Schrikt het gebruik van data journalisten af en hoe kan dit voorkomen worden?
Afstudeerscriptie Hanneke Israël Studentnummer: 2211561 Datum: 22 mei 2016 School: Fontys Hogeschool voor Journalistiek (FHJ)
Voorwoord Voor u ligt het reflectieproduct ‘Schrikt het gebruik van data journalisten af en hoe kan dit voorkomen worden?’ Het onderzoek voor deze scriptie is uitgevoerd met behulp van drie datajournalisten. Dit verslag is geschreven in het kader van mijn afstuderen aan de opleiding Journalistiek aan de Fontys Hogeschool voor Journalistiek (FHJ) Tilburg. Van november 2015 tot en met mei 2016 ben ik bezig geweest met het schrijven en ontwerpen van mijn portfolio. Tijdens de bachelorcircle, die ik gevolgd heb in november 2015, ben ik tot deze onderzoeksvraag gekomen. Met behulp van mijn studieloopbaanbegeleider, Bart van Teeffelen, heb ik de deelvragen bedacht. Allereerst was het belangrijk om mijn aanname te toetsen. Schrikt data journalisten af? Hiervoor heb ik deskresearch gedaan en verschillende datajournalisten gesproken. Dit onderzoek is bedoeld voor hogescholen journalistiek, andere media gerelateerde opleidingen, mediabedrijven, studenten journalistiek en alle anderen geïnteresseerden. In dit onderzoek wordt eerst de definitie van data beschreven. Vervolgens wordt de aanname getoetst: schrikt data daadwerkelijk journalisten af? Als dit zo is wordt er gekeken naar de reden. Waarom schrikt het af? Als laatste wordt er gekeken naar manieren waarop de eventuele angst weggenomen kan worden. Zelf heb ik in mijn derde jaar, tijdens het project R&P, een aantal weken een cursus datajournalistiek gevolgd. Ik was op de middelbare school nooit goed in wiskunde en rekenen en ik vroeg me echt af waar ik aan begonnen was. Echter vond ik die weken dat ik dit project doorliep een van de leukste projecten die ik op school gevolgd heb. Waarom? Ik was eindelijk in staat om mijn eigen nieuws te maken en mijn eigen verhalen te zoeken. Ik ben er tijdens deze weken achter gekomen dat je helemaal geen kei in wiskunde of statistiek hoeft te zijn. Natuurlijk moet je wel beschikken over bepaalde basisvaardigheden, maar dat heb ik in die weken geleerd. Het was echt een kick om op zoek te gaan naar eigen verhalen en om eigen nieuws te maken. Met datajournalistiek ben je een stuk minder afhankelijk van bronnen om je heen. Natuurlijk zijn de uitkomsten/cijfers pas het begin van je verhaal en heb je nog steeds mensen nodig om die cijfers te kunnen interpreteren, maar uiteindelijk heb je er zelf voor gezorgd dat er nieuws is. Via deze weg bedank ik graag mijn begeleiders voor hun ondersteuning en sturing tijdens het schrijven van dit onderzoek. Ook wil ik alle datajournalisten en mediabedrijven bedanken voor hun tijd en inzet. Zonder hen had ik dit onderzoek nooit kunnen uitvoeren. Een speciaal bedankje aan Bart van Teeffelen, Ron van Dooren en Malou Willemars voor de duidelijke feedback, tijd en energie die zij erin hebben gestoken om mij op weg te helpen. Ook bedank ik graag Jerry Vermanen, Yordi Dam en Jelle Kamsma voor hun tijd en uitleg. Zonder hen had ik dit onderzoek niet kunnen voltooien. Tot slot wil ik mijn ouders, familie en vrienden bedanken voor hun morele steun het afgelopen half jaar. Ik wens u veel leesplezier toe. Hanneke Israël
2
Inhoudsopgave VOORWOORD .................................................................................................................................................. 2 SCHRIKT DATA JOURNALISTEN DAADWERKELIJK AF? .................................................................... 4 DEFINITIE VAN DATAJOURNALISTIEK .............................................................................................................................. 4 ONTSTAAN DATAJOURNALISTIEK ..................................................................................................................................... 4 BEWIJSSTUKKEN: ZIJN JOURNALISTEN BANG? ............................................................................................................... 5 WAAROM SCHRIKT DATA JOURNALISTEN AF? .................................................................................... 6 ANGST .................................................................................................................................................................................... 6 TOOLS .................................................................................................................................................................................... 6 TIJD ........................................................................................................................................................................................ 7 AANPAK ............................................................................................................................................................. 8 OEFENEN .............................................................................................................................................................................. 8 INVESTEREN ......................................................................................................................................................................... 8 OPLEIDEN ............................................................................................................................................................................. 8 DATA ALS AANLEIDING OF VERRIJKING ........................................................................................................................... 9 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN ............................................................................................................ 11 BRONNENLIJST ............................................................................................................................................. 12
3
Schrikt data journalisten daadwerkelijk af? Definitie van datajournalistiek Voor er antwoord gegeven kan worden op de hoofdvraag moet eerst duidelijk worden wat er onder datajournalistiek wordt verstaan. Een wetenschappelijke definitie van datajournalistiek is er nog niet, wel staat vast dat het bij deze vorm van journalistiek gaat om het stellen van journalistieke vragen aan verzamelingen gegevens (datasets) en de interessante uitkomsten begrijpelijk over te brengen aan het publiek (Bradshaw, McGhee, 2010). In het Handboek datajournalistiek (Ess, Kaa, 2012) wordt datajournalistiek omschreven als een vorm van journalistiek waarbij grote hoeveelheden documenten of cijfers toegankelijk moeten worden gemaakt voordat een relevant verhaal mogelijk is. Esther Versloot (2014) blogster en eigenaresse van onderzoeksjournalistiek.net omschrijft datajournalistiek als schrijven over cijfers. Simon Rogers (2012), journalist bij The Guardian, beschrijft het als vertellen van verhalen vanuit data. Volgens multimediajournalist Mirko Lorenz (Ess, Kaa, 2012) is datajournalistiek het graven naar gegevens door zelf een database samen te stellen via scraping. Vervolgens deze gegevens schoonmaken en structureren zodat met behulp van filters specifieke informatie gevonden kan worden. Tenslotte deze informatie visualiseren en een verhaal vertellen. Van deze definitie wordt in dit reflectieproduct uitgegaan. Jelle Kamsma, medeoprichter LocalFocus, hamert op de vertaalslag die de journalist moet maken om data op een heldere manier te communiceren met het publiek: “Door middel van bijvoorbeeld visualisaties of interactieve tools worden lastige zaken voor het publiek een stuk duidelijker.” Data is volgens Kamsma meer dan alleen cijfers: “Data is wat mij betreft gestructureerde informatie en doordat er een structuur inzit, kun je als datajournalist een ander soort vragen stellen. Die informatie kan van alles zijn, veelal gaat het inderdaad om cijfers maar het kunnen ook documenten, foto's of geluidsfragmenten zijn.” Datajournalistiek gaat om het creëren van journalistieke verhalen op basis van data-onderzoek. Het wordt daarom ook wel vergeleken met onderzoeksjournalistiek. Datajournalistiek baseert zich op het doorspitten en verwerken van grote bestanden met gegevens, zoals de database van het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS). Waar een journalist misschien schrikt van de grote hoeveelheden cijfers, wordt een datajournalist juist geprikkeld: waar zit hier het verhaal? Vaak is het lastig om de uitkomsten van zo’n onderzoek duidelijk te maken met tekst. Daarom worden infographics gebruikt om het beeld te verduidelijken voor de lezer (Elk, 2013). Ontstaan datajournalistiek Is datajournalistiek echt zo nieuw als dat het lijkt? Doken mensen vroeger geen archieven in om achter cijfers en feiten te komen? Datajournalistiek bestaat volgens datatrainer Peter Verweij (2015) al veel langer. In een artikel op De Nieuwe Reporter laat hij weten dat datajournalistiek al meer dan 50 jaar bestaat maar pas sinds vijf jaar aan haar grote vlucht begint. Volgens datajournalist Jerry Vermanen is het verwerken van data om nieuws te maken al eeuwenoud. “Florence Nightingale toonde tijdens de Krimoorlog (1853-1856) al aan dat je met cijfers, statistieken en visualisaties de maatschappij kunt veranderen. De Britse arts bewees met haar visualisaties dat het merendeel van de soldaten niet door oorlogshandelingen, maar door de slechte hygiënische omstandigheden om het leven kwam. Volgens Vermanen kwam de echte grote omslag voor datajournalistiek in 2010, toen Wikileaks de wereld wakker schudde met het vrijgeven van tienduizenden bestanden” (Vermanen, 2016).
4
In het Handboek Datajournalistiek (Ess, Kaa, 2012) wordt beschreven dat het gebruik en verzamelen van data in korte tijd explosief is gestegen door de komst van computers en internet. Het onderzoek van Philip Meyer naar de rellen in Detroit in 1967 vormt voor velen de bakermat van datajournalistiek of, zoals hij het zelf in zijn boeken beschrijft, computer-assisted reporting. Meyer onderzocht als een van de eerste journalisten met een computer naar de achterliggende oorzaak van een gebeurtenis. Datajournalistiek is dus al veel ouder dan gedacht. Wanneer het nu ontstond is niet precies te zeggen. Wel is het sinds de laatste vijf/zes jaar een stuk populairder geworden. Bewijsstukken: zijn journalisten bang? Allereerst is het belangrijk om de aanname in de hoofdvraag te testen: schrikt het gebruik van data journalisten af? 2013 1. “Datajournalistiek is op dit moment slechts voorbehouden aan gespecialiseerde datajournalisten in Nederland. Vooral regionale journalisten doen nog weinig tot niets met de enorme hoeveelheid data die tegenwoordig beschikbaar is. Als het aan VPRO-datajournalist Jelle Kamsma en Yordi Dam (NRC) ligt, gaat dat veranderen” (Elk, 2013). 2014 2. Datajournalist Yordi Dam (2014): “Er zitten veel verhalen verstopt in databases en spreadsheets, maar de kennis om die verhalen te vinden en te gebruiken ontbreekt op veel redacties. Met LocalFocus bieden wij media een datajournalistieke nieuwsdienst aan. De journalist vraagt zich vaak af wat hij moet met die brei aan percentages. Wij geven context bij de data, een eerste aanzetje welke data opvallend is, en kunnen het meteen visualiseren. Zo kan de journalist infographics maken zonder programmeerkennis.” 3. Maarten Lambrechts (2014) datajournalist bij de Tijd: “In elk geval moeten journalisten af van hun fobie voor alles wat met cijfers, statistieken en databanken te maken heeft.” 2015 4. “We tend to think that code is something mystical and elusive. Once we stop thinking that way, it opens up new possibilities and make things possible that we could have never imagined.” Anne-Lise Bouyer (FR) COO of Journalism++ (2015), an agency for data driven storytelling. Bij veel van de online datavisualisaties die gemaakt worden, is enige vorm van programmeren nodig. Niet iedereen is echter voldoende bekwaam om met behulp van coderen een visualisatie naar eigen hand te zetten. 5. Peter Verweij (2015), trainer datajournalistiek, op de website van de Nieuwe Reporter: “Datajournalistiek zonder spreadsheets is onmogelijk. En dat is vaak een flinke hobbel. Je ging immers de journalistiek in om te schrijven en niet om te rekenen.” 6. Stimuleringsfonds voor de journalistiek (2015): Keydatos gaat de stap van databron naar datajournalistiek artikel vereenvoudigen. Het kost datajournalisten veel tijd om ruwe databestanden te verwerken. Zaken zoals het programmeren en scrapen van websites zijn vaardigheden die maar weinig journalisten beheersen. Met een webapplicatie, gebouwd op een bestaand open-source initiatief, wil Keydatos de (data)journalist deze taken uit handen nemen. 7. De buitenlandredactie (2015) over een dataset van Bellingcat: “Prachtig, maar op het eerste gezicht vooral geschikt voor de bovengemiddeld geïnteresseerde die niet schrikt van grote datasets met meerdere variabelen.”
5
2016 8. Maarten Lambrechts (2016): “Als iemand een artikel schrijft met data erbij, dan komen ze bij mij; of als er een dataset binnenkomt, dan wordt die op mijn desk gelegd.” 9. Alex Wolf (2016): “Data zijn tegenwoordig een stuk toegankelijker, door snelle computers en steeds sneller internet zijn berekeningen zo gemaakt. Wat nog mist is de vertaling naar het brede publiek. In die taak kunnen journalisten niet uitgebreid genoeg getraind worden. Want door de grote voorraad aan data die dankzij het internet beschikbaar is, is ook ‘verdwalen’ in deze data steeds gemakkelijker.”
Waarom schrikt data journalisten af? In dit hoofdstuk wordt gekeken naar redenen waarom journalisten eventueel bang zijn voor data. Angst Zoals Peter Verweij in zijn artikel op De Nieuwe Reporter al aangaf ga je immers de journalistiek in om te schrijven en niet om te rekenen (2015). Veel journalisten lijken een angst voor cijfers te hebben. Grote datasets bevatten veel gegevens die je vaak zelf op moet schonen en moet controleren. Deze grote datasets zorgen voor angst. Daarnaast zijn journalisten misschien bang om fouten te maken. Als de data niet goed wordt verwerkt of er met verkeerde cijfers wordt gewerkt kunnen conclusies worden getrokken die wellicht helemaal niet waar zijn. Er ligt best een grote verantwoordelijkheid bij de journalist. Iets waar voorheen naar een bron vermeld kon worden, is de bron nu de journalist zelf. Tools Datajournalistiek vereist hulpmiddelen om de grote datasets op te schonen. De journalist moet gegevens gaan filteren. Voor het maken van een datajournalistiek verhaal moet hij/zij kennis hebben van verschillende tools, zoekmachines en dataleveranciers. De reporter kan zelf datasets maken, maar hij of zij kan deze ook opvragen, bijvoorbeeld bij het CBS. Cijfers over geboorte- en sterftecijfers, kwaliteit van ziekenhuizen en inbraken in een bepaalde gemeente zijn in Nederland makkelijk te vinden. Niet alle data zitten netjes verwerkt in sets. De journalist kan gegevens aangereikt krijgen in een Pdf-bestand. Er wordt dan van de journalist verwacht dat hij zelf gaat zoeken naar cijfers in databestanden die relevant zijn voor het onderzoek. Dat kan behoorlijk lastig zijn. Er zijn oneindig veel tools om deze data op te schonen, te analyseren en te visualiseren. Echter niet ieder verhaal kan met dezelfde tool gevisualiseerd worden. Een verhaal over drugsmisbruik in de gemeente Tilburg ten opzichte van Breda, is lastig te visualiseren met een staaf- of cirkeldiagram. Vermanen: “Als je als journalist aan de slag wilt met data, is kennis van het computerprogramma Excel noodzakelijk.” Datajournalisten Yordi Dam (NRC) en Jerry Vermanen (nu.nl) geven aan welke tools zij vaak gebruiken bij het maken van een datajournalistiek verhaal.
6
Tool
Functie
Excel Google Fusion Tables Google Spreadsheets
Verwerking en opschoning van data/ opbouwen van databases Verwerking en analyse van data Datasets aan interactieve visualisaties koppelen
LocalFocus
Data visueel inzichtelijk en interactief maken
D3.js, Leaflet en andere javascripts
Tabula
Voor het maken van interactieve datavisualisaties Voor het maken van complexe interactieve kaarten Voor het maken van NIET-interactieve datavisualisaties Data opschonen en om meerdere databestanden te koppelen Tabellen in PDF’s scrapen
Import IO
Om webpagina’s te scrapen
Quantum Gis (QGIS)
Geografische kaarten samenstellen om deze vervolgens te kunnen bewerken in Illustrator Data visueel inzichtelijk maken (Geografische kaarten)
CartoDB Adobe Illustrator Open Refine
Google Maps
Bovengenoemde tools zijn relatief eenvoudige tools, die volgens Dam en Vermanen voor iedereen makkelijk te leren zijn. Tijd Niet alleen het zoeken in grote databestanden is lastig, het kost ook nog eens veel tijd. Het maken van een eigen dataset kan lang duren, soms wel weken of maanden. Als de journalist een Pdfbestand met 100 pagina’s ontvangt, dan is hij behoorlijk lang bezig om deze gegevens in te voeren in Excel. Ook het controleren en opschonen van bestaande datasets kost veel tijd. Er worden veel data gerelateerde cursussen gegeven. Journalisten hebben de mogelijkheid om zo een cursus te volgen, maar ook dat kost tijd. Vaak zijn dit cursussen die overdag of in de avonduren plaatsvinden en niet iedereen heeft daar tijd voor. Een voorbeeld van een cursus datajournalistiek georganiseerd door VersPers Week 1 Introductie door Geesje van Haren, hoofdredacteur VersPers Presentatie: KING: cijfers van de Nederlandse Gemeenten Workshop: Complexiteittraining 1 - Paul van der Cingel, Research voor de Regio Week 2 Presentatie: Inspirerende visualisaties - Winny de Jong, datajournalist bij OneWorld Workshop: Complexiteittraining 2 - Paul van der Cingel Presentatie: Datajournalistiek, nieuwe journalistiek - Dimitri Tokmetzis, De Correspondent Week 3 Workshop: KING: cijfers van de Nederlandse Gemeenten Workshop: Data in Excel - Jerry Vermanen Workshop: Visualisaties maken 1 - Jelle Kamsma, LocalFocus
7
Week 4 Workshop: Complexiteittraining 3 - Paul van der Cingel Workshop: Visualisaties maken 2 - Jelle Kamsma Workshop: Social media campagnes door journalisten - Geesje van Haren Week 5 Workshop: Pitchen doe je zo Workshop: Social media campagnes door journalisten - Geesje van Haren Workshop: Visualisaties maken 3 - Jelle Kamsma Week 6 Afsluiting: Pitchevent Open Eyes Kosten voor deze cursus bedragen 295 euro. Er zijn uiteraard ook cursussen die minder lang duren of in 1 dag gegeven worden. De kosten blijven min of meer hetzelfde.
Aanpak
Wat kan er gedaan worden om de angst bij journalisten te verminderen of weg te nemen?
Oefenen Oefening baart kunst. Om de juiste interpretatie van data onder de knie te krijgen moet je het doen. “Door klein te beginnen, veel te oefenen en het gewoon te doen, krijg je vanzelf feeling voor data. Begin daarom met het bijhouden van simpele cijfers. Bijvoorbeeld hoe vaak er koffie wordt gehaald op de redactie of hoe vaak je collega naar het toilet gaat. Het bijhouden van data en daarmee spelen wordt dan vanzelf een stuk makkelijker”, legt Vermanen uit. Een andere manier van oefenen kan zijn dat de journalist meekijkt over de schouder van de datajournalist op de redactie. De journalist kijkt hoe de datajournalist te werk gaat en probeert dat zelf uit. Hij kan ook om hulp vragen als dat nodig is. Daarnaast is het een idee, voor als er een verrijking aan een verhaal toegevoegd moet worden, dit niet aan de datajournalist of vormgeving te vragen, maar om samen aan de slag te gaan. Hoe meer de journalist bij het proces betrokken is hoe meer handigheid hij er uiteindelijk in krijgt. Investeren Wanneer een journalist een echte datajournalist wil worden, moet hij investeren. Het kost tijd en geld. De journalist kan zich inschrijven voor cursussen, lessen volgen op school, eigen datasets maken en oefenen met bestaande. Opleiden Om ervoor te zorgen dat angsten met betrekking tot het interpreteren van data worden weggenomen is het volgens Vermanen belangrijk dat journalisten worden opgeleid. Het is de taak weggelegd voor de redacties om in journalisten te investeren en ze tijd te geven om met data te leren werken. Daarnaast moeten scholen journalistiek en andere media opleidingen hun studenten les geven in data. Een dataset kan het begin zijn van een nieuw verhaal, in andere gevallen een verrijking. Het is van belang dat journalisten vanaf het begin leren werken met datasets, zodat ze zelf nieuws kunnen maken, gegevens kunnen controleren en verhalen kunnen verrijken.
8
De uitkomsten van een dataset zijn niet voor iedereen relevant. Bepalend is de doelgroep. Een landelijke krant vindt verhalen interessant die een grote groep mensen aanspreken. Een tijdschrift over voetbal wil dat juist weer niet. De relevantie hangt daarnaast af van het belang en de impact van het verhaal. Het is van belang dat journalisten leren wanneer cijfers wel spannend zijn en wanneer niet. Data als aanleiding of verrijking Zoals hierboven genoemd zijn journalisten in staat om met datajournalistiek niet eerder vertelde verhalen te vinden. Ook kan er doormiddel van datajournalistiek een verhaal worden gevisualiseerd of verrijkt. Een voorbeeld van een niet eerder verteld verhaal (eigen nieuws) Op nu.nl verscheen op 9 mei 2016 een verhaal over het feit dat een op de zeven Zuid-Hollandse kinderen risico loopt op armoede. Dit blijkt uit gegevens van het Centraal Bureau voor Statistiek. Op de website van nu.nl wordt deze afbeelding interactief weergegeven.
Afbeelding 1. Percentage kans op armoede ten opzichte van andere gemeenten.
9
Een voorbeeld van een verrijking Op nu.nl verscheen 1 februari 2016 een overzicht van de resultaten van de voorverkiezingen in de Verenigde Staten. In dit overzicht is te zien hoeveel procent van de stemmen elke presidentskandidaat in de verschillende staten heeft behaald.
Afbeelding 2. Percentage aantal stemmen Donald Trump. Afbeelding 3. Percentage aantal stemmen Hilary Clinton.
10
Conclusie en aanbevelingen Doormiddel van datajournalistiek zijn journalisten in staat om eigen nieuws te brengen of om nieuwsverhalen te verrijken. Sommige journalisten zijn echter bang om met data aan de slag te gaan. Weliswaar minder dan voorheen, maar nog steeds overheerst de angst. Dat is zonde omdat er op deze manier verhalen blijven liggen. Datajournalisten Jelle Kamsma, Yordi Dam en Jerry Vermanen beamen dit. Waarom zijn journalisten bang? Ten eerste heeft dat te maken met de grootte van de databestanden, dit schrikt de journalisten af. Zoals datatrainer Peter Verweij vertelt in De Nieuwe Reporter ga je immers de journalistiek in om te schrijven en niet om te rekenen. Ze zijn bang om met cijfers aan de slag te gaan en om fouten te maken. Daarnaast spelen tools een belangrijke rol. Om met data aan de slag te gaan is er kennis nodig van verschillende hulpmiddelen en zoekmachines. Kennis van Excel is voor een datajournalist het meest van belang. Ook kennis van andere tools om vervolgens data te analyseren en te visualiseren is handig, maar ontbreekt bij veel journalisten. Verder is tijd een boosdoener. Het kost journalisten veel tijd om datasets op te zoeken, op te schonen, te analyseren en te visualiseren. Maar ook kost het voor journalisten die met data aan de slag willen veel tijd om dit onder de knie te krijgen. Het volgen van een cursus is hierbij een optie, maar daar moet in geïnvesteerd worden en dat kost de journalist tijd. Om de angst bij journalisten weg te nemen kunnen er een aantal dingen gedaan worden. Ten eerste moet de journalist veel oefenen. Door het gewoon te doen, leert hij. De journalist kan beginnen met het bijhouden van eigen datasets, meekijken met de datajournalisten op de werkvloer en zelf aan de slag. Ten tweede kan een journalist investeren in zichzelf. Door cursussen te volgen en hulp te vragen, leert de journalist met data te werken. Dat kost tijd maar als dit eenmaal onder de knie is, kan de journalist verhalen maken die tot dan toe niet eerder gemaakt zijn. Ten derde moeten journalisten (in spe) opgeleid worden. Dat kan, zoals hierboven eerder genoemd, door met een ervaren datajournalist mee te kijken en deze om hulp te vragen. Maar ook opleidingen journalistiek en andere media gerelateerde opleidingen moeten investeren in datajournalistiek. Laat studenten op school kennis maken met data, zodat ze in een vroeg stadium te maken krijgen met het vak. School is een perfecte omgeving om dingen te leren, om dingen te doen en vooral om fouten te mogen maken. Hierdoor zijn journalisten straks minder bang om data gerelateerde verhalen op te pakken en minder bang om fouten te maken.
11
Bronnenlijst • •
•
•
•
•
•
•
• •
•
•
•
•
•
Bouyer, A. (2015). Interview met Anne Lise Bouyer. Internet: http://graphichunters.nl/interview-met-anne-lise-bouyer/ [geraadpleegd op 4 april 2016] Bradshaw, P. (2010). How to be a data journalist. Internet: http://www.theguardian.com/news/datablog/2010/oct/01/data-journalism-how-to-guide. [geraadpleegd op 4 mei 2016] Buitenlandredactie (2015). News Impact Summit: er is hoop voor digitale journalistiek. Internet: http://debuitenlandredactie.nl/2015/11/news-impact-summit-er-is-hoop-voordigitale-journalistiek/ [geraadpleegd op 4 april 2016] Elk, D. van. (2013). Localfocus: datajournalistiek voor regionale journalisten. Internet: http://svj.hu.nl/villanova/localfocus-datajournalistiek-voor-regionale-journalisten/ [geraadpleegd op 14 april 2016] Jong, W. de. (2016). Datadenken is nog niet gebruikelijk in de journalistiek. Internet: http://www.denieuwereporter.nl/2016/04/datadenken-nog-niet-gebruikelijk-injournalistiek/ [geraadpleegd op 4 mei 2016] Lambrechts, M. (2014). Hoe kan je aan datajournalistiek doen op kleine redacties. Internet: http://www.denieuwereporter.nl/2014/02/hoe-kan-je-aan-datajournalistiek-doen-op-kleineredacties/ [geraadpleegd op 12 mei 2016] Persinnovatie (2015). Gebruik data in je voordeel. Internet: http://www.persinnovatie.nl/13775/nl/gebruik-data-in-je-voordeel [geraadpleegd op 15 november 2015] Stimuleringsfonds voor de student. (2015). Van databron naar nieuwsartikel. Internet: https://www.svdj.nl/projects/van-databron-naar-nieuwsartikel/. [geraadpleegd op 15 november 2015] Van Es, H., Van der Kaa, H. (2012) Handboek datajournalistiek. Amsterdam: Boom Lemma Uitgevers Vermanen, J. (2012). Data journalism will be just journalism. Internet: http://www.denieuwereporter.nl/2012/02/data-journalism-will-be-just-journalism] [geraadpleegd op 15 november 2015] Vermanen, J. (2012). Datajournalistiek al eeuwen oud. Internet: http://www.denieuwereporter.nl/2012/04/datajournalistiek-al-eeuwenoud/. [geraadpleegd op 15 mei 2016] Versloot, E. (2014). Datajournalistiek. Internet: http://onderzoeksjournalistiek.net/datajournalistiek/#more-587. [geraadpleegd op 15 november 2015] Verweij, P. (2015). Tien lessen van een trainer datajournalistiek. Internet: http://www.denieuwereporter.nl/2015/01/tien-lessen-van-een-trainer-datajournalistiek. [geraadpleegd op 4 april 2016] Verweij, P. (2015). Wordt datajournalistiek een soort van invul journalistiek? Internet: http://www.denieuwereporter.nl/2015/05/wordt-datajournalistiek-een-soort-vaninvuljournalistiek. [geraadpleegd op 15 mei 2016] Wolf, A. (2016) Data challenge: voor diepgaande verhalen. Internet: http://www.verspers.nl/artikel/aan-bod/11492/data-challenge-statistiek-voor-diepgaandeverhalen/#.V0G0Vjdy9ya [geraadpleegd op 4 mei 2016]
Gesproken bronnen • Dam, Yordi. LocalFocus, NRC. • Kamsma, Jelle. LocalFocus.
12
•
Vermanen, Jerry. nu.nl.
13
