Seizoener Schoolkrant van Basisschool De Ridderspoor
Voorwoord
Inhoud 36 Spelen in de zon
Kom je mee, kom je mee naar het circus
37 Klankproject bij het atelier
daar zie je Pim en Pom de clowns
38 Van het circus tot de zomer in de kleuterklas
Kom je mee, kom je mee naar het circus,
40 Circus Bazaar
je hoort er lachen, muziek en applaus!
42 Klas 1 en 2, oefening baart kunst 43 Ouderrubriek: Rugzak
Met dit lied werd op zaterdag 14 mei de bazaar feestelijk geopend. Uit volle borst werd er gezongen door de kinderen van Ridderspoor. Wat heerlijk om te horen. Zoveel stemmen die samen klinken in een lied. Er zijn vele optredens geweest de afgelopen maanden. In deze editie van de schoolkrant wordt daar dan ook uitgebreid verslag over gedaan. Natuurlijk over de bazaar, maar ook over het meiboomfeest en het toneelstuk van klas 3-4. Veel kinderen van onze school hebben meegedaan aan de verschillende optredens. Er was dan ook
44 Zonneboom: De Vitale kracht van de kunst 46 Toneelperiode in klas 3,4 48 Lezing Jan Alfrink 50 Ruimte voor talent in klas 5,6 52 Marecollege: Waarom de periode ontdekkingsreizen
regelmatig gelach, muziek en applaus te horen in onze school. En dat is genieten! Applaus verdienen ook de vele ouders die hebben meegeholpen om deze feestelijkheden en optredens te organiseren. Heel hartelijk dank namens de directie en het college. Het is iedere keer weer heel bijzonder om te ervaren hoe in een kleine school als Ridderspoor zoveel handen samenwerken om er iets moois van te maken. Echte samenwerking zoals een circusartiest die ook zonder samenwerking en vertrouwen niet tot mooie kunsten kan komen.
Colofon Redactie Gabrielle Ebskamp, Monique Gelauff, Sabine van der Graaf, Otto Stuivenberg e-mail:
[email protected] Fotografie Richard van der Graaf Advertenties Monique Gelauff
Uit vele richtingen zijn wij gekomen maar als wij allen samen zijn en in de ruimte onze stemmen samen stromen dan kunnen wij ons voelen opgenomen in liefdevol verbonden zijn. (Lied: uit vele richtingen van Mark Mastenbroek)
Essenburg 24-26 2402 KP Alphen aan den Rijn
Heel veel leesplezier en een warme, bloeiende zomertijd toegewenst. Mede namens de directie en het college, De redactie
35
Uit de peutergroep
Spelen in de zon Lekker rennen, schommelen, glijden, spelen met zand en water. De zomer komt eraan. De krachtig wordende zon doet alles om ons heen groeien en bloeien en de peuters spelen buiten. Daar komen ze andere uitdagingen tegen dan binnen.
Zon, zon lieve zon ik wou dat ik jou pakken kon Dan zou ik jou vriendelijk vragen wil je schijnen alle dagen? Lieve zon ga nooit meer weg wil je dat proberen zeg. 36
SEIZOENER
M
ogen we met zonder jas juffie? Een jongetje staat al te trappelen bij de buitendeur. Zijn wangen rood van opwinding en enthousiasme. Vol energie, die hij eigenlijk binnen niet meer kan laten stromen. Dat kan veel beter wanneer we lekker naar buiten gaan. Het is een bedrijvige boel op het plein. Fietsjes, kruiwagens, auto’s, rennende, spelende kinderen. Een paar meisjes plukken gras en blaadjes. Het is eten voor het paard vertellen ze blij. Het (stok-) paardje krijgt een handje onder zijn neus en ja hoor mmm.. hij vindt het heerlijk! Wil jij mij duwen juffie? Vraagt een meisje. Ze geniet met stralende ogen op de schommel die haar heen en weer wiegt
door de lucht. Wat ga je hoog zegt juffie. Hou je goed vast hoor en ze zingt: schommelen, schommelen heen en weer, schommelen, schommelen nog een keer. Een paar jongens scheppen het laatste schone zand uit de teil in de kruiwagen en in de bak van de auto. Ze zijn echte werkmannen die zand scheppen en storten. Wat zullen ze straks blij zijn met de nieuwe zandbak op het plein. Beroem, beroem we vertrekken! En daar rijdt de zandwagen het plein over. Juffie kom eens kijk ik zie een lieveheersbeestje. Juffie loopt mee en ja hoor daar loopt het zwart gestipte beestje over een blaadje. Mag ik hem op mijn vinger vraagt een meisje? Juffie zet het lieveheersbeestje voorzichtig op haar hand. Oei, het kriebelt zegt het meisje lachend. Daar kroop een lieveheersbeestje, naar boven op mijn arm toen knoopte hij zijn jasje los, hij had het veel te warm toen vloog hij wat hij vliegen kon naar de warme, warme zon!
We maken een kringetje, van jongens en van meisjes zingt juffie. Alle peuters komen naar het kringetje wat juffie heeft gemaakt van de boomstammetjes. Daar eten we met elkaar onze boterham en drinken ons glaasje sap. Wat smaakt dat lekkere buiten. En wat is het gezellig zo’n echte picknick. De zandtafel uit de peuter ruimte doet buiten dienst als watertafel. Lekker kliederen met pannetjes, kannetjes, molentjes en bakjes. Natuurlijk krijgen de planten buiten ook een slokje. En juffie krijgt een papje, of is het een soepje? Van water, zand en blaadjes even roeren met en stokje en klaar. Het is heerlijk om te spelen op ons beschutte pleintje waar als je goed kijkt van alles te ontdekken valt. Peuters kunnen dat geweldig goed, waarnemen van het kleine wat zo bijzonder kan zijn. Pure ervaringen met de elementen aarde, water, lucht en vuur. Het vuur van de zon! Zon, zon lieve zon… Wij wensen iedereen een fijne, zonnige zomertijd. DE PEUTERJUFFIES VAN PEUTERSPEELZAAL T WINKEL
Klanken om te zien, horen, voelen en tekenen Klankproject bij het vrijdagmiddag atelier In het vroege voorjaar heb ik twee keer drie weken bij het vrijdagmiddag-atelier een klankproject met klas 3-4 gedaan. We hebben ontdekt dat je klank niet alleen kan horen maar ook voelen en zien. De kinderen hebben met klankschalen en kleine ritme instrumentjes gewerkt en heel veel met hun stem. Met medeklinkers en klinkers hebben ze hun eigen ritme - liedjes gemaakt. Ze moch-
ten om de beurt de groep dirigeren. Dat is spannend! Hoe zorg je ervoor dat het orkest jouw muziek gaat maken? Naar aanleiding van een mini- klankconcert van mij heeft de tweede groep tekeningen gemaakt. Ze ontdekten toen dat in dezelfde klanken voor ieder een heel ander verhaal kan zitten. Als slot hebben ze bij de tekening van een ander kind heuse ‘filmmuziek’ gemaakt die ze voor elkaar mochten opvoeren. Het waren intensieve en erg leuke middagen. Mij viel de betrokkenheid en creativiteit van de kinderen op. Ze hadden er echt zin in en hebben mooie dingen gemaakt! Muziek maken vergt veel concentratie; in de rumoerige aula was dat een uitdaging. Ongemerkt hebben de kinderen leren luisteren naar zichzelf en naar elkaar, ze leerden afstemmen en op je beurt wachten, duidelijk zijn in wat je uitdrukt, standvastig en krachtig zijn en de ondersteuning van elkaar gebruiken om bijvoorbeeld bij je eigen ritme te blijven als anderen wat anders doen. MANON BRUGMAN
Eigenaar van UMAI Centrum voor Bewust Zijn, moeder van Jonne (klas 6), Fenna (klas 5) en Noah (klas 4).
SEIZOENER
37
RUBRIEK
Van het Circus tot de zomer in de kleuterklas ‘t Clowntje heeft een rode neus, rode neus, rode neus. ’t Clowntje heeft een rode neus, ha ha ha ha ha.
En rode neuzen hebben we gezien! Niet van de kou, maar op de Bazaar.
H
et is de dag na de Bazaar dat ik dit stukje schrijf. Mijn hoofd nog vol van het leuke feest. En het was een feest. Alles zag er gezellig en verzorgd uit. Prima georganiseerd. Heerlijk om kinderen te zien op een podium die in de klassen stil en verlegen zijn en nu iets durven laten zien! Dat is wat ons onderwijs ons leert. Leren wat je kunt! Schitterend! Ook de kleuters gingen vol overgave aan de slag om hun kunsten te ontwikkelen. Je zelf voorstellen dat een touw op de grond hoog is en dat je er af valt als je ernaast stapt. Echt leuk. Eén van de kinderen zei tijdens het oefenen met de hoepels:” JA maar Juffie, dat kan ik niet hoor! Ik kan het alleen maar op onze Wii.” Heerlijk!
Het meiboomfeest En dan gaan we al weer gelijk door naar het volgende feest. Het “feest” waar we de komende weken mee bezig gaan is het Meiboomfeest. De pinksterbruid is weer in het land Hoezee! Samen met haar bruidegom en alle kinderen loopt de bruid hand in hand door het park op weg naar het grote plein. Ook de ouders lopen deze wandeling met ons mee. In het midden van het plein staat een “Boom” versiert met groene takken en witte bloemen (heel vaak fluitenkruid). Boven aan de “boom” hangen kleurige linten naar beneden
38
SEIZOENER
KLEUTERS
waarmee de oudere kinderen mooie dansen opvoeren. De kinderen gekleed in feestelijk wit staan te wachten op de bruiloftsoptocht. Een mooie boog versierd met papieren bloemen staat al achter de stoeltjes van de kleuters klaar. Daar gaan de bruid en bruidegom zitten met alle kleuterbruidsmeisjes en jongens aan beide kanten. En dan kan het dansen beginnen. Eerst is de eerste en tweede klas aan de beurt. Vaak zingen zij over de fiere Pinksterblom. Met een eenvoudige dans erbij. De derde en vierde zingen vaak een lied uit Israel en laten daar een dans bij zien die al best wat ingewikkelder wordt. Het hoogtepunt is vaak de vijfde en zesde klas die een ingewikkelde vlecht maakt rond de meiboom. De kleuters vinden het prachtig. Met bewondering kijken ze naar de grote kinderen die dit voor hen opvoeren. Bij het eten in de klas hebben we vaak al een stukje van de bruidstaart gegeten en als alle dansjes klaar zijn gaan wij weer terug naar ons eigen plein waar we nog de“bruidsfoto’s “ maken. Nog even wat lekkers en dan is er weer een feest voorbij en breekt echt de laatste periode van het jaar aan. Op veel vrijescholen voeren de klassen hun jaarlijkse presentatie op in deze laatste periode. Vaak in de vorm van een toneelstuk. Ook in de kleuterklas oefenen we een “opvoering” welke we aan de ouders van de oudste kleuters laten zien. In de laatste week hebben we dan het afscheidsfeestje van de oudste kleuters op een middag dat de “kleintjes” vrij zijn van school. Net als op de laatste maandagmiddagen is dan alle aandacht voor hen. Na de vakantie komen ze nog één keer in de kleuterklas op de eerste schooldag. Dan nemen de juffen hen mee en gaan ze echt over de brug naar
de eerste klas. Gelukkig hebben we nog wel even tijd om er aan te wennen. De kleuters zijn nu nog druk met hun weefen timmerwerkjes. De vlechtjes voor in ons haar, de bloemenkransen voor bij St. Jan. Wij wensen u alvast een fijne vakantie en goede zomer toe . Met vriendelijke groeten, SYLVIA WILDEBOER EN JOKE VAN RAADSHOOVEN
SEIZOENER
39
Circus Bazaar Bij de ingang van de school staat een bord waar het programma voor de optredens op staat. De schoolbel gaat en alle kinderen komen bij de ingang van de school staan. Er klinkt accordeon muziek en de kinderen zingen een vrolijk circuslied. Dan neemt de circus directeur het woord en heet ons allemaal van harte welkom. De kinderen lopen in een optocht over het plein. Plotseling vliegen er ballonnen door de lucht. Wat een feestelijk gezicht. De bazaar is geopend!
O
p het schoolplein staan allemaal kraampjes. Een groepje kinderen staat te wachten. Wanneer ik dichterbij kom zie ik dat ze een strippenkaartje kopen waarmee ze kunnen “betalen” op de bazaar. Komt dat zien staat er met vrolijke letters op. Het kraampje met de mooie edelstenen trekt meteen veel bezoekers. Wouw wat een mooie stenen en kristallen, zegt een jongen. Uitgebreid bekijkt hij de glimmende bergkristallen. Ze schitteren zo mooi in de zon. De man achter het kraampje lacht en laat de kinderen alles rustig uitgebreid bekijken. Dan klinkt er een bel.
40
SEIZOENER
De circusdirecteur kondigt een optreden aan. Op een groot podium met een vrolijk gekleurde parachute erboven staan de kinderen van klas 1 en 2 klaar voor een optreden. Ze zingen uit volle borst en maken muziek. Dan laten ze kunstjes zien met diabolo’s en stokken. Een van de jongens toont zich een ware acrobaat en maakt radslagen over het podium. Luid applaus klinkt er vanuit het publiek. De kinderen stralen! Tegenover het podium is een terras gemaakt. Het biologisch restaurant ziet er gezellig uit. Vaasjes met vers geplukte veld-
RUBRIEK
bloemen versieren de tafels. Het restaurant wordt gesponsord door de Groene winkel en AH biologisch. Maar er is natuurlijk ook weer veel gebakken door de ouders van onze school. Bij het zien van al het lekkers is het moeilijk om een keuze te maken. Met een kopje koffie en een heerlijke punt vers appelgebak neem ik plaats aan een tafeltje. Het is nog wat fris deze morgen maar met deze lekkernijen is het heerlijk toeven in het zonnetje. Ik raak in gesprek met een oma die is uitgenodigd door een van haar kleinkinderen om op de bazaar te komen kijken. Ze vertelt dat ze vooral erg geniet van het enthousiasme wat deze bazaar uit straalt. Zoveel mensen die zich met elkaar inzetten om er een geweldig feest van te maken. Daar heeft zij bewondering voor. Na de koffie vervolg ik mijn wandeling de school in langs een prachtige boeken kraam. Waar bovendien ook kaarten en speelgoed worden verkocht. Bij de trap staat een bord: boven wordt er tweede hands kinderkleding verkocht. Nieuwsgierig kijk ik even om een hoekje. De kleding ligt keurig geordend op maat overzichtelijk op tafels. Verschillende moeders bekijken enthousiast de kleren. Er is opnieuw een optreden nu van de kleuters. Zij zijn verkleed als circus artiesten en vertonen hun kunstjes met hoepels en muziek instrumenten. Een leeuwentemmer laat een knuffel leeuw door de met vlammen versierde hoepel springen. Het publiek juicht uitbundig mee wanneer dit telkens opnieuw lukt. De pret kan niet op en de kleuters hebben er duidelijk plezier in.
Klas 3- 4 verzorgt een muzikale act waar ze enorm hun best op doen. Altijd fijn om te zien en te horen dat kinderen zelf een instrument kunnen bespelen. Ook klas 5/6 geeft acte de présénce met een mime-spel. Tegen lunchtijd zoek ik het restaurant weer op en laat mij de lekkere broodjes en hartige hapjes goed smaken. Na de lunch vervolg ik mijn weg over het plein en zie dat er een mogelijkheid is om te bloemschikken, sieraden maken en andere creatieve activiteiten. Natuurlijk ontbreekt de schmink niet zodat er nog al wat clowntjes, tijgertjes en prinsesjes rondhuppelen. Er is zelfs een dame die via kaarten kan waarzeggen. Zij wordt druk bezocht, tja wie wil er nu niet weten hoe het verder met je gaat in de toekomst? Het rad van fortuin ontbreekt ook niet en tegen het einde van het feest gaat er zelfs een pet rond om een bedrag te vergaren waarmee een prachtig werkstuk van handwerk juf Carla gekocht wordt voor de kleuterklas. En zo komt er een einde aan de circus bazaar. Dit alles was niet mogelijk geweest zonder de hulp van veel ouders. Het bedenken, opbouwen, klaarzetten, bakken, afwassen, opruimen en weer afbreken heeft enorme inzet gekost. Heel veel dank aan iedereen die hier een bijdrage aan heeft geleverd, het was grandioos! TEKST: SABINE VAN DER GRAAF – VREEKEN FOTOGRAFIE: RICHARD VAN DER GRAAF EN BEN HARRIS
SEIZOENER
41
Oefening baart kunst... in klas 1,2 De bazaar met het thema Circus ligt alweer enkele weken achter ons. We hadden de kinderen gevraagd, wanneer zij dat wilden en konden, die kunsten te vertonen, die zij al aardig onder de knie hadden. Voor Joost betekende dat een serie radslagen, voor Loesewies haar vaardigheid met de diabolo.
E
en enkeling uit een hogere klas waagde zich op de éénwieler. Het was duidelijk. Om je kunsten te kunnen vertonen, moet je eerst veel, soms heel veel oefenen.In de klas is het met de vakken die we daar onderwijzen niet anders. In een eerste klas beginnen de kinderen met het leren van de letters en dan vraagt het heel veel oefening om de eerste woordjes en zinnen te kunnen lezen. Wat een uren
worden eraan besteed om het lezen onder de knie te krijgen! Het is mooi om te zien, hoe ieder kind in zijn of haar tempo de vaardigheid van het lezen gaat beheersen. Nu het schooljaar bijna om is, is er nog een enkel kind, dat elk woord nog hardop spellend moet lezen. De meeste kinderen “zien” het woord meteen of spellen in zichzelf. Er zijn kinderen die zelfs al kunnen lezen “als een trein”. Prachtig om te zien en te horen hoe oefening hier kunst baart. En wel de kunst van het lezen. Maar ook al heb je dan de eerste vaardigheid onder de knie, we blijven door oefenen. Het tempo kan omhoog, de intonatie wordt belangrijk en ook moet de inhoud van de tekst begrepen worden. We blijven oefenen, tot in klas 6 toe. In deze klas moeten ze in staat zijn om een tekst in eigen woorden weer te geven of samen te vatten. In klas 2 waren we dit jaar vooral ook heel veel aan het oefenen om de tafels van vermenigvuldiging onder de knie te krijgen. Op alle mogelijke manieren werden ze aangeboden. Soms werden ze “gewoon” opgedreund en een andere keer moesten ze op diverse schriftelijke manieren worden uitgewerkt. Ook oefenden we ze spelenderwijs of met klappen, stampen en ritmische oefeningen. En langzamerhand kregen de kinderen dan ook deze kunst te pakken. Ook in klas 3 zal verder geoefend worden, want een vaardigheid die je niet oefent kunt je ook snel weer kwijtraken. We zijn aan het einde gekomen van een boeiend schooljaar. Er is veel geoefend en veel geleerd. Veel vaardigheden hebben we ons eigen gemaakt. Nu staan we voor de vakantie, waar veel kinderen zich, vaak onbewust, weer nieuwe zaken eigen maken. Ik wens iedereen een heel goede vakantie. HANNY VAN KAMPEN
42
SEIZOENER
OUDERRUBRIEK
Rugzak De zomer is begonnen en de vakantie staat voor de deur. Tijd om er op uit te trekken en volop te genieten van het rijke buiten leven waarin de natuur zich nu maximaal naar buiten heeft gekeerd. We vullen een rugzak met proviand voor een dagje op stap, of misschien wel voor een vakantie.
I
n zo’n rugzak neem je mee wat je echt belangrijk vindt om tijdens je reis bij je te hebben. De keuzes die je maakt bij het vullen van je rugzak voor een vakantie zijn zorgvuldige en weloverwogen keuzes omdat niet alles in de rugzak past en dus niet alles mee kan. Wat je echt nodig hebt dat wordt de belangrijkste inhoud. Eten, drinken, toiletspullen, kleding. En misschien ook wel een foto camera voor het vast leggen van waardevolle momenten, of iets moois wat je tegenkomt. Foto’s van dat waar je graag thuis graag nog eens aan terug wil denken omdat het waarde voor je heeft. Steeds vaker hoor je mensen vertellen over kinderen die een rugzakje krijgen op school. Wat fijn dat er dan extra ondersteuning kan zijn voor kinderen die dat nodig hebben. Mijn zoon heeft ook een rugzakje. Eentje voor zijn boterham en drinken als hij naar school gaat. Hij heeft echter ook een rugzakje wat je hem niet ziet dragen. Het vult zich met ervaringen die hij op doet in het dagelijks leven thuis en op school. Maar ook met dat wat ik hem als moeder bewust graag mee wil geven op zijn persoonlijke reis door het leven. Liefde, aandacht, vertrouwen en levensechte ervaringen die een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan zijn ontwikkeling. Ervaringen die hij heeft opgedaan met zijn hart, zijn hoofd en zijn handen. De vakantietijd biedt daarvoor veel mogelijkheden. En het mooie is dat we er lang niet altijd een lange reis voor hoeven te maken, of veel geld aan spenderen. Het zijn vaak de momenten van in rust tijd door brengen met elkaar. Van samen knutselen, spelletjes doen of iets lekkers klaar
maken in de keuken. Maar ook van samen op ontdekkingstocht gaan over het strand, of in het bos. Van het bewust en in het tijdloze waarnemen van de natuur. Zo vult zich zijn persoonlijke rugzak. Een rugzak die net als de rugzak die we meenemen op vakantie gevuld is met dat waarvoor ik bewust keuzes maak. Wat wil ik hem wil meegeven op zijn reis, zijn eigen persoonlijke levensweg? Bagage die voor mij minstens zo belangrijk is als alle geleerde kennis in zijn schoolcarrière. Ben ik daarom zo blij dat hij nu op een school zit waar hij op zijn eigen wijze meer leert dan kennis alleen? Ik denk het wel. Zijn levenspad zal waarschijnlijk leiden tot een moment waarop ik hem uitzwaai. Een moment waarop hij zonder mij op vakantie gaat. Misschien wel als backpacker? Maar dan wel met twee rugzakken. Eén gevuld met wat hij denkt dat hij zelf nodig heeft en één die gevuld is met liefde, aandacht, vertrouwen en levensechte ervaringen die hij heeft opgedaan met zijn hart, zijn hoofd en zijn handen. Goede reis en veel plezier in de komende zomervakantie. SABINE VAN DER GR A AF – VREEKEN
Moeder van Joost klas 2 Heeft u een leuke anekdote of een ervaring met uw kind(eren) opgedaan op school of in uw eigen omgeving? Stuur het in met foto voor de ouderrubriek voor de aankomende Seizoener! E:
[email protected]]
SEIZOENER
43
De vitale kracht van de kunst “In ieder mens schuilt een kunstenaar”, zo stelde Joseph Beuys. Dat klinkt inspirerend en is natuurlijk ook werkelijk waar. Hoe kun je de kunstenaar in jezelf op het spoor komen?
M
isschien wel in het aanbod van cursussen en opleidingen van De Zonneboom in Leiden! Ger van der Pas, programmamaker en oprichter van De Zonneboom aan het woord: In de kunst gaat het niet om het resultaat maar om een ontwikkeling. Een weg die ieder mens in principe kan gaan. Dit is de weg van het werken met kunst. Door met kunst aan de slag te gaan ontstaat er ruimte, ontdek je nieuwe inzichten en vermogens en je zelfvertrouwen groeit. Dit is een inspirerende en eigentijdse ontwikkelingsweg. Deze weg tussen binnen- en buitenwereld berust op een streven naar levenskunst en het actief vormgeven aan je biografie. Er ontstaan nieuwe kansen en mogelijkheden. Je kunt zelfs ervaren dat veel van wat je bij je droeg als belemmering, eenzijdigheid of onvermogen, juist het materiaal is waaruit nieuwe mogelijkheden ontstaan. Ballast wordt dan tot bagage!
In De Zonneboom heb je de kunst altijd een belangrijke plaats gegeven. Wat zie je zoal gebeuren met de mensen die deelnemen? “Ik kom mezelf tegen” hoor ik vaak zeggen en daar gaat het nu juist om! Je komt iets tegen wat je niet op je gebruikelijke manier naar je hand kunt zetten. Dat vraagt een andere inspanning, een ‘luisterende houding’ naar iets wat kan komen en je opnieuw in beweging zet. Het maakt je nieuwsgierig naar het onbekende en je gaat tastend en zoekend op weg. Dat is niet alleen maar leuk en spannend, het vraagt ook om volhouden en doorgaan. Met de moed en de inspiratie om hier al werkend doorheen te gaan kan er iets nieuws ontstaan, iets wat er eerst niet was, wat je niet kende.
Kun je daar een voorbeeld van geven? Door in het smeedproces te gaan wordt je enthousiasme en je wil om dingen te doen versterkt. Je maakt niet alleen maar mooie dingen maar het werken met ijzer en vuur maakt je ook alert en besluitvaardig. Dit werkt bij elke kunstvorm weer
44
SEIZOENER
anders. Je werkt niet vanuit je hoofd maar vanuit je hart. Kunstzinnige processen voeren mensen dan ook naar hun kern, naar dat wat ze werkelijk willen worden. Het geeft vreugde om te ervaren dat je in jezelf een nieuwe, eigen
kwaliteit hebt aangeboord. Mensen geven dan actiever richting aan hun leven. We willen dat zoveel mogelijk mensen kennis kunnen maken met kunst als een moderne ontwikkelingsweg. Dat is de Zonneboom-impuls geworden. Vooral in de jaaropleidingen die wij organiseren leggen mensen een deel van die ontwikkelingsweg af en proberen wij ze daarin te stimuleren of begeleiden. Bij opleidingen als Impuls!!! en de Academie voor Sociale Kunst wordt bijvoorbeeld gewerkt met initiatiefkunde. Door in dialoog te komen met elkaar wordt een idee een initiatief zodat dat wat je al lange tijd van plan bent ook werkelijkheid kan worden. Steeds meer mensen willen hun ontwikkeling op deze manier in beweging brengen en het is, kijkend naar waar we in onze tijd allemaal mee te maken hebben, ook nodig om op deze manier aan jezelf te werken. Het biedt een gezond tegenwicht aan wat ons van buitenaf wordt opgelegd of opgedrongen zonder dat wij daar een wezenlijke verbinding mee kunnen aangaan. K U N ST - E N C U LT U U R C E N T R U M D E Z O N N E B O O M
SEIZOENER
45
Toneel Periode in klas 3,4
Wanneer ik dit stukje voor de Seizoener schrijf zijn we aan de laatste oefenweek van de Toneel Periode toe. Inmiddels komen er steeds meer kinderen die hun rol uit hun hoofd kennen en pas dan, wanneer er oogcontact kan zijn met de medespelers, is er sprake van een echt spel met interactie.
H
et spel wordt steeds levendiger en “echter”. De kinderen krijgen er steeds meer plezier in, ze zien dat hun oefenen nu een fijn en leuk spel oplevert! Ons Toneelstuk heet “Marktspel”. Een spel waar het groepsgebeuren goed naar voren komt: ze zijn met een groep op de markt, in de herberg en aan het eind met zijn allen op het dorpsfeest. Toneelspelen is iets wat kinderen bijzonder graag doen. Als er in een klas aangekondigd wordt dat de Toneel Periode gaat starten dan wordt dat met gejuich onthaald. Toch vergt een toneel heel wat van de kinderen. Tijdens de repetities van een toneelstuk ziet men de kinderen zéér individueel aan het werk terwijl ze het met zijn allen als groep doen. Zo kunnen hun verwachtingen afgestemd worden op hun mogelijkheden maar kunnen de kinderen ook boven hun limieten uitgetild worden. Toneelspelen is dikwijls een uiterst belangrijk moment in de ontwikkeling van een kind. Alhoewel het 'spelen' moet blijven, wordt er ook bijzonder hard 'gewerkt'. Haast alle kinderen zijn na de opvoering dan ook terecht trots op hun prestatie.
seren: Het uitbeelden van leerstof of verhalen gebeurt reeds op de kleuterschool. Verhalen nemen in het Vrijeschoolonderwijs een belangrijke plaats in. Uit deze verhalen wordt van tijd tot tijd door de groepsleerkracht een keuze gemaakt voor de toneelbewerking. In de lagere klassen worden allerlei onderwerpen uit de leerstof gepersonifieerd en uitgebeeld. Het dramatiseren biedt een identificatiemogelijkheid bij uitstek en wordt daarom als een belangrijk didactisch en pedagogisch middel gebruikt. Met behulp van kleding en attributen kruipt men a.h.w. in de huid van wie men uitbeeldt. Alle kinderen doen er aan mee. In de lagere klassen treden de kinderen meestal groepsgewijs op: enkele kinderen vertolken samen een rol, soms maakt één kind zich los en spreekt solo, een koor van kinderen reciteert het verhaal, verbindt de dialogen. In de hogere klassen treden de leerlingen vaker solistisch op. De leraar houdt bij de rolverdeling rekening met pedagogische motieven. Zo wordt niet altijd gekozen op grond van de beste prestaties. Het toneelspelen kan ook een functie vervullen om bij leerlingen eventuele blokkades te doorbreken of eenzijdigheden te harmoniseren.
Waarom Toneel? Bij het vakgebied Nederlandse Taal is aangegeven dat de leerlingen een rol in een toneelstukje leren spelen en improvi-
46
SEIZOENER
JUF VAN KLAS 3/4
JOHANNETTE PIJPER
KLAS 3,4
“Ik ben de burgemeester. Ik ben d’r blij mee, omdat ik pas laat op moet komen”. Mattias “Hallo, ik ben Faye en speel Frits in het toneelstuk. Het is een heel leuk toneelstuk! En het heet: “Het Marktspel”. En ik speel ook nog boer Bert: Het is super grappig. “ “Ik speel hond en boer Maarten. Het heet Marktspel. Het wordt leuk, want de hond bijt in de broek van de Veldwachter. Dit is een zinnetje wat ik in het toneelstuk zeg: “Ja, ja, maak er maar grapjes over; ik ben alweer een schaap kwijt, mijn laatste mooie zwarte”. Doei Isabelle “Ik ben kastelein, niet veel tekst, maar het is leuk om glazen te poetsen en te vullen, maar het aller-leukste is dat ik zelf wat tekst maak! “ Guillian “Ik ben slager. Omdat ik niet wist of ik bij het toneelstuk zou kunnen zijn, heb ik niet zoveel tekst gekregen”. Marijn ToneelPeriode: Ik ben Vrouw Lea, smid en marktmeester. Het repeteren is erg gezellig! We werken er hard aan! Groetjes Noëlla. “Ik ben Boer Syl; dat vind ik best wel grappig want hij wordt verdacht van schapen stelen. Het grappigste stukje is dat ik zeg: “Ajuus, ik ga naar huus!” Geschreven door Jillian. ”Ik heet Maartje en ik speel Wollebaas. Ik ben ook nog boef.” Liz, 9 jaar, klas 4. “Ik ben de bakker en ik roep soms nieuws. Ik bak de lekkerste broden van de markt, de rest vertel ik niet: dan moet je maar komen kijken! “ “Ik speel Ruben en ik vind het een leuke rol. En ik ben er ook blij mee. Ik wilde wel een ander, maar dat kon niet.” Keisha “Toneel vind ik een leuk vak omdat ik goed in tekst onthouden ben. En ik vind toneelspelen zelf erg leuk! Ik speel de appelverkoper Blos”. Marije “Het is ToneelPeriode : -) We leren dan om te acteren. Ons toneelstuk gaat over de markt. Ik ben Koopman Kaas.” Noah “Ik ben Vrouw Aafje van het toneelstuk. Het is erg gezellig! Je hebt dan best wel veel tekst! “Sabine Ik ben Zenna. In het toneel-stuk ben ik veldwachter. Er wordt in mijn achterste gebeten….! Het toneelstuk heet “Marktspel”. Het is een heel leuk stuk!”
oude man en het kind Jan. De toneelopvoering is op maandag 30 mei.” Ellis “Hallo, ik heet Mayke en ik speel in het toneelstuk van klas 3 / 4. Ik speel de rollen Molenaar en Mientje. Het is heel leuk! Doei” KINDEREN VAN KLAS 3,4
“Hallo, ik ben Ellis en wij hebben toneel op school. Het is een erg leuke periode en ik heb leuke rollen. Mijn rollen zijn:
SEIZOENER
47
“Super opvoeden” van het kind Lezing van Jan Alfrink Onlangs, op 10 mei, was de aula gevuld met vele peuter- en kleuterouders. Wij als college waren blij met zo veel belangstelling. Ik was benieuwd naar het verhaal van Jan omdat ik al veel enthousiaste reacties gehoord had van ouders die bij hem aan de oudercursus hadden deelgenomen.
T
ijdens de avond haalde Jan voorbeelden aan van ervaringen met zijn eigen kinderen, die gezien de reacties van de aanwezige ouders zeer herkenbaar waren. “Ons kind is een bijzonder kind” , dat is de rode draad door de avond heen. Voor wie geldt dat niet, iedere ouder is toch vervuld van trots als dat kleine kindje in de wieg ligt en op gaat groeien. Tegenwoordig komt er veel kijken bij het goed opvoeden van je kind. Op het consultatiebureau wordt gelet op hoe de gemiddelde “normale” ontwikkeling van je kind plaatsvindt; zoals het verdubbelen van het geboortegewicht, wanneer het kindje ongeveer gaat staan, lopen, praten, tandjes krijgt etc. Soms krijg je het gevoel dat ze teveel in de gaten willen houden. Maar met je meekijken, vertelde Jan, is prettig en geeft houvast. Soms laat je je overstelpen met informatie op het internet als je net zwanger bent. Dat zorgt wel eens voor onzekerheid. Dit overkwam ook de zwangere schoondochter van Jan. Hij vertelde dat de rust bij haar weder keerde toen ze een positief en goed boek wist te bemachtigen over zwangerschap.
De weg van hemel naar aarde Daarna vertelde Jan ons over de weg die het kind vanuit de hemel als uniek wezen aflegt voordat het hier bij ons op de aarde geboren wordt. Hij verduidelijkte dit met een tekening op het bord met de aardelijn, van 0 tot 21 jaar, verdeelt in 3 fasen van 7 jaar en een hemellijn. Hij vertelde van de engel die de ziel van het kind begeleidt, vanuit de hemel naar de aarde. Bij deze weg neemt de indalende ziel, die door de verschillende fasen van de planeten heen gaat iets van hun
48
SEIZOENER
Jan Alfrink is al 39 jaar werkzaam in de Vrijeschool. Op velerlei gebied heeft hij daar zijn bijdrage aan gegeven en doet dat nog steeds. Dat reikt van leraarschap en directievoering tot het opzetten van een academie voor ouders en een pedagogisch adviesbureau. Daarnaast is hij vader van 5 zonen in de leeftijd van 36 tot 24 jaar, hetgeen hij met trots vertelde.
specifieke kwaliteiten in zich op. Als het kindje bijvoorbeeld langer bij Venus verblijft, die voor schoonheid staat of langer bij Saturnus, die staat voor wijsheid, dan draagt het daar meer elementen van bij zich. Je kan je voorstellen dat als dat unieke wezen geboren wordt, je in een spanningsveld komt met die normlijn waar het consultatiebureau zich aan vast houdt. Verder vertelde hij dat het kindje na de geboorte niets meer van die andere werkelijkheid weet. Toch is de hemel na de geboorte nog voelbaar om het kindje heen. Kijk maar eens naar een baby’tje die in de wieg ligt. Je hebt zelfs wel eens volwassenen die er haast verlegen van worden, zo kan het je vervullen met ontzag. De wijsheid waar te nemen, die het in het begin nog bij zich heeft. Jan sprak er heel warm en vol verwondering over vanuit zijn eigen ervaring als opa.
Wollen hemdjes Ouders willen het kind volgens hun eigen wijze opvoeden en moeten zich weer leren verhouden met hoe de eigen ouders
LEZING
het hebben gedaan. Jan gaf enkele voorbeelden en vertelde over de wollen hemdjes die hij en zijn vrouw in Dornach bestelden voor de kleintjes en de afwijzende reacties daarop van de opa’s en oma’s, alsof zij het vroeger niet goed hadden gedaan. Hij schetste ook tot grote hilariteit van de aanwezige ouders het volgende voorval. Toen hij met een van zijn zoons op de markt liep kieperde net een man zijn hele kraam vol met lollies, waarop zijn zoontje verbaasd vroeg wat dat voor dingen waren. Zijn vrouw en hij waren er nl. geen voorstander van om snoep aan hun kinderen te geven. De mensen erom heen moeten me wel voor gek hebben verklaard, zei Jan. Het is natuurlijk zo dat als je met je eigen “IK” kwaliteit je eigen keuze maakt als ouder, de omgeving vraagt naar het “waarom”. Het is belangrijk om respect te hebben voor elkaars verschillende keuzes.
Wat wordt er van je gevraagd als ouder, wat kan jij als ouder doen? Op het aardse gebied kun je weleens tot wanhoop gedreven worden door je kind. Het kind heeft jou gekozen en nu zeg je als ouders ineens: ” Wat moet ik met jou “. Jan haalde aan wat je mensen vaak hoort zeggen als ze niet direct een oplossing weten voor een probleem “daar moet ik eerst nog eens een nachtje over slapen”. De vraag die je hebt, waar je mee rond loopt kun je mee de nacht innemen. Dan is het goed om je vraag zo positief mogelijk te stellen. Hij gaf de volgende volgorde van vragen mee om je hierbij te behulpzaam te zijn en verbond dit met de weg uit de hemel langs de planeten naar de aarde. Wie ben je? – hemel. Wat kom je doen? – weg langs de planeten. Hoe kan ik je helpen op deze aarde? – aarde. De nacht biedt hulp van de engelen, de mensen die je lief zijn en waar je oorspronkelijk vandaan komt. Dan verbind je je met de wezenskern van je kind, die met jouw kern verbonden is en kun je weer een stapje zetten om samen verder te gaan. Tot slot verduidelijkte Jan op het bord in grote lijnen aan de hand van de volgende ontwikkelingsfasen, hoe het kind zich de eerste 21 jaar de wereld eigen maakt. Daaraan verbond hij de “Handen Hart en Hoofd” kwaliteit waar de nadruk op ligt in die ontwikkelingsperiode.
De ervaring van een ouder Wat heerlijk om naar een lezing van Jan Alfrink te mogen luisteren. Ik vond het echt een cadeautje van de school voor de ouders. Het was voor mij in ieder geval een inspirerende avond. Zijn manier van vertellen vind ik ontzettend boeiend. Hij weet met voorbeelden uit zijn eigen ervaringen als leraar en vader de stof makkelijk uit een te zetten. Deze man weet waar hij het over heeft, daar heb je dus iets aan! Kinderen ontwikkelen zich niet volgens het boekje, maar hebben hun eigen weg te gaan. Dit weet ik natuurlijk wel, dat is ook een van de redenen om voor de vrije school te kiezen, maar een bevestiging zo nu dan, kan geen kwaad. Na de lezing ga ik met een goed gevoel naar huis, en denk bij mezelf, met mijn meiden gaat het goed komen, enne….. ik geloof dat ik het ook wel aardig doe. Als ik bij thuiskomst nog even langs hun bedjes loop, kijk ik even weer met andere ogen naar mijn kinderen. Ik hoop van harte dat ze zichzelf gaan ontdekken in hun eigen tempo, en ik mag ze daarbij begeleiden. Goh, wat een bijzondere taak eigenlijk…….. Silvia den Daas, moeder van Ellen, Merel, Carmen en Lente
of niet binnen te laten komen. Talenten, antipathie en sympathie worden ontwikkeld.
14 – 21 jaar HOOFD - Denken Je kind gaat nu zelf de wereld in, er vindt een andere omgekeerde beweging plaats nl. van binnen naar buiten. Vanuit het denken kan je kind worden aangesproken en kan zijn interesse gewekt worden.
0 – 7 jaar HANDEN - Willen Je kind wil de aarde gaan bewonen en is de eerste 7 jaar bezig om zich thuis te gaan voelen in zijn eigen huis (lijf), onder andere door ziek te worden en koorts te krijgen. Al spelend en doende ervaart het de wereld. De kleuterjuf helpt op school de kinderen op aarde te komen, de ouders thuis door gewoontes in te bedden en voor te leven. Het helpt je kind om in zijn lijf te komen. Alles wordt nog opgenomen wat van buitenaf tot hem komt. Wij moeten ons kind nog in dat proces beschermen.
7 – 14 jaar HART - Voelen Het gevoelsgebied wordt ontwikkeld, het helpt je kind beter in het leren te komen. Hij leert langzamerhand een evenwicht te vinden om de indrukken die opgedaan worden, wel
Respect voor de eigen weg die je kind aflegt en misschien wel leert op een andere manier klinkt nu, na alles wat hier geklonken heeft, heel begrijpelijk. Het vraagt van ons dat we ons kind op zijn eigen weg aanmoedigen en uitnodigen om zich verder te ontwikkelen en daarbij respect te tonen voor zijn eigenheid. Aan het einde van de avond ging iedereen blij en “gevuld” door deze boeiende lezing naar huis. Ik kon me nu helemaal het enthousiasme van de ouders voorstellen die bij Jan op oudercursus waren geweest. Dank je wel Jan voor deze fijne avond! C O R R I E V A N Z O N N E V E L D - Intern Begeleider
SEIZOENER
49
Ruimte voor Talent in klas 5,6 R
uimte, het thema in de zesde klas. Ruimte, zowel voor het kind als individu, als ruimte voor de groep. We scheppen de gelegenheid in de klas, waar de kinderen hun ruimte kunnen en mogen innemen. De kinderen worden meer losgelaten. Ze hebben immers jaren lang de structuren binnen school en thuis doorleeft, gevoeld. De veiligheid is er. Het fundament staat. Nu kunnen ze en mogen ze steeds meer de wereld verkennen. De eigenheid van het kind kan zo dus ook ruimte krijgen om meer naar voren te komen. Het is fantastisch om te zien wat de kinderen allemaal in huis hebben. Soms sta je versteld van wat de kinderen allemaal al kunnen. Als bloemen ontluiken de vijfde en zesde klassers en laten hun kleuren zien. Bij ons in de klas is het bijvoorbeeld elke donderdag tijd om te koken. De kinderen gaven aan hun talenten daarvoor te willen gebruiken. De behoefte, de wil om je zelf neer te zetten in de wereld. De ruimte daarvoor werd geschapen en nu smullen we elke donderdag. Pannen, borden, flesjes, sausjes, peper, knoflook, alles wordt uitgestald. Het ene kind geeft een presentatie over zijn werkstuk voor levenskunst terwijl twee anderen staan te koken; fantastisch! Spaghetti, Hotdogs, Chinees; het is allemaal erg lekker en met zeer veel aandacht en plezier bereid.
50
SEIZOENER
Mijn zelf is opgestaan uit eigenheid en het hervindt zichzelf als wereldopenbaring in krachten van de tijd en van de ruimte de wereld toont mij overal als goddelijk oerbeeld de waarheid van mijn eigen beeltenis.
Ook met het vak levenskunst zijn we intensief bezig geweest met het verkennen, herkennen en het laten zien van verschillende talenten. Wat heeft iemand in huis, wat kan hij of zij goed? We hebben er met elkaar naar gekeken en het elkaar ook verteld. Het is dan erg leuk om een werkstuk te mogen maken over iemand met een bepaald talent die je aanspreekt. Een idool of iemand in je familie die bijvoorbeeld goed kan schilderen. Iemand die zich laat zien d.m.v. zijn of
haar talent. Met veel plezier wordt er dan gepresenteerd over Chackie Chan, Victor en Rolf, Carice van Houten, Mozart, Beethoven, etc. Zo worden de individuele interesses van de kinderen meer wakker gemaakt. Ruimte dus om je passie te herkennen, te verkennen en te uiten. Zo hebben we echt ongelooflijk veel kwaliteiten in de klas. Kinderen die veelal de leiding willen nemen hoef je niet altijd tot bedaren te brengen, maar die zet je bijvoorbeeld in als regisseur voor de musical. Enthousiaste kinderen, die graag van alles en nog wat organiseren, nemen het initiatief voor een inzameling voor Japan. Je geeft ze de ruimte. De stillere kinderen in de klas kan je inzetten bij het werken in groepjes. Zij beschouwen meer, zijn kritischer en/of kunnen een hele andere manier van werken verzinnen binnen de opdracht. Wat een kind in zich heeft hoeft niet altijd te luidruchtig, te stil, te aanwezig, te slordig, te…te..te zijn. “Te” mag dan zijn en is dan gewoon. Het worden dan kwaliteiten die ingezet kunnen worden. Als leraar heb je daardoor een ongelofelijke schat aan kwaliteiten in je gereedschapskist zitten. Je helpt de kinderen herinneren welke gereedschappen ze het liefst hanteren en je bouwt dan samen een huis. Tot hoever je ze de ruimte geeft heeft erg veel te maken met de voorwaarden die je als opvoeder opstelt. Of soms nog
leuker; welke voorwaarden, verantwoordelijkheden de kinderen zelf opstellen. Want je mag dan wel ruimte krijgen maar je moet altijd zorgen dat je aan de voorwaarden voldoet. Je maakt de opdracht en vult hem met je eigenheid. Eigenlijk zou je dan kunnen zeggen dat de zesde klas het spiegelbeeld is van de eerste klas. In de eerste klas krijgen de kinderen heel duidelijk de grenzen. Er wordt een groot beroep gedaan op de leraar, jij bent en leeft deze grenzen. Binnen de structuren mogen de kinderen bewegen. Daarbuiten niet. Zo creëer je veiligheid, worden ze vertrouwd met zichzelf en elkaar. In de zesde zitten deze grenzen in het kind geworteld en kunnen ze vanuit de veiligheid, vanuit hun basis, de wereld verder instappen, zelfstandiger. De grenzen worden niet meer zo geleefd voor ze, maar geleefd door ze. Dat wat verwacht wordt van ze van de leraar, is datgene waar ze hun eigen wilskracht nog tegenkomen in zichzelf. Je kan nog wel zo veel willen, maar je dient wel altijd verantwoording te hebben naar de ander, naar de buitenwereld. De wil van de kinderen krijgt hier steeds meer ruimte. Hier bewegen de kinderen niet binnen de grenzen zoals in de eerste, hier wordt ruimte genomen met verantwoordelijkheid naar de verwachtingen van de buitenwereld. Klas 5/6 got talent! SERGE STRIJKER
SEIZOENER
51
Waarom de periode Ontdekkingsreizen Veel 12- en 13-jarigen koesteren het idee dat de wereld kenbaar en meetbaar is. Zij willen dan ook ‘alles’ weten over een onderwerp. Grote wetmatigheden, relativeringen en abstracties zijn niet aan hen besteed. Periodeonderwijs waarin je een afgebakend onderwerp ‘volledig’ behandelt, sluit goed bij deze behoefte aan.
Q
ua thema sluit de 7e klas periode Ontdekkingsreizen ook goed aan op de belevingswereld van de 7e klasser. Deze staat op de drempel van zijn oude vertrouwde huis en is voor het eerst op weg naar buiten. De wereld die hem of haar buiten te wachten staat is nieuw. De buitenlucht trekt wel aan. Tegelijkertijd is er veel dat afschrikt buiten. Onbekende mensen, grote straten. Hoe vind je er in vredesnaam je weg? In zijn tocht op weg naar – of al gedeeltelijk in – die nieuwe, onbekende wereld zullen veel 12- en 13-jarigen behoefte hebben aan voorbeelden van anderen die hun weg gingen. Deze voorbeelden kunnen de richting waarin zij zullen gaan mede bepalen. Ook zijn voorbeelden van anderen die onbekende werelden betraden – en daarbij succes hadden of faalden – bemoedigend.
Inhoud periode Vanaf de late Middeleeuwen namen in Europa de contacten met de Arabische wereld toe. Europeanen kwamen zo in aanraking met kostbare Aziatische handelswaar als zijde, satijn en buskruit, maar ook met allerlei wetenschappelijke ideeën. In de 15e eeuw werd het vooral voor een aantal Portugezen de grote ambitie om zelf een zeeroute naar Azië te vinden. Zo was men niet meer van de te dure Arabieren afhankelijk. Wie een route naar Azië zou vinden, werd rijk.
52
SEIZOENER
Baai voor baai, eiland voor eiland zochten de Portugezen een weg onder Afrika door naar Azië. Ze kwamen daarbij steeds zuidelijker. In 1488 bereikte Bartolomeu Dias het meest zuidelijke puntje van Afrika, Kaap de Goede Hoop. Pas 10 jaar later overtrof zijn landgenoot Vasco da Gama deze prestatie. Hij ontdekte de zeeroute naar India. In 1492 kon de Italiaan Columbus met steun van de Portugese
vorsten op zoek naar een Westelijke route naar Azië. Per ongeluk stuitte hij hierbij op Amerika.
Verloop lessen Tijdens de lessen wordt veel aandacht besteed aan de ervaringen (via de biografieën) van de ontdekkingsreizigers. Wat maakten zij mee? Voor welke keuzes stonden ze? Wat waren hun angsten? Welke moeilijkheden overwonnen ze? Tijdens de periode worden veel verhalen verteld. Leerlingen maken hiervan aantekeningen. Verder maken leerlingen zelf een kaart van een reis die ze zouden willen maken. Door het
maken van stripverhalen en andere tekningen probeer je te bereiken dat zij zich zo goed mogelijk inleven in de verhalen. Zo ‘ontmoeten’ zij als het ware de ontdekkingsreiziger. Zijn ervaringen op weg naar en bij het betreden van onbekende werelden kunnen de leerlingen inspireren en eventueel zelfs helpen. Daarnaast leren ze veel over een interessante periode uit de Europese en ook de wereldgeschiedenis.
SEIZOENER
53
54
