Schoner afvalwater door nieuwe zuivering

www.kwa.nl N NEN-E

16001

matie r infor n e e m r e Voo wa.nl pol@k wa.nl k @ bo

In dit nummer o.a. Ondersteuning Technische Dienst BN International . . . . . . Midreth pakt exoot grondig aan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Managementsysteem m.b.v. Make bij Theo Pouw Groep. . . . Wat kost!!!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Column . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11E JA ARGANG NO. 2 NOVEMBER 2009 2 2 3 3 3

De Omgevingsvergunning (SPECIAL) . . . . . . . . . . . . . 4/5 Bijhouden Wet- en Regelgeving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 EU-GHS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Begeleiding bij e-mjv 2008 en EEP 2009-2012. . . . . . . . . . 6 Wijziging regelgeving aardgas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

De Koudetechnicus in productiebedrijven. . . . . . . . . . . . . Energiebewustwording Thuis & op het Werk. . . . . . . . . . . . Duurzaam energie opslaan in de bodem . . . . . . . . . . . . . . Uitbreiding Graaddagen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Energiebesef op de Drinktec te München. . . . . . . . . . . . . .

6 6 7 7 7

De Arbeidsinspectie gaat koelinstallaties inspecteren . . . . Continu verbeteren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ”So-Watt” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Even voorstellen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 8 8 8

> arbo

Schoner afvalwater door nieuwe zuivering

> bodem > energie > geluid

Meer productie is ook meer afvalwater. Hoe beter gezuiverd dat

> kwaliteit

water naar het riool gaat, hoe milieuvriendelijker en hoe lager de

> lucht

zuiveringsheffing. Dat is precies waar Verstegen Spices&Sauces in

> milieu

Rotterdam naar streeft. KWA ondersteunde Verstegen bij de aanschaf

> veiligheid

van een waterzuivering, die de vuillast met de helft vermindert. Pindasauzen, barbecuesauzen, piri-pirisaus, knoflooksaus: het is maar een kleine opsomming uit het ruime assortiment aan sauzen en marinades van Verstegen Spices&Sauces, waarmee steeds meer huishoudens in Nederland hun maal­ tijden verrijken. Bij de productie van deze culinaire sauzen komen vetten vrij. De af­gelopen tien jaar is de sauzenproductie fors gestegen. In combinatie met een verouderd systeem van vetafscheiding steeg de hoeveelheid vethoudend afval­ water dat op het riool geloosd wordt. Daarmee werd ook de verontreinigingsheffing die het Hoogheemraadschap van Delfland oplegt met het jaar hoger. “Daarbij kwamen nog de kosten voor het tweewekelijks leeg laten zuigen van de vetputten door een verwerkingsbedrijf. Het lozen van onopgelost vet op het openbaar riool vonden wij ook uit milieuoogpunt ongewenst. Genoeg aanleiding dus voor preventieve maatregelen,” aldus Henk Wevers, bij Verstegen belast met tech­ nische- en milieuzaken. Verstegen vroeg KWA mee te denken over een geheel nieuwe afvalwaterbehandeling.

Technische expertise Henk Wevers: “Als adviseur komt KWA al vele jaren bij ons over de vloer. We vertrouwen op hun technische expertise. Recent heeft KWA ons nog met succes begeleid bij de aanvraag van een revisievergunning Wet milieubeheer, waar we weer jaren mee verder kunnen.” In verschillende deelstappen werd door KWA-adviseur Hans van Velzen en Henk Wevers toegewerkt naar de best bestaande techniek voor de behandeling van het afvalwater van Verstegen.

“De startfase,” legt Henk Wevers uit, “bestond onder meer uit een pilot, oftewel een kleine installatie in een soort container. Van het afvalwater dat daarin behandeld werd, maakten we regelmatig analyses. De pilot was achteraf een slimme vondst. Je weet dan dat investeringen die je moet doen ook effectief het afval­ probleem verminderen en op welke termijn de kosten worden terugverdiend. ” De pilot maakte duidelijk dat met een standaardsysteem voor vetafscheiding het afvalwater niet schoner te krijgen was. Henk Wevers: “Er kwam nog veel vet vrij. We moesten dus een extra stap voor vetafscheiding inbouwen. Bij het filteren van het water moesten we ook voorkomen dat de filters zouden verstoppen. Zo kwamen we uit op een fysisch-chemische zuivering op basis van flotatie. Bij een bedrijf dat haring verwerkt, ook een proces waarbij veel vet in het water vrijkomt, had ik gezien dat zuivering met flotatie goed functioneerde.”

Luchtbelletjes Bij flotatie worden luchtbelletjes in het afvalwater geblazen. Hierdoor komen de vetdeeltjes naar boven drijven. Om het floteren te versterken, worden chemischeofwel flocculatiemiddelen zoals ijzer­ chloride en polymeer toegevoegd. Daarmee worden kleinere deeltjes omgevormd tot grotere vetdeeltjes. Vet wordt in de eerste stap van water gescheiden. Een schraper aan de bovenzijde van de afscheidingsunit schraapt de drijflaag aan vet af. Dit wordt continu afgevoerd naar een tank. Die hoeft nu bij Verstegen veel minder vaak geleegd te worden dan vroeger. Wevers: “Bij de fysisch-chemische stap, als de middelen zijn toegevoegd, wordt vast en

> water

Verstegen Spices&Sauzen in Rotterdam bestaat ruim honderd jaar en heeft 300 werknemers. Het bedrijf maakt 4.000 artikelen ‘gereed product’, die voornamelijk in de Benelux en in Engeland worden verkocht. Voor milieuzorg is Verstegen gecertificeerd conform ISO 14001.

gesuspendeerd vet uit het water gehaald. Dit wordt afgeschraapt en opgevangen in een buffertank.” KWA en Henk Wevers bogen zich ook over de aanvraag en de beoordeling van offertes door leveranciers van installaties. De keuze viel op een installatie van K-Pack uit Leusden, die turn-key opleverde. De installatie werd afgelopen zomer officieel in gebruik genomen.

Grote besparing “De reductie aan vuillast van het water dat nu naar de riolering gaat, ligt op 50 procent,” constateert Wevers tevreden. “Dat is uiteraard een grote besparing op de lozingskosten. Voor de zuivering zelf moesten we een apart gebouwtje bij de fabriek neerzetten. Maar veel ruimte was

daar niet voor nodig, omdat in de hoogte is gebouwd.” Henk Wevers zegt terug te blikken op een ‘perfecte samenwerking’ met KWA en K-Pack. “En het leuke voor mezelf is dat ik wel uit de procesindustrie afkomstig ben, maar niets van afvalwater wist. Door die proef ben ik er spelenderwijs ingerold. Ik heb geleerd van het effect van ijzerchloride en polymeren op afvalwater en weet nu met welke dosering aan chemische middelen het beste resultaat te bereiken is.” Hans van Velzen 033 – 422 13 60, [email protected]

Ondersteuning Technische Dienst BN International BN International B.V. heeft KWA gevraagd de activiteiten van de technische dienst (TD) te structureren, gericht op efficiency, effectiviteit, naleven van wet- en regelgeving en borging van de BN International (www.bnint.nl) is een toonaangevend bedrijf op het gebied van vinyl

(technische) continuïteit. Het praktische resultaat moet een (eenvoudig) onderhoudsmanagementsysteem zijn, met beheersplannen per machine en gebouw. De kennis van het (huidige) TD-personeel wordt vastgelegd en een aantal van hun werkwijzen aangepast, inclusief de hierbij behorende competenties. Dit laatste is heel belangrijk, zeker gezien de relatief hoge gemiddelde leeftijd van het personeel. De beheersplannen worden opgezet op basis van de methodiek Risk

bekledingsmaterialen.

Based Inspection (RBI), zoals vastgelegd in de NEN 2767 Conditiemeting van gebouwen en installaties. Deze methodiek bepaalt de risico's van de verschillende installatieonderdelen en richt zich op het 'waarborgen' van de mechanische integriteit en beschikbaarheid. Het risico wordt gekwantificeerd als het product van kans en consequentie: Risico = Kans op Falen x Consequentie van falen.

De RBI is een instrument om een kosten­ effectief inspectie- en onderhoudsprogramma op te stellen en vast te leggen in beheersplannen per installatie en gebouw. Deze beheersplannen bevatten onderwerpen als onderhoudsconcept, taken en frequenties, documentatie, budgettering, middelen­beheer en prestaties. De TD-activiteiten worden hiermee afgestemd op de feitelijke noodzaak voor inspectie en onderhoud.

Bij de inventarisatie, risicoanalyse en het opstellen van de beheersplannen maakt KWA gebruik van het softwareprogramma Make. Dit verzorgt een effectieve aansturing en borging van de taken en maatregelen vanuit de beheersplannen (management- en beheersinstrument). Jan van Pelt 033 – 422 13 81, [email protected]

In die tijd, met minder strenge eisen en normen op gebied van bodembescherming, zijn er ook andere (meer voorkomende) verontreinigingen, zoals zware metalen, polycyclische aromatische koolwaterstoffen en minerale olie, in de bodem terecht ge­komen. De aanwezigheid van furazolidone en daarmee de aanvullende maatregelen en eisen van de overheid op met name het gebied van veiligheid, geeft de sanering een bijzonder karakter.

Saneren in crisistijd

Midreth pakt exoot grondig aan Ondanks de financiële crisis, die in volle hevigheid aan de gang was, gaf Bouwbedrijf Midreth (het zusterbedrijf van Memid Investments) in juni 2009 het startsein voor een omvangrijke en bijzondere sanering op het voormalige bedrijfsterrein van Orphahell in Mijdrecht. Het werk bestaat uit de chemische reiniging van gebouwen, de asbestsanering in en de sloop van gebouwen, gevolgd door sanering van de bodem op de locatie. Na afronding van de saneringsacties vindt verdere ontwikkeling van de locatie plaats tot bedrijfsterrein (bedrijfsgebouwen/ kantoorunits). Vanaf 1959 was Orphahell B.V. (een dochter­ bedrijf van Teva Pharmaceuticals Europe

B.V.) op het terrein in Mijdrecht gevestigd. Orphahell produceerde er farmaceutische producten en halffabricaten en richtte zich hierbij vooral op de productie van het diergeneesmiddel furazolidone. Midden jaren negentig is de productie afgebouwd en zijn de productiemiddelen ontmanteld. De productiegebouwen én de bodem bleken in het verleden verontreinigd geraakt door de exotische en milieugevaarlijke stof.

K WA Bedr ijfsadv iseurs Kwadr ant NO.2, 2009/pag.2

In 2007 heeft Memid Investments de locatie inclusief de (bodem)verontreinigingen overgenomen. KWA was al lange tijd werkzaam voor Orphahell B.V. met verscheidene onderzoeken naar de bodemkwaliteit en kleine deelsaneringen op de locatie. Memid Investments besloot na de verkrijging van de locatie in 2007 gebruik te blijven maken van de expertise van KWA. Voordat de schop daadwerkelijk de grond in ging is een heel traject doorlopen. Zo stelde KWA plannen voor de reiniging, sloop en sanering op, vroeg beschikkingen en vergunningen aan en is, met succes, een forse subsidie voor de bodemsanering verkregen. En wat in deze lastige tijden niet onbelangrijk is: de financiële risico´s voor Midreth zijn beperkt door slim aan te besteden.

De reinigings-, sloop- en saneringswerk­ zaamheden zijn afgekocht door de aannemer. Hij draagt het risico en wordt daarmee uitgedaagd pragmatisch met de verschillende saneringsaspecten om te gaan. Voor het toezicht op naleving van de uitgangspunten en randvoorwaarden van de plannen en natuurlijk de wet- en regelgeving, voert KWA - namens Midreth - de milieukundige begeleiding. Volgens de planning wordt de sanering in 2010 afgerond. Daarna start het bouwrijp maken en de ontwikkeling van het terrein tot een hoogwaardig bedrijfsterrein. Marcel Hilwig 033 – 422 13 22, [email protected]

Legionella: herziene editie AI-32 Onlangs is de herziene tweede druk van het Arbo-Informatieblad-32 Legionella in industriële watersystemen uitgegeven bij Sdu Uitgevers. De editie is aangepast naar de actuele weten regelgeving en gaat concreet in op de bestrijding van de bacterie en hoe u een beheersplan kunt inpassen in uw managementbeleid. Verder behandelt AI-32 de

diverse koelsystemen, de beheersing van Legionella in deze systemen, het onderhoud en de inbedrijfstelling van koelsystemen. Nieuw in de herziene uitgave is de behandeling van monstername- en analyse­ technieken en de consequenties van alternatieve conditioneringstechnieken. Rob Schoon 033 – 422 13 59, [email protected]

Managementsysteem m.b.v. Make bij Theo Pouw Groep KWA ondersteunt Theo Pouw Groep (Utrecht, Eemshaven, Weert en Lelystad) bij de opzet en implementatie van een KAM-managementsysteem. Hierbij wordt gebruik gemaakt van het KWA

De wereld draait door – met of zonder

webbased softwareprogramma Make. Make zorgt voor effectieve ondersteuning, borging en

crisis. Gaat er iets fundamenteels

aansturing van de bedrijfsprocessen. Make is voor de vier locaties van Theo Pouw Groep gevuld met alle processen en aspecten en de proces- en aspecteigenaren, zijnde circa 30 sleutelpersonen in de Theo Pouw-organisatie. De aspecten zijn getoetst aan criteria op het gebied van wet- en regelgeving en operationele beheersing. Alle relevante milieuvergunningvoorschriften en overige verplichtingen zijn vertaald naar concrete taken en toegewezen aan taak­ eigenaren (de sleutelpersonen). Door toetsing is er inzicht en overzicht van afwijkingen en verbeterpunten. Vervolgens worden deze gecorrigeerd en uitgevoerd met behulp van in Make vastgelegde maatregelen en taken. De sleutelpersonen zijn actief betrokken geweest bij de opzet van het Make-systeem, waardoor sprake is van een bottom-up werkwijze in plaats van de gebruikelijke top-down benadering (kenmerken Make: lean, werkvloer/uitvoering, ‘in de lijn’). Door voorlichting en training van de sleutelpersonen is/wordt Make geïmplementeerd in de organisatie. De KAM-manager bij Theo Pouw heeft met Make een praktisch en efficiënt instrument in handen voor coördinatie en sturing van

wijzigen, of vallen we na een korte tijd van bezinning terug in het oude patroon? Hoe kopen we ons dagelijks brood eigenlijk? Ik kom uit de tijd dat de bakker, de melkboer en de groenteboer langs de deur kwamen om verse producten af te leveren. Elke dag vers brood is iets wat ik mijn kinderen niet meer kan uitleggen. Ja, vers brood koop je op vakantie in Frankrijk. Thuis koop ik alleen op zaterdagochtend De activiteiten van Theo Pouw Groep (www.theopouw.nl) omvatten o.a. het leveren van

vers brood, al het andere komt uit

primaire en secundaire bouwstoffen, betonmortel, het innemen, bewerken en reinigen van

de vriezer. En melk, dat koop je

grond, het verwerken van bouw- en slooppuin, tot het verhuren van kranen, shovels en trucks, vanzelfsprekend met deskundig personeel.

één of hooguit twee keer per week, want de 'zuivelaar' maakte de melk

zijn managementtaken. De sleutelpersonen binnen Theo Pouw Groep hebben in Make een totaaloverzicht van hun taken (to-dolist). Zij registeren de uitvoering en maken inzichtelijk of de verplichtingen worden nageleefd (compliance). Momenteel worden in Make de rapportages en prestatie-indicatoren aangepast aan de

gewenste managementinformatie (dashboard) voor het MT van Theo Pouw Groep.

langdurig houdbaar. Alles is gericht op gemak; lekker volle koelkast en vriezer. Ik hoef niet meer elke dag

Jan van Pelt 033 – 422 13 81, [email protected]

naar de winkel, ik kan die 30 minuten blijkbaar niet missen.

Jan-Carel Nieuwland 033 – 422 13 92, [email protected]

Op zich is er daar niets mis mee, alleen verliezen we het beeld van wat

Wat kost!!!

een pak melk eigenlijk kost. Staat er op het pak soms x1 cent voor

Warm water voor reiniging van gekoelde productieruimten Veel bedrijven maken productieapparatuur en -ruimten schoon met koud of warm water. Op het gebruik van een kuubje meer of minder wordt niet echt gelet, want 'water kost toch bijna niets', zeker bij gebruik van bronwater. Dit is echter een misrekening!

Column

Bewust water en dus kosten besparen Uit dit voorbeeld blijkt dat het besparen van water, door bijvoorbeeld regelmatiger gebruik van 'stoffer en blik', goed is voor het energieverbruik en het milieu, maar zeker ook financieel zeer aantrekkelijk is.

de boer, x2 cent voor de verwerker, Het besparen van 1 m3 water levert in de praktijk een (veel) hogere besparing op dan alleen de inkoopprijs.

x3 cent voor de verpakker, x4 cent voor de distributeur en x5 cent voor de grootgrutter? Nee dus! Zelfs de prijs is onzichtbaar gemaakt achter een

Paul ten Have 033 – 422 13 39, [email protected]

streepjescode. Blijkbaar vinden we de houdbaarheid, calorieën, vetgehalte,

Uitgebreide berekeningen geven veel hogere totale kosten dan alleen de inkoopkosten. Denk hierbij aan drukverhogen/ verwarmen/zuiveren van het water en daar bovenop nog de eventuele opwarming en vochtinbreng in de gekoelde ruimte die de koelinstallatie moet opvangen. Een rekenvoorbeeld van een productie­ bedrijf met gekoelde productieruimten (10°C), waar dagelijks wordt schoongemaakt. Zie het overzicht hiernaast.

Inkoop bron-/leidingwater Elektraverbruik hogedrukunit (1m3/h) Lozing water (riool- en zuiveringkosten) Water verwarmen (tot 65°C met CV-ketel) Warmte-inbreng schoonmaakwater wegkoelen (COP=3,5) (exclusief droogkosten door koeling)

Totale kosten

Kostprijs (€ / m3) 0,50-1,50 0,20 1,00-3,00 2,00 1,00 - 2,00

4,70-8,70

Gehanteerde uitgangspunten gas 0,30 €/m3; elektra 0,10 €/kWh; Temp. leidingwater 10°C; Temp. gekoelde ruimte 10°C

vitaminen, etc. belangrijker. Wordt het tijd voor transparantere informatie of een ´binnenlands fair trade’ merk? Misschien ook een idee voor het tarief van onze adviseur? Voor meer informatie hierover kunt u me bellen! Ruud van Kolfschooten 033 – 422 13 43, [email protected]

K WA Bedr ijfsadv iseurs Kwadr ant NO.2, 2009/pag.3

De Omgevingsvergunning In het kader van de doelstelling minder regels en minder lasten met

Projectorganisatie onder de Wabo

behoud van milieubescherming, werkt VROM aan het vereenvoudigen van het vergunningenstelsel. Dit resulteerde in 2005 in het voorstel Bevoegd gezag

voor de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo), ook wel de Omgevingsvergunning genoemd. Hierin zijn meer dan 25 vergunningstelsels samengevoegd, waaronder de milieu-, bouw-, kap-, sloop- en gebruiksvergunning.

Status invoering Omgevingsvergunning Het in werking treden van de Wabo stond in eerste instantie gepland op 1 januari 2008. Na diverse keren uitgesteld te zijn is onlangs bekend geworden dat ook de laatste invoeringsdatum van 1 januari 2010 niet wordt gehaald: de Wabo wordt op zijn vroegst 3 maanden na plaatsing in het Staatsblad ingevoerd. Daarmee bent u vanaf ongeveer 1 juli 2010 verplicht uw aanvraag digitaal via het Omgevingsloket in te dienen. Momenteel is de overheid achter de schermen druk bezig met onder andere het digitale loket (Omgevingsloket Online), waar bedrijven en burgers hun aanvragen moeten gaan indienen. Eind september is door VROM-minister Cramer bekend gemaakt dat het ICT-systeem pas eind dit jaar gereed zal zijn en dat de behandeling van de Invoeringswet Wabo in de Eerste Kamer nu nog in volle gang is. Let wel, ook uw ICT-systeem moet ingericht worden om via het Loket te kunnen communiceren en vergunningen aan te vragen.

De Wabo gaat uit van één (digitaal) aanvraagformulier, één bevoegd gezag en één geïntegreerde bezwaar- en beroepsprocedure. KWA houdt de ontwikkelingen rond deze wet voor u in de gaten en informeert u graag over de voortgang van de invoering, maar ook over de wijzigingen die deze met zich meebrengen voor het indienen van nieuwe aanvragen.

Testmiddag De werking van het Omgevingsloket (versie juni 2009) is op 9 september jl. getest door KWA met een aantal bedrijven. In groepjes zijn een aantal casussen uitgewerkt. Uit de resultaten kwam naar voren dat het Loket beter dient aan te sluiten bij de behoeften van de aanvragers. Deels doordat onderwerpen niet voldoende diep worden opgevraagd (denk aan IPPC-inrichtingen), deels doordat onderwerpen onvoldoende aan bod komen (energie en lucht). De bevindingen van deze testdag zijn door René Braaksma in de expertgroep Milieu ingebracht, zodat de ontwerpers deze ervaringen mee kunnen nemen in het ontwerp van de nieuwe versie.

Terugblik op een succesvolle cursusdag

Wabo, what’s in it for me? De eerste Wabo-cursusdag van KWA werd op 29 september jl. gegeven in het Media Plaza in Utrecht. Samen met Bessels Architecten verwelkomde ons Wabo-team veertig vooruitstrevende bedrijven. Enthousiasme,

E-Loket

nieuwsgierigheid en een interactieve sfeer karakteriseerden de dag. De Wabo is een hot item onder bedrijven. Centraal stond de vraag: “What’s in it for me?”, maar ook vragen als “Hoe verandert de komst van de

Vergunning aanvrager

Expertgroep Milieu Sinds het eerste wetsvoorstel in 2005 heeft KWA nauw contact met het projectteam Omgevingsvergunning van het ministerie van VROM. Vanwege onze praktische milieu­kennis is KWA wederom gevraagd om de belangen van bedrijven te vertegen­ woordigen in de milieuwerkgroep. Sinds 2008 neemt René Braaksma, uit het Waboteam van KWA, deel aan de expertgroep Milieu en volgt - samen met bijna 20 andere expertgroepen - de invoering van de Omgevingsvergunning (en dan vooral het digitale Omgevingsloket Online).

Wabo onze werkwijze?” en “Wat gaat dit voor ons betekenen?”. De vertragingen en onduidelijkheden die de aanvraag van een Omgevingsvergunning met zich meebrengt, waren herkenbaar voor ieder.

Wabo: goed nieuws! De Wabo betekent één aanvraag, één loket, één bevoegd gezag, één procedure, één beroep en één handhaving. Kortom, één duidelijk punt waar u (bijna) alles kunt regelen voor vergunningaanvragen. De overheid voert de Wabo in om haar dienstverlening te verbeteren, procedures te verkorten en tegenstrijdige regels tegen te gaan. En het voor u allemaal zo makkelijk en duidelijk mogelijk te maken. Positief nieuws dus!

Hoe raakt de Wabo u? Concreet komt het erop neer dat u straks bij één duidelijk ‘aanspreekpunt’ alles regelt: het Omgevingsloket Online. Waar u voorheen met veel specialisten van het bevoegd gezag te maken had, gaat u nu alles

K WA Bedr ijfsadv iseurs Kwadr ant NO.2, 2009/pag.4

E-Loket

In de expertgroep Milieu is KWA de enige partij die, onafhankelijk van de overheid, de belangen van het bedrijfsleven behartigt. Over de voortgang vindt regelmatig afstemming plaats met andere vertegenwoordigers van het bedrijfsleven, zoals werkgeversorganisatie VNO-NCW en branche­organisaties. Niet alleen KWA heeft naar aanleiding van de recente beoordeling van het Omgevingsloket Online (versie juni 2009) een groot aantal opmerkingen ingebracht; door één bevoegd gezag werden meer dan 450 tekortkomingen en aanvullingen geuit.

regelen via dit centrale Loket. Het doel is mooi, maar vraagt ook flexibiliteit van ú. Procedurele, organisatorische en technische processen moeten immers volledig anders worden ingericht. Tijdens de cursusdag bleek duidelijk dat velen van u twijfelen of “het wel zo mooi en effectief is als de overheid voorstelt?”. Ook kwam naar voren dat men bang is dat het Omgevingsloket benauwend werkt en dat door de standaardisatie de flexibiliteit verdwijnt. Uit de zaal werd zelfs gesuggereerd dat deze methode weer een stap terug lijkt te zijn naar de Hinderwet. Het samenvoegen en vereenvoudigen van termijnen kent voordelen, maar zeker ook nadelen. Voordeel is dat u bij uw aanvraag kunt spelen met de termijnen tussen de verschillende Waboonderdelen. Nadeel is dat de bescherming van omwonenden (consumenten én

Dag van de Wabo

Wabo op www.kwa.nl KWA heeft haar website uitgebreid en uiteraard is ook het onderwerp Omgevings­ vergunning daarin meegenomen: u vindt er alle informatie over de Wabo. Tijdens de Wabo-cursus bleek dat de bedrijven behoefte hebben om te kunnen discussiëren over dit onderwerp. Ons Wabo-team gaat na of een platform Omgevingsvergunning in die behoefte kan voorzien. Op dit digitale platform kunnen bedrijven in besloten kring, zonder dat het bevoegd gezag hierin kan meelezen, discussies openen en vragen stellen. Op dit moment kunt u zich met vragen richten tot ons Wabo-team.

Op 12 november 2009 vindt voor de derde keer de Dag van de Wabo plaats in 'Hart van Holland' in Nijkerk. Tijdens deze dag krijgt u de laatste informatie die nood­ zakelijk is voor een vloeiende overgang naar een nieuwe manier van werken. Dit jaar verschuift de aandacht geleidelijk meer van overheden naar aanvragers. Voor KWA reden om dit jaar mede als sponsor van de Dag van de Wabo op te treden. In een toenemend aantal workshops is deze keer aandacht voor onderwerpen die bedrijven raken binnen de vlakken bouwen en milieu. In totaal zijn er 31 workshops, waar in 60 minuten een onderwerp wordt uitgediept.

MAKEclear goedkoper en praktischer dan concurrenten!

Bijhouden Wet- en Regelgeving Op de hoogte blijven van de wijzigingen in de milieu- en arbowetgeving is voor bedrijven essentieel, maar kost veel tijd.

Wij hebben voor u de eigenschappen van MAKEclear vergeleken met die van andere aanbieders.

KWA Bedrijfsadviseurs biedt met de dienst MAKEclear een actueel overzicht van de wijzigingen in de wet- en regelgeving aan en een vertaling naar uw bedrijfsspecifieke situatie.

Wilt u ook profiteren van de voordelen van het MAKEclear-abonnement van KWA? Vraag dan nu een proefabonnement aan!

Service Wijzigingen

U bent natuurlijk van harte welkom op de stand van KWA om de laatste versie van het Omgevingsloket Online live te testen en kennis te maken met de leden van het Wabo-team van KWA.

Bedrijfsspecifiek filter Publicatie wetsteksten Jurisprudentie

Praktisch (optioneel) Koppelverkoop Aantal gebruikers Kosten abonnement

Martin van der Slik 033 – 422 13 87, [email protected]

Monique Soeters-Hensgens 033 – 422 13 77, [email protected]

Linda Gentner 033 – 422 13 72, [email protected]

Jorick van Gemert 033 – 422 13 91, [email protected]

bedrijven) tegen aanvragen geconcentreerd kan worden tot slechts één proceduregang. Daarbij wordt het publiceren van een aanvraag in lokale kranten beknopter. De reikwijdte hiervan is nu nog niet in te schatten.

Ons advies aan u

Ook organisatorisch betekent de Wabo voor u een wijziging. Voorheen diende u de verschillende aanvragen op het gebied van bouwen, milieu en andere onderwerpen afzonderlijk en vanuit verschillende afdelingen van uw bedrijf in. Nu, onder de Wabo, moet u een integrale aanvraag indienen, die u dwingt om de coördinatie tussen de onderwerpen vanuit een projectmanagementbenadering aan te pakken.

“Zorg ervoor dat u uw zaken goed regelt en goed beheerst en weet wat u wilt aanvragen. Verantwoordelijkheid ligt bij uzelf en niet bij de ambtenaar!”, aldus H. Bessels, directeur en oprichter van Bessels Architecten. Jorick van Gemert, lid van het Wabo-team van KWA, voegt hieraan toe: “Ga hier actief mee aan de slag. Hoe eerder u alle ins en outs kent, hoe sneller u van de voordelen van de Wabo kunt profiteren!” Wij realiseren ons, net als u, dat de invoering niet zonder slag of stoot zal gaan, maar we staan er wel positief in! Hebt u vragen of kunnen wij u ergens mee helpen? Neemt u gerust contact op met het Waboteam van KWA. Bent u geïnteresseerd in de cursus Omgevingsvergunning? De eerstvolgende cursusdag vindt plaats op 9 februari 2010 in de Eenhoorn te Amersfoort. Aanmelden kan bij Linda Gentner, [email protected].

eenmalig € 800,-

✔

Overige adviesbureaus

✔ ✘

✔ ✔

via extern advies

eenmalig € 1.200 - € 2.500

✔

✔

✘ i.c.m. abonnement uitgever

✔

✘

Rapportage wijzigingen

René Braaksma 033 – 422 13 76, [email protected]

✔ ✔

Uitgeverijen





Wabo-team van KWA

MAKEclear van KWA

Linda Gentner 033 – 422 13 72, [email protected]



vertaald in begrijpelijke taal

✔

✘ i.c.m. abonnement uitgever

✘

✔

via extern advies

vertaald in begrijpelijke taal

✘

vertaling bedrijfsspecifieke via extern advies acties op uitvoeringsniveau

✔

✔ vertaling bedrijfsspecifieke acties op uitvoeringsniveau

✔

n.v.t.

n.v.t.

✔

✘ i.c.m. abonnement uitgever

✘

✘

onbeperkt

vanaf 1 gebruiker

onbekend/ Vanaf 1 gebruiker

Milieuwetgeving € 2.300

Milieuwetgeving € 1.100

Milieuwetgeving € 3.000 en € 6.000

arbowetgeving € 1.900

arbowetgeving € 545

arbowetgeving € 3.000 en € 6.000

EU-GHS In 2010 wordt de nieuwe Europese verordening EU-GHS (Globally Harmonised System) - het labelen van (chemische) stoffen en mengsels - van kracht. De indeling en etikettering van chemische stoffen en mengsels verandert, door andere criteria voor de indeling (classificatie) van stoffen en mengsels, op basis van hun gevaareigenschappen. De huidige oranje pictogrammen en de R- en S-zinnen (beter bekend als Wms-etikettering) verdwijnen. In plaats daarvan komen nieuwe pictogrammen (een wit vierkant met een rode rand, staand op de punt), H-zinnen, EUH-zinnen, P-zinnen en signaalwoorden ('gevaar' en 'waarschuwing'). Door invoering van de EU-GHS moeten leveranciers van chemische stoffen en mengsels deze opnieuw - volgens de nieuwe eisen indelen, etiketteren en verpakken. Bedrijven die stoffen op de markt brengen, hebben daarvoor tot uiterlijk 1 december 2010 de tijd. Voor mengsels loopt de termijn tot 1 juni 2015. De bepalingen van EU-GHS treden dus geleidelijk in werking. Louis van Deutekom 033 – 422 13 79, [email protected]

K WA Bedr ijfsadv iseurs Kwadr ant NO.2, 2009/pag.5

Begeleiding bij e-mjv 2008 en EEP 2009-2012 Sinds begin 2009 begeleidde KWA vele bedrijven en branches bij het invullen van de MJA-monitoringcijfers over 2008 en het opstellen van de Energie-EfficiencyPlannen (EEP’s) 2009-2012. Ruim 400 bedrijfsrapportages MJA-moni­ toring 2008, 14 brancherapportages MJA-monitoring 2008 en ruim 80 EEP’s 2009-2012 waren het resultaat.

format van SenterNovem, stelden zij hun EEP op. KWA toetste alle concept-EEP’s, vóór verzending naar SenterNovem.

Enkele resultaten MJA-monitoring 2008

MJA-monitoring 2008 Tijdens diverse gezamenlijke invulsessies, telefonisch, per e-mail of 1 op 1 - voor bijzondere omstandigheden of grote vraagstukken - werden bedrijven begeleid bij het invullen en afronden van hun elektronische milieujaarverslagen (e-mjv’s).

Nagenoeg alle bedrijven dienden hun MJA-monitoringcijfers in, de meeste hiervan vóór de hiertoe gestelde deadline. Hiermee voldeed bijna 98% van de bedrijven aan de monitoringsplicht.

EEP’s 2009-2012 EEP’s 2009-2012 Individuele bedrijfsbezoeken en gezamenlijke workshops vormden de begeleiding van de EEP´s. De bedrijven zijn ingewijd in de methodieken om energieverdelingen op te zetten, energiebesparingsmaatregelen te formuleren en deze rekenkundig uit te werken. Met door KWA samengestelde software, waarmee automatisch een rapport wordt gegenereerd dat voldoet aan het

Het gemiddelde energiebesparings­ percentage op basis van zekere maatregelen van al ingediende EEP’s bedraagt 7,8%. Dit ligt, nog exclusief het potentieel van voorwaardelijke maatregelen, al bijna op de MJA-streefwaarde van 8% per 4 jaar.

KWA-opleiding:

De Koudetechnicus in productiebedrijven Koelinstallaties en warmtepompen staan garant voor 30% tot 70% van de elektriciteitsrekening. Grote besparingen zijn vaak mogelijk, maar daarvoor moet je de installatie en zijn werking kunnen beoordelen. Om de relevante aspecten van koelinstallaties te begrijpen en te overzien heeft KWA een cursus ontwikkeld. Deze eendaagse cursus is geschikt voor projectleiders, project-engineers, operators en tech­nische dienstfunctionarissen. De cursusleider speelt in op de situatie van de deelnemende bedrijven.

Onderwerpen die behandeld worden: Martin van de Pol 033 – 422 13 34, [email protected]

Resultaten EEP-besparings% 2009-2012 (zekere maatregelen) 18%

• U  itvoeringsvormen van koel­ installaties en warmtepompen, koudemiddelen Het koudemiddel R22 wordt de komende jaren uitgefaseerd. Welke alternatieven komen in aanmerking?

• Beoordeling van de werking van de koelinstallatie, opties voor energiebesparing De veiligheidsaspecten bij het werken met ammoniak in de praktijk worden belicht. Wie mag zich binnen het bedrijf de competente operator voor de koeling noemen? • Warmtepompen en alternatieve koelmethoden Warmtelevering door koelinstallaties aan de condensorzijde (de warmtepompfunctie op 85°C) is in de toekomst niet meer weg te denken. • Veilig werken en wetgeving Voor cursusdata, -kosten, aanmelden en verdere gegevens verwijzen wij naar onze website www.kwa.nl. Fons Pennartz 033 – 422 13 33, [email protected]

Energiebewustwording Thuis & op het Werk

16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Branche A

Branche B

Branche C

Branche D

Branche E

Branche F

Wijziging regelgeving transportkosten en meetvoorwaarden aardgas

Met ingang van 1 juli 2009 vindt de doorrekening van transportkosten voor grootverbruikers op het regionale net voor wat betreft de exit-tarieven van het landelijk net, plaats op basis van de technische capaciteit van de aansluiting. Voor 1 juli was de gecontracteerde capaciteit bepalend. Een grote discrepantie tussen de technische capaciteit van de aansluiting en de gecontracteerde capaciteit leidt tot een toename van de transportkosten. Verlaging van de

technische capaciteit van de aansluiting, door het verlagen van de capaciteit van de meting, is dan aan te raden. De wijziging van de meetvoorwaarden aard­gas bepaalt dat de meetinrichting van grootverbruikers geschikt moet zijn voor het per uur verzenden van de meetdata. Dit zogenaamde stuursignaal gas is verplicht vanaf een gasverbruik van 1 miljoen m3 op jaarbasis. Jan van Eijk 033 – 422 13 35, [email protected]

K WA Bedr ijfsadv iseurs Kwadr ant NO.2, 2009/pag.6

Een deel van ons energiegebruik is afhankelijk van onze eigen zorgvuldigheid. Brandt het licht in verlaten ruimtes? Staan apparaten onnodig ingeschakeld of stand by? Blijven deuren van koel­ ruimtes te lang open? Door hier bewuster mee om te gaan worden energieverliezen gereduceerd: een gemiddeld huishouden bespaart al gauw 5 tot 15% energie en in een bedrijf is het reductiepotentieel 1 tot 5%.

een medewerker die thuis zuinig met energie omgaat, zal dat ook op het werk doen. De medewerkers worden op een positieve manier bewogen tot gedragsverandering.

Omdat de mens een gewoontedier is - bewuster omgaan met energie gaat niet vanzelf - heeft KWA de campagne 'Energiebewustwording Thuis & op het Werk' ontwikkeld. Elke medewerker krijgt een energiebesparingbox voor thuis. Immers,

Bouke Bruinsma 033 – 422 13 38, [email protected]

Voor een korte introductiefilm typt u Energiebewustwording in op youtube.com.

Deze campagne is binnen KWA gestart en erg enthousiast ontvangen. Hebt u interesse in de campagne? Wilt u ook uw medewerkers bewust maken van hun energiegebruik thuis en in uw bedrijf? Neemt u gerust contact met ons op.

Rianne Liebregts 033 – 422 13 36, [email protected]

Energieopslag in de bodem, ofwel koude-/warmte opslag (KWO), is al jaren sterk groeiend. Het duurzame karakter en besparingen van 40-80% op het gasen elektriciteitsverbruik zijn de redenen voor de utiliteits- en glastuinbouw. Maar ook binnen de industrie nemen de toepassingsmogelijkheden toe, mede door verdere ontwikkeling van bijvoorbeeld de warmtepomp. De meeste KWO-systemen zijn vergunning­ plichtig, aanvragen moeten worden ingediend bij de provincie. Gezien de doorlooptijd van een vergunning, 7 tot 9 maanden, moet dit op tijd te gebeuren. Bij KWO wordt warmte en/of koude tijdelijk in de bodem opgeslagen. In de zomer zorgt het opgepompte koude water voor koeling, terwijl het warme grondwater in de winter zorgt voor verwarming. Om vervuiling van het grondwater te voorkomen zijn het grondwater- en gebouwcircuit gescheiden door een warmtewisselaar. Een haalbaarheidstudie geeft inzicht in de mogelijkheden voor KWO. De ligging van de locatie, de geschiktheid van de bodem, de grootte van de warmte- en koudevraag, de technische en financiële haalbaarheid en eventueel aanwezige verontreinigingen in de nabije omgeving zijn hierbij bepalend. Het ontwerp van het ondergrondse systeem is afhankelijk van de warmte- en koudevraag. De geohydroloog kijkt naar de ondergrondse mogelijkheden, welk type systeem en hoeveel bronnen het meest gunstig is. De monobronsystemen, met het warme en koude grondwater boven elkaar in één bron, zijn vooral geschikt voor kleinere capaciteiten. De doubletsystemen hebben één of meerdere paren van bronnen die op afstand van elkaar liggen en zijn geschikt voor alle capaciteiten. Eén van de voorwaarden voor KWO is dat in een jaar een thermische balans wordt verkregen.

De volgende stap is de effectenstudie, als belangrijk onderdeel van de vergunningaanvraag in het kader van de Grondwaterwet. Een rekenmodel geeft inzicht in de effecten van het ondergrondse systeem op het grondwater, zoals het grondwaterpeil, de grondwatertemperatuur en de grond. Ook eventuele veranderingen van de grondwaterkwaliteit en ecologie vormen een onderdeel van de effectenstudie. Een aandachtspunt is de lozing van vrijkomend grondwater bij de aanleg en het onderhoud van bronnen. Tijdig overleg met gemeente en/of waterschap voorkomt mogelijke vertraging van het project. Met de verkregen vergunningen start de realisatie van het ondergrondse deel. De bronnen moeten geboord worden door een vakkundig boorbedrijf; de kans op toekomstige verontreinigingen van de bodem moet zo klein mogelijk zijn, als invulling van de zorgplicht in de Wet bodembescherming. Een operationeel KWO-systeem vergt een gedegen beheer om goed functioneren van de bron(nen) en de thermische balans tussen het gebruikte koude en warme grondwater te behouden. Regelmatig spuien van de bronnen is nodig om de kans op vervuiling van de filters en op putverstopping te beperken. KWA adviseert u in: • Haalbaarheidsstudie • Vergunningaanvraag (Grondwaterwet en lozing) • Begeleiding bij ontwerp en realisatie • Begeleiding bij beheer en monitoring • Evaluatie/second opinion Harald ten Brinke 033 – 422 13 24, [email protected] Marette Zwamborn 033 – 422 13 62, [email protected]

Uitbreiding Graaddagen De graaddagen staan al meer dan 6 jaar op onze website

Energiebesef op de Drinktec te München © Messe München Gmbh.

Duurzaam energie opslaan in de bodem

Duurzaamheid en innovatie zijn de kernwaarden om zich in positieve zin te onderscheiden in moeilijke tijden. In EU-verband stelt men nu eisen aan energie-efficiency voor tal van consumenten­apparaten: het Ecodesign. KWA ziet daarmee mogelijkheden voor veelgebruikte energie-intensieve kapitaalgoederen (pasteurs, reinigingsinstallaties, drogers, transportlijnen, koelinstallaties). De leveranciers of fabrikanten bepalen immers in grote mate het energieverbruik van de industriële bedrijven. Bij een bezoek aan de Drinktec te München door onze adviseurs hebben wij dit nader onderzocht. Drinktec is de grootste beurs in Europa voor toeleveranciers van de bier- en frisdrankindustrie. Met circa 1.500 exposanten en 60.000 bezoekers is het een

Fons Pennartz 033 – 422 13 33, [email protected]

(steekproefgewijs) worden bezocht. De specifieke gebruikersgroepen hierbij zijn: • Detailhandel (met name supermarkten) • Opslag van fruit (koelcellen) bij fruit­ telers en veilingen • V leeswarenketen (slagerijen en slachterijen) • IJs- (en sneeuw)banen (ook mobiele)

In 2007 is al een project uitgevoerd, waarbij is geconstateerd dat in de periode 20022007 veel koelinstallaties zijn gebouwd die niet voldoen. Bovendien bleken eigenaren of beheerders van de installaties niet of niet voldoende op de hoogte van de wettelijke verplichtingen. Er worden ten minste 130 inspecties uitgevoerd, waarbij zowel gebruikers als installateurs van koelinstallaties

De folder 'Koelinstallaties, wat u moet weten als gebruiker' is op te vragen bij de Arbeidsinspectie. Mevrouw A.J.H.M. Martens (projectleider Arbeidsinspectie) of de heer P. Terstall (Landelijk Project Secretaris) is contactpersoon voor dit project (tel. 0800 – 270 000). Fons Pennartz 033 – 422 13 33, [email protected]

Hiermee krijgt u beter vergelijkbare energieverbruiken over een gewenste periode.

Naast de graaddagen zijn de buitentemperatuur en relatieve vochtigheid beschikbaar en gerangschikt per maand, week of dag.

Fons Heuven 033 – 422 13 37, [email protected]

Op basis van deze gegevens is een analyse mogelijk van het energieverbruik, inclusief verrekening van de weersomstandigheden.

Ruud van Kolfschooten 033 – 422 13 43, [email protected]

Van oktober 2009 tot februari 2010 gaat de Arbeidsinspectie de veiligheid van koelinstallaties controleren. Koelinstallaties die gebouwd zijn ná 29 mei 2002 moeten voldoen aan de Europese Richtlijn voor Drukapparatuur, voor Nederland opgenomen in het Warenwetbesluit Drukapparatuur.

34 weerstations (voorheen ‘slechts’ 10).

dit jaar zijn de beschikbare graaddagen uitgebreid naar

Of ze ook aan energiezuinige uitvoeringen werken? Een aantal exposanten probeerde zich inderdaad te onderscheiden met energiebesparende ontwerpen, maar meestal betrof het alleen productie-efficiency. Spreek daarom zelf uw toeleverancier aan op energiezuinige apparatuur. Zonder uw vraag wordt aan de ontwikkeling daarvan nog onvoldoende invulling gegeven.

De Arbeidsinspectie gaat veiligheid van koelinstallaties wederom inspecteren

Op uw verzoek kan KWA Bedrijfsadviseurs een nog nauwkeurigere analyse uitvoeren, waarbij meer gedetailleerde weersinformatie, zoals zon, wind en regen, worden meegerekend.

www.kwa.nl en worden veelvuldig geraadpleegd. Sinds augustus

beurs waar je met gemak een dag kunt doorbrengen. Opvallend was dat de exposanten niet op een eurootje hadden bespaard, maar volledig uitpakten met draaiende vullijnen, flessenblaaslijnen, etc.

K WA Bedr ijfsadv iseurs Kwadr ant NO.2, 2009/pag.7

”So-Watt”

Keukenboiler of CV-ketel? Wat is gunstiger voor de afwas: een keukenboiler of warm water van de CV-ketel gebruiken?

Ir. Wim Rutten, Suresh People in Company, toonde de technieken van continu verbeteren. Met korte filmpjes en schematische sheets maakte hij vergelijkingen tussen verschillende methoden en hun werking: Lean, 6 Sigma, TPM.

Energieprijzen base load (elektriciteit) 100

100

70

65

65

60

60

55

55

50

50

45

45

40

40

0-1 27

8-0 24

624

-0

4-0

Cal-13

24

2-0 24

Cal-10

’09

75

70

’09

80

75

’09

80

’09

85

’09

90

85

’08

95

90

0-

Er volgde een discussieronde: Wat is mijn rol in het continu verbeterproces? Welke knelpunten komen we tegen en hoe gaan we daarmee om? De resultaten uit de discussies werden gepresenteerd en becommentarieerd door de inleiders.

€

95

’08

Erik Bleichrodt van Evonik Carbon Black Nederland B.V. en bestuurder van de Kam contactgroep sloot het presentatiedeel af. Met het opzoeken van grenzen van mensen in sociale systemen: ontwikkelen en ontplooien van competenties, omgaan met weerstanden, hindernissen en successen, geeft hij binnen zijn organisatie vorm aan continu verbeteren. Als QESH coördinator/MT-lid zit hij in de driver seat van veranderingsprocessen.

€/MWh

-1

De deelnemers aan de Kam contactdag op 13 oktober jl. hebben, ieder met hun eigen achtergrond (branche - functie), weer ervaren hoe belangrijk een netwerkclub is in deze tijd. Door luisteren en actieve deelname in discussies hebben zij nieuwe gezichtspunten meegenomen om in hun eigen organisatie aan de slag te gaan. Prof. dr. Ing. Teun Hardjono liet de deelnemers kennis maken met de 4 paradigma’s van kwaliteitsmanagement: Control, Continu verbeteren, Innovatie en Zoeken naar de essentie. De samenhang en tegenstrijdigheid van deze paradigma’s werd geïllustreerd en duidelijk gemaakt.

Kosten CV huis

Energie boiler[GJ/jaar] Energie CV App [GJ/jaar] Energie CV huis[GJ/jaar]

24

In een tijd die gestuurd wordt door de economische crisis zijn efficiency en effectiviteit van groot belang.

Kosten CV App.

Fons Heuven 033 – 422 13 37, [email protected]

2-

Continu verbeteren

Kosten boiler

Bouke Bruinsma 033 – 422 13 38, [email protected]

-1

Wat betreft energiegebruik – en kosten – is een CV-ketel echter aanzienlijk voor­deliger. Het rendement van de energiecentrale drukt niet alleen het boilerrendement, het boilertje zelf verliest vooral veel warmte. Gebruik je namelijk een jaar lang geen water uit het boilertje, verbruikt het toch 150 kWh

(= 33 euro). Dat komt overeen met een lamp van 17 Watt die altijd aanstaat, maar helaas geeft zo’n boiler geen licht.

24

Qua watergebruik wint het boilertje glansrijk; praktisch meteen warm water. Voordat het water warm is vanaf de CV-ketel, gaat in het So-Watt-onderzoek 2 tot 3 liter water verloren.

Legenda © KWA 2009

Bron: ENDEX

Even voorstellen Patrick Bacon 033 - 422 13 25, [email protected] Adviseur watermanagement: • geohydrologie • koude-/warmteopslagsystemen VU Amsterdam

De vaste rubriek Bijblijven!, de borrel en het diner sloten de dag af. “Het was een prima bijeenkomst!” noteerde een deelnemer. De volgende KAM contactdag is op dinsdag 30 maart 2010 bij Heineken.

Erik van den Brink 033 - 422 13 65, [email protected] Adviseur KAM • opgeleid Hogere Veiligheidskundige • arbo- en veiligheidsadvisering Vorige werkgever: ECCO Tannery Holland B.V.

Linda Gentner 033 – 422 13 72, [email protected]

Vertrokken Jeroen Kemper, adviseur

Kijk voor onze openstaande vacatures op www.kwa.nl.

Colofon KWAdrant is een uitgave van KWA bedrijfsadviseurs B.V. Eindredactie: Redactie:

Ruud van Kolfschooten G erard Jousma, Rob Schoon, Marga Steenbeek Ontwerp & Productie: Connexion B.V. - Amersfoort Druk: K lomp Grafische Communicatie - Amersfoort Fotografie: C onnexion B.V., relaties en eigen medewerkers

KWA Bedrijfsadviseurs B.V. Regentesselaan 2 Postbus 1526, 3800 BM Amersfoort Telefoon: 033 - 422 13 08 E-mail: [email protected]

www.kwa.nl Overname artikelen met bronvermelding toegestaan.