kaassaus, ingeblikt vlees of vis. o Voeg geen extra zout toe aan uw maaltijden. o Probeer een vervangingsmiddel voor zout. Gebruik bijvoorbeeld andere kruiden. • Het is mogelijk dat uw dokter u een diureticum (water afdrijvend middel) voorschrijft. Neem dit precies volgens voorschrift. Door dit geneesmiddel zult u het opgestapelde vocht zoveel mogelijk uitwateren. Als u diuretica inneemt, verliest uw lichaam meer kalium dan normaal. Een kaliumrijke voeding is dan ook aangewezen: abrikozen, bananen, sinaasappelen, pruimen, rozijnen, dadels, melk.

Vochtopstapeling Raadpleeg uw arts of verpleegkundige • Als uw handen of enkels ernstig gezwollen zijn. • Als u opvallend weinig moet wateren in functie van de hoeveelheid die u drinkt. • Als uw gewicht op korte tijd sterk toeneemt. • Als u moeilijk kunt ademen. • Als u pijn hebt in de borstkas.

Oogontsteking Omschrijving Sommige chemotherapiemiddelen veroorzaken pijnlijke ogen. U kan het gevoel hebben alsof er zand in je ogen zit. Uw oogranden kunnen rood en ontstoken zijn. ’s Morgens bij het ontwaken kunnen er korstjes in uw ogen zitten. Duur Deze verschijnselen kunnen enkele dagen na de toediening van de chemo optreden. Meestal heeft u wat meer last als de toediening meerdere dagen na elkaar gebeurt. Een week tot 14 dagen na het einde van de behandeling verdwijnen de klachten. Aanbevelingen Pijnlijke ogen • Gun uw ogen zoveel mogelijk rust • Bescherm uw ogen tegen scherp licht. Draag een zonnebril, zelfs in huis • Voorkom sterke wisselingen van lichtsterkte. Kijk TV in een voldoende verlichte kamer. Lees met voldoende achtergrondverlichting. • Rust met gesloten ogen Korstvorming in de ogen • Week de korstjes los met overvloedig warm water. Hiervoor kan u ook een verzachtende lotion gebruiken vb. op basis van kamillebloemen of boorwater. • Verwijder de gedroogde korsten met een vochtig kompres. Gebruik slechts één kompres per oog • Wees matig met make-up. Als u zich toch opmaakt, zorg dan voor een perfecte oogreiniging voor u gaat slapen Raadpleeg een arts of verpleegkundige • Als u gedurende enkele dagen veel korstjes opmerkt • Als de korstjes een donkergele of groene kleur hebben. • Bij gezichtsklachten zoals: wazig zicht, gekleurde vlekken zien, sterretjes zien….

Verandering van nagels Omschrijving Sommige chemotherapiemiddelen kunnen een nagelbeschadiging veroorzaken. Deze nagelbeschadiging kan zijn, het broos worden en/of afbrokkelen, het splijten van de nagel of het ontkleuren of verkleuren van de nagels. Het broos worden of afbrokkelen van de nagels kan zeer vervelend zijn doordat men steeds blijft vasthaken in bv kleding. Duur Nagelbeschadiging ontstaat vrij langzaam en is niet blijvend. Dit betekent dat na het stopzetten van de behandeling de nagels spontaan herstellen. Dit herstelproces is afhankelijk van de graad van beschadiging. Aanbevelingen • Zorg voor een goede nagelhygiëne, dit voorkomt infecties. • Tracht vinger- en teennagels steeds kort te houden. • Om vasthaken te voorkomen is het aangewezen handschoenen te dragen bij het uitvoeren van sommige handelingen. • Breng vanaf het begin van de behandeling een nagelversteviger aan. • Vermijd contact met irriterende producten en voorkom verwondingen door handschoenen te dragen bij bepaalde activiteiten. • Neem 2 tot 3 maal per dag vinger- of voetbaden met een chloramine oplossing. • Indien er een infectie optreedt is het mogelijk dat antibiotica zal toegediend worden. • Gebruik een verzachtende hydraterende crème die verrijkt is met vitamine E en bij voorkeur parabeenvrij is. • Gebruik zachte alcoholvrije zepen (type Marseille zeep) • Draag gemakkelijke schoenen en gebruik beschermende handschoenen bij het tuinieren en het huishouden. Raadpleeg uw arts of verpleegkundige • Als u veranderingen merkt ter hoogte van de nagels. • Als er bloeduitstortingen optreden onder de nagels.

Spier- en zenuwpijnen Omschrijving Bepaalde chemotherapiemiddelen kunnen een negatieve invloed hebben op het zenuwstelsel. De klachten kunnen uiteenlopen naargelang van de ernst van de aantasting. U kunt last krijgen van tintelingen en een “voos” gevoel in de vingers. Ook kan het gebeuren dat u minder kracht hebt en dat u minder goed fijne bewegingen kunt uitvoeren zoals het sluiten van knopen, het vasthouden van een pen. Sommigen klagen over een drukkende pijn in de voetzool. Soms kunt u wat last krijgen van onhandigheid. Evenwichtsstoornissen, gehoorstoornissen, algemene spierzwakte, maagpijn, verstopping, enz.… kunnen voorkomen. Deze tekenen komen doorgaans elk afzonderlijk en in een milde vorm voor. Duur Deze tekenen treden slechts zeer zelden op na een eerste behandeling. Zodra er klachten zijn, kunnen zij verergeren na herhaalde toedieningen. Meestal treedt na verloop van tijd een spontaan herstel op. Aanbevelingen • Eet een vezelrijke voeding die veel vitamine B bevat, zoals: brood, aardappelen, rijst, pasta, verse groeten, vers fruit,… Deze voeding werkt positief in op het zenuwstelsel. • Als u erg veel last hebt van zwakke spieren of als u moeilijk fijne bewegingen kunt uitvoeren, wees dan voorzichtig met het manipuleren van breekbare voorwerpen. • Bestuur geen voertuig en zorg voor gezelschap tijdens uw verplaatsingen, als u zich soms duizelig voelt of evenwichtsstoornissen hebt. Raadpleeg uw arts of verpleegkundige • Als u één van de hierboven omschreven klachten hebt. • Als deze klachten erger worden en als uw normaal functioneren door die klachten in het gedrang komen.

Haarverlies Omschrijving De cellen die zorgen voor de haargroei zijn gevoelig voor bepaalde chemotherapiemiddelen. Naargelang de aard van de chemotherapie zal uw haar dus wel of niet uitvallen. U kunt gedeeltelijk of volledig uw haar verliezen. Als u geen haar verliest, betekent dit niet dat de behandeling bij u niet aanslaat. U zal het haarverlies vooral merken tijdens het kammen, borstelen en ook op uw hoofdkussen. Duur Het haarverlies begint meestal enkele weken na de eerste behandeling en is tijdelijk van aard. Meestal begint uw haar 2 tot 3 maanden na het einde van de behandeling opnieuw te groeien. Het kan zijn dat het nieuwe haar een andere kleur en structuur heeft. Zo kan het nieuwe haar krullend zijn ipv glad. Aanbevelingen Volg nauwgezet deze aanbevelingen op. Zo vermijd u zoveel mogelijk haarverlies en huidirritatie. • Laat bij het begin van uw behandeling uw haar kort knippen. Korte haren maken het haarverlies minder zichtbaar. Net voor het haar uitvalt is de hoofdhuid erg gevoelig. • Vermijd overdreven kammen en borstelen. • Gebruik een zeer zachte borstel of kam met ver uit elkaar staande tanden. • Begin onderaan te kammen en eindig bovenaan. • Vermijd het overdreven gebruik van shampoo. • Was uw haar om de 4 tot 7 dagen. • Gebruik een zachte shampoo met een neutrale PH. • Gebruik na elke wasbeurt een crèmespoeling of een haarconditioner. • Vermijd haarverf, kleurshampoo, bleekproducten, krulspelden, haarspelden, haarbanden, haarspray, elektrische haardrogers en een permanent. • Een zalf op de hoofdhuid kan jeuk voorkomen. Vraag hierover raad aan uw dokter.

Haarverlies Als u een pruik wenst: • Kies bij het begin van de behandeling een pruik. Zo kan u nagaan welke pruik het best overeenstemt met uw eigen kapsel. Sommige mensen dragen al een pruik nog voor hun haar begint uit te vallen. Dat maakt de overgang gemakkelijker. • U heeft het recht op een financiële tussenkomst van het ziekenfonds. Vraag hierover meer uitleg aan de sociaal verpleegkundige. • Zet uw pruik nu en dan af om uw hoofdhuid te laten ademen. Dames kunnen een tulband of een sjaaltje dragen. Heren een hoed of een pet. Hoofddeksels zijn lichter en luchtiger dan een pruik. In de zomer bieden ze u in elk geval meer comfort. • Hou er rekening mee dat de bescherming van de hoofdhuid belangrijk is om afkoeling te vermijden. Via de hoofdhuid kan 25% van de lichaamswarmte verloren gaan. Verzorg uw uiterlijk Gebruik als vrouw misschien een beetje meer make-up. Ook als man kan u het moeilijk mee hebben met uw veranderd uiterlijk. Een goed verzorgd uiterlijk, ondanks uw haarverlies, is belangrijk om u goed te voelen. Het haarverlies kan u emotioneel ontredderen Het is normaal dat u soms overstuur raakt, kwaad bent en dat u zich hopeloos, droevig, angstig en verlegen voelt. Praat over deze gevoelens met uw familie, vrienden, arts en verpleegkundige als u daar behoefte aan heeft.

Raadpleeg uw arts of verpleegkundige • Als u vragen heeft over haarverlies • Als u vragen heeft over de verzorging van uw haar • Als u meer wil weten over een pruik of andere camouflagemiddelen • Als u eens uw gevoelens van ergernis, verdriet,… kwijt wil.

Haarverlies All Hair Herckenrodesingel 87c 3500 Hasselt 011 22 78 04

Kapsalon Carré Dorpsstraat 158 3900 Overpelt 011 66 27 29

Coiffure Diane Aardeweg 89 3582 Beringen (Koersel) 011 42 68 56

Haarinstituut De Gerlachstraat 13/2 3500 Hasselt 011 24 17 03

Meus pruiken Hoofdstraat 2a5 3940 Hechtel-Eksel 011 73 41 49

Emile haarwerken Reistraat 9 3620 Lanaken (Neerhagen) 089 71 12 12

Leuris Dorpstraat 28 3500 Hasselt 011 22 36 40

Haarstudio Jacqueline Shopping 3/24 3600 Genk 089 35 70 48

Deelkens Haute coiffure Koerselsebaan 45 3550 Heusden-Zolder 011 42 26 44

Gregory Haarwerken Heidebloemstraat 10 3500 Hasselt 011 23 57 56

Capelli Schrijnwerkersstraat 8 3500 Hasselt 011 22 50 64

Kapper Van Duffel Willem II straat 17 3900 Overpelt 0475 59 63 83 - 011 64 36 21

Serge Dufour Kattenbos 1 3950 Lommel 011 54 50 77

Lotus Berkenenstraat 20 3520 Zonhoven 011 81 35 04

Tokap haarstudio Luc Hoogdorp 17 c 3170 Alken 011 31 26 65

Kapsalon Crijo-Cuijvers Genenbosstraat 9 3560 Lummen 011 42 26 44

Bora-Bora Deusterstraat 112/1 3990 Peer 011 66 44 56

Haarwerken Steegmans Heuveneindeweg 8 3520 Zonhoven 011 81 26 40

Na het betalen van de factuur gaat u met het attest dat door de behandelende arts is opgemaakt en de factuur naar uw ziekenfonds. Zij doen een terugbetaling van de kosten (belangrijk is om goed te bevragen hoe het zit wanneer je nog een bijkomende hospitalisatieverzekering hebt). Indien u nog vragen heeft, kan u contact opnemen met inwendig dagziekenhuis van het Sint-Franciskusziekenhuis te Heusden 011 71 53 63

Nota

Nota

Nota

SF Z SINT-FRANCISKUSZIEKENHUIS

Sint-Franciskusziekenhuis P. Paquaylaan 129 | 3550 Heusden-Zolder Tel. 011 71 50 00 | Fax. 011 71 50 01 www.sfz.be

SF Z SINT-FRANCISKUSZIEKENHUIS. Therapie: Taxotere

Recommend Documents