IN GEVAL VAN DOOMPP'""-TAND os
'
LUTERATUUR Bestuur
Secretariaat: Zevensprong 8,
P!!ID" ;
Marc Verdiesen Tom van der Waals Rolt lamerichs Eric Derksen FreekAdam Jeroen Blommaart
Voorzitter Secretaris Penningmeester CoOrdinator Opleidingen Evenementencommissaris Materia!encommissaris
5683 KR
BEST
Redactie
7JUINIIVJZIN
�
;;�����.�;
040 • 2489975 0499- 391126 0499·392497 0499·392915 040·842098 0499· 391515
0499- 475922 040 ·2483125 0499· 472053 040 • 2446684
Piet Groenendijk Marty linnemans Bas van Lonkhuyzen Marjo�jn van Osch Redactle-adres: Roodkapje 25, 5629 'fWV EINDHOVEN Internet-adres: http://www.dse.nlllutralindex.html
1542 649
)" ;
Gironummer:
lJst-
Lidmaatschap en contributie
kent aspirant leden volle leden, gezinsleden en buitenleden, alle leden zijn b lLutfa aaneden. g ezins- of uiten�d betaal je de helft van de voor een vol of aspirant id verschuldigde contributie. Beêindiging van het fidmaatschap kan slechts door AIS
middel van een schriftelijke mededeling aan het bestuur. Lidmaatschappen worden alleen per 31 december beêinaigd. Let op; je betaalt dus tot en met 31 december contributie. De contributie voor een vol of aspirant lid bedraagt FI. 275-- per jaar, Dit dien je aan het be gin van het kalenderjaar te betalen. De mogelijkheid bestaat om via een automatische overschrijving maandelijks Htl. 25,- te betalen. Zie voor meer informatie de statuten en het huishoudelijk reglement. Compressor
Iedere dinsdag van 20.15 tot 21.15 kun je je persluchtfles gratis vullen bij de Lutra compressor. Van 1 oktober tot 1 april kun Je van 20.45 tot 21.15 terecht. Materlalenverhuur
Materiaalsoort Persluchtfles Ademautomaat Stabilizing Jacket com ete set Fees ent Boot ot Trailer
�
Weekhuur
Weekendhuur
20 20 40 60
10 10 20 30 50 100
200
LUTERATUUR HET BLAD WAAR "DIEPTE" IN ZIT MAART 1997
1
15 8°'8 150 150 300
500
INHOUD Pagina
3 3 4 6 7 8
10 13 15 19 19 20 21 22 30 35 40 46 49
Van de redactie Sluitingsdata kopij Van de voorzitter Nieuws van BORE Shirt met Lutra-Logo Notulen Bestuursvergadering Van de Evenementencommissie Opleidingen PADI opleidingen Intemetduiken Oproep Duikenl lutra op het Internet Procedures voor opstijgen Grotduiken Toedienen van zuurstof Reisverslag Indonesië (3) Droogduiken AquaLutra
----
VAN DE REDACTIE
Het nieuwe voorjaar is aangebroken, de natuur doet zjjn best om er iets moois van te maken. En de redactie van -Luteratuur" moet het zonder Wendy stellen. Wendy, bedankt voor je inzet de afgelopen jaren. Het redactiewerk dat je naast al je andere activiteiten gedaan hebt heeft er toch toe bijgedragen dat ons eigen clubblad aldoor de moeite van het lezen waard is gebleven. De vemieuwde redactie zal met frisse moed doorgaan. Het aantal ingezonden artikelen geeft toch aan dat de Luteratuur leeft in de club. Door de winter is dit keer het blad wat dunner dan de vorige edities, die het telefoonboek in dikte benaderden (nou ja, een beetje dan). Gelukkig hebben we onderhand een aantal vaste rubrieken die ons door deze moeilijke tijd heen helpen. Nu we het toch over artikelen hebben, terwijl wij dit lezen zijn de eerste Egypte-gangers alweer teruggekomen uit de "grote zandbak". Wie schrijft de sterke verhalen op? Het seizoen staat te beginnen. Wij zijn allemaal klaar voor de tijd dat het water warmer en het duiken goed zal zijn (ook voor de niet ijsduikers). Maak er een goed en veilig seizoen vanl De redactie
SLUITINGSDATA ,
KOPIJ 25 februari (editie mrt/april) 29 april (editie mei/juni) 1 juli (editie juli/augustus) 2 september (editie oktober) 11 november (editie december) 2
3
VAN DE VOORZITIER (Marc Verdiesen) Nadat twee eerdere afspraken afgezegd waren, heeft het bestuur van Lulra op 19 februari jongstleden een gesprek gehad met een tweetal afgevaardigden van de NOB. Deze afgevaardigden waren geen onbekenden. Zowel Jan Oomens als Emest van der Stelt zijn vroeger lid van Lutra geweest. Een volledig verslag van het gesprek zullen jullie, na accordering door de NOB, te zijner tijd via de luleratuur of via een nieuwsbrief ontvangen. Voor nu zal ik even volstaan met een korte samenvatting. •
•
•
Het Lutra bestuur heeft vervolgens besloten om aan het eind van het jaar een bijzondere ledenvergadering bijeen te roepen waarin de leden zullen stemmen over het wel of niet afbreken van het NOB lidmaatschap. De NOB heeft tot die tijd de gelegenheid om de goede bedoelingen ook in de Onderwatersport tot uiting te brengen. Bezin je dus het komende jaar op wat jouw eigen keuze zou zijn ... Marc Verdiesen
lutra heeft haar bezwaren over het functioneren van de NOB uitgelegd: een onduidelijke behandeling van nationale problemen in de duiksport (Zeelandproblematiek, duikwet) en een zeer negatieve houding ten opzichte van andere duikopleidingen in de Onderwatersport. Die negatieve uitstraling in de Onderwatersport is voornamelijk, maar niet uitsluitend, veroor-zaakt door de voorwoorden van Bertus Bleiji. De NOB geeft aan dat de voorwoorden van Bertus Bleiji op persoonlijke titel geschreven worden en dat de verschillende kritische artikelen in de Onderwatersport niet 'georganiseerd' zijn, maar alie artikelen zijn die door personen onafhankelijk van elkaar worden ingestuurd. De NOB gaat het komend jaar diverse activiteiten ondernemen om contact te zoeken met ander opleidingen. Oe overstap tussen PADI en NOB/CMAS opleidingen zal zeer eenvoudig worden. Er wordt een symposium gehouden waarin de verschillende duikopleidingen hun systeem aan elkaar kunnen uitleggen (iets dat BORE twee jaar terug ook al eens heeft gedaan). 4
5
NIEUWS VAN
----
SHIRTS MET LUTRA-
BORE
LOGO
(Wendy van der Waals) Zoals je al hebt kunnen lezen in de krant gaat het wrak uit Helmond niet door voor Aqua-Best. Er waren met dit specifieke wrak teveel problemen. Inmiddels kijken we al weer uit naar een ander schip. Voorzitter 17 Februari jl. was de ALV van BORE. De bedoeling was dat ik als voorzitter op deze avond zou aftreden. Daar er echter nog een aantal zaken afgehandeld moeten worden en de enige kandidaat voorzitter voor zijn werk in het buitenland was, is er besloten een extra ALV te plannen op 16 juni a.s. Tot die tijd blijf ik aan als voorzitter. De nieuwe kandidaat-voorzitter is voor Lutra geen onbekende, nl. Rob Vader. Het voorzitterschap blijft dus in handen van Lutra. In de komende tijd zullen de bestuursleden van BORE nader kennis met elkaar maken. Ik ben ervan overtuigd dat Rob als voorzitter BORE goed zal doen. Gehandicapten-dag . Zondag 27 april organiseert duikvereniging EPSOV samen met de BORE-verenigingen een duikmiddag voor gehandicapten in het Ir. Ottenbad. Als er rescue-duikers en divemasters zijn die op die dag mee willen begeleiden, laat het me dan weten. Pasjes Aqua-Best Er is ook dit seizoen de mogelijkheid om pasjes te bestellen voor Aqua-Best. Voor de leden, aangesloten bij BORE, is het voordeliger om een abonnement aan te schaffen via BORE. Groeten van de nog-steeds-voorzitter,
Veel leden zijn al in het bezit van een mooi T-shirt, sweater of bodyvvarmer met het clublogo. Ik heb nu goed nieuws voor degenen die nog niet in het bezit zijn van een T-shirt, sweater of bodywarmer:
JE KAN ZE WEER BESTELLEN i!! prijs HfI. 22,- Hfl. 32,50 HH. 57,50
maat XL M, L, XL, XXL L, XL en XXL
T-shirt Sweater Bodywarmer
Het T-shirt is in het grijs met blauwe opdruk. De sweater en body warmer zijn in het donkerblauw met lichtblauwe opdruk. Vul ond�� staande bon in en lever deze met gepast geld (geen cheques!) biJ mij in. Tom van der Waals Ik wil graag een 0
T-shirt
Maat
Prijs:
HH. 22,-
0
Sweater
Maat
Prijs:
HH. 32,50
0
Bodywarmer
Maat
Prijs:
HH. 57,50
Naam: Betaald:
/
/,
_ ___ ___ __
Wendy van der Waals 6
---
7
(niet invullen)
NOTULEN BESTUURSVERGADERING 1 1 december 1996 Post Opzegging Robbert de Kort Notulen vorige vergadering: Goedgekeurd Commissies Penningmeester: Tourilis heeft sponsoring nog niet betaald (er is wel een factuur verstuurd). Nog 5 leden met betalingsachterstand. 12 Inschrijvingen voor Frankrijk-reis. Afschrijvingen zijn opgenomen in het boekhoudprogramma. Svp allen controleren. Restwaarde van de flessen is nu op 100,· gesteld. Naar 0 afschrijven in 2 jaar omdat kranen waarschijnlijk niet meer te vernieuwen zijn. • Secretariaat: Tom is er niet. Forum-brief Marc naar NOB is onderweg. Wachten op reactie. • Opleidingen: Voorlopig opleidingenschema is er. Met Emiel is er overleg over een NOB inschalingscursus en een materialencursus. • Materialen: Nog geen gegevens over verzekeringen. Tom is ermee bezig. Freek: Schimmel in de mondstukken van automaten. Jeroen onderzoekt dit. Verdwenen fles 14 schijnt weer terug te zijn. • Evenementen: Kalender is klaar. Nog even afstemmen met opleidingen. . • BORE: Geen nieuws. Volgende week weer vergadenngen. •
Keuringsbeleid Zoals vorig jaar ook al gesteld houdt Lutra zich voorlopig aan de keuringstermijn van een jaar. Redenen hiervoor zijn: het staat in het huishoudelijk reglement 1) . 2) in het verre buitenland (Egypte) wordt nog vaak een Jaar gesteld. duiken blijft een potentieel gevaarlijke sport. 3) Begroting . Voorzet van Rolt wordt besproken. Na wat aanpassingen, waarvan enkele grote, blijken we dit jaar 3300 gulden tekort te komen. Hoe krijgen we dit rond? • Iedereen probeert eigen begroting nog eens kritisch te bekijken. • Volgend jaar een verhoging van het abonnementsgeld. Enquête " De evenementencommissie wit opnieuw een enquete doen onder de Lutra-Ieden. Dit keer niet alleen over de evenementen, maar ook over bijvoorbeeld opleidingen, materialen en zo. Iedereen svp deze maand vragen inleveren bij, of mailen naar Freek (
[email protected]). Rondvraag Freek is niet her1tiesbaar in 1997.
Actiepunten • cursus Frankrijk: afvoeren • Logboek boot: is er, afvoeren • Overzicht c/ubsets: is er, afvoeren. • Forum NOB: afvoeren • Toevoegen: vragen voor enquête naar Freek: Allen. 8
9
VAN DE EVENEMENTENCOMMISSIE Nu de Onderwater Winterspelen inmiddels al weer achter de rug zijn, moeten wij als Evenementencommissie constateren dat het (tot nu toe) goed gaat met de belangstelling voor de georganiseerde evenementen. Dat doet ons een groot plezier, volhouden zo"!' Verderop de eindstand van deze OndelWater Winterspelen van 1997, maar nu eerst de aankondigingen van de op touw slaande eerstvolgende evenementen. Opening duikseizoen Ook dit jaar is er op AquaBest een duik in verband met de opening van het seizoen. Op deze dag, 20 april a.s., zullen de Open Water duikers in opleiding hun tweede buitenduik maken. Als morele ondersteuning wordt eenieder uitgenodigd hen te vergezellen onder water, zodat men een beetje de indruk krijgt hoe dat er nou aan toe kan gaan, dat duiken. Wij verzoeken diegenen die zich aangesproken voelen om 12.00 uur aanwezig te zijn op de landtong te AquaBest. Voor koffie en thee wordt natuurlijk weer gezorgd, Ook toeschouwers zijn van harte welkom. Dropping Een jaarlijks terugkerend evenement is onze Lutra-dropping. Dit jaar hebben we eNoor gekozen deze wat later te plannen, zodat we een grotere kans op goed (lees: droog) weer hebben. Het gekozen gebied betreft dit jaar de omgeving van Aalst-Waalre en de bossen rond de Hut van Mie Pils. Deelname kost, voor leden èn voor niet-leden, Hti. 5,-- bij inschrijving te voldoen. We verzamelen dan om 20.30 uur bij de Hut van Mie Pils, alwaar de eerste groep om 21.00 uur zal vertrekken.
De Kinderduik Hierover zijn nog ontwikkelingen gaande. Het ligt dit jaar zeer moeilijk om iets geregeld te krijgen, daar EPSOV op zondag hel zwembad niet meer heeft. Mocht de kinderduik nog doorgaan, dan komen wij daar (eventueel telefonisch) op terug. Eindstand Onderwater Winter Spelen 1997
Plaats Nr.
Team Nr.
1 2
3 1
3 3 5
2 8 4
8
5
Team 1 = BasJGert-JaniBas Team 2 = BartiJohnlAnton Team 3 = Hans/Arthur/Amo/Johan Team 4 = Frans/Richard/MarklMat Team 5 = MichiellPeer/Marc/Michelle/Ben Team 6 = Kees/EriklWillem De reseNes: Hans, Otto, Rolt, Piet, Jeroen
De datum: 24 mei 1997
10
11
Aantal Punten 48 35,5 32 32 31,5 31
Evenementenkalender 1997 Kinderduik (onder voorbehoud) 13 april Opening duikseizoen te Aquabest 20 april 24 mei Dropping 27 mei Start dinsdagavond-buitenduiken in de regio (Um 2 september) Barbeque-weekend in Zeeland 20-22 juni Onderwater Oriêntatietocht 6 juli Thema Feestavond 13 september Duikreis?? 17-26 oktober Mosselavond 4 november Sinterklaas 23 november December-activiteit ?71? Mededeling De Evenementencommissie heeft versterking gekregen en wel in de persoon van Michiel VerzeIlenberg, die thans de Open Water opleiding volgt. Zijn er vragen, of wil je alvast meer info over een bepaald evenement, spreek op de clubavond dan één van ons aan. De Evenementencommissie: Corina, Freek, Jos, Margriet, Marty en Michiel
OPLEIDINGEN (Eric Derksen) Medic First Aid {door Wendyl Start bij minimaal 4 inschrijvingen. Omvat 1 zaterdag met praktijkoefeningen en 3 theorieavonden. Deze cursus bevat ook reanimatie. Geen vooropleiding vereist. De kosten zijn Htl. 180,-. De eerste les is op een zaterdag van 10.00 - 16.00 uur in het lokaal boven de winkel van Emiel. De overige theorieavonden kunnen eventueel ook op een andere avond dan de dinsdagavond worden gehouden. De cursus wordt ingepland op het moment dat er voldoende inschrijvingen zijn. Aantal inschrijvingen tot dusver: 0
Herhaling Medic First Aid (door Wendy) Wie een eenmaal behaald Medic First Aid brevet geldig wil houden moet eens per twee jaar op herhaling. Dit bereik je door de zaterdag met praktijkoefeningen van de Medic First Aid cursus mee te doen. Deze herhaling gaat door bij minimaal vier inschrijvingen. Als de Medic First Aid cursus doorgaat, dan gaat deze herhaling al door bij minimaal 1 inschrijving. De kosten zijn Hf!. 65,--. Aantal inschrijvingen tot dusver: 0
Medische keuring: 8. 10. 15 en 17 april Door Dr. van Rooy, Canopuslaan 19, Eindhoven. Neem een flesje urine en je logboek mee naar de keuring. Betaling bij aanmelding. Kosten Hfi. 30,-
12
13
Rescue Diver(13, 20, 27 mei . 3, 10, 17 en 24 juni . 1 juli, door Rob) De cursus beslaat 6 theorielessen en 6 zwembadlessen. De 8e theorieles is een schriftelijk examen. De 3 buitenwateroefeningen worden in overleg gepland. De cursus gaat door met minimaal 6 inschrijvingen, het maximaal aantal deelnemers is 12. Nodig is minimaal een Advanced Open Water Diver brevet plus voldoende ervaring en een geldig reanimatie-brevet. Kosten zijn Hfi. 325,--. Aantal inschrijvingen tot dusver: 2
Peak Performance Buoyancv(3 jun. i door Wendy) Start bij minimaal 4 inschrijvingen. Omvat 1 theorieles met zwembadles. De buitenduik wordt in overleg gepland. Nodig is een Open Water Diver brevet. De kosten zijn Hf!. 95,--. Aantal inschrijvingen tot dusver: 0 Night Diver (17 en 24 juni, door Wendy) Start bij minimaal 4 inschrijvingen. Omvat 2 theorielessen. De 2 buitenduiken worden in overleg gepland. Nodig is een Advanced Open Water Diver brevet. De kosten zijn Hfl. 120,--. Aantal inschrijvingen tot dusver: 0
De theorielessen beginnen om 20.00 uur en worden, tenzij anders vermeld, gegeven in de SCE (v/h Floor Evers) aan de Avignonlaan 11 te Eindhoven Aanmelden bij: Eric Derksen Klinkaart 1 5683 Ne Best Tel. 0499 - 392915
14
PADI OPLEIDINGEN (Rob Vader) PADI Opleidingen (4)
In dit vierde deel van een serie artikelen over de PADI opleidingen wil ik jullie wat meer vertellen over een brevet dat helaas niet zoveel mensen hebben, namelijk het Master Scuba Diver brevet. Het is een opleiding die de vele aspecten van het duiken de revue laat passeren en daarom eigenlijk in geen enkele opleiding mag ontbreken. MASTER SCUBA DIVER
Het Master Scuba Diver brevet is het hoogste brevet dat PADI kent in de niet professionele sfeer. Het geeft aan dat een duiker in een breed veld getraind is en (wat heel belangrijk is) ervaring heeft opgedaan onder begeleiding van een instructeur. Daarom is het goed als veel mensen proberen om dit brevet te bereiken. Het voordeel is dat je in een flink aantal verschillende situaties onder begeleiding ervaring hebt opgedaan. Zoals je misschien wel weet is het niet een brevet waarvoor nog eens een aparte cursus moet worden gevolgd. Het brevet kan door je instructeur worden aangevraagd nadat een je aan een aantal eisen voldoet. Hoe meer duikers op deze manier getraind worden, des te groter de veiligheid wordt. De sleutel tot dit succes zit al in de Rescue cursus. Dit is het minimale niveau dat bereikt moet worden. Deze basis wordt dan aangevuld met tenminste vijf specialties naar keuze. Als de vijfde specialty afgerond is dan kan in principe de aanvraag voor het Master Scuba Diver brevet de deur uit. Je hoeft natuurlijk niet te wachten totdat je je Rescue brevet hebt om met de opleiding te beginnen; daar ben je helemaal vrij in.
15
•
Er bestaan veel verschillende richtingen om dit niveau te bereiken. Zo kan iemand Master Scuba Diver worden met Navigatie, Nacht, Diep, Zoeken en Bergen, en Wrakduiker brevetten. Maar iemand kan ook kiezen voor Peak Performance Buoyancy, Navigatie, Nacht, Naturalist en Researchduiken brevetten. Twee heel verschillende voorkeuren en toch kunnen beiden het Master Scuba Diver brevet aanvragen. In onze vereniging kunnen we niet alle specialty brevetten aanbieden die PADI in zijn aanbod heeft, maar juist het interessante van de opleidingen van PADI is dat je onze opleidingen kunt combineren met opleidingen van anderen. Het is misschien wel eens een aardig idee om het brevet Onderwaterfotograaf of Nitroxduiker juist tijdens een vakantie te behalen. Op die manier kom je ook aan vijf specialtiesl Dat is nu juist wat het PADlprogramma zo aantrekkelijk maakt. Je begint als Open Water Diver en kiest dan voor een paar specialties die je leuk vindt. Daarna ga je verder met Advanced, weer een paar specialties, daarna Rescue, eventueel nog Medic First Aid en DAN Oxygen Providor en je bent ondertussen Master Scuba Diver. Je bepaalt je eigen weg en je eigen tempo en beleeft zo veel plezier aan je hobby. De cursus DAN Oxygen Providor wordt niet bij ons gegeven, maar ik zou je van harte willen aanbevelen om eens in de duikbladen te kijken of je deze cursus misschien ergens kunt volgen. Van harte aanbevolen.
Leuke cursus die dieper ingaat op de theorie achter decom pressiemodellen en het VEILIG gebruik van computers), Peak Performance (daar kom ik later nog eens op terug; speciaal aanbevolen voor direct na de Open Water cursus), Materiaal, Navigatie en we doen ons best om te kijken of we het aanbod aan jullie nog kunnen vergroten. Er zijn veel mogelijkheden (PADI kent 23{!) specialties), dus grijp je kans. Bedenk dat je nooit te oud bent om wat te leren. Sommige handelingen, technieken en procedures worden op den duur wat 'roestig'. Als je er bij een cursus (en die duren meestal een paar avonden en een paar duiken) weer eens speciaal op let, dan is dat altijd meegenomen. Met name de speciale procedures die gebruikt worden bij deze activiteiten komen in de cursussen aan bod en het is goed om je eigen opvattingen en ervaringen die je ongetwijfeld hebt, in te brengen en te toetsen aan de mening van anderen. Je zult soms versteld staan! Let dus goed op de aankondigingen in de Luteratuur. Er worden per jaar meestal een stuk of vier tot zes specialties georganiseerd. Stel je zelf in het nieuwe jaar eens een doel: elk jaar tenminste een cursus volgen! Op die manier kom je vanzelf aan dit brevet en leer je steeds wat bij. En mocht je denken dat alle cursussen alleen maar gevolgd kunnen worden door een Advanced duiker, dan vergis je jel Er is genoeg te doen direct na de Open Water cursus. Rob Vader
Bij Lutra hebben we de mogelijkheid om de volgende specialties te verzorgen: Diep Duiken, Nachtduiken, Wrakduiken (samen met de cursus Diep Duiken in Frankrijk; van harte aanbevolen), Zoeken en Bergen, Multilevel (als je je laat leiden door de naam, vergis je je!
16
17
INTERNET DUIKEN (Bas van Lonkhuyzen) Voor de Intemetliefhebbers zag ik op de duikbeurs in Utrecht een interessante presentatie. Er is een Internet duikclub opgericht, een club voor mensen uit het hele land. Gericht op het leggen van contacten tussen duikers, die eens met iemand uit een andere vereniging of een andere streek willen duiken of die vragen over duikstekken hebben. Het is natuurlijk een erg losse club met nu ongeveer 210 leden, niet gebonden aan PADl of NOB, maar voor alle duikers (met een PC en internet) toegankelijk. De club heet: Internet Duik Clup üa, met een P) Het internet adres is: http://www.intemet·duikclup.net Het kost: niks.
OPROEP (Tom van der Waals)
OP DIVERSE ARTIKELEN TIJDENS ONZE 3-DAAGSE VOORJAARSUITVERKOOP OP 29-30 EN 31 MAART
Met ingang van het nieuwe -bestuursjaar" zijn wij op zoek naar een nieuwe secretaris. De secretaris is verantwoordelijk voor de ledenadministratie binnen de vereniging, aanmelden van de nieuwe leden bij NOB, verspreiden van de binnengekomen post (veelal via de postbus), notuleren van de bestuursvergaderingen. Daamaast is de secretaris budgettair verantwoordelijk voor het clubblad en de PRllntroducties. Deze twee commissies worden wel gerund door anderen, echter de secretaris is financieel eindverantwoordelijke. Mocht je interesse hebben in deze functie, bel me of spreek me aan op de clubavond. Namens het bestuur, Tom van der Waals, secretaris. 19
Molenstraat 140, Helmond. Telefoon 0492-538545
DUIKEN 111 (Tom van der Waals) Heb jij een abonnement op het tijdschrift Duiken? LET DAN OP
Wanneer je een abonnement hebt op het tijdschrift "Duiken" en ook een abonnement hebt op het bondsblad van de NOB (en als Lutra-lid heb je dat!), dan hoef je voor het blad "Duiken" niet het volle abonnementsgeld te betalen. In plaats van Hf!. 75,· betaal je nog, en ik weet niet het precieze bedrag, maar ik dacht Hfl. 45,-. In veel gevallen wordt dit automatisch gecorrigeerd, maar bij sommigen heeft VIP-media (de uitgever van �Duiken" en �OndelWatersporn een acceptgiro gestuurd voor Hf!. 75,-. Neem in dat geval contact op met de abonnementenservice van VIP-media in Breda. Het telefoonnummer vind je achterin "Duiken". Zij zullen vragen naar je lidnummer van de NOB, dit is eventueel bij mij op te vragen. Tom van der Waals, secretaris Als onderwatersporter heeft u een specié..le verzekering nodig
LUTRA op het INTERNET (Herbert Ufka) Zoals een aantal van jullie al wel bekend zal zijn, heeft ook Lutra sinds twee jaar een internet-site. Een site betekent dat we informatie (tekst en plaatjes) op een computer hebben staan die via andere computers te zien is. Het internet is de verbinding tussen deze twee computers. Het internet krijgt steeds meer aansluitingen en het wordt daardoor steeds interessanter om als vereniging aanwezig te zijn. Op onze site zijn drie verschillende categorieên informatie te vinden, nl. 1) Een kennismaking met de club. Hier kan een potentiêle duiker zien wat Lutra doet, wat de kosten zijn en hoe hij contact kan krijgen met de club. 2) Informatie direct voor de leden, o.a. de evenementenkalender, geplande cursussen en het vulschema zijn er te vinden. Informatie over de PADI opleidingen. Dit gedeelte is nog 3) niet helemaal af, maar er staat al heel wat op. Gepland is nog een gedeelte met ondelWater/bovenwater duikfoto's. Hier kunnen kleurenfoto's geplaatst worden, dus voor wie denkt leuke foto's te hebben ..... Voor degene die eens aan het surfen is op het Intemet, bezoek ook Lutra eens. Ons adres is http://www.dse.nIlLutra
Schox Assurantiën maakt het u makkelijk ... Voor nadere informatie: Telefoon: 0180 513366
20
Mocht je nog suggesties hebben voor verbetering, of bijdragen om geplaatst te zien, geef dit dan aan mij door: Hemert Ufka tel. 0499 - 460292 E-mail:
[email protected]
21
PROCEDURES VOOR OPSTIJGEN Procedures voor opstijgen (Uit het manual behorende bij de PAOI specialisatiecursus 'Multilevel Duiken' dat is gebaseerd op 'The Recreational Diver's Gulde to Decompressien Theory, Dive Tablas and Dive Computer' 2nd edition, John E. Lewis, Ph.D and KaM W. Schreeves, PADI, 1993) De Underwater Diving Manual dat door Divers Alert Network (DAN) wordt gepubliceerd, beschrijft twee 'levensbedreigende situaties' die direct te maken hebben met de opstijging luchtembolie en decompressieziekte. Beide zijn ze het gevolg van belletjes, m�ar de belletjes hebben een verschillende oorsprong. Luchtembohe wordt veroorzaakt door 'gescheurd longweefsel waardoor belletjes in de circulatie komen', terwijl decompressieziekte wordt veroorzaakt als '(geabsorbeerd) stikstof uit oplossing komt en belleijes vormt in de weefsels en de bloedstroom'. Wat Is er aan de hand en wat zijn de mogelijkheden?
Een opstijgprocedure bestaat uit drie verschillende elementen. Het eerste element is het begin, dat bij recreatieve duikers begint op het moment dat de nietdecompressielimiet wordt bereikt. Een tweede element is een stop op een geringe diepte voor een bepaalde, voorgeschreven periode. Het derde element i� de opstijgsnelheid (of opstijgsnelheden). Waar het omgaat IS al eerder aangegeven: het voorkomen van luchtembolie en decompressieziekte. De mogelijkheden zijn een verkorte nietdecompressielimiet, een veiligheidsstop en een verminderde opstijgsnelheid.
22
Zijn verkorte nietdecompressielimieten een belangrijk element bij een opstijgprocedure?
Uit de experimenten van Spencer en Powell over de nietdecom pressielimieten volgt dat er veel te zeggen is voor verdere ver korting van deze limieten. Naar ons oordeel zouden ze moeten worden overgenomen door de hele recreatieve duikgemeenschap ; een oordeel dat door alle organisaties die duikopleidingen verzorgen wordt overgenomen, en ook door de meeste fabrikanten van duikcomputers. Wat Is een veiligheidsstop en hoe belangrijk is die?
Een veiligheidsstop is een decompressiestop die niet door een duiktabel of een duikcomputer wordt geêist, maar die wordt toegevoegd aan je opstijgprocedure als een voorzorg. De effectiviteit en het belang hiervan is duidelijk aangetoond door proeven in het water door de USC Hyperbaric Chamber op Cataline Island bij de kust van Califomiö. Zoals je kunt zien in Afbeelding 1, tonen proeven met een veiligheidsstop aan dat bij duiken, die via de Doppiertechniek werden gecontroleerd, tot een diepte van 30 meter gedurende 25 minuten (de niet·decompressietimiet van de U.S. Navy) een stop op 3 meter gedurende maar 2 minuten het aantal aantoonbare belletjes reduceerde met een factor 5 en een stop gedurende 5 minuten vrijwel alle sporen van belletjes uitwiste. Niemand die deze beperkte maar zeer duidelijke gegevens heeft gezien kan nog serieus de beslissing om een veiligheidsstop op te nemen in zo'n opstijgprocedure ter discussie stellen.
23
120
I I
I
100 � I I 801 '" " "'" I .. I " 60 l .0 I '" lil 40lI ::;; I 20 I
�
o
! 0
Directe opstijging •
Stop van 2 m op 3 m Stop 1 minl6 m en 4 min/3 m
; � 5
;
:�90
45 30 60 15 Oppervlakte-interval in minuten
Afbe eldi ng 1 experimenten van de veiligheidsstop door de USC HyperbarIc Chamber met gebruik van Doppler·techniek
Wat is de juiste opstijg snelheid?
De U.S. Navy Diving Manual geeft een opstijgsnelheid van 18 meter per minuut aan als de juiste opstijgsnelheid. Of het verlagen van deze opstijg snelheid nodig en waardevol is, is het onderwerp geweest van hevige discussies in de afgelopen jaren.
24
I
, 120 I
Gevoelsmatig kunnen we verwachten dat de kans op een luchtembolie, dat wordt veroorzaakt door een gescheurde long, afneemt als de opstijgsnelheid afneemt. Een langzamere opstijgsnelheid geeft de duiker namelijk meer tijd om te reageren op het ongemak van longoverrekking, of eenvoudigweg weer te ademen als men niet eens in de gaten had dat er een probleem aan het ontstaan was. Aan de andere kant, met uitzondering van mogelijk een aantal individuele medische problemen, zoals een beschadigde long of een ziekte, heeft 30 jaar ervaring bij de marine, tezamen met de nauwkeurig beheerste en gecontroleerde experimenten van Spencer, Powell, Thalmann en vele anderen, tot de conclusie geleid dat, met een normale ademhaling, een opstijgsnelheid van 18 meter per minuut een redelijke kans geeft dat er een opstijging wordt gemaakt die vrij is van luchtembolie. Als die conclusie terecht is, en er is geen reden om aan te nemen dat dat niet zo is, dan kan een langzamere opstijgsnelheid alleen maar worden gerechtvaardigd als een effectieve manier van decompressie. Is langzamer bete r?
In tegenstelling tot luchtembolie, is intuïtie weinig bruikbaar als wordt geprobeerd om de effecten van een verminderde opstijgsnelheid te bepalen op de decompressiestatus van een duiker. We hebben verschillende opstijgprocedures vergeleken: 1 . . een rechtstreekse opstijging met 18 meter per minuut; 2. .een verminderde opstijgsnelheid van 9 meter per minuut vanaf 18 meter diepte; 3 . . een opstijging van 18 meter per minuut met een stop van 3 minuten op 5 meter. Bij alle uitgeprobeerde voorbeelden, waarbij de opstijgsnelheid van 9 meter per minuut werd vergeleken met een opstijgsnelheid van 18 meter per minuut, was inderdaad de stikstofinhoud verminderd, maar alleen maar in de langzaamste compartimenten. Maar alle verminderingen die werden gehaald, waren relatief onbelangrijk.
25
100
-
.l!
Si
90
Daarbij kwam, dat de vermindering die werd bereikt door een opstijging van 9 meter per minuut, in het niet viel bij de vermindering die werd bereikt door een stop op 5 meter. Computermodellen toonden verder aan dat het maximale voordeel overeenkomt met een stop van 1 minuut op 5 meter. Als je dit resultaat vreemd vindt, denk er dan eens over op de volgende manier: het voordeel van de verminderde opstijgsnelheid is ongeveer gelijk aan het effect van een stop op de helft van de diepte van waar de opstijging werd begonnen voor een periode die gelijk is aan de toegenomen opstijgtijd. Een voorbeeld: het effect van 9 meter per minuut vanaf 18 meter is gelijk aan een stop van 1 minuut op een diepte van 9 meter. Het is duidelijk dat een verminderde opstijgsnelheid weinig effect zal hebben als dat wordt vergeleken met een stop van 3 minuten op 5 meter.
I I I I
� .. -... ... ,
�
I I I E I c: I ., > 80 -j I i! I I I I 70
_�
\ \ \ \
" c: ." .,
I 0
..
...... -�
\ \ \ \ \ \ \
9 mtr per minuut -
�-
'k-----..
3minop5m
30
Diepte In meter
Afbeelding 2 Effectiviteit van een stop van drie minuten bij verschillende niet-decompressieduiken
26
60
N.v.O.S. Lutra VoorzitIer Marc Verdiesen
"._s�.,,::retaris
Evenumentan Free
T
Materialen Jeroen Blommaart
BESTUUR
EmlelOllen
Joop van Wendel deJQOde
H8fbef1 Ufka Eric Delben Marc VerdIesen (l.o.) Tom vd Waals (i.o.) Rolt lamerlch8 (I.o.) Freek Adam (Lo.)
André OkMf&e
INSTRUCTEURS
Bas de Visser
ACTIEVE DJVE MASTERS
Herbert Ufka
I
Marty Linn.mans Loteratuur
I EN....
WHsel Haasnoot
Hebben veiligheidsstops hetzelfde voordeel op alle duiken?
Het is belangrijk om te weten dat een veiligheidsstop van 3 minuten altijd een meer effectieve manier van decompressie is dan een verminderde opstijgsnelheid. Afbeelding 2 laat zien dat geen van twee erg effectief is als gedoken wordt tegen de grenzen van de U.S. Navy tabellen op geringere diepte. De afname van de stikstofinhoud (vergeleken met de nietdecompressielimieten van de U.S. Navy) die door beide methodes wordt bereikt, is minder dan 5% voor dieptes minder dan 18 meter. Als we het decompressiemodel van Haldane hierin betrekken, dan is de reden duidelijk. Voor duiken dieper dan 30 meter beheersen snelle compartimenten de duik en die geven snel stikstof af tijdens een veiligheidsstop. Maar als we ondieper komen, verschuift dit naar de langzamere compartimenten, waardoor de stop op 3 meter steeds minder effectief wordt. Als we het probleem omdraaien en vragen welke veiligheidsstop vereist is om de stikstofinhoud te verlagen tot 90% van de marinelimieten, dan hangt het antwoord erg af van de diepte, zoals dat wordt getoond in Afbeelding 3. Een veiligheidsstop zo kort als 1 minuut na een niet· decompressieduik naar 50 meter is zeer effectief, maar een vergelijkbaar resultaat na een nietdecompressieduik naar 12 meter vereist meer dan 20 minuten. Ook in Afbeelding 3 is een lijn te zien die 10% van de duiktijd aangeeft en dat lijkt een redelijke benadering. Als we in gedachten houden dat dit een theoretisch model is, dan lijkt een juiste veiligheidsstop 3 minuten of 10% van de duiktijd (neem de grootste van deze twee waarden) het best van toepassing. In het kort kunnen we dus concluderen dat een verminderde opstijgsnelheid tot onder 18 meter niet is gerechtvaardigd. Het is niet nodig voor het voorkomen van decompressieziekte of luchtembolie en als een methode voor decompressie is het theoretisch ineffectief en heeft het geen experimentele basis. 27
40�,========� I I
-
I I 2 301 I .2 I .§. I g-",J I Vi � I ,;; I -" I .� 10� "Cii l > I I c:
o
Veiligheidsstop (min)
•
Op welke opstijgsnelheid zijn duikcomputers gebaseerd?
10% van de duiktijd \ \ \
I> .1 \ \ \ \
.
,
,
. . -.-__ - ...
I I I I I I
• ---*
Vrijwel alle handleidingen bij duikcomputers geven aan dat een opstijgsnelheid van minder dan 1 B meter per minuut moet worden gevolgd en tijdens onze proeven, die allemaal werden uitgevoerd met een opstijgsnelheid van 18 meter. per minuut, begonnen alle duikcomputers te knipperen en te piepen, enzovoort; we kregen nog net geen elektrische schok. Sommige adviseren de gebruiker om een variabele opstijgsnelheid aan te houden en sommige opstijgsnelheden zijn maar 6 meter per minuut. We kunnen niets meer doen dan de lezer adviseren rechtstreeks contact op te nemen met de fabrikant om hem te vragen welke, als die er al zijn, de noodzakelijke eisen zijn voor het ontwerp van een duikcomputer. Tot men anders wordt geadviseerd door de fabrikant, kun je je het beste houden aan de opstijgprocedures die door de handleiding bij de computer wordt aanbevolen.
+1---------,----""----.::-' - - - - - ----j ....
30 Diepte in meter
o
60
Afbeelding 3 Vergelijkbare veiligheidsstop bij verschillende niet-decompressieduiken
Kan het kwaad?
Niet direct. Maar als duikers ten onrechte geloven dat het een effectieve methode voor decompressie is, dan zouden ze misschien een veiligheidsstop kunnen overslaan. De experimenten van de USC Hyperbaric Chamber toonden aan dat een veiligheidsstop waarschijnlijk een even geldig concept is als de wetten van Newton, maar dat een langzamere opstijgsnelheid waarschijnlijk beter kan worden geassocieerd met alchemie.
28
29
GROTDUIKEN (Rob Vader) Het laatste weekend staat voor de deur en het is steenkoud. Ik ben net terug uit Chicago waar het ook de hele dag vroor, maar de Ardennen zijn niet veel beter. Dit laatste weekend moet ik ook nog voor het eten zorgen en aangezien ik niet de beste kok ben, wordt het een pan met snert opwarmen. Dat past goed bij de kou I Als we dit weekend door zijn dan mogen Piet en ik ons 'Cavem Divers' noemen. We gaan er voor. Deze keer moeten we ook nog iemand anders meenemen en dus wordt het aanhang-wagentje van Piet achter mijn auto vastgemaakt. Nadat alles is ingeladen rijden we naar het station waar we A�an zullen ophalen. Hij heeft geen auto en ik vraag me af hoe hij al zijn spullen meeneemt. Terwijl ik sta te wachten gaat Piet binnen kijken. Even later komt hij terug met iemand en ze duwen beiden een . . . . .winkelwagentje. Daarin liggen zijn spullen en niet zo zuinig ook. Omdat er met de trein geen flessen mogen worden vervoerd, zitten die in een tas verstopt. Dat maakt die tas niet lichter! Maar goed, alles inladen en het wagentje aan de ketting leggen aan een paal. Dat hebben we zondag weer nodig. Op weg! Onderweg gaat het gesprek al snel over de NOB . . . het is het weekend nadat ik de laatste Onderwatersport heb gelezen, dus de insiders weten het weil In de Ardennen aangekomen blijkt alles bevroren te zijn en hier en er ligt sneeuw. Dat belooft wat. We hebben afgesproken bij de hertlerg en rond een uur of twaalf zijn we compleet. Dit keer zijn we met zeven man, dus dat wordt gezellig als straks die snert zijn uitweg begint te zoeken in de slaapzaal, maar dat is een probleem voor later.
30
Deze zaterdag staat voor het eerst een 'echte' grot op het schema. Tot nu toe hebben we alleen nog maar in groeves gedoken en ik zie er naar uit om in een 'echte' grot te duiken. Na wat zoeken en wegversperringen weghalen komen we op de plaats van bestemming aan. Het blijkt een stroompje te zijn dat uitmondt in een rivier en het komt uit een gat van niet meer dan een halve meter in het vierkant. Het water stroomt ons uit het gat tegemoet, maar dat lijkt geen probleem. Eerst wat koffie en dan worden de buddyteams ingedeeld. Deze keer gaan Piet en ik als tweede team naar binnen en we gebruiken de buddy methode. Dat betekent dat we beiden gebruik kunnen maken van onze eigen set en dat heeft zo zijn voordelen weten we inmiddels. Het is inmiddels ij selijk koud en ik voel hoe mijn voeten steeds kouder beginnen te worden; dat belooft wat! Het eerste paar heeft zich inmiddels aangekleed en daalt af naar het riviertje. Als ze langzaam en met wat moeite (veel ruimte is er niet!) naar binnen zijn gegaan, zien we hun vinnen langzaam verdwijnen in het heldere water. We verwachten dat ze ongeveer 20 minuten weg zullen blijven, maar tot onze verbazing komen na een paar minuten de vinnen alweer terug. Als eerst de voeten terug komen hebben ze blijkbaar geen kans gezien om zich om te draaien en ik bereid me vast voor op een teleurstelling. Als ze op de kant staan blijkt de reden. Eentje durft niet verder te gaan; zijn bril liep vol en hij voelt zich niet zo op zijn gemak en besluit de duik af te breken. Zijn buddy heeft een dubbel uitgevoerde set flessen en kan dus alleen naar binnen. Hij heeft ook al flink wat ervaring en maakt een leuke duik. Het zicht is goed, alleen de lijn die hij gebruikt is niet lang genoeg om achter in de grot tot in de luchtkamer te komen. Ik denk 'Dat zal mij niet gebeuren' en ik pak mijn kleine haspeltje.
31
We wachten even, want de stroming is prima om het zicht weer wat op te krikken. We zien de modder uit het gat stromen en gaan ons aankleden. Omdat de grond bevroren is, pakken we een paar pallets om op te staan. Het is ijselijk koud en ik hoop dat ik niet onderkoeld raak tijdens de duik. Ik probeer me zo snel mogelijk aan te kleden en sta even later samen met Piet in het water van het riviertje. Ik ga voorop en maak mijn leeflijn vast aan de al aanwezige gidslijn (een zware elektriciteitskabel). Mijn lamp doet het goed en we gaan naar binnen. Ik ga op mijn buik in de rivier liggen en kijk door het gat naar binnen. Het is prachtig helder water en ik kan meters ver kijken. Vlak bij de uitgang zwemmen heel wat vissen en dat is voor de verandering ook wel weer eens leuk. Daama trek ik me naar binnen en bevind me in de grot. Het is onwezenlijk. Door zo'n klein gat zijn we een compleet afgesloten ruimte binnen gegaan. Dit is iets (en ik besef het nu extra) dat duidelijk verder gaat dan het recreatieve duiken. Ik zwem naar achter de grot in en probeer zo min mogelijk stof op te warrelen (helaas tevergeefs). Na een paar meter voel ik dat mijn arm blijft haken en ik kijk achterom. Mijn leeflijn die met een carabine vast zit aan de gidslijn in de grot, is blijven haken achter een ankerpunt. Ik stop en draai me om om mijn leeflijn over te zetten tot voorbij het ankerpunt. Je kunt je wel voorstellen wat dit voor het zicht betekent! Maar we gaan dapper verder en ik besef plotseling dat ik helemaal niet oplet of Piet me wel volgt . . . minpuntenl! Ik kijk achterom en zie hem niet. I k wacht even en wil al teruggaan maar dan zie ik zijn drie lampen naar mij toekomen. Inmiddels heb ik een belangrijke beslissing genomen: ik vertrouw niet meer op een buddy in dit soort grotten (het is er trouwens ook veel te nauw voor). Grotduiken is in principe in je eentje duiken en dat is iets waar ik mijn materiaal op zal moeten aanpassen: twee automaten, aangesloten op twee aparte eerste trappen, die je ook nog zelf kunt bedienen. Ik zie helaas ook de kassa weer rinkelen!
Inmiddels is Piet bij me aangekomen en we zwemmen verder. Ik doe echt mijn best om niet te veel rotzooi te maken, maar af en toe moeten we door zulke nauwe doorgangen, dat het me echt niet lukt. Uiteindelijk komen we aan op het punt waar de aanwezige lijn in de diepte verdwijnt door een te klein gat (of je zou je set af moeten doen en erachteraan zwemmen en daar voel ik niet zo veel voor!) naar een diepte van 50 meter. Ik besef inmiddels dat ik voor de eerste keer meemaak dat ik tijdens het duiken mezelf warmer voel worden. Later bleek dat bij meerderen zo te zijn en dat is dan weer het voordeel van zo'n grot. Ik maak mijn haspel vast aan het punt waar de lijn afdaalt en ga verder naar achter en omhoog. Even later slaan Piet en ik in de achterste luchtbel. Ook hier blijkt weer een grapjas ons te zijn voor geweest. Er staat een plastic buste en ik hoor dat nadat het derde paar is geweest er een paar modderige handen staan op strategische plaatsen. Het is tijd om weer terug te gaan. Het zicht is hopeloos slecht geworden en ik heb flink wat moeite om mijn haspel weer los te maken. Maar tja, 95 dollar is toch wel veel geld. Uiteindelijk lukt het en ik zie geen hand meer voor ogen. Gelukkig heb ik mijn leeflijn vastgekoppeld aan de gidslijn en ik zwem naar buiten. Na een paar meter merk ik dat ik niet meer verder kan. Voor me en naast me zitten rotsen waar ik niet omheen kan. Hoe kan dit? Een licht gevoel van paniek maakt zich van me meester. Ik kan het goed onderdrukken en besef dat er toch echt een uitgang moet zijn als ik de lijn maar volg! Ik probeer rustig na te denken om te achterhalen wat er gebeurd is, want het is duidelijk dat ik hier niat verder kan. Ik moet zelfs oppassen dat ik niet echt vast kom te zitten. Dan schiet het me te binnen: ik heb vergeten om mijn leeflijn aan mijn andere pols vast te en dus in het te smalle gedeelte van de doorgang probeer te duiken. Dit stelt me gerust en ik verzet mijn laeflijn. Dan gaat het ineens weer prima. 33
32
Ik zie in de verte dat Piet me al een beetje tegemoet komt en lichtsignalen geeft. Ik beantwoord ze en samen gaan we naar buiten. Het was een zeer geslaagde duik en een bijzondere ervaring. Snel omkleden, want buiten is het niet warmer geworden I Nadat het derde paar het water is in geweest, gaan we weer op weg naar de herberg. Ik mag deze keer iedereen van eten voorzien en na een poosje is het gasstel (en de tegels er omheen) bedekt met flink wat snertspetters (lastig hoor die exploderende snert vulkaantjes). Die avond komen we weer als onvermijdelijk op de NOB. DSA heeft namelijk te horen gekregen dat ze niet zullen worden geaccepteerd als club bij de NOB omdat iemand van de Nederlandse Speleologische Vereniging bezwaar heeft ingediend omdat de naam ooit vroeger is gebruikt door een werkgroep die ter ziele is. We vermoeden dat er meer achter zit, zoals de NOB die bezig is zelf een cursus grotduiken op te zetten. De vraag ligt heel duidelijk op tafel of de NOB wat te bieden heeft aan DSA, of dat het misschien verstandiger is om ons aan te sluiten bij een intemationale grotduikers vereniging. We zien wel op de komende ledenvergadering (bij iemand thuis, dat is het voordeel van een kleine club). De volgende dag wordt doorgebracht in een paar zeer mooie druip steengrotten. Deze keer geen touwenwerk, want dit wordt beschouwd als een horizontale grot. Ik sta opnieuw versteld van de gaatjes waar we ons doorheen wurmen, maar het is vaak de moeite waard en we zien prachtige stalactieten en stalagmieten. Dan is het tijd om het weekend en de cursus af te sluiten. We krijgen allemaal een brevet en mogen ons nu 'Cavem Diver' noemen, althans binnen DSA, want daarbuiten is het niet erkend, maar dat is niet zo'n probleem. AI met al is ons grotduikavontuur voorlopig ten einde. In het voo�aar gaan we vast nog wel een paar keer, maar dan moeten we onze spullen wel wat aanpassen. Het is echt de moeite waard geweest.
VOOR JOU GELEZEN ...... (Rob Vader)
Toedienen van zuurstof tijdens Eerste Hulp (1) I n een tweetal artikelen zal i k dieper ingaan o p het toedienen van zuurstof bij de eerste hulp na een duikongeval. Deze artikelen kunnen natuurlijk nooit de training in het gebruik van de zuur stofset vervangen en ik wil je dan ook van harte aanbevelen om een keer de cursus van Divers Alert Network (DAN) te volgen als die wordt aangeboden. Helaas zijn we niet in staat om die door onze eigen instructeurs te laten geven. Toch hebben een aantal van ons deze cursus al gevolgd en waren er enthousiast over. Als er voldoende belangstelling bestaat vanuit de vereniging, dan kunnen we natuurlijk wel iemand laten komen of met een groepje ergens anders de cursus volgen. Laat het mij of Eric even weten. Ook kun je natuurlijk bij een duik van Lulra eens een keer naar de zuurstofset kijken en hem aansluiten. Ik denk dat dat voor de meesten van ons wel weer eens een keer nodig is. Denk eraan dat je in een werkelijke ongevalssituatie niet is staat bent om even te mogen oefenen. Het artikel komt uit The Undersea Joumal (het blad van PADI), 3de kwartaal 1994 en is geschreven door een autoriteit op duiken; John Lippmann. Ik zal dat in twee stukken publiceren; eentje over zuurstof en zijn functie; het tweede over de beschikbare materialen en systemen. Als derde zal ik een stuk maken over de procedures voor het toedienen van zuurstof, maar dat moet ik nog opzoeken. Rob Vader
Rob Vader 34
35
Zuurstof
Zuurstof is kleur1oos, reukloos en smaakloos en vormt ongeveer 21% van de lucht die we inademen. We hebben zuurstof nodig voor de stofwisseling en voor het toevoeren van energie aan de cellen. Het lichaam gebruikt zuurstof en vormt koolzuurgas, en ook energie en warmte. Het bloed vervoert zuurstof in twee vormen: opgelost in plasma en chemisch gebonden aan hemoglobine. Omdat zuurstof bij normale temperatuur en druk niet erg goed oplost in plasma, vervoert het plasma weinig zuurstof. De meeste zuurstof is gebonden aan hemoglobine. Als onze lichaams· weefsels te weinig zuurstof ontvangen, worden ze hypoxisch. De hersencellen zijn bijzonder gevoelig voor hypoxia en kunnen binnen minuten afsterven. Er zijn veel manieren waarop er een tekort aan zuurstof kan ontstaan. De meest gebruikelijke reden is een blokkade van de lucht·wegen. Te weinig zuurstof in het gas dat we inademen en beschadiging van de longen hebben invloed op het hele lichaam. Vergiftiging met koolmonoxide belemmert het transport van zuurstof. Cyanide voorkomt dat de cellen zuurstof opnemen door vergiftiging van het enzymsysteem.
Ook al is hemoglobine normaal gesproken bijna volledig verzadigd, bij sommige ontregelingen van de longen is de mogelijkheid om het bloed van zuurstof te voorzien verhinderd en neemt de verzadiging van het hemoglobine af. Door de concentratie van zuurstof in de inademingslucht zo hoog mogelijk te maken, kunnen we de verzadiging van hemoglobine en de hoeveelheid zuurstof die opgelost is in het plasma zo groot mogelijk maken. Dit vergroot de kansen op over1eving van de weefsels die een slechte zuurstoftoevoer hebben, en ook de weefsels die verzwakt zijn. Hierdoor is extra zuurstof belangrijk bij het behandelen van shock en reanimatie. Het is dan ook een belangrijke keuze bij de eerste hulp en behandeling van ongevallen die met duiken te maken hebben, in het bijzonder bij decompressieongevallen. Samenvattend, 100% zuurstof heeft de volgende voordelen voor een duiker: Voert geen inert gas meer toe Spoelt opgelost stikstof uit het lichaam Voert stikstof af uit bellen en verkleint daardoor de afmetingen van de bellen Helpt bij het verminderen uitputting bij een slechte ademhaling Kan shock verminderen en de vorming van vloeistof in de hersenen •
•
Bellen die zich vormen na een decompressie·ongeval kunnen kleine bloedvaaljes blokkeren of beschadigen, waardoor de bloed· toevoer vermindert en hypoxia veroorzaakt voorbij de blokkade doordat er geen bloed met zuurstof aankomt. Symptomen van hypoxia treden plotseling op en nemen snel toe. Ze omvatten: slaperigheid; slechte coördinatie; hoofdpijn; slechte spraak; dubbel zien; lusteloosheid; blauwe lippen, mond en nagelbedden; snelle pols en ademhaling; bewusteloosheid en dood. Snelle behandeling is vereist om permanente schade aan de hersenen te voorkomen. De eerste hulp omvat het vaststellen van een voldoende open luchtweg, reanimatie als dat nodig is en het toedienen van zuurstof. De hoeveelheid zuurstof die wordt toegevoerd aan de weefsels wordt hangt af van de hoeveelheid zuurstof in het bloed en de sterkte van de bloedstroom. 36
•
•
•
Het wordt aanbevolen dat alle duikers toegang hebben tot zuurstof als dat nodig is na een duik. Het toedienen van zuurstof moet zo snel mogelijk beginnen na een ongeval om het meeste voordeel te hebben. Als er maar een beperkte hoeveelheid zuurstof beschikbaar is moet het toch in maximale hoeveelheid worden gegeven vanaf het moment van het ongeval totdat de zuurstof op is.
37
f Het wordt aanbevolen dat alle duikboten, duikcentra en andere commerciële instellingen materiaal bij zich hebben waardoor ze in staat zijn om 100% zuurstof toe te dienen aan een ademende duiker en in staat zijn om beademing met extra zuurstof te geven aan een nietademende duiker. Het wordt ook aanbevolen dat het personeel voldoende zijn getraind en dat ze in staat zijn om het te gebruiken. Materiaal Er zijn veel verschillende materialen voor zuurstofvoorziening op de markt en hun gebruik vereist kennis en vaardigheid die alleen door de juiste training kan worden verkregen. Mogelijk gevaren omvatten: • brandgevaar van zuurstof • mogelijk gevaar voor explosie van een beschadigde fles • onjuist gebruik van overdrukmateriaal kan de gewonde duiker in gevaar brengen • voortijdig uitputten van de voorraad zuurstof Je zou moeten proberen volledig vertrouwd te worden met elke zuurstofvoorziening die je mogelijk zult moeten gebruiken. Er zijn meestal twee klassen van zuurstof verkrijgbaar: medische en industriële. Bij het maken van zuurstof, zijn de medische en industriële zuurstof gelijk. Maar er zijn verschillende processen in gebruik bij het vullen van flessen voor medisch en industrieel gebruik en dat beïnvloedt de zuiverheid van het gas dat uiteindelijk in de flessen zit. Het kan onveilig zijn om gas te ademen uit een industriële zuurstoffles omdat de zuurstof vervuild kan zijn. Zuurstof kan brandgevaarlijk zijn. Ook al is zuurstof zelf niet brandbaar, het ondersteunt een brand maar al te graag. De aanwezigheid van zelfs minieme hoeveelheden koolwaterstof houdende olie of vet kan in een omgeving met een hoge zuurstofdruk een explosie veroorzaken. 38
Een lekkende fles of de uitgeademde zuurstof van een persoon die als eerste hulp zuurstof krijgt toegediend, kan snel een omgeving creëren met een hoge concentratie zuurstof als dat in een afgesloten omgeving gebeurt. Dit veroorzaakt en toegenomen risico voor vuur of explosies van voorwerpen in deze ruimte. Daarom moeten de zuurstofflessen nooit opgeslagen worden in een ruimte die onvoldoende wordt geventileerd, of naast brandbare of explosieve stoffen. Zuurstofflessen Zuurstofflessen zijn er in een aantal afmetingen. Ze zijn kleurgecodeerd; in Amerika en Canada heeft medische zuurstof een groene codering. In Australië, Engeland en sommige andere landen zijn flessen voor medische zuurstof zwart met een witte kop. De flessen moeten altijd duidelijk van een etiket zijn voorzien. Net als duikflessen, zijn zuurstofflessen gemaakte van staal of van een aluminiumlegering. En omdat ze een gas bevatten onder hoge druk moet er zorgvuldig mee worden omgegaan en zowel visueel als hydrostatisch worden getest na een bepaalde periode. Het is aan te bevelen dat er voldoende zuurstof beschikbaar is om een gewonde duiker 100% zuurstof te laten ademen vanaf de duikplaats totdat hij een juiste medische voorziening kan bereiken. Kleinere zuurstofflessen met medische zuurstof zijn voorzien van een pincodering waardoor er alleen een daarvoor geschikte kraan op kan worden aangesloten. Grotere flessen met medische zuurstof kunnen uitgerust zijn met een draadfitting. Deze verschilt van land tot land. John Lippmann
39
REISVERSLAG INDONESIË
(3)
(Piet Groenendijk) 6. Lombok
Maandag 17 juli in Lendang Nangka Lendang Nangka staat voor "tuin van de jack-fruir. Vanmorgen voor het ontbijt naar de plaatselijke markt. Daar heeft Loes twee films verscholen. Een hele kleurige drukte. Als je kleding koopt, dat is dus een lap, staat de trapnaaimachine klaar IJ oor de laatste aanpassing. Dat wil zeggen: de lap wordt een kokervormige sarong. Een specifiek kledingstuk voor Lombok. Het is ochtend-, avond- en nachtkleding en ook te gebruiken als deken, tent of slendang. Na het ontbijt naar Loyok lopen waar Loes souvenirs koopt. Op de terugweg door de rijstvelden waarachtig een echte waraan gezien. Hoef je dus niet voor naar Komodo. We hebben een bungalow midden tussen de rijstvelden. Prachtig mooi, maar oppassen in het donker. De dijkjes zijn 30 cm. breed, maar soms meer dan een meter hoog. Mij is het gelukt: ik ben er af gedonderd. 5.
Gili Air
De eerste bevindt zich direct waar de boot uit Lombok aanlegt aan de zuidkust. Dat is Rinjani, Later blijkt het ook de beste te zijn. Blue Coral met PADI is aan de Westkust en schijnt zelf niet eens gebrevetteerd als instructeur. Het hoofdkantoor is in Hong Kong. Het is een dependance van een Chinese onderneming die hier voet aan de grond probeert te krijgen. Aan de Noordkust is Reef Seekers, een Schots echtpaar met PADI. AI die kusten is betrekkelijk, want je loopt in anderhalf uur het eiland rond. Er klopt dus niet veel meer van Underwater Indonesia. Op Trawangan eiland zijn nog vier duikshops en op Gili Meno ook drie. Rinjani is CMAS. Zij vinden PADI recreatieduiken en CMAS meer sport. Ik maak bij Rinjani nu zes duiken in drie dagen. Door het meebrengen van mijn eigen uitrusting bedraagt de korting 35%. Ze maken er ook geen probleem van dat Loes meegaat om te snorkelen. Snorkelen is geen duiken, en als ze zin heeft kan ze voor niks mee. Direct de eerste duik is het al raak. Een schildpad had ik al eerder gezien, maar de "clown triggerfishft is nieuw voor mij. Het wordt een driftduik, niet diep, zo'n 19 meter maar er staat te veel stroming en na 9 minuten moeten we stijgen en de boot sleept ons naar een andere plaats. Voor mijn computer (meer dan drie minuten) wordt dat dan een tweede duik. Tijdens die tweede duik zie ik mijn eerste ·white tip" rifhaai.
Woensdag 19 juli, Gili Air Eiland bij Lombok
Gili Air is het kleinste van een groep van drie eilandjes: Gili Trwangan, Gili Meno en Gili Air. Vanaf het strand van Lombok zie je ze liggen. Net te ver om te zwemmen, denk ik. Over gisteren niet veel te vertellen. Op Gili Air hoop ik eindelijk te kunnen duiken. Eerst met openbaar vervoer, busreis, naar Sweta. Daar deze keer maar toegegeven aan een jongetje dat voor ons een charterbus en tickets regelde om van Sweta op Gili Air te komen. Bij aankomst eerst naar een duikshop gegaan. Beronang Diving, als genoemd in Underwater Indonesia blz. 144 en 179, bestaat niet meer. De man werd oud en wilde geen personeel nemen. Hij is gestopt en woont nu om Soembawa. In plaats daarvan zijn er nu 3 andere duikshops.
De middagduik begint met enige vertraging omdat een aantal trimvesten op de andere boot zijn. Dat is een grotere boot en die blijkt in gebruik (als charter?) door scientists van het gouvernement. Persoonlijk krijg ik de indruk dat het meer een dagje uit is op staatskosten. Een paar dikke matrones zie ik echt niet duiken. Hoe dan ook, de na onze ochtendduik aan hen verstrekte trimvesten komen niet terug. Mensen van de �hogereft klasse en die hebben het in dit land voor het zeggen. Onze boot vaart daarop naar Trawangan eiland om trimvesten te huren. Toch wel fijn dat ik mijn eigen uitrusting heb. Ook op de middagduik zie ik weer drie keer een rifhaai. Mogelijk twee keer dezelfde.
40
41
De laatste ligt te wachten, maar als ik dichterbij kom verdwijnt hij/zij over een rifwand. OVer de duikleiding niets dan goeds. Toen bij het jonge Zwitserse koppel de manometer "Iow air" aanwees, ging het aanbieden van de octopus door de duikleiding vrijwel ongemerkt. Donderdag 20 juli te Gili Air, Lombok Vandaag twee duiken gemaakt. De eerste met een personeelslid van Rinjani die gisterenavond zei: "Ik wil morgen eens met jou duiken-. Hij breekt de duik na drie kwartier af vanwege de kou. Ik heb met de safety stop 51 minuten op de computer. Die stop maken ze hier steeds op 6 meter. Van het 3 mm surfpak draag ik alleen de Long John. Het jasje heb ik niet nodig. De Indonesiërs zitten na een duik te sterven van de kou. Doet me goed, want ik heb het thuis steeds koud. Tot nu toe zijn alle duiken driftduiken. Als je boven komt is de boot er. Lood, set en vinnen af in het water. We duiken vandaag met twee duo's. Het andere duo is een instructeur met een Fransman die zijn eerste CMAS doet. Het omvat twee zwembadduiken en vier buitenduiken, en komt op US$ 200,-. Mijn volgende grote aanschaf moet toch maar een echte camera worden. Het Fuji weggooigevalletje werkt niet meer op 15 meter, het filmtransport draait loos rond. Dit in tegenstelling tot de Kodak, waar de knop onder 4 meter vastzit. Het is nu vrijdag 21 juli. Het wordt kort dag want 1 augustus vliegen we alweer naar huis. Gisterenavond een ticket gekocht voor de boot naar Padang Bai op Bali. Plan is om vandaar naar Lovina Beach te gaan. Vandaag de laatste twee duiken gemaakt met Rinjani Divers, instructeur Muslim. Ochtendduik bij Trawangan eiland. We zouden sharks gaan zien. We gaan overboord en gelijk een kanjer van een Napoleonvis. Helaas, een stroming van jewelste en na 6 minuten zwemmen breken we de duik af en klimmen weer aan boord. Kosten bijna 40 bar. 42
We varen 8 minuten in noordelijke richting en gaan dan weer te water. Dit is dan met recht een echte driftduik. Geschat langs de grond worden we met minstens een meter per seconde weggezet. Een keer zien we een schildpad zwemmen. Daarna niet veel gezien. Het blijft wel imposant om daar langs en over de grote waaier- en tafelkoralen te vliegen. Nu en dan even stijgen orn er niet tegenaan te botsen. Ik zie daardoor nu ook meer kraters van het vissen met dynamiet. De nieuwe begroeiing bestaat uit bruine zachte koralen. We zijn met zijn drieën. Spijt dat met 60 bar in mijn fles de duik afgebroken wordt. Misschien voor de Franse cursist, misschien ook de kou. Muslim draagt een 1 mmo overall en dat is toch net onvoldoende. Het jasje van mijn surfpak heb ik gisteren uitgeleend aan Rinka, en dat werd in dank afgenomen. Oe stop maken we op drie meter aan de ankerlijn van een ander schip. Het leuke van Rinjani is dat het oorspronkelijk een sportclub is voor lopen, zwemmen, klimmen en duiken. Rinjani is ook de hoogste vulkaan van Lombok en wordt vaak beklommen. Uit de club is Rinjani Divers ontstaan Dat resulteerde in Rinjani Divers Shop en met de opdrachten van het gouvernement ontstond Jaharan Rinjani Bahari. Deze regelt research en expedition voor de regering. Wat is er nog meer te vertellen: • Ik heb niemand zien duiken met een mes. • Geen duikcomputers zien gebruiken. Er zijn er drie, maar de display's zijn kapot en Jakarta wil of kan ze niet repareren. • Alles met tweede automaat, slechts één AIR2 gezien. • Veiligheidsstop wordt altijd gemaakt ergens tussen de 6,5 en 3 meter. •
Juist ja. In het bovenstaande rijtje ontbreekt de buddy check. 43
Tijdens een middagduik werd er vlot gewerkt. We waren met twee groepen. Een buddypaar van twee, Muslim en ik, en één van de drie, de Franse cursist, zijn instructeur en een oploper die ik niet heb leren kennen. Op 20 meter begint tussen de O-ring en de eerste trap van de franse cursist een behoorlijke bellenstroom te ontstaan. Prompt worden de andere gast en ik samengevoegd. De trimvesten van de cursist en de instructeur worden gewisseld. Wat me opvalt is hoe beheerst de actie wordt uitgevoerd. De instructeur neemt de lekkende set. De divemaster probeert de knop aan te draaien, maar het lekken blijft. Ik had een treffer, draai de beugel een keer links- en rechtsom. Dat moet natuurlijk niet kunnen, maar laat het ding nou stoppen. Weer een paar punten gescoord. Maar wat wil je in zwembadomstandigheden, zowel voor zicht als temperatuur. Toch maar lid geworden van Rinjani Divers. Als lid heb je ook speciale tarieven. Ze hebben zo'n 100 leden, waaronder meer Nederlanders. Er staat voor december (de tijd van de manta's) een 10-daags verblijf op Moyo eiland op het programma. Het nieuwe jaar wordt op de zeebodem afgewacht. Hoewel, voor dit jaar december zal het er bij mij niet aan zitten. En dan nu nog een week Bali. Ik ben benieuwd. 7.
Bali Pandang Bai
Zaterdag 22 juli, het is nu 12.30 en we zijn op de ferry van Lombok naar Bali. Vanochtend om 08.30 uur een bootje van Gili Air naar Lombok. Wachten tot 09.45 (rubber tijd). Een busje naar Mataram. Wachten op een ander busje naar de Ferry. Precies 12 uur staan we toch aan boord. Het wachten is wel vervelend als je alle verkopers te woord staat om uit te leggen dat je niets nodig hebt. Dat wil zeggen, de vriendelijke manier van afwijzen is ook vermoeiend.
44
Zondag 23 juli, inmiddels zijn we in Padang Bai op Bali. Aankomst gisteren om 1 6.00 uur. Kwamen Wim en José van de boot weer tegen. Die waren een Ferry eerder aangekomen. Gegeten, kamer gezocht en eindelijk de kaart naar mijn moeder kunnen schrijven en posten. Een prachtige twee-persoons kamer voor 22.000,- met een echte kraan en een westerse wc. Weer terug in de civilisatie. Nou ja, om 19.30 viel de electriciteit uit en bleef weg tot ergens in de nacht. Dat betekent dat we ook niet kunnen opbellen naar huis omdat het telsysteem van het telefoonzaakje is uitgerust met een PC. Aan de overkant wat prijzen voor duiken opgevraagd. Met je eigen set kun je 30% van de prijs afhalen, maar de rest wordt bepaald door de af te leggen afstand per auto en daarna per boot. De jongeman raadde me aan hier in de buurt. te gaan duiken en voor Menjangan eiland eerst te verkassen. Ik realiseer me dat ik op Gili Air ben vergeten om van het strand af te duiken. Pas op de laatste dag vertelde de eigenaar dat het daar veel gedaan werd. Hij bood me ook een joint venture aan om nog een vierde duikshop te beginnen. Hij vond mijn schattingen voor de prijs van een compressor nogal aan de hoge kant. Die koop je door naar Surabaya te reizen, daar een paar dagen te onderhandelen en de spullen mee te geven aan een vrachtwagen die toch leeg terug moet naar Lombok. Dus, instructeurs onder ons, een aardig project voor na pensionering. Alles via diesel uiteraard, want op Fm Air is nog geen electriciteit. (wordt vervolgd ... )
45
DROOGDUIKEN ZONDER PAK??? Dat kan ! ! l In de Decompressietank te Maarsseveen! Ooit wel eens een droge duik gemaakt in een decompressietank? Hopelijk nooit ter behandeling van een duikongeval. Toch is het zinvol om eens kennis te maken met zo'n tank. Je kunt een verblijf in een tank ervaren onder rustige omstandigheden en wennen aan een afgesloten ruimte. Een droge duik wordt beslist anders ervaren dan een natte duik, waarbij met name het klaren van de oren totaal anders verloopt. De SRM (Stichting Recompressietank Maarsseveen) heeft de beschikking over een meerpersoons decompressie-tank welke afkomstig is van het bergingsbedrijf Smit Tak. De tank heeft een ruimte waarin 6 personen kunnen zitten, of 1 persoon kan liggen en 3 zitten. Ook is de tank voorzien van een 2-persoons sluis, waardoor personen naar binnen of naar buiten gesluisd kunnen worden. De maximum duikdiepte van de tank is 60 meter. De tank heeft verder verwarming, een intercom en een medicijn (koffie) sluis en kan worden voorzien van zuurstofmaskers, indien noodzakelijk. Je kunt hier uitleg krijgen over de werking van de tank (de officiële benaming is recompressietank), de te volgen procedures en na overleg met jou wordt een simulatie-duikprofiel vastgesteld. Je wordt beleid door een meester en operator buiten de tank en indien wenselijk gaat een ervaren duiker mee in de tank. Je bent dus eigenlijk nooit alleen (het bedienend personeel is opgeleid onder auspiciën van de Stichting Duik Research).
46
Er wordt een video-presentatie gegeven van O.a. het vervoer van een duikslachtoffer in een mobiele recompressie-tank naar het AMC en de behandeling van deco-ziekte in een tank. De decompressietank bevindt zich binnen de hekken van het Duikcentrum Maarsseveense Plassen. Nuttig een kopje koffie op 1 5 meter dieptel Zie wat er gebeurt met het volume van een ballon met het veranderen van de druk! Neem je dieptemeter of computer mee en check de nauwkeurigheid ervan op diverse dieptes! Heb jij belangstelling voor een bezoek aan de recompressietank, meld je dan bij één van de leden van de Evenementencommissie. Bij voldoende animo zullen we gaan kijken of een bezoekje te regelen valt. Enkele gegevens: Het maken van een simulatieduik is mogelijk vanaf aspirant 1 * duikers (neem je logboek mee, ervaring/keuring, e.d.). • Per dagdeel kunnen 8-10 personen deelnemen. • Kostenindicatie: Hfl. 25,-- per persoon bij bezetting van 4-5 personen. • Programma: • Introductie, algemene uitleg • Video-presentatie • Simulatieduik in de tank • Na afloop krijg je een logboekblaadje met de duikgegevens. •
i ontstaan i Werkgroep (RRM), die onderdeel was van de Stichting Duik Research (SDR).
47
De SRM heeft als doel: 1 . De exploitatie van een meerpersoons recompressietank. 2. Het uitvoeren van gesimuleerde recompressies. 3. Het verlenen van ondersteuning aan de duikwereld betreffende recompressie-zaken. 4. Het uitvoeren van experimenten of proeven, eventueel in overleg met andere terzake deskundigen. 5. Het beschikbaar stenen van de tank bij evenementen (de duikveiligheid bevorderen).
Fotografie
TON KLAASSENS FOTOG RAAF Koopcentrum Achtse barrier
B i arritzplein 37 5627 LE Tel. 040-242 42 62
48
Eind hoven
OTTERPARK AQUALUTRA
Zoals jullie onget\Vijfeld allemaal weten is onze Duikclub Lutra sponsor van het Otterpark AquaLutra. Onlangs ontvingen wij een schrijven, waarvan de strekking ongeveer het volgende was: Het gaat goed met het werk van Otterpark AquaLutra. De doelstelling om het zoetwatermilieu te verbeteren kunnen ze in de nabije toekomst al realiseren. Het ziet er namelijk naar uit dat enkele gebieden binnen 1 , 5 tot 2 jaar geschikt zullen zijn voor het uitzetten van otters, zoals de Alde Feanen in Friesland en de Weerribben in Noord west Overijssel. Dit mede dankzij onze (financiële) steun. Er moet echter de komende jaren nog veel werk verzet worden om goede leefgebieden voor de otter te realiseren en deze te behouden. Door het wegvallen van subsidies zijn zij voor een groot deel afhankelijk van de steun van de sponsors. Het Otterpark moet nu dus helemaal op eigen benen staan en financieel betekent dit een aderlating die zij op moeten zien te vangen.
49
Misschien dat jullie, bij het lezen hiervan, mee willen helpen aan het bereiken van hun doelstelling: De verbetering van het zoefwatermilieu met de terugkeer van de otter in Nederland als kroon op het werk. Zo ja,
geef je dan als donateur op via Marty Linnemans. Ter verwelkoming als nieuwe donateur wordt er een donateursdag in het Otterpark georganiseerd (met uiteraard gratis toegang). Op deze dag, die gepland staat voor het najaar van 1997, worden er veel activiteiten voor jong en oud georganiseerd. Dan kun je zelf zien dat het Otterpark er ieder nieuw seizoen er weer mooier op wordt. De Redactie
" SERVICE"
HERMAN LIEVEN bv 50
�
watersport 5211
Oostwal 6 Tel. 073 - 6131763 Fax. 073 - 61 30768
RC 's-Hertogenbosch
