Schone groei geeft Rotterdamse haven lucht

V VM Milieu Dossier:

KlimaatGroene leefbeleid voor omgeving mobiliteit bespaart

April 2012, nr. 2

Duurzame educatie voor de toekomst

Biobased Economy

Schone groei geeft Rotterdamse haven lucht

Your energy. Our passion.

Zonne-energie Windenergie Bio-energie Energie efficiency Beleidsstudies

Advertentie

Voor een leefbare wereld is de transitie naar een duurzame energiehuishouding pure noodzaak. ECN ontwikkelt kennis en technologie die dat mogelijk maken. Samen met u. @ecn www.ecn.nl

Biobased economy met de technologie van vandaag en morgen Onze energie-infrastructuur, van gasnet tot benzinepomp, is ingesteld op fossiele energiebronnen. Het vervangen van fossiele bronnen door biomassa is aantrekkelijk. In principe kunnen we van biomassa dezelfde brandstoffen maken als de fossiele, alleen dan zonder de nadelen (broeikasgasemissie en afhankelijkheid). En dat is precies waar ECN aan werkt. Samen met het bedrijfsleven heeft ECN torrefactie ontwikkeld om van biomassa een kolenvervanger te maken die kan worden mee gestookt in een kolencentrale. Onze biomassavergasser Milena maakt methaangas uit biomassa dat direct via het gasnet kan worden geleverd. Biofuels kunnen we bijmengen in benzine, diesel en kerosine. ECN ontwikkelt processen om van hout biofuel te maken (2e generatie) en processen om macroalgen (zeewier) om te zetten naar energie en grondstoffen (3e generatie). ECN test biomassa op mogelijk negatieve effecten op vervuiling door as in centrales in een Lab scale Combustion Simulator. En ECN helpt afvalbedrijven om in de schoorsteen te bepalen hoeveel biomassa ze gebruiken door toepassing van onze C14 sampler. Afval omzetten in groen gas Afvalstromen zo efficiënt mogelijk omzetten in energie, dat is het doel van afvalbedrijven. Hout- en snoeiafval en afgemaaid bermgras zijn lastige afvalstromen. Samen met een groot afvalbedrijf ontwikkelde ECN een succesvolle technologie om houtvezels met hoog rendement om te zetten in groen gas. Bedrijven streven naar een verantwoorde inzet van biomassa: ECN ondersteunt hen. Met bijvoorbeeld onderzoek naar het meten en reduceren van broeikasgasemissies bij teelt en gebruik. Zeker bij het onderzoek naar de duurzaamheid van biomassa, is het werken met een betrouwbaar instituut als ECN belangrijk. ECN helpt bedrijven met het realiseren van de biobased economy. Met de technologie van vandaag en de opties van morgen. Wilt u weten wat ECN voor uw onderneming, gemeente of organisatie kan doen? Neem dan contact op met ECN (Jip Lenstra, email: [email protected]).

Footprint Onlangs speelde ik het energietransitiespel, een uitgebreide website waarop je de vraag en het aanbod aan energie in bijvoorbeeld 2030 kunt simuleren. Met een paar muisschuifjes zet je windmolens of kerncentrales neer of haal je ze weg, verander je kolencentrales in biomassa-wkk of wat dan ook. Alle huizen zijn te isoleren en kantoren kunnen weg als je gelooft in het nieuwe werken. Doel van de website is natuurlijk om je te laten spelen met jóuw energiescenario voor de toekomst. Er zijn een aantal parameters die aangeven wat je scenario dan betekent: de CO2-reductie of groei, het percentage duurzame energie, de maatschappelijke kosten etc. Een parameter waar ik even niet op lette, was de footprint van Nederland. Vrolijk was ik allerlei biomassacentrales aan het installeren, zag ik opeens in een ooghoek dat de footprint van Nederland fl ink omhoogschoot! Ai, daar had ik wat uit te leggen aan mezelf. Anderhalf keer NL had ik nodig voor mijn toekomstscenario. Dat verder erg schoon was; in 2030 had ik 40% energiebesparing bereikt, 65% CO2-reductie en 45% duurzaam opgewekt, tegen ongeveer dezelfde kosten als nu. Daar was ik best tevreden over. Alleen die footprint zat me dwars. Logisch verklaarbaar; mijn inzet op biomassa heeft een ruimtelijke impact. Tenzij je alleen reststromen gebruikt zoals gft, snoeiafval of maïsstengels. Maar is daar genoeg van om onze energiehonger te stillen? Of wordt het dan toch weer de wedstrijd van de koopkrachtige vraag? De westerse en de BRIC-landen hebben

Geef een nieuw lid op & ontvang

geld zat om alle biomassa ter wereld op te kopen en de rest zoekt het maar uit? Daar zie ik een groot probleem. Proberen om fossiele grondstoffen te vervangen door biomassa is een goed plan. Een nog beter plan is om voor de energievoorziening meteen door te stoten naar 100% hernieuwbaar. Dan ben je éen concurrent op biomassa kwijt. Een tweede stap is minder vlees eten. Van alle biomassa (= voedingswaarde) die de veeteeltsector ingaat, komt maar een klein deel terug in eetbare vorm. Blijft over biomassa gebruiken voor allerlei toepassingen als plastics en verpakkingen. Dat lijkt me een zinvol idee. Combineer dat met het gedachtegoed van ‘cradle-to-cradle’ en de wereld gaat er écht anders uitzien! Als V VM hebben we alle disciplines die bij de omslag naar meer gebruik van biomassa betrokken zijn in huis: beleidsmakers en wetenschappers met kennis van energie, voeding & landbouw, chemie. Dat alles komt nu samen in de nieuwe sectie ‘Biobased Society’. Ik ben er reuze trots op; het laat zien dat de V VM door haar diverse ledengroep integraal kan denken. Daarmee lopen we voorop in het debat dat er moet komen over biomassa en hoe we daar als maatschappij mee omgaan. Deze ‘Milieu’ wordt weer een bewaarnummer!

Vera Dalm, voorzitter V VM

Ruimte voor Praktijkboek klimaat voor klimaatbesten Cases Lessen dig inrichten Instrumente n

Breng B vakkennis v

씮 www.vvm.info

ttot bloei! Klimaat voor Ruimte,

Kennis voor Klimaa t

April 2012 nr 2

3

Biobased Economy Het gebruik van planten en organische reststromen voor de productie van brandstof en chemische stoffen staat wereldwijd volop in de belangstelling. Hoe kansrijk is deze vergroening van de economie?

4

April 2012 nr 2

6

| Van biobased economy naar biobased society

21 | Recensie: Ruimte voor Klimaat Leendert van Bree

Gaan we naar een groene gouden eeuw met

10 | Interview: Jaap Jelle Feenstra

maar om nieuw commercieel gewin van een

22 | Wielerkoers als metafoor voor duurzame innovatie

paar grote bedrijven?

Mario Willems en Sjoerd Bakker

ingeklemd tussen stedelijk gebied. “Groeien

de biobased economy? Of gaat het alleen

Sytze Keuning

8

| Uitdagingen op de weg naar groene chemie

Interview: Erik van Sevenster, WUR

kan alleen nog indien we onze milieulast

24 | Werk maken van biobased wetenschap

Onno van Sandick

Jan de Graaf

speelt een belangrijke rol bij het stimuleren Vinus Zachariasse en Peter Besseling

Rachel Heijne

16 | Recensie: Handleiding voor duurzame wereld

verminderen”, aldus Feenstra.

Het Innovatiecontract Biobased Economy van gericht onderzoek naar een groene chemie.

14 | VVM Kort

Het Rotterdamse havencomplex ligt

38 | Biobased in internationaal perspectief Luuk van der Wielen en Bram Brouwer

26 | Duurzame biomassa, van papier naar praktijk Hoe brengen we criteria om onduurzaam

39 | Column: Natuur, bron voor chemie

gebruik van biomassa tegen te gaan in de

Leo Jansen

praktijk?

17 | Klimaatbeleid voor mobiliteit

Jacqueline Cramer en Caroline van Leenders

Hoe krijg je als gemeente grip op verminde-

40 | DSM kiest voor biobased spoor Interview: Marcel Wubbolts

ring van de CO2-uitstoot van het verkeer en

28 | Complexiteit natuur benutten

vervoer? Breda weet wat haar te doen staat.

Column Annita Westenbroek

Ron Bos en Rob Temme

20 | Centre for Biobased Economy

29 | Versnellen biobased innovaties via studententeams

Hans Derksen

Gert-Jan Euverink

32 | Het milieu volgens… Susan Cohen Jehoram

33 | Column: Teer Dwarsliggers

30 | Duurzame educatie Welke rol kan natuur- en milieueducatie spelen bij duurzame ontwikkeling? Kansen, bedreigingen en trends. Stefan van der Worm

34 | Duurzaamheidsmonitor als wapen in de strijd

Groene leefomgeving als toetsingscriterium bespaart

Monique Zwetsloot

Hans Stokkermans

36 | Chemie richt pijlen op duurzame toekomst

Transitie naar duurzaam gebruik van fosfor

Naast vermindering van materiaalgebruik en

Kimo van Dijk en Oene Oenema

kringloopsluiting zet de chemische indusbiobased economy.

Rol natuur en milieu bij uitbreiding infrastructuur

Interview: Colette Alma

Henk Meurs en Bert van Wee

trie in op stapsgewijze overgang naar een

April 2012 nr 2

5

Van biobased economy naar biobased society

G

aan we naar een groene gouden eeuw met de biobased economy? Of gaat het alleen maar om nieuw commercieel

gewin van een paar grote bedrijven, handig gepromoot onder een groene vlag, maar waar milieu en maatschappij de prijs betalen voor een nieuwe golf van overexploitatie? En waar moeten we als milieuprofessional en als consument op letten bij het in veilige banen leiden van deze veelbelovende ontwikkeling?

Sytze Keuning (06-51224012, [email protected]) is directeur van Bioclear en voorzitter van de VVM-sectie Biobased Society.

fecten zoals uitputting van de bodem als gevolg van intensieve biomassateelt of van ongewenste hygiënerisico’s door een te kortzichtige kringloop.

Benutten en beschermen In het verleden is het te vaak gebeurd dat exploitatie van natuurlijke hulpbronnen leidde tot milieuschade en verlies van biodiversiteit en natuur. In een biobased society moeten benutten en beschermen, dus welvaart en duurzaamheid, juist hand

De biobased economy of groene economie

de maatschappij en de consument bij deze

in hand gaan. In dit hele traject speelt de

staat wereldwijd sterk in de belangstel-

ontwikkeling? Vandaar dat we eigenlijk

bodem een belangrijke rol, eenvoudigweg

ling. In een biobased economy vervangt

beter kunnen spreken van een biobased

omdat de bodem veel van de benodigde

biomassa een deel van de aardolie in de

society in plaats van een biobased economy.

biomassa moet voortbrengen. Een goede

productie van specifieke grondstoffen en

bodemkwaliteit is belangrijk voor een

worden planten en organische reststromen

Triple-P

hoge biomassaproductie. Dat betekent

gebruikt om hoogwaardige chemische

Wanneer je de ontwikkelingen op dit

dat ook aandacht nodig is voor het sluiten

producten te maken. Dat betekent nogal

gebied tegen het licht houdt van de triple-P

van mineralen- en nutriëntenkringlopen,

wat voor allerlei sectoren, waaronder de

benadering voor duurzaamheid (people,

waarbij onder meer via biomassa aan de

chemische industrie. Dit is dan ook niet

planet, profit), dan concentreert de biobased

bodem onttrokken stikstof en fosfaat weer

een verandering die in een paar jaar kan

economy zich sterk op de profit kant: hoe

worden teruggevoerd. Bijvoorbeeld door

kunnen we nieuwe economi-

plaatsvinden, maar een complete

sche kansen verzilveren met

transitie. Deze ontwikke-

biomassa als uitgangspunt.

ling is zeer veelbelovend, maar roept ook nog veel vragen op. Is dit het ei van Columbus om onze afhankelijkheid van fossiele

‘Benut ten en beschermen moeten hand in hand gaan’

Het is van belang - en

bron van natuurlijke mineralen en nutrienten en als bodemverbeteraar.

VVM-sectie Biobased

Veilige kringlopen

Society opgericht - om

Afval en reststromen spelen in de biobased

ook de twee P’s van People en Planet bij deze transitie

en de bijkomende problemen

6

biomassa over blijven ook te benutten als

daarom is recent ook de

grondstoffen te doorbreken

te betrekken. Namelijk om er

van broeikasgasemissies en

de reststromen die na het gebruik van

economy een belangrijke rol. Niet als afval, maar als grondstof voor hernieuwbare producten en energie. Zo kunnen afval-

klimaatverandering tegen te gaan? Welke

van meet af aan een duurzame en breed

water, snoeiafval en GFT over niet al te

nieuwe economische kansen liggen hier

gedragen ontwikkeling van te maken.

lange tijd waarschijnlijk worden gebruikt

voor de industrie en voor de landbouw en

Bijvoorbeeld door goed te kijken naar de

voor de productie van bioplastics. Van

voor de maatschappij in het algemeen? Kent

hele keten en naar daadwerkelijke kring-

zeefgoed, dat zijn de losse cellulosevezels

deze ontwikkeling ook een keerzijde en wat

loopsluiting. Maar ook met het oog op het

afkomstig van toiletpapier die uit huishou-

zijn de eventuele risico’s? En hoe betrek je

voorkomen van negatieve afwentelingsef-

delijk afvalwater kunnen worden gevist,

April 2012 nr 2

Biobased Economy

Steeds meer agrarische bedrijven investeren in biovergisters

zou technisch gezien opnieuw toiletpa-

de hersenen van zieke schapen, die ondanks

king van een mogelijke betrokkenheid bij

pier kunnen worden gemaakt. Aangezien

sterilisatie door verhitting in het meel

een nieuw geval van besmetting snel te

huishoudelijk afvalwater fecale bacteriën

achter bleven en ook bij koeien tot aantas-

kunnen ontzenuwen. Dat alleen kan al heel

en dus mogelijk ook allerlei potentiële

ting van de hersenen leidde. Het is daarom

veel economische schade voorkomen.

ziekteverwekkers bevat (onder andere coli-

van groot belang dat kringlopen op een

bacteriën en streptococcen), zijn veiligheid

veilige manier worden gesloten en niet in

Kansen voor duurzame groei

en hygiëne bij hergebruik van dit materiaal

een te korte en onveilige cyclus.

De biobased economy zal verschillende

een belangrijk aandachtspunt. Even los van

Vers in het geheugen ligt ook de plotselinge

industriesectoren met elkaar verbinden,

of dit nu een fris idee is en de consument

uitbraak van de EHEC-bacterie, die met

zoals chemie, agro, papier en energie,

hier warm voor zal lopen. Om die

name in Duitsland in 2011 tot een

reden wordt bij voorbaat al

behoorlijke paniek leidde. Het

gezocht naar andere toepassingen, waarbij hygiënerisico’s zorgvuldig worden uitgesloten.

ging hierbij om een bacterie

‘Keer zijden en risico’s van meet af aan serieus nemen’

Kringloopsluiting is in dit licht een goede zaak, maar niet per defi nitie. Er zijn voorbeelden waar weliswaar een kringloop

doordat er gemeenschappelijke productieketens en kringlopen zullen ontstaan die dwars door deze sectoren heen gaan.

uit de E. coli familie, die bij

Dit biedt nieuwe kansen voor economi-

de mens ernstige ontste-

sche groei en voor duurzaamheid, mits

kingen van de dikke darm

ook de eventuele keerzijden en potentiële

kan veroorzaken. Nadat

risico’s van meet af aan serieus worden

achtereenvolgens komkommers en kiemgroenten als besmettingsbron waren aangewezen, werd er gespeculeerd op

genomen en goed worden onderzocht. Deze ontwikkeling vergt ook dat ondernemers, bestuurders en wetenschappers intensief samenwerken en hierover op tijd de dialoog

werd gesloten, meestal vanuit fi nancieel

besmetting vanuit agrarische reststromen.

opzoeken met de burger. Een dialoog

gewin, maar met ernstige gevolgen. De

Uiteindelijk bleek dat een partij besmet

waarin geen van de drie P’s (planet, people,

uitbraak van de gekke koeienziekte (BSE)

fenegriek zaad uit Egypte de vermoedelijke

profit) wordt vergeten. Kortom een biobased

was het gevolg van de jarenlange praktijk

oorzaak was.

economy vraagt om een biobased society.

die leden aan schuurziekte (scrapie) te

Het is belangrijk om bij het hergebruik van

Sytze Keuning

verwerken tot diermeel dat aan veevoeder

afval en reststromen de mogelijke hygië-

voor koeien werd toegevoegd. Dit diermeel

nerisico’s goed in kaart te brengen en uit te

bevatte afwijkende eiwitten (prionen) uit

sluiten. Al was het alleen maar om verden-

om slachtafval, waaronder ook schapen

Biobased Economy

April 2012 nr 2

7

UITDAGINGEN OP DE WEG NAAR GROENE CHEMIE “Uit biomassa zijn alle bouwstenen voor kunststoffen te produceren”, zegt Erik van Seventer van Wageningen Universiteit & Research Centrum. “De chemie kan in principe over enkele decennia grotendeels duurzaam draaien op groene grondstoffen, daar ben ik van overtuigd.” Maar voor het zover is, zijn nog de nodige hobbels te nemen, niet in de laatste plaats op onderzoeksgebied.

landbouwgewassen die ook op ons bord

Alle voorspellingen wijzen erop dat de

biobased materialen en sociaaleconomische

Reststromen en ‘niet eetbare biomassa’

vraag naar chemicaliën en materialen

en duurzaamheidsaspecten.

vormen een andere belangrijke bron. “Dat

op basis van biologische grondstoffen in

aardappels. Daarvan gaat terecht een groot deel naar de voedselvoorziening, terwijl een ander deel bestemd is voor veevoer.” Niettemin zien onderzoekers kansen in het optimaliseren van deze teelten. “Belangrijk is bijvoorbeeld het verhogen van de opbrengsten per hectare. Op dit gebied is er nog een wereld te winnen.”

kan van alles zijn, variërend van bermgras

de nabije toekomst sterk gaat groeien.

Uiteraard gaat ook veel aandacht uit

tot bietenloof, snoeihout of overblijfsels

Voor Wageningen UR reden om dit

naar de mogelijkheden om van biomassa

van de papierproductie. Dit noemen we de

onderwerp serieus op te pakken, waarbij

specifieke basisgrondstoffen voor

nauw samengewerkt wordt met indus-

de chemie te maken. “Een voor

triële partners en andere onderzoeks- en

de hand liggende route is de

onderwijsinstellingen.

chemische bouwstenen, die identiek zijn aan die uit

tweede generatie en daar kun je van alles mee. Een voorbeeld dat

‘Het proces moet subsidie onafhankelijk kunnen draaien’

ook binnen deze categorie past is een fabriek die DSM in Amerika gaat bouwen

Speerpunten

aardolie, voor kunststoffen

“Wageningen UR richt zich op alle facetten

uit biomassa te maken.

die van belang zijn voor het vergroenen

Wat ook kan, is nieuwe

van de chemie”, vertelt Erik van Seventer,

bouwstenen voor de chemie

trekker van het onderzoeksprogramma

maken op basis van biomassa.

Biobased Economy. “We overzien de hele

Ten opzichte van de eerste route kan dit

keten van biomassabron tot eindproduct.

voordelen opleveren omdat ze efficiënter

we optimale geïntegreerde biorefi nery. Op

Allereerst focussen we op het ontwik-

en duurzamer zijn te produceren of nieuwe

die manier voorkom je ook concurrentie

kelen van aangepaste gewassen en nieuwe

producteigenschappen opleveren.”

met voedselproductie.” Een laatste hoofd-

biomassabronnen zoals algen en wieren.

8

belanden, denk aan maïs, suikerbieten en

om bio-ethanol te maken uit maïsstengels, nu een afvalproduct. Door de plant volledig te gebruiken, kun je vaak samen voedsel en biobased

producten hieruit produceren: dat noemen

stroom, de derde generatie, is aquatische

Verder doen we onderzoek naar de moge-

Drie hoofdstromen

biomassa. “Denk aan algen en wieren. Dat

lijkheden om bestaande gewassen om te

Het benutten van biomassa voor energie

is overigens de laatste tijd nogal gehyped,

bouwen tot een soort chemische fabriek

ligt regelmatig onder vuur omdat hier-

met name met algen zou je alles kunnen.

door bepaalde nuttige moleculen tot grotere

door de voedselvoorziening in de knel

Maar voorlopig zijn we nog niet zover dat je

concentraties op te hopen.” Binnen het

kan komen. Voor de chemie is dit niet aan

er meer energie uithaalt dan je erin stopt.

biobased economy onderzoeksprogramma

de orde, zegt Van Seventer. “Om helder-

Hetzelfde geldt voor het kweken van wieren

wordt verder veel energie gestoken in

heid in deze discussie te brengen, spreken

op zeeboerderijen. Dat is denk ik wel heel

onderzoek naar de ontwikkeling van bioraf-

we tegenwoordig over drie generaties

lucratief, alleen op termijn.” Algenteelt kan

fi nage, het ontwikkelen en verbeteren van

biomassa. Tot de eerste generatie behoren

wel al rendabel zijn als je er hoogwaardige

April 2012 nr 2

Biobased Economy

gisch afbreekbaar. “Biologische afbreekbaarheid is een eigenschap die je kunt inbouwen. Soms is dat handig, denk aan plastic opbindtouw in de tuinbouw dat bij contact met aarde vanzelf verteert. Maar je mobieltje wil je niet langzaam zien oplossen als je die regelmatig in het gras legt.”

Uitdagingen Zorgen maakt Van Seventer zich over de concurrentie tussen biomassa voor toepassing in de chemie en voor de productie van elektriciteit. “Daar zit met name in Europa een fl inke concurrentie tussen. In de vorm van subsidies en bijmengverplichtingen zijn er allerlei voordelen voor het gebruik van biomassa in de energiesector gecreëerd. Hierdoor dreigen andere toepassingen op achterstand te komen.” Ander nadeel is dat

Erik van Seventer: “Er is voldoende biomassa om de chemie volledig te vergroenen”

je hierdoor voor de chemie heel geschikt stoffen in laat produceren. Hierbij gaat

Toepassingen

biomassa verliest vanwege de zuigkracht

het bijvoorbeeld om farma (= pharmaceu-

Het mooie van biobased is volgens Van

die de energiesector uitoefent. Dat is rede-

ticals), nutriceuticals (= supplementen/

Seventer dat het een ‘emerging’ thema is.

lijke marktverstorend en we moeten naar

ingrediënten in voeding die een gezondheid

“Hierdoor wordt er door de betrokkenen

een gelijk speelveld voor de verschillende

bevorderend effect beogen zoals vitamine-

goed naar elkaar geluisterd en wordt

biobased toepassingen.”

supplementen en meervoudig onverzadigde

goed gekeken naar specifieke kansen voor

vetzuren) en fi ne chemicals (= hoogwaar-

Nederland. Als Wageningen UR hebben we

Om de groene economie de wind in de

dige chemicaliën met een relatief hoge prijs

daarin een belangrijke positie omdat we

zeilen te geven, is sowieso een helpende

per kilo).

juist op dit onderwerp van origine breed

hand van de overheid van groot belang.

georiënteerd zijn. Biomassa, food en de

Dit geldt met name voor het stroomlijnen

Alles overziend, schat Van Seventer in

conversie richting markt zitten bij ons

dat er voldoende biomassa is

allemaal onder één dak. Daarom

om de chemie volledig te vergroenen. Gezien de omvang zal dit niet tot nauwelijks ten koste gaan van de voedselvoorziening. “Lang niet

is de weg tussen onderzoek

‘Creëer een gelijk speelveld voor chemie en energie’

alle biomassa is immers verteerbaar en eetbaar. Dan

en praktijk kort. Tientallen

van de regelgeving en voor mee investeren in innovatiegerichte R&D. “Overigens is ons uitgangspunt dat de nieuwe biobased processen subsidieonafhankelijk moeten

bedrijven investeren direct

kunnen draaien. Daarbij kan de overheid

mee in R&D programma’s,

de ontwikkeling wel versnellen door in

omdat zij verwachten

haar inkoopbeleid biobased materialen een

hiermee nieuwe producten

preferente positie te geven.” Veel aandacht

en markten te kunnen ontwikkelen.”

is ook nodig voor het bouwen van verbindingen tussen agro en chemie. “Het zijn

praat ik niet over vandaag of over

echt nog twee verschillende werelden.” Tot

morgen, want alleen op technologisch vlak

Verschillende materialen hebben inmid-

slot liggen er nog bergen werk op techno-

staan we nog voor allerlei uitdagingen.”

dels hun weg naar de markt gevonden.

logisch vlak. “Dit is echt een van de meest

Wel noemt hij het een illusie om het hele

Voorbeelden zijn afbreekbare folies en

kansrijke en complexe transities waar we

energievraagstuk met behulp van biomassa

verpakkingen. Een recent succes is de

mee bezig zijn. Tegelijkertijd is het om die

op te lossen. “Dat gaat gewoon niet lukken.

fabricage van piepschuim op basis van

reden zo leuk en worden er zoveel mensen

De chemie gebruikt nu ongeveer 10% van de

polymelkzuur; hiervoor is nu een speciale

enthousiast van.”

aardolie, dat is dus te overzien. Maar onze

fabriek in aanbouw. Ook de ‘plant’ bottle

warmte en elektriciteitsproductie zal nog

van Coca-Cola is voor 30% een biobased

lang afhankelijk zijn van fossiel en hopelijk

product. Anders dan de naam wellicht

in toenemende mate van nieuwe duurzame

doet vermoeden, zijn biobased kunst-

energiebronnen anders dan biomassa.”

stoffen overigens niet per definitie biolo-

Jan de Graaf

Biobased Economy

April 2012 nr 2

9

Schone groei geeft Rotterdamse haven lucht

10

April 2012 nr 2

Het gaat goed met de Rotterdamse haven. Ondanks de crisis, is er afgelopen jaar meer omgezet dan ooit te voren. Groeikansen zijn er bovendien te over. Maar daaraan is wel een harde voorwaarde verbonden, zegt Jaap Jelle Feenstra, Hoofd Public Affairs van het havenbedrijf. “Het havencomplex ligt ingeklemd tussen druk bewoonde stedelijke gebieden. Dit betekent dat groei alleen mogelijk is indien we onze milieulast verminderen.”

April 2012 nr 2

11

Jaap Jelle Feenstra valt met de deur in huis.

miljard euro aan private investeringen in

“Rotterdam wil de meest duurzame haven

energieprojecten zonder klimaatlasten te

ter wereld zijn, waar moderne, toekomst-

kunnen inpassen.”

gerichte bedrijven zich graag willen

Milieukoepel

vestigen. Belangrijk voor hen is

Een ander opmerkelijk initi-

dat zij vervolgens vrijuit, dus niet onnodig gehinderd door wet- en regelgeving, kunnen opereren.” Met dit laatste pleit hij beslist niet voor een versoepeling van

‘Het havenbedrijf wil een praktijk die de regelgeving vooruit is’

atief is een recent verzoek aan minister Schultz om toestemming te geven voor het hanteren van een soort milieukoepel voor het hele havengebied. “Dit betekent

de regels, integendeel. “We

dat het traditionele systeem

willen een praktijk die de regel-

van vergunningverlening per

geving vooruit is. Dan heb je er namelijk nooit last van.” Om vaart te zetten

individuele inrichting komt te vervallen. In

achter het schoner maken de woon- en

plaats daarvan willen wij een vergunning

werkomgeving, is het havenbedrijf partner

voor het hele havengebied.” Achterliggende

van het Rotterdam Climate Initiative.

gedachte is dat juist hierdoor ruimte voor

“De gezamenlijke inzet is gericht op een

economische groei én voor meer duur-

CO2-reductie in 2025 van 50% ten opzichte

zaamheid ontstaat. “Met een dergelijke

van 1990.” Ter vergelijking: in EU-verband

overstijgende gebiedsvergunning kunnen

zet Nederland in op 20% CO2-reductie in

wij co-siting organiseren. Dit betekent dat

2020.

we bedrijven veel slimmer ten opzichte van elkaar kunnen plaatsen, waardoor de

Reductiekansen

afvalstoffen en restwarmte van de een

Opvallend is dat de haven, naast de forse

veel gemakkelijker de grondstoffen voor de

reductietaakstelling, tot 2030 inzet op

ander kunnen zijn. Dat is gunstig voor de

verdubbeling van de goederenstroom. Hoe

economie en vermindert de milieulast Als

zijn die twee ambities verenigbaar? “Dit

Havenbedrijf willen we hiervoor de vereiste

kan door een stapeling van uitgekiende

ruimtelijke regie realiseren via onze gron-

maatregelen zoals investeren in wind-

duitgifte en de tijdelijke contracten met de

energie en energiebesparing”, legt Feenstra

bedrijven.” Feenstra is ervan overtuigd dat

uit. “Maar we zetten de bepalende stap via

bij groen licht van de minister de overlast

CCS, het gericht afvangen van CO2 vanuit

naar de omgeving zal afnemen. “Cruciaal is

de grote puntbronnen. De afgevangen CO2

echter wel de medewerking van gemeenten.

kun je opnieuw gebruiken, bijvoorbeeld in

De door milieusanering bij de industrie vrij

de kassen van het Westland. Dat gebeurt

gekomen milieuruimte mag dan niet direct

nu al via een leiding tussen Shell en het

met nieuwe woningen worden opgevuld.

kassengebied. Maar een veel aanzienlijker

Dan hou je namelijk min of meer dezelfde

deel van de CO2 willen we via pijpleidingen

mate van overlast, terwijl wij juist bij een

en schepen naar lege olie- en aardgas-

verdere groei van de haven een gelijke of

velden op de Noordzee brengen. Daar speelt

verminderde overlast nastreven.”

niet het bezwaar van bewoners, al dan niet terecht, tegen ondergrondse

Schonere schepen

CO2-opslag. De geconcentreerde

Het verminderen van de mili-

CO2-stromen van raffi naderijen en energiecentrales maken Rotterdam tot de plek bij uitstek om de overstap naar CCS te maken. Bovendien hebben we CCS nodig, om tot 2015 zeven

12

April 2012 nr 2

eudruk van de scheepvaart

‘Wij zijn voor verlaging van de zwavelnorm voor zeeschepen’

staat eveneens hoog op de agenda. Zo hanteert het havenbedrijf sinds enige tijd een gedifferentieerd haventarief. “Schone schepen krijgen bij ons korting

Jaap Jelle Feenstra. Na 12 jaar in de Tweede Kamer, met als tussenstation hoofd milieu van het Interprovinciaal Overleg, is de voormalige VVM-voorzitter sinds 2002 Hoofd Public Affairs van het Havenbedrijf Rotterdam N.V.

op het havengeld. Dit is een stimulans voor

straks niet alleen daar, maar heel Europa

Groeiruimte

reders om te investeren in schonere, nieuwe

door. Zowel de verplichting tot modal split

Al met al is het palet aan milieueisen van

schepen. De inkomsten die het havenbe-

als de milieuzonering zijn uniek in de

de Rotterdamse haven behoorlijk strenger

drijf met de korting misloopt, nemen we

wereld.” Opvallend is ook dat het haven-

dan directe concurrenten als Antwerpen

voor lief. Bovendien verwachten we die

bedrijf, in tegenstelling tot het Kabinet,

en Hamburg hanteren. Toch is hij niet

te compenseren via de groei die hierdoor

voorstander is van regionale beprijzing

bang dat potentiële klanten de haven

mogelijk wordt.” Perspectief biedt volgens

om de doorstroming op het wegennet te

straks links laten liggen. “Onze nieuwe

Feenstra daarnaast de inzet van LNG als

verbeteren.

klanten zijn namelijk ook niet blij als hun containers straks achter in de fi le mogen

brandstof voor zee- en binnenvaartschepen. “Deze ontwikkeling leidt tot een enorme

Nieuwe centrales

aansluiten.” Om dezelfde reden doet de

vermindering van de milieudruk van

Maar hoe passen in dit schone toekomst-

haven niet mee aan de huidige lobby van

transport.” Belangrijk in dit licht is dat de

plaatje de vier nieuwe energiecentrales die

reders om de verlaging van de zwavelnorm

aardgasindustrie inmiddels fors inves-

er eerdaags in het havengebied bijkomen?

voor zeeschepen tegen te houden. “Het zou

teert in LNG-opslag. Via speciale tankers

Deze produceren straks 3200 MW, een

natuurlijk heel gemakkelijk zijn om mee te

wordt de LNG sinds kort opgeslagen in een

hoeveelheid waarbij de beoogde verdub-

huilen, maar dat doen we niet. In tegendeel

splinternieuwe terminal, met een capaciteit

beling van het windvermogen tot 300 MW

In een brief aan Kabinet en Kamer hebben

die gelijk staat aan 25% van het jaarlijkse

in het niet valt. Toch ziet Feenstra ook in

we juist opgeroepen vast te houden aan

Nederlandse gasverbruik.

deze ontwikkeling milieuvoordelen. “Het

scherpere zwavelnormen, niet alleen voor

gaat om de efficiëntste centrales ter wereld,

de Noordzee en Oostzee, maar voor alle

Het schoner maken van het transport naar

waarin naast kolen ook biomassa wordt

Europese kustwateren. Door de internatio-

het achterland krijgt eveneens aandacht.

bijgestookt. Dit maakt het mogelijk om

nale zeescheepvaart schoner te maken, kun

Eerste speerpunt betreft de verschuiving

verouderde centrales in het achterland, die

je onder het zelfde milieuplafonds nieuwe

van goederenvervoer over de weg naar

meer vervuilen en rivierwater als koeling

bedrijvigheid ontwikkelen, dat is precies

vervoer per spoor en over water. “Inmiddels

gebruiken, versneld te vervangen. De haven

de strategische slag die we willen maken.

gelden voor terminalexploitanten op

is al aanlandingspunt, daar is koelwater

Voor ons hele complex zit hier immers de

Maasvlakte 2 harde maxima met betrek-

aanwezig en je kunt beter de elektriciteit

groeiruimte. Het is bovendien een nuttig

king tot het aandeel van het wegver-

naar het binnenland exporteren dan steen-

signaal richting nieuwe bedrijven: je bent

voer. Daarnaast werken we voor zowel

kool. En in de haven kun je de concentratie

van harte welkom, mits schoon en veilig.

Maasvlakte 1 als 2 sinds kort met een mili-

aan centrales koppelen aan CCS en de

Alleen zo kun je een duurzame toplocatie

euzonering. Dit houdt in dat de bedrijven

restwarmte benutten om het vloeibare LNG

worden.”

versnelt Euro 5 en Euro 6 vrachtwagens

van -170 graden op kamertemperatuur te

moeten inzetten. Bovendien rijden die

brengen. Netto ben je zo handiger bezig.”

Jan de Graaf

April 2012 nr 2

13

Voor meer informatie over de sectie kan je contact opnemen met de (duo)voorzitters van de sectie, René Braaksma ([email protected]) en Jos Dolstra ([email protected]).

VVM KORT

Excursie Pharmafilter De VVM-sectie Water organiseert op donderdagmiddag 29 maart een excursie naar de afvalwaterzuivering van het Reinier de Graafziekenhuis in Delft. Het ziekenhuis heeft een Pharmafi lter in gebruik, een innovatieve zuiveringsinstallatie die het afval omzet in biogas en tegelijkertijd zorgt voor betere hygiëne op de ziekenhuisafdeling. Tijdens deze middag wordt een toelichting gegeven op de waterzuiveringsmethode, gevolgd door een bezoek aan de installatie. Ook zal de verpleging laten zien wat er gewijzigd is in de logistiek van het ziekenhuis en wat dat voor gevolgen heeft gehad voor de hygiëne. Opgave: www.vvm.info

Juridisch Café Deregulering is tegenwoordig het toverwoord. Rond de 95% van

Oproep: Special Water De redactieraad heeft besloten om in de jaarlijkse special van Tijdschrift Milieu ontwikkelingen en dilemma’s op het gebied van het waterbeheer en wateronderzoek te belichten. Idee is dit te doen vanuit drie invalshoeken: de politieke en maatschappelijke ambities op dit gebied (Kaderrichtlijn Water, Watertoets, Deltaprogramma), de functie van water als energiedrager (warmte-koudeopslag, gebruik warmte afvalwater) en tot slot de kwaliteitsaspecten (waterketen, hergebruik afvalwater, innovatieve vormen van zuivering). Suggesties voor artikelen zijn van harte welkom bij onze hoofdredacteur Jan de Graaf, 06-21905843, [email protected]

de milieurelevante inrichtingen valt inmiddels onder algemene regels zoals het Activiteitenbesluit en hebben geen vergunning meer nodig. Maar wat betekent dit voor de praktijk? Wordt de gewenste lastenverlichting bereikt? Of betekent het ontbreken van toetsing vooraf alleen maar meer handhavingsperikelen achteraf? Verder is het de vraag hoe bedrijven omgaan met de milieuregels zonder de toepasselijke voorschriften in de eigen vergunning te kunnen nalezen. Bieden maatwerkvoorschriften de oplossing? Het 1e Juridisch Café op dinsdag 27 maart belicht dit onderwerp vanuit verschillende invalshoeken. U wordt eerst bijgepraat over het hoe en waarom van algemene regels, waarbij ook wordt ingegaan op wat er in de toekomst nog staat te wachten. Vervolgens zullen twee sprekers uit het bedrijfsleven en de handhavingspraktijk hun ervaringen met u delen. Daarna volgt discussie over de voor- of juist de nadelen van algemene regels. Na afloop heeft u onder het genot van een hapje en een drankje de gelegenheid om na te praten en te netwerken. Meer informatie en aanmelden:

Sectie Milieurecht en Praktijk

www.vvm.info

De sectie Vergunningverlening & Handhaving heeft recentelijk

Modellering verspreiding luchtverontreiniging

haar naam gewijzigd in Sectie Milieurecht en Praktijk. De sectie is sinds 2004 actief en heeft zich altijd bezig gehouden met actuele milieuthema’s op het brede terrein vergunningverlening en handhaving. Dit werkveld heeft ook een sterke juridische component. Toen binnen de VVM de wens ontstond om de juridische praktijk in de volle breedte meer aandacht te geven, is er voor gekozen de krachten te bundelen van de bestaande sectie en het nieuwe initiatief.

aan. Sindsdien heeft dit gebied zich verder ontwikkeld en is ook de cursus diverse malen aangepast. Met de uitwerking van het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtverontreiniging (NSL) is een nieuwe fase bereikt, waarin nieuwe toepassingen van modellering onderdeel van nationale regelgeving zijn geworden.

De sectie wil nadrukkelijk zowel de meer technisch georiënteerde als de juridische milieuprofessionals bedienen en hen met elkaar in contact brengen. Vandaar de nieuwe naam Milieurecht en Praktijk. De sectie streeft bovendien naar samenwerking over actuele thema’s met de andere secties van de VVM.

14

Sinds 1999 biedt de VVM de vierdaagse cursus over ‘Verspreiding’

April 2012 nr 2

In de cursus van 2011 heeft die ontwikkeling voor het eerst een prominente plaats gekregen. Cursisten van eerdere afleveringen hebben die informatie niet meegekregen, al zullen ze er in

V VM-informatief de praktijk wel mee geconfronteerd zijn. De Opfrisdag op 26 april biedt de gelegenheid om geheel op de hoogte te komen van wat er veranderd is, wat de nieuwe gereedschappen zijn waarmee kan worden gerekend en wat er mogelijk nog te verwachten is. Voor meer informatie en aanmelden: www.vvm.info

Thema’s Omgevingswet en Afval In de nieuwe jaargang van Tijdschrift Milieu staat telkens een actueel thema centraal dat vanuit meerdere invalshoeken wordt belicht. Dit keer is dat de biobased economy en in het vorige nummer klimaat. De volgende Milieu belicht vanuit verschillende invalshoeken de nieuwe Omgevingswet, waarvan eerdaags de kabinetsnotitie verschijnt. Milieu nr. 4 heeft als thema Afval.

Duurzame voeding bestaat niet! Op vele plaatsen in de voedingsmiddelenketen wordt hard gewerkt aan verduurzaming. Maar dat proces blijkt bij nadere bestudering nogal complex. Zo is in de afgelopen twintig jaar de focus voortdurend veranderd. Ook bestaat er verschil van inzicht over de drijfveren die het proces op gang moeten houden en over de rol van de diverse spelers in de keten. Reden voor de VVM-sectie Duurzaam Ondernemen om op woensdag 30 mei van 16.00 en 18.00 uur een conferentie te organiseren over de zin en onzin van duurzame voeding. Het programma bestaan uit twee presentaties van Chris Dutilh (zelfstandig adviseur, voorheen Unilever) en Sander van den Burg (LEI Wageningen UR). Dutilh gaat in op de leidende thema’s in twintig jaar duurzame ontwikkeling; Van den Burg geeft een toelichting op de Voedselbalans 2011. Op de presentaties reageren Michiel van Yperen (MVO-Nederland) en Lieneke Wieringa (Fairfood), waarop een discussie volgt. Voor meer informatie en aanmelding: www.vvm.info

Nationale Milieudag over lokale initiatieven Het thema van de Nationale Milieudag 2012 van de VVM is ‘Lokale initiatieven’. De dag vindt plaats op 8 juni in de Drijvende Paviljoens te Rotterdam. Alleen de locatie is al een bezoek waard, en met sprekers als Jan Rotmans, Alexandra van Huffelen en Jan van Betten belooft dit weer een mooie dag te worden! Hou voor meer informatie en aanmelden de VVM-site in de gaten: www.vvm.info Rachel Heijne, directeur VVM

Dagelijks Bestuur Voorzitter: ing. Vera Dalm, 030 – 2305085, [email protected] Vice-voorzitter: Chris Dutilh, 06 – 53985790, [email protected] Penningmeester: Hugo Strikker, 06-12435525, [email protected] Secretaris: Janne van den Akker, 06-19202502, [email protected] Overige portefeuilles Secties: mr. Onno van Sandick, 070 - 3394264, [email protected] Internationaal: Tinus Pulles, 06-20418414, [email protected] Wetenschap: prof. dr. Dik van de Meent, 030 - 2743130, [email protected] en prof. dr. Paquita Pérez Salgado, 045 - 5762363, [email protected] Studenten/Young professionals: Fleur Scheele, fl[email protected] en Rink Weijs, 06-45255496, [email protected] Secties Afval: ir. Jan van Dijk, 030 - 2129962, [email protected] Biobased Society: Voorzitter: Drs. Sytze Keuning, 050-571 84 55, [email protected] Biodiversiteit: dr. Koen Kramer, [email protected], dr. Mark van Oorschot, 030 - 2743688, [email protected] Bodemmanagement: Jos Verheul, 070-3735498, [email protected] Duurzaam ondernemen: drs. Bart Jansen, 06 - 38018231, [email protected] Duurzame ontwikkeling: Jelleke de Nooy van Tol, 06 - 47760149, [email protected] Energie: ir. Ed Alofsen, 0317 - 314813, [email protected] Ethiek: mr. Onno van Sandick, 070 - 3394264, [email protected] Externe Veiligheid: ir. Ad Koetsier, 06 - 28414318, [email protected] Geluid en Trillingen: ing. Rob Hoffman, 0184 - 661700, [email protected] Geur: ir. Carla Anzion, 06 - 53296731, [email protected] Gezondheid en Milieu: dr. Leendert van Bree, 030 - 2742843, [email protected] Innovatie en Maatschappelijke Systemen: Harry te Riele, tel. 06 - 55180946, email [email protected] Leefomgevingskwaliteit: drs. Wim Kooper, 06 - 20091019, [email protected] Lucht en Klimaat: ir. Sander Teeuwisse, 033 - 4683081, [email protected] Milieucommunicatie: ir. Alphons Rommelse, 023 - 5493366, [email protected] Milieu-effectrapportage: drs. Ruud Krijnen, 010 - 2468051, [email protected] Milieu-onderwijs en arbeidsmarkt: Jaap Feil, 070-3546454, [email protected] Milieurecht en Praktijk: ir. René Braaksma, 033 - 4221376, [email protected] en ing. Jos Dolstra, 038 - 4257160, [email protected], Werkgroep Juridisch, mr. Willem Jan Langenbach, 071 - 5126739, [email protected] Natuur- en milieueducatie: René Munsters, [email protected] Verkeer en Vervoer: drs. Jan Anne Annema, 070 - 3511917, [email protected] Voedsel: ir. Jeroen Naaijkens, 06 - 22987348, [email protected] Water: Vincent Linderhof, 06-12395807, [email protected] Wetenschap: prof. dr. Dik van de Meent, 030 - 2743130, [email protected] en prof. dr. Paquita Pérez Salgado, 045 - 5762363, [email protected] April 2012 nr 2 15

HANDLEIDING VOOR DUURZAME WERELD

M

ark Lynas heeft zich met dit boek niet oLees dit

boek en praat of schrijf erover. ‘De Mens als God’ van wetenschapsjournalist Mark Lynas bevat een prikkelend, moedig en origineel pleidooi voor effectief, realistisch en eerlijk milieubeleid. Mark Lynas heeft zich met dit boek niet

Het boek bevat een

overal geliefd gemaakt en vrienden gemaakt

krachtig pleidooi voor

die hij liever niet zou hebben. ‘De Mens

het beter respecteren

als God’ gooit knuppels in vele hoender-

van de grenzen van de draag-

hokken: in het hok van hen die zeggen dat

kracht van de aarde. Dit doet Lynas aan de

inspirerend opgeschreven. Lynas zet het

het hoogmoed is om te denken dat we als

hand van de negen grenzen die onlangs

concept van grenzen aan de groei opnieuw

mensheid in staat zijn om de aarde wezenlijk

door een groep wetenschappers onder

op de agenda. Hij benadrukt daarbij dat het

te beïnvloeden; in het hok van de mensen

leiding van Johan Rockström in beeld zijn

gedeeltelijk om andere grenzen gaat. Het is

die zeggen dat we niet met schepping

gebracht: Biodiversiteit, Klimaat, Stikstof,

niet zo erg als ijzer of olie opraken. Dat zal

mogen spelen en dicht bij de natuur moeten

Landgebruik, Zoet water, Gif, Aërosolen (fijn

grote schokken geven, maar we vinden er

blijven; in het hok van de mensen die stellen

stof, roet, zwavel), Verzuring oceanen en

wel alternatieven voor. Het is wél erg als

dat technologie ons niet gaat redden; in

Ozon. Hij is er in geslaagd om hier leven-

het hok van de mensen die stellen dat de

dige en interessante hoofdstukken

economie niet verder kan of mag groeien

van te maken, met veel oog

en dat we af moeten van het kapitalisme en

voor de menselijke noden en

consumentisme.

pakkende anekdotes over de onderlinge samenhangen

Heilige huisjes

tussen de negen grenzen.

‘De Mens als God’ maakt duidelijk dat we

Veel uit dit boek is al eerder gesteld, maar het is nog nooit zo samenhangend, pakkend en

het verbranden van olie en gas leidt tot klimaatverandering. Ook stelt

‘We moeten God spelen, in de zin van intelligent design’

de auteur geen grenzen aan de economische groei, maar hamert hij op de noodzaak om te blijven binnen de ecologische grenzen.

volstrekt onnodig bezig zijn de aarde te

Scheppingsplan

vernietigen. Om dit te voorkomen, moeten

Het duurzame scheppingsplan van

we ons serieus richten op bescherming die

de auteur zet onder meer in op koolstof-

niet op alle punten gelijk. Maar buiten kijf

echt hout snijdt. Lynas is bereid daarvoor

neutraal worden in het midden van deze

staat dat ‘De Mens als God’ een onmisbare

een aantal heilige huisjes te slopen. Hij vindt

eeuw, het stoppen van de verspreiding van

handleiding is voor het scheppen van een

dat we ons niet langer moeten verzetten

gifstoffen en het sluiten van kringlopen.

duurzame wereld!

tegen kernenergie, genetische manipulatie,

Maar ook op het bouwen van moderne kern-

synthetische biologie, koolstofcompensatie,

centrales, het gebruik van genetische gema-

Onno van Sandick,

marktwerking en geo-engineering. We

nipuleerde gewassen en het bevorderen van

adviseur strategie, ministerie I&M; dit artikel

moeten veel minder inzetten op biobrand-

de welvaart om daarmee de bevolkingsgroei

is geschreven op persoonlijke titel. Kijk voor

stoffen en veel meer op innovatie.

af te remmen.

meer informatie op: www.janvanarkel.nl

16

April 2012 nr 2

Lynas is soms wat onnodig provocerend en hij heeft vast

KLIMAATBELEID VOOR MOBILITEIT Breda wil in 2044 CO2-neutraal zijn. De sector verkeer en vervoer maakt voor 25% deel uit van deze ambitie. Maar hoe krijg je als lokale overheid grip op deze forse opgave? Belangrijke sleutel blijkt de 4V-benadering: Voorkomen, Verkorten, Veranderen en Verschonen. De gevonden aanpak levert nuttige lessen op voor andere gemeenten.

zelfs letterlijk. Mobiliteit stroomt echter dwars door de gemeente. Gevolg is dat de pijlen vaak eerst worden gericht op andere bronnen. Zo niet in Breda.

Aanknopingspunten In de Brabantse gemeente is de sector verkeer en vervoer aan zet om een kwart van de CO2-doelen waar te maken. De koppeling van een speciale CO2-module

Maar liefst een kwart van de CO2-uitstoot in

ling van verkeer en vervoer dan ook van

aan een verkeersmodel gaf een vooruitblik

een gemeente is mobiliteitgerelateerd. Voor

groot belang. Maar dat blijkt in de prakrijk

op het Breda van 2020. Hoeveel voertuigen

iedere gemeente met ambitieuze klimaat-

knap lastig: de CO2-uitstoot van vastgoed of

stromen waar? Hoe goed stroomt het

ambities is het aanpakken van de vervui-

bedrijvigheid is gemakkelijk aan te wijzen,

door? Is het vracht- of personenvervoer? Lokaal of regionaal? En wat betekent dat in termen van CO2? Ondanks dat mobiliteit

A

per defi nitie minder locatiegebonden is dan vastgoed of bedrijvigheid, kun je er wel degelijk een maat en een getal aan hangen.

16

B Voorkomen

1

2

23

Dit geeft aanknopingspunten voor beleid: Waar liggen de grootste kansen? Wat zijn realistische ambities?

Verkorten Bezien vanuit het verkeerssysteem zijn er vier generieke strategieën om mobiliteit te verduurzamen. Goudappel Coffeng noemt dat de 4V-aanpak (zie figuur 1). Je kunt verplaatsingen Voorkomen (bijvoorbeeld

Verschonen

4

3

Veranderen

door het nieuwe werken) of Verkorten (door nieuwe verbindingen). Je kunt de vervoerkeuze Veranderen (een modal shift van auto naar fiets en OV) en tot slot kun je vervoersmiddelen Verschonen (denk aan elektrische voertuigen). Vanuit de 4V’s maakten we verschillende beleidsscenario’s en kwantificeerden wij de te behalen emissiereductie

Figuur 1. Verduurzamen mobiliteit via 4V-aanpak(Goudappel Coffeng)

(zie tabel 1).

April 2012 nr 2

17

Maatregelgroep

Uitvoeringstermijn

Potentie verkeerseffecten

CO2-effect

Het Nieuwe werken

Korte termijn (<5 jaar)

20% minder woon-werk verkeer

-4%

Ruimtelijke ordening (incl P+R)

Lange termijn (>10 jaar)

10% kortere autoverplaatsingen

-5%

Mobiliteitsmanagement

Middellange termijn 10% hogere bezettingsgraad auto (5 - 10 jaar) woon-werk

Stimuleren (E-)fietsgebruik

Korte termijn (<5 jaar)

25% toename intern fietsgebruik & (E-)fietsgebruik fietsbare regio

Stimuleren OV-gebruik

Korte termijn (<5 jaar)

25% toename OV-gebruik

Stimulering elektrische auto’s

Middellange termijn 25% elektrische auto’s (5 - 10 jaar)

-13%

Stimulering biogas vrachtauto’s

Middellange termijn 25% vrachtauto’s op biogas (5 - 10 jaar)

-11%

er relatief veel invloed op door bijvoorbeeld duurzaamheidscriteria op te nemen in haar beleid, maar de implementatietermijn is lang. Minder invloed heeft de overheid op het tweede hoofdspoor ‘innovatie in

-2% -2% -0,5% -1%

voertuig en techniek’. Daar zijn marktpartijen aan zet die zich richten op bedrijven en consumenten; de aanbieders van vervoersdiensten en voertuigen. De gemeente dient deze te faciliteren door middel van financiële prikkels en het bieden van legitimiteit. Het derde hoofdspoor, gedragsbeïnvloeding, ligt weer veel meer binnen de gemeentelijke beïnvloedingssfeer. En daar kan Breda

Tabel 1. Besparing CO2-emissies op korte termijn per beleidsscenario (Goudappel Coffeng)

morgen al mee beginnen door middel van het opzetten van kleinschalige pilots.

De analyse geeft inzichten in wat realis-

adopters’ en in Breda Centrum en in drie

tisch lijkt: wanneer de gemeente Breda

andere wijken zijn zij ook nog eens boven-

Concreet zet het plan onder meer in op

bijvoorbeeld maximaal zou inzetten op alle

gemiddeld vertegenwoordigd. Daarom

de maatregelen als milieuzonering in de

vier de V’s, dan nemen de CO2-emissies door

is ervoor gekozen de eerste kleinschalige

binnenstad voor elektrische voertuigen, (e-)

mobiliteit met ongeveer 40% af. In dat geval

experimenten rondom duurzame mobiliteit

fietsparkeereisen bij nieuwe bouwplannen

komen de totale CO2-emissies in 2044 net

in deze gebieden uit te voeren. Daar is de

en voordelen voor schone voertuigen door

onder het niveau in 1990 uit, het ijkjaar van

kans op succes immers het grootst. Deze

middel van voorrang op doelgroepstroken,

het klimaatverdrag van Kyoto.

bottom-up benadering van pilotgerichte

bijvoorbeeld busbanen. Daarnaast zijn

beleidsvorming heeft de potentie om effec-

criteria opgenomen ten aanzien van de

tiever te zijn dan generiek mobiliteitsbeleid.

clustering van het voorzieningenaanbod

Van onderop Verduurzaming van mobiliteit is echter

rondom knooppunten, de te behalen stede-

allang niet meer iets dat van ‘bovenaf’

Beleidsmatige inbedding

lijke dichtheden en de voorzieningen welke

komt. Sterker nog, de ‘van onderop’ bewe-

De studie heeft geleid tot het actieplan

binnen acceptabele reistijd te bereiken

ging is veel krachtiger. We keken daarom

‘Verduurzaming Mobiliteit Breda’, dat is

moeten zijn met duurzaam vervoer. Ook zijn

nadrukkelijk hoe verduurzaming vanuit

opgesteld aan de hand van drie hoofd-

reistijdcriteria opgenomen van belangrijke

het individu kan worden gerealiseerd. Waar

sporen. Het hoofdspoor ‘ruimte en infra-

bestemmingen naar woonwijken, waarbij

liggen vanuit interne motieven de grootste

structuur’ richt zich op de duurzame inrich-

fiets en OV concurrerend dienen te zijn aan

kansen voor bewoners van Breda?

ting van de stad Breda. De overheid heeft

autoreistijden.

Eigen overtuigingen en waarden van 180

mensen komen tot uitdrukking in gedrag

Ͳ40%

en uiterlijkheden: waar men woont en

160

hoe men zich verplaatst. Om deze reden doelgroepgerichte pilots. Hierbij is gewerkt volgens het Mentality-model van onderzoeksbureau Motivaction, waarbij waarden-

140 CO2Ͳemissies (index1990=100)

experimenteert Breda met leefstijlen en

120

100

80

oriëntaties van inwoners centraal staan: welke mensen vormen de koplopers voor

OV

60 vrachtauto's

verduurzaming van mobiliteit en waar wonen deze mensen? Opmerkelijke uitkomst is dat Breda relatief veel inwoners blijkt te hebben die open staan om nieuwe technieken te adopteren. Circa 1 op de 3 inwoners behoort tot de ‘early

18

April 2012 nr 2

40 personenauto's

20

0 1990

2010

2044autonoom

2044vastgesteld beleid

2044aanvullend beleid

Figuur 2. Prognose verkeersgerelateerde CO2-emmissies inclusief beleidsscenario’s (Goudappel Coffeng)

Lessen voor andere gemeenten

voertuigen (zie kader) kan de gemeente

Tot slot: om tot een duurzame stad te komen

Verduurzaming van mobiliteit vergt een

als ‘probleemeigenaar’ optreden. Voor het

moeten we af van het blindstaren op

lange adem. Een structureel duurzame stad

overige deel vindt verduurzaming vooral

klimaatdoelen. De eenzijdige beleidsmatige

is met de huidige maatregelen nog niet

plaats tussen partijen en niet zozeer bij een

koppeling van duurzaamheid aan louter

haalbaar (zie figuur 2). Het niveau van 1990

bepaalde actor. Dit vraagt een andere, meer

klimaatdoelen, doet geen recht aan het

behalen daarentegen wel. De theoretisch

faciliterende rol van de overheid.

integrale karakter van het onderwerp. Door

haalbare reductie van 40% vergt wel de

ook andere doelen als gezondheid, leef-

maximale inzet van alle beleidsvelden en

Een derde les is de menselijke maat. Een

baarheid en economische vitaliteit erbij te

medewerking van andere overheden en

transitie naar duurzamere vormen van

betrekken ontstaat meer onderlinge cohesie.

bedrijfsleven. Het goede nieuws is dat al op

mobiliteit vraagt om een doorbraak in

Het gemeentelijke beleid wordt integraal

korte termijn veel winst is te behalen door

het denken en gedrag van mensen, in dit

verduurzaamd en dat biedt vervolgens ook

het verschonen van het huidige vervoer, tot

geval van mobilisten. Dit kan niet in grote

interessante kansen voor cofinanciering.

zo’n 30% CO2-reductie.

stappen. Soms is juist het klein beginnen de sleutel: daar op die plek waar de vraag

In je eentje werken aan duurzame mobili-

is. Gedragsverandering start bij het

teit met een forse bijdrage aan de stedelijke

kleinschalig en specifiek aanbieden van

klimaatopgave is dus onmogelijk. Dat is de

maatregelen die aansluiten bij de diverse

tweede les uit Breda. Op eigen kracht kan de

leefstijlen van inwoners. Generiek beleid

gemeente 10% reduceren. Voor het overige

is onvoldoende; er dient juist specifieker

deel is samenwerking nodig. De rol van de

gekeken te worden wat, waar en voor wie

gemeente hierbinnen verandert. Voor meer

zinvol is. Juist deze ‘marketing’-benadering

binnenstedelijk bouwen en het aanleggen

is van groot belang voor het halen van

van een infrastructuur voor duurzame

successen.

April 2012 nr 2

19

Centre for Biobased Economy Biobased economy is de toekomst. Reden voor vier hogescholen en Wageningen Universiteit om het Centre for Biobased Economy op te zetten.

Dr. Hans Derksen (058-2846211, [email protected]), Lector Biobased Economy aan de Hogeschool Van Hall Larenstein, Leeuwarden. niet op elkaar aansluit. De beschikbaarheid van afgestudeerden met kennis op beide terreinen wordt bij de transitie naar een biobased economy steeds belangrijker. Een bijkomende uitdaging is om al in een

Om een biobased economy mogelijk te

vroeg stadium de motivatie en inventiviteit

maken, is de betrokkenheid van het

van scholieren aan te boren. Immers

midden- en kleinbedrijf (MKB) van groot belang. Tal van studies geven aan dat innovaties dikwijls uit kleine bedrijven komen en dat deze ook sneller kunnen schakelen bij systeemver-

juist voor hen zullen de (fossiele) bomen niet meer tot in de

‘Taal landbouw en chemie sluiten niet op elkaar aan’

hemel groeien!

Centre for Biobased Economy Om aan beide kritische succesfactoren tegemoet te

anderingen. Grote bedrijven

komen, is onlangs het Centre for

zijn vaak meer gebaat bij het langer volhouden van hun ‘business as

Biobased Economy (CBBE) opgericht door

usual’ praktijken. Opvallend is echter dat

Hogeschool Van Hall Larenstein samen met

MKB-bedrijven in het topsectorenbeleid

de Wageningen Universiteit, en de hoge-

van het Rijk nauwelijks aangehaakt zijn.

scholen Inholland, CAH Dronten en HAS

Dit heeft zeker te maken met de gekozen

Den Bosch. Dit CBBE wordt een knooppunt

aanpak, zoals fi nanciële commitment

van onderwijs, onderzoek en innovatie.

aan projecten met een relatief verre

Daarbij ontwikkelen de hogescholen tevens

tijdshorizon. Hetzelfde geldt voor het

een loketfunctie voor het bedrijfsleven,

bedrijvigheid. Deze koppelen zij aan het

inzetten van fiscale instrumenten die voor

ieder in de eigen regio. In Noord/Oost

onderwijs. Daarnaast ontwikkelen de

kleine bedrijven nauwelijks interessant

Nederland kunnen bedrijven aankloppen

partners specifieke onderwijsmodules om

zijn. Voor veel MKB is dit ‘circus’ veelal een

bij VHL Leeuwarden. Zo kan een kennis-

het thema biobased economy een duidelijk

ver-van-hun-bed-show.

vraag uit de praktijk leiden tot een onder-

herkenbare plek te geven in de verschil-

zoeksproject. Belangrijk hierbij is dat deze

lende curricula. Juist door de combinatie

Dubbele talenkennis

wisselwerking tussen kennisinstellingen

van regionale loketfunctie en kennisover-

Een andere kritische succesfactor betreft

en het bedrijfsleven moet gaan uitmonden

dracht is het mogelijk innovatievragen om

het onderwijs. De implementatie van vele

in nieuw aanbod van onderwijs en in

te zetten in praktische onderzoeksvraag-

biobased oplossingen zal professionals

toegepast onderzoek. Dit zal resulteren in

stukken en vervolgens in bedrijfsgerichte

en techneuten vergen die zowel kennis

afgestudeerden die bedrijven op biobased

oplossingen. Zo ontstaat een stevige band,

hebben van de mogelijkheden van biobased

terrein kunnen versterken.

zowel met de agrarische sector als met de

grondstoffen als van de relevante proces-

industriële partners. En groeien we met

technologie en productontwikkeling. Niet

De partners in het CBBE hebben eigen

voor niets wordt vaak gesignaleerd dat de

sterktes en specifieke kennis, veelal in

taal van de landbouw en die van de chemie

samenhang met de aard van de regionale

20

April 2012 nr 2

Biobased Economy

elkaar naar een duurzame samenleving. Hans Derksen

NUTTIGE GIDS VOOR KLIMAATBESTENDIG INRICHTEN

Ruim Prakt te voor kl klima ijkboek voimaat Case atbestend or s Les sen Inig inrichte n strum enten

Nú investeren in aanpassing aan klimaatverandering kan op termijn miljarden schelen aan vermeden schade. Maar wat te doen? Het praktijkboek ‘Ruimte voor Klimaat’ biedt een schat aan aangrijpingspunten.

De publicatie komt voort uit de kennis en ervaring van twee grote onderzoeksprogramma’s, ‘Klimaat voor Ruimte’ en ‘Kennis voor Klimaat’, mede waardoor we inmiddels beschikken over tal van strategische denkkaders van waaruit klimaatadaptatie vorm kan krijgen. De vele opties voor maatregelen bestaan uit gedragsaanpassingen, techni-

Klimaa t voor

Ruim te, Ke nnis vo or

sche aanpassingen en sturing op ruimte-

Klimaa t

lijke ontwikkelingen. Hierbij spelen vaak ook bestuurskundige zaken die vragen om

‘Ontwerp en exploitatie’ worden lokale

vernieuwing van rollen, met nieuwe verde-

oplossingen belicht die in gezamenlijk

lingen van lasten, lusten en verantwoorde-

overleg op de tekentafel zijn ontworpen

lijkheden. Of en in welke mate adaptatie-

en geanalyseerd. Het laatste thema

“Het is niet genoeg te weten en te willen,

maatregelen effect sorteren, hangt dus mede

‘Participatie’ laat zien hoe het betrekken

men moet ook toepassen en handelen”.

af van de betrokken actoren en hun ruimte-

van mensen de onbekendheid met klimaat-

Met deze oude woorden van Goethe

lijk ordenende en bestuurlijk vermogen.

verandering kan wegnemen. Plus hoe lokale

begint het voorwoord van Ed Nijpels in het

kennis eveneens kan leiden tot slimme

recent verschenen ‘Ruimte voor Klimaat

Vijf invalshoeken

- Praktijkboek voor Klimaatbestendig

‘Ruimte voor Klimaat’ beschrijft vijf thema’s.

Inrichten ’. Het boek komt op een mooi

In het thema ‘Ruimtelijke planprocessen’

Lessen en instrumenten

moment. Al eeuwenlang werkt ons land

wordt belicht hoe kennis over klimaatveran-

De lessen die uit alle projecten zijn

immers aan het mogelijk maken van ons

dering en adaptatie kan worden verwerkt in

getrokken zijn bij elkaar gebracht in een

bestaan in de Nederlandse delta. Aan deze

provinciale structuurvisies en gemeentelijke

apart hoofdstuk. Het boek eindigt met

strijd heeft de verandering van het klimaat

adaptatieplannen. De voorbeelden uit de

een goed overzicht van instrumenten die

een dimensie toegevoegd. Inmiddels wordt

provincies Groningen en Zuid-Holland laten

kunnen worden ingezet bij het klimaatbe-

breed onderkend dat een gemiddeld hogere

zien dat aanpak en methodiek flink kunnen

stendig plannen en inrichten van gebieden,

temperatuur, zeespiegelstijging en extre-

verschillen. Het thema ‘Klimaat in de stad’

uitgaande van processen als effectanalyse,

mere weerscondities substantiële gevolgen

laat zien hoe diverse gemeenten al aan

ontwerp en evaluatie.

zullen hebben voor onze waterveiligheid,

de slag zijn om wateroverlast en warmte-

De samensteller en eindredacteur Florrie

zoetwaterhuishouding, landbouw, natuur

overlast te verminderen, waarbij oude en

de Pater verdient complimenten voor de

en stedelijke leefomgeving. Temeer daar

nieuwe wijken worden geherstructureerd.

nuttige verzameling van al het beschikbare

het mondiale beleid voor klimaatmitigatie

Vaak gebeurt dit via nieuwe ruimtelijke

materiaal.

zeker de komende decennia tot onvoldoende

oplossingen als water(opvang)pleinen en

resultaten zal leiden.

verkoelende groenstructuren die ook de

Leendert van Bree,

leefomgeving verrijken.

Planbureau voor de Leefomgeving

Het praktijkboek omvat diverse voorbeelden

In het thema ‘Omgaan met klimaat’ worden

waarmee Nederlandse regio’s en steden zich

voorbeelden aangereikt hoe met diverse

ruimtelijk en technisch kunnen aanpassen

actoren de kwetsbaarheid van landbouw

aan de verwachte klimaatverandering.

en natuur kan worden gereduceerd. Bij

Van het praktijkboek bestaat ook een online-versie, zie ‘www.ruimtevoorklimaat. nl’. Deze website ontsluit bovendien meer nuttige informatie die voortkomt uit het programma ‘Klimaat voor Ruimte’.

oplossingen met een groot draagvlak.

Onderzoeksprogramma’s

April 2012 nr 2

21

De wielerkoers als metafoor voor duurzame innovatie

Mario Willems (088-8668290, [email protected]) is werkzaam bij TNO als adviseur duurzame innovatie Sjoerd Bakker is als innovatie onderzoeker verbonden aan de TU Delft

D

e weg naar schonere productiemethoden is geplaveid met termen uit de wielerwereld. Veelvuldig wordt bijvoorbeeld

gesproken over het belang van koplopers. Door hun nek uit te steken laten zij aan peloton en achterblijvers zien wat er mogelijk is. Het wielrennen leert ons echter ook dat de koplopers van het eerste uur zelden als eerste de finish bereiken en dat het juist de berekenende toppers zijn die aan het langste eind trekken.

om dan net voor de eindstreep koploper te worden en de wedstrijd te winnen. Toch begint de uitzending van een wielerwedstrijd meestal met de beelden van een stel koplopers die zo’n 100 km voor de eindstreep met een kansloze missie bezig zijn. Zijn zij gedreven door idealisme, geloven ze echt dat ze de wedstrijd kunnen winnen? Niet altijd! De sponsor wil dat zijn naam bij het begin van de tv-uitzending in

Het wielerpeloton heeft overwinterd en

wel, maar ze zitten klem in vastgeroeste

beeld komt. Ook zitten er soms renners in de

de koersbenen zijn helemaal klaar voor

patronen en allerhande institutionele en

kopgroep die daar alleen maar rijden om de

de aankomende voorjaarsklassiekers. We

fi nanciële structuren. De achterblijvers

belangen van hun kopman te beschermen.

kunnen ons weer een aantal zondagmid-

zijn tenslotte degenen die er de kantjes van

Zij houden de overige koplopers in de gaten

dagen thuis op de bank gaan verlustigen

aflopen of simpelweg zelfs niet in staat zijn

en hun ploegmakkers in het peloton hebben

aan stoempende vedetten, elegante

om aan te haken bij de grote meute. Zij

flyers, geblokte flandriens en geparkeerde

zijn vooral bezig om te overleven

gelosten. Inderdaad, het wielrennen

en duurzaamheid heeft geen

kent een heleboel uitdrukkingen die een

enkele prioriteit.

plaats hebben verworven in ons dagelijkse taalgebruik.

Deze eenvoudige metafoor van koplopers, peloton

een goed excuus om rustig aan te doen. Het is waarschijnlijk een kans-

‘In het wiel rijden kost veel minder energie dan op kop fietsen’

loze missie maar de koplopers zorgen er in ieder geval voor dat het peloton het zich niet kan permitteren

Koplopers, peloton en achterblijvers

en achterblijvers vertelt

Tegelijkertijd levert de wielersport een rijke

het verhaal. We kunnen er

metafoor op als het gaat om duurzame

veel meer van leren als we ons

innovatie: het onderscheid tussen koplo-

eens verdiepen in de dynamiek van de

elkaar, de koplopers teveel voorsprong

pers, het peloton en de achterblijvers. Niet

wielerwedstrijd.

geeft. Wanneer de koplopers dan ook nog

echter slechts een deel van

zelden wordt hier een moreel oordeel aan

om te gaan wandelen. Soms kan het echter gebeuren dat het peloton, omdat de grote

namen alleen oog hebben voor

tot vlak voor de fi nish goed blijven samen-

gekoppeld. De koplopers zijn de onder-

Koersverloop

werken, dan kunnen zij strijden om de zege.

nemers en organisaties die, vaak tegen

Je kunt een wielerkoers eigenlijk

Kansrijk of niet, de koplopers houden de

de wind in, met een mengeling van durf

beschouwen als een praktijkcollege spelthe-

jongens in het peloton in ieder geval scherp.

en idealisme nieuwe ideeën en nieuwe

orie. Dat komt doordat het achter iemand

technologieën ontwikkelen. Het peloton

aan fietsen - in het wiel rijden - zo’n 20-30%

Zodra de eerste koplopers zijn weggelopen,

is de massa aan bedrijven die de kat uit de

minder energie kost dan op kop fietsen.

begint een interessant spel. Wie neemt in

boom kijkt. Ze praten wel over duurzame

Als wielrenner wil je dus eigenlijk de hele

het peloton het initiatief om de inhaalslag

innovatie en ze willen waarschijnlijk ook

wedstrijd energie sparen in het peloton,

te maken? Alle ploegen spelen verstoppertje

22

April 2012 nr 2

en wachten tot een ander het initiatief

nog een van de koplopers van het eerste

kunnen onderscheiden. Later in de koers

neemt. Uiteindelijk zullen de ploegen die

uur.

worden om dezelfde reden hindernissen

niet vertegenwoordigd zijn in de kopgroep

in de vorm van hellingen of kasseistroken

Uitdagend parcours bouwen

opgeworpen. Hierop kunnen de echte

Als we de dynamiek van de koers nu weer

favorieten laten zien wat ze waard zijn

Zo’n 40 km voor de streep is de voor-

vertalen naar duurzame innovatie en

en afstand nemen van de anderen. Zo’n

sprong van de gelukzoekers en controleurs

beleid om dit te stimuleren, levert dit een

hindernis kan pijn doen in de kuiten, maar

geslonken tot zo’n anderhalve minuut. Nu

aantal vragen op. Het is verleidelijk om de

tijdens zo’n klimmetje kan je je wel onder-

is het tijd voor een ander type renners: de

koplopers te ondersteunen, maar zijn dit

scheiden van de concurrentie.

wegbereiders of de springplanken. De eerste

wel de meest kansrijke bedrijven?

luitenanten, vaak de op twee na beste

We zagen immers dat er hele

renners van een ploeg, gaan nu demarreren

verschillende typen koplo-

uit het peloton. Met hun frisse benen komen

pers zijn: van gelukszoe-

zij in rap tempo bij de eerdere koplopers.

kers via wegbereiders tot

het peloton op sleeptouw moeten nemen.

vedetten. Hoe kunnen

De gestelde duurzaamheidseisen van Duurzaam Inkopen zijn

‘Zijn koplopers de meest kansrijke bedrijven om te ondersteunen?’

Nu is het spel op de wagen: er is een mooie

we ervoor zorgen dat deze

kopgroep en we zitten inmiddels in de

laatste vedetten, de grote

laatste 20 kilometer van de wedstrijd, waar

bedrijven die de macht en

een aantal stevige hellingen opduikt. De

het kapitaal hebben om echt een

koplopers houden elkaar gevangen. Wie

verschil te maken, zich niet zo lang schuil

heeft de beste luitenant vooraan en wie

houden in de buik van het peloton?

durft het langst te wachten? Uiteindelijk

bijvoorbeeld zo’n hindernis. Alleen diensten en producten van bedrijven die over deze hindernis komen worden door overheden afgenomen.

Tot slot, het is een cliché, maar om ongelukken te voorkomen probeert een wielerkoers niet voor niets zoveel mogelijk verkeersdrempels en rotondes te vermijden.

zullen de echte vedetten toch moeten

Organisatoren van wielerkoersen proberen

Ook voor innovatie geldt dat onnodige

opstaan en dit zijn de renners die het

hun parcours zo in te richten dat de favo-

barrières, in de vorm van regelgeving,

publiek wil zien. Hoe sterk hun ploeg ook is

rieten al vroeg in actie moeten komen en

weggenomen moeten worden. Dat is nog

en hoezeer ze ook de koers proberen te regis-

niet tot het allerlaatst kunnen wachten.

niet zo eenvoudig want deze regels hebben

seren, ze zullen echt zelf aan de bak moeten.

De vraag is hoe doe je dat voor duurzame

vaak net als verkeersdrempels een belang-

De echte beslissing valt pas in de laatste

innovatie? Er moeten voldoende prikkels -

rijke functie.

meters en dan pas weten we of een van de

tussensprints - worden ingebouwd waarop

vedettes gewonnen heeft of misschien toch

de favorieten zich in een vroeg stadium

Mario Willems en Sjoerd Bakker

April 2012 nr 2

23

WERK MAKEN VAN ‘BIOBASED’ WETENSCHAP D

e biobased economy is geen toekomstplan, maar is al begonnen. Het Nederlandse bedrijfsleven loopt

voorop om hoger in de waardepiramide van groene grondstoffen nieuwe producten en marktcombinaties te ontwikkelen. Belangrijk vehikel om deze kansrijke ontwikkeling via gericht onderzoek te ondersteunen is het Innovatiecontract Biobased Economy.

24

April 2012 nr 2

Vinus Zachariasse ([email protected]) is voorzitter Wetenschappelijke en Technologische Commissie Biobased economy; Peter Besseling ([email protected]) is projectleider Innovatiecontract biobased economy, Ministerie van EL&I

bron. En dat zowel in industrielanden als in

Deze drie fasen komen achtereenvolgens

ontwikkelingslanden.

aan de orde maar overlappen elkaar ook. De meeste economische activiteit bevindt zich

Het momentum blijkt ook uit het in juni

nu in fase 1, maar fasen 2 en 3 zijn ook al te

2011 verschenen ‘Een punt op de horizon’,

bespeuren.

waarin de vijf Topsectoren een visie op hoofdlijnen schreven voor de onderzoeks-

Groene Gouden Eeuw

Nederland heeft uitstekende kansen om

en innovatieagenda van de biobased

Rond 2050 moet de hele transitie voltooid

van de biobased economy een succes te

economy. Als vervolg hierop is begin dit jaar

zijn. Voor dit traject heeft de WTC zes

maken. Ons land heeft zeer sterke energie-

het Innovatiecontract Biobased Economy

kennisprogramma’s opgezet, waaronder

en chemiesectoren met zowel grote

opgesteld door industrie en kennisorga-

een programma over maatschappelijke

bedrijven als veel innovatieve midden- en

nisaties. Daarbij gaat het om zowel grote

aspecten. Bovendien is ook zelfstandig

kleinbedrijven en bovendien een sterke

bedrijven als om vertegenwoordigers uit

sociaalwetenschappelijk en economisch

en innovatieve agro- en tuinbouwsector.

het kennisintensieve midden- en klein-

onderzoek nodig om de koers van techno-

Voor de sectoren energie en chemie geeft

bedrijf. Gezamenlijk hebben zij inmiddels

logische research en valorisatie te helpen

de overschakeling van fossiele naar groene

toegezegd voor meer dan 200 miljoen euro

bepalen. Want acceptatie van het publiek is

grondstoffen grote kansen. De agrosector

te participeren. Het Ministerie van EL&I

in elke fase van de biobased economy nood-

kan door aanpassing en innovatie nieuwe

start tevens een pilot voor de ondersteuning

zakelijk. Verder mag niet vergeten worden

markten ontsluiten. Ook andere krachtige

van REACH met biobased alter-

sectoren als logistiek, life sciences en water

natieven, het EU-programma

hebben er veel belang bij. Niet voor niets

om de bescherming van de

vormt de biobased economy een samen-

gezondheid van de mens

hangend en sectoroverstijgend thema

en het milieu te verbeteren

in het nieuwe topsectorenbeleid van het

door het beter en eerder

Ministerie van EL&I.

identificeren van de intrin-

dat de transitie van een ‘fossil based’ economy’ naar een

‘Acceptatie van het publiek is in elke biobased fase noodzakelijk’

met zich mee kan brengen, denk aan knellende wet- en regelgeving. Deze moeten vooral op aangeven van het bedrijfsleven worden

sieke eigenschappen van Op Europees niveau is deze ontwikkeling

biobased economy fricties

aangepakt.

chemische stoffen.

eveneens kansrijk. Cross-sectorale innovaties, zoals in de richting van een biobased

Wetenschappelijke uitdagingen

Bij het opstellen van het innovatiecontract

economy, zijn kansrijker dan ooit. Naar

De WTC ziet drie ontwikkelingsfasen in de

bleek duidelijk het enthousiasme waarmee

verwachting zal dit thema een belang-

overgang naar de biobased economy:

veel bedrijven de nieuwe koers oppakken.

rijke rol gaan spelen in de toewijzing van

1. In de eerste fase worden chemicaliën

Als de biobased economy zich houdt binnen

de Horizon 2020-gelden ad € 80 miljard.

en materialen ontwikkeld binnen de

grenzen van duurzaamheid en daardoor

Veel Nederlandse bedrijven en kennis-

systematiek en infrastructuur van

zijn steun bij maatschappelijke organisaties

instellingen lijken daarvoor uitstekend

de bestaande petrochemische indus-

behoudt, valt langs deze lijn veel te winnen.

gepositioneerd.

trie. Voorbeelden zijn de grootschalige

Niet voor niets noemen we immers het doel

productie van bio-ethanol, bio-etheen en

van de beoogde transitie wel ‘De Groene

biomethanol.

Gouden Eeuw’.

Innovatiecontract Dat de tijd rijp is voor actie en investeringen

2. In de tweede fase ontwikkelen zich

blijkt ook uit het vorig jaar verschenen

nieuwe routes voor de productie van

rapport ‘Naar groene chemie en groene

chemicaliën en materialen, gedicteerd

materialen’ van de Wetenschappelijke en

door efficiency in de benutting van

Technologische Commissie voor de biobased

biomassa. Voorbeelden zijn barnsteen-

economy (WTC). Het rapport voorspelt dat in een biobased economy de chemie-

Vinus Zachariasse en Peter Besseling

zuur en adipinezuur. 3. In de derde fase wordt bioraffi nage

en materialensector op den duur geheel

volledig ontwikkeld, gebruik makend

los zal komen van fossiele grondstoffen

van de al aanwezige complexiteit in de

en steeds nauwer verweven zal worden

levende natuur. Planten, micro-orga-

met landbouw. Dit brengt dan weer grote

nismen en semi-synthetische systemen

veranderingen teweeg in de positie van

leveren dan rechtstreeks de gewenste

boeren: meer mogelijkheden voor afzet van

stoffen. Grasraffi nage is een vroeg

de oogst, meer lokale industrie dicht bij de

voorbeeld.

Biobased Economy

April 2012 nr 2

25

Duurzame biomassa, van papier naar praktijk

Prof.dr. Jacqueline Cramer (030-2537206, [email protected]) is directeur van het Utrecht Sustainability Institute en Dr. C. van Leenders (088-6022630, [email protected]) is strategisch procesmanager bij Agentschap NL.

D

uurzaam gebruik van biomassa wordt gezien als één van de speerpunten in het tot stand brengen van een biobased

economy. De eerste stappen hiertoe zijn gezet. Er staan duurzaamheidscriteria op papier die breed gedragen worden. De grootste uitdaging is nu om deze criteria daadwerkelijk nationaal én internationaal in de praktijk te brengen. Dit vergt een governance aanpak die van alle betrokken partijen een actieve inzet verlangt.

andere doeleinden. Door een juiste timing, diversiteit aan deelnemers en gedegen procesmanagement verliep de formulering van de criteria zonder al te grote problemen. De commissie kwam met een set van zes criteria: broeikasgasemissies, concurrentie met voedsel, biodiversiteit, milieu, welvaart en welzijn3. Een deugdelijke toepassing van deze criteria vergt volgens de commissie inzicht in de directe en indi-

De verwachtingen ten aanzien van

en het cascaderingsprincipe worden gehan-

recte gevolgen van grootschalige productie

biomassa als grondstof voor een biobased

teerd. Dit laatste wil zeggen dat biomassa

van biomassa. De directe gevolgen kunnen

economy zijn hoog gespannen. Het biedt

eerst hoogwaardig en daarna staps-

kansen voor nieuwe bedrijvigheid, de

gewijs steeds laagwaardiger

ontwikkeling van nieuwe producten

toegepast wordt. Ook in de

en in potentie ook voor het duurzamer

Europese consultatie1 voor

maken van de economie in milieuopzicht.

biomassa komen bedrijven,

Tegelijkertijd bestaan er grote zorgen over

kennisinstellingen en

de mogelijk negatieve effecten voor mens

maatschappelijke orga-

en milieu van grootschalige productie

nisaties tot soortgelijke

van biomassa voor toepassingen in de

standpunten. Men is het dus

energie- en chemiesector. Er kan concur-

eens over de uitgangspunten.

rentie optreden met voedselproductie en

Maar wat dit betekent voor de toepas-

het kan grootschalige boskap en verlies aan

sing ervan in de praktijk, moet nog blijken.

Verankering in wetgeving

biodiversiteit veroorzaken. Bovendien is

Welke stappen zijn al gezet?

Het bleek politiek mogelijk overeenstem-

getoetst worden op bedrijfsniveau. Voor de indirecte effecten van

‘Productie duur zame biomassa vergt nieuwe vorm van governance’

bijvoorbeeld landgebruik moet echter informatie beschikbaar zijn op macroof regionaal niveau. Deze informatie zullen overheidsinstanties van de producerende landen moeten verschaffen, stelde de commissie.

ming te krijgen in Nederland over het

het de vraag of het gebruik van biomassa energetisch gezien wel zoveel zoden aan

De eerste stappen

eindrapport van de commissie Cramer en

de dijk zet vergeleken met fossiele brand-

De Nederlandse overheid had al in een

over wettelijke verankering van de criteria

stoffen. Alleen tweede en derde generatie

vroeg stadium het probleem van moge-

in de biobrandstoffen richtlijn. Consensus

biomassa voldoen volgens deskundigen aan

lijk onduurzaam gebruik van biomassa

bereiken op EU-niveau ging lastiger. Het

dit criterium.

onderkend. Daarom stelde ze begin 2006

vergde in Brussel fl ink wat lobbywerk om

een commissie in, bestaande uit vertegen-

alle 27 landen mee te krijgen. Uiteindelijk

Een eind september door vertegenwoordi-

woordigers van overheid, bedrijfsleven,

zijn de zes criteria praktisch geheel overge-

gers van de industrie en maatschappelijk

kennisinstellingen en maatschappelijke

nomen in de Europese richtlijn hernieuw-

middenveld ondertekend Manifest stelt dat

organisaties . De opdracht was om tot

bare energie4. Alleen werden sommige

genoemde risico’s kunnen worden onder-

duurzaamheidcriteria te komen voor de

criteria niet als harde eisen opgenomen. Dit

vangen, mits heldere duurzaamheidcriteria

toepassing van biomassa voor energie- en

gold vooral voor de criteria die de actieve

26

April 2012 nr 2

2

Biobased Economy

medewerking van overheden van export-

het aan het bedrijfsleven om de duurzaam-

agrariërs zelf onder controle moet zijn en wat

landen buiten de EU vereist (waaronder

heidcriteria in de praktijk te brengen. Die

de rol van overheden is.

concurrentie met voedsel en verlies aan

handschoen begint het bedrijfsleven ook

biodiversiteit). Dit zou namelijk gezien

op te pakken. Zo is bijvoorbeeld Essent/RWE

Nieuwe vorm van governance

kunnen worden als het opwerpen van

samen met een aantal andere grote energie-

De succesvolle productie van duurzame

handelsbarrières. De naleving van de duur-

bedrijven begonnen haar eigen Green Gold

biomassa in de brede zin des woords heeft

zaamheidcriteria in de richtlijn biobrand-

Label om te zetten in een algemeen geac-

slechts kans van slagen wanneer partijen

stoffen wordt aan lidstaten overgelaten.

cepteerd certificeringinstrument. Daarmee

gezamenlijk optrekken en ieder zijn eigen

Samen met het bedrijfsleven worden zij

kan de duurzaamheid van de vaste biomassa

verantwoordelijkheid neemt. Naast top

5

aangespoord om vrijwillige certificering-

getoetst worden . Om uniformiteit te krijgen

down sturing via wet- en regelgeving is een

systemen op te zetten. De EU biedt onder-

in de certificering is een zekere standaar-

op maat gerichte governance aanpak van

steuning in de vorm van een handleiding

disering, liefst op internationaal niveau,

de overheid nodig. Van de overheid vergt

certificering.

gewenst. De weg daar naar toe is nog niet

de samenwerking met maatschappelijke

geplaveid.

organisaties en met burgers leiderschap en

Uit bovenstaande beschrijving van de

Echter niet alle zes duurzaamheidcriteria

een oriëntatie op de lange termijn, in combi-

besluitvorming tot nu toe blijkt dat over-

kunnen op bedrijfsniveau getoetst worden.

natie met procesbegeleiding van begin tot

heid, bedrijfsleven en maatschappelijke

Het zijn de overheden die ervoor moeten zorg

eind. Dergelijke proceskennis is essentieel

partijen elk hun rol hebben gespeeld in de

dragen dat de bedrijfsoverstijgende criteria

maar krijgt nationaal en internationaal in

loop van het proces. Op verzoek van de over-

worden gewaarborgd. Dit kan door bilate-

de beleidspraktijk nog te weinig aandacht.

heid namen in Nederland het bedrijfsleven

rale afspraken tussen een importerend en

samen met maatschappelijke organisaties

exporterend land, tussen meerdere landen

en vertegenwoordigers van kennisinstel-

of internationaal. Opvallend is dat er in alle

lingen het initiatief tot het opstellen van

nationale maar ook in Europese beleids-

duurzaamheidcriteria. De overheid bracht

en kennisprogramma’s bijzonder weinig

het gezamenlijke proces op gang en fi nan-

aandacht is voor deze kant van het proces.

cierde goede begeleiding en aanvullende

De vraag wat dan in (bilaterale) verdragen

Report on the European Commission’s Public

onderzoek. Daarna was de overheid c.q. poli-

zou moeten worden opgenomen, denk aan

on-line consultation. Publications Office of

tiek aan zet om de duurzaamheidcriteria in

eerder genoemde thema’s als indirect land-

the European Union.

wet- en regelgeving te verankeren. Dit werd

gebruik en verlies aan biodiversiteit, wordt

vergemakkelijkt doordat zowel het bedrijfs-

niet uitgewerkt. En ook hoe deze onderhan-

leven als maatschappelijke organisaties de

delingen te voeren, komt onvoldoende aan

duurzaamheidscriteria onderschreven.

de orde.

Jacqueline Cramer en Caroline van Leenders

1

Biobased Economy for Europe Part 1 (2011).

ISBN 978-92-79-20652-8 2

Auteurs waren onafhankelijk voorzitter en vertegenwoordiger namens de overheid in de commissie.

3

Implementatie

Bij het streven naar een duurzaam gebruik

Nu de duurzaamheidcriteria zijn geformu-

van biomassa moet er dus onderscheid

leerd en (deels) in wet- en regelgeving zijn opgenomen, breekt de fase van invoering aan. Dit is de moeilijkste stap. In principe is

worden georganiseerd, wat bij producenten /

Projectgroep ‘Duurzame productie van biomassa (2007),Toetsingskader voor duurzame biomassa, Eindrapport, Den Haag.

gemaakt worden tussen wat op bedrijfs-

4

Renewable Energy Directive, 28/2009/EG.

niveau door gebruikers van biomassa kan

5

Jacqueline Cramer is onafhankelijk voorzitter van deze commissie

Biobased Economy

April 2012 nr 2

27

Complexiteit natuur benutten Onze natuur, die de gehele wereld voorziet van voldoende voedsel, grondstoffen, materialen en energiebronnen. Dat is de grote uitdaging van deze tijd! Met een industrie, die volledig is ingespeeld op het stimuleren van de meest hoogwaardige landbouw en de meest efficiënte conversieprocessen voor groene grondstoffen. Natuur en industrie samen. Het kan! In de nieuwe biobased economy. Een kernbegrip binnen de biobased economy is bioraffinage. Net als olieraffi nage binnen de fossiele economie, ontrafelt bioraffi nage plantaardige en dierlijke grondstoffen. Gecascadeerd en zo efficiënt mogelijk, zodanig dat de volledige potentie wordt benut. De agro-food, tuinbouw en papiersector doen dit al eeuwenlang. Maar deze nieuwe ontwikkeling gaat veel verder. Bioraffi nage levert namelijk straks ook alle bouwstenen voor de chemie en daarmee voor materialen die nu uit fossiele grondstoffen worden geproduceerd. Dit betekent dat er nog meer waarde wordt gemaakt met minder energie, minder resources en lagere kapitaallasten. Steeds meer zal de intrinsieke waarde van planten worden benut. Niet meer afbreken tot de kleinste moleculen om vervolgens weer op te moeten bouwen, maar gebruik maken van de waardevolle complexiteit van de natuur. Plus voorkomen dat de duurzame energiedoelstelling voor de inzet van biomassa leidt tot keuzes die dit toekomstperspectief frustreren. Dit betekent dat het transitieproces vorm moet krijgen onder strenge randvoorwaarden. Hoogwaardige gewassen en bijkomende werkgelegenheid mogen bijvoorbeeld beslist geen plaats maken voor gesubsidieerde snelgroeiende energiebronnen. Op hun beurt mogen grond-

28

April 2012 nr 2

Biobased Economy

stoffen voor hoogwaardige materialen niet onbetaalbaar worden door verplichte conversie tot biobrandstoffen. Dit vereist echter een krachtige samenwerking in een eerlijk speelveld. Alleen wanneer bedrijven en sectoren open staan voor elkaars ambities en mogelijkheden, worden kansen helder en ontstaan nieuwe economische mogelijkheden. Want juist in Nederland zijn we perfect geoutilleerd voor de hoogwaardige kennisintensieve biobased economy. Met onze hoogproductieve landbouw, befaamde veredelingssector, hoogwaardige chemiesector, efficiënte recyclesystemen, en uitstekende kennis- en technologiepositie staat juist Nederland een bloeiende economische toekomst te wachten. Alleen door samenwerking slagen we erin om met minder meerwaarde te creëren en in te spelen op de typische sterke karakteristieken van de Nederlandse economie. Om dit toekomstperspectief te realiseren moeten we samensmelten tot één biobased sector, die de complexiteit van de natuur weet te benutten. Slagen we daar in, dan krijgen we zicht op een toekomst waarin het onderhoud van plantsoenen een winstgevende operatie wordt, de industrie betaalt krijgt voor de waardevolle stoffen die nu nog het riool invloeien en boeren hun akkerranden en slootkanten economisch exploiteren. En niet te vergeten de consument, die geniet van het comfort van voldoende betaalbare en duurzame producten! Het kan! En we gaan het samen doen! Annita Westenbroek, director Dutch Biorefi nery Cluster

VERSNELLEN VIA STUDENTENTEAMS Innovaties op het gebied van de biobased economy versnellen. Met dat doel voor ogen heeft de RU Groningen het project BioBRUG gelanceerd, waarbij studenten binnen en buiten de universiteit samenwerken in multidisciplinaire teams.

Prof.dr. G.J.W. Euverink ([email protected]), Institute for Technology and Management (ITM) / BioBRUG.

proeven of er voldoende raakvlakken zijn voor toekomstige onderzoeksprojecten.

Van idee naar businesscase Om de behoefte van het bedrijfsleven goed in kaart te brengen wordt er een netwerk opgezet voor bedrijven die mogelijkheden zien in de biobased economy. Met BioBRUG komt er een duidelijk gezicht naar buiten waarmee het bedrijfsleven weet waar ze

Innovatie lijkt tegenwoordig het sleutel-

met hun kennisvragen naar toe kunnen

woord om de Nederlandse economie weer

op het gebied van de biobased economy.

vlot te trekken. Wat vaak wordt vergeten

Het bij elkaar brengen van mensen met

is dat het veel gevallen de MKB-bedrijven

verschillende achtergronden uit het netwerk

of starters zijn die met nieuwe innovatieve

in ‘Group Decision Rooms’ maakt dat

ideeën komen en vervolgens op zoek gaan

iedereen zijn ideeën makkelijk naar voren

naar de kennis of uitvindingen die dit

uitgevoerd door studenten onder begelei-

kan brengen. De uitkomsten worden door

marktrijp te maken. Deze groep is gewend

ding van een lid van de wetenschappelijke

studenten tot businesscases uitgewerkt.

om snel te handelen, maar beschikken

staf van de universiteit. BioBRUG inventa-

meestal niet over uitgebreide onderzoeksfa-

riseert de vragen uit het bedrijfsleven en

Om de samenwerking tussen de verschil-

ciliteiten. Ze zijn aangewezen op kennisin-

koppelt deze aan de juiste wetenschappers

lende instellingen te bevorderen, komen

stellingen om in samenwerkingsverband tot

bij de RuG. De start, coördinatie, afhande-

er multidisciplinaire teams met studenten

nieuwe ontwikkelingen te komen. Helaas

ling, contract en financiële zaken worden

van de verschillende instellingen. Binnen

botst die behoefte vaak met de traditionele

door medewerkers van BioBRUG uit handen

één team worden verschillende aspecten

prioriteiten van deze kennisinstellingen.

genomen van de wetenschapper en bedrijf.

van idee tot marktintroductie van een

Veel gehoorde klachten zijn langdurige

De opgedane kennis is vrij toeganke-

contractonderhandelingen, duur, geen exclu-

lijk voor het bedrijf. Dit maakt

siviteit, veel vervolg onderzoek etc. Voor

BioBRUG een laagdrempe-

de RU Groningen reden om voor het onder-

lige samenwerkingsvorm

zoeksveld van de biobased economy het

voor zowel het bedrijf als

project BioBRUG te lanceren. Dit si gebeurd

de wetenschapper. Het

met medewerking van Rabobank, BioMCN,

bedrijf investeert in uren en

provincie Groningen, gemeente Groningen

behoudt de rechten op ideeën

en het Samenwerkingsverband Noord-

die voortkomen uit deze speciale

Nederland (SNN).

samenwerking. Op zijn beurt hoeft

nieuw product onderzocht. Net als in het bedrijfsleven moeten de

‘Vragen bedrijfsleven koppelen aan juiste wetenschappers’

studenten (academici, HBO-ers, MBO-ers) samenwerken om tot een goed resultaat te komen. Het wegnemen van zoveel mogelijk bureaucratie en initiële financiële en contractuele hobbels staat voorop.

Op deze manier hoopt de universiteit

de wetenschapper zich niet druk te maken

een boost te geven aan het tot maatschappe-

Vraag en aanbod

over de administratieve afhandeling van

lijke waarde brengen van kennis.

De kennismaking vindt plaats aan de hand

deze initiële samenwerking. Beide partijen

van vraaggestuurd onderzoek. Dit wordt

kunnen dan op een eenvoudige wijze

Gert-Jan Euverink

Biobased Economy

April 2012 nr 2

29

Foto: VVM

DUURZAME EDUCATIE VOOR DE TOEKOMST

W

elke rol kan natuur- en milieueducatie spelen bij duurzame ontwikkeling? Die vraag stond centraal tijdens een tweetal

oriëntatiedagen in februari. Deze vonden plaats op initiatief van Veldwerk Nederland en de VVM-sectie Natuur- en Milieueducatie (NME). Ruim 30 professionals uit het hele land discussieerden over de kansen, bedreigingen en trends waar het werkveld mee te maken heeft.

Handelingsperspectief Of je nu werkt met kinderen of met volwassenen, niemand zit te wachten op een belerend vingertje vanuit de groene hoek. Een concreet handelingsperspectief is bij het werken met abstracte en complexe onderwerpen rondom duurzame ontwikkeling daarom belangrijk: wat kan de persoon zelf doen met het geleerde? De behoefte aan handelingsperspectief geldt uiteraard

In het onderwijs worden complexe vraag-

kwesties als klimaatverandering en het

ook voor de NME-professional zelf. Tijdens

stukken steeds vaker door middel van

principe van de kringloopsamenleving. Dit

de Oriëntatiedagen beek overigens dat niet

systeemdenken ontrafeld. Duurzame

betekent dat NME-organisaties het systeem-

iedereen de theorie even makkelijk naar de

ontwikkeling in zijn volle breedte leent zich

denken kunnen gebruiken om duurzaam-

praktijk kan vertalen. Enkele voorbeelden:

hier bijzonder goed voor. Door relaties en

heid in de eigen omgeving inzichtelijk te

- Mensen vinden het lastig om abstracte

verbanden in complexe vraagstukken te

maken bij kinderen en volwassenen. Zo kan

onderwerpen als circulaire economie en

ontrafelen, worden abstracte vraagstukken

NME bijdragen aan het inspireren van een

systeemdenken te vertalen naar concrete

inzichtelijk en betekenisvol. Neem actuele

nieuwe generatie.

activiteiten (voor kinderen). Ondanks de

30

April 2012 nr 2

Stadspedagoog Stefan van der Worm ([email protected], 06-25036949) is lid van de VVM-sectie NME en werkt onder de naam ‘Wenken.nl’ aan NME, duurzaamheidscommunicatie en (jongeren) participatie.

De Oriëntatiedagen werden afgesloten

liteit en dat de mensen nieuwe inzichten

met een concrete opdracht. De aanwe-

mee naar huis hebben genomen. Veel

zigen moesten hun toekomstige rol in hun

mensen geven aan ook volgend jaar weer

gemeente formuleren: ‘Hoe ga je jouw

deel te nemen. De volgende editie van

wethouder adviseren over de mogelijk-

de Oriëntatiedagen vindt plaats op 8 en

heden die jouw NME-centrum biedt bij de

9 februari 2013. De voorbereidingen zijn

sprekende voorbeelden is er twijfel over

plannen voor duurzame ontwikkeling?’

inmiddels gestart en rondom de zomer-

de bruikbaarheid in de praktijk.

In verschillende groepen is er aan deze

vakantie is het programma gereed. Wilt u

vraag gewerkt. De volgende punten zijn het

zeker zijn van een plaatsje? Inschrijven kan

positie van hun NME-centrum binnen

meeste genoemd:

nu al via [email protected]

de gemeente te bepalen. Actoren

• NME is dé verbindende factor en interme-

- Sommigen vonden het moeilijk om de

rondom bijvoorbeeld afval noemen

diair tussen de gemeente, bedrijfsleven

ging probleemloos, maar zien dat het

en burgers op het gebied van duurzame

NME-centrum hierbij dé verbindende

ontwikkeling. NME kan per situatie een

factor is was niet voor iedereen duidelijk.

andere rol hebben zoals makelaar, spin-in

- Meerdere mensen hebben uitgesproken dat er (na)scholing nodig is om de nieuwe

het-web, ontwikkelaar, uitvoerder of opleider.

rol te kunnen spelen. Dit geeft tevens het

• NME kan duurzaamheidsbeleid vertalen

belang van initiatieven als de oriëntatie-

en concretiseren naar/voor de burger.

dagen aan!

Stefan van der Worm

• NME beschikt over infrastructuur waar-

Tot op het niveau van de VN vindt men scholing voor zowel kinderen als volwassen

door scholen en burgers direct kunnen

Programma’s

worden bereikt.

Het verbreden van het NME-werkveld krijgt in

• NME heeft een inhoudelijke en commu-

essentieel om veranderingen in de wereld

nicatieve voorbeeldfunctie binnen de

tot stand te brengen. Ondanks de huidige

gemeente

verschillende programma’s al invulling. Enkele voorbeelden:

Het Rijk van Aarde en Wormen

bezuinigingsgolf geldt dit ook het rijksbeleid. Wel zullen de beleidsterreinen NME en

Niet vandaag op morgen

Door na afloop van een natuuractiviteit te filo-

Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO)

Verhoudingsgewijs verandert er op

soferen worden kinderen zich bewust van hun

dit moment veel. Bekende- en

worden samengevoegd. Eerdaags

onbekende actoren in het

besluit de Tweede Kamer over

NME-werkveld nemen

het programma 2013-2016. In het overgangsjaar 2012 worden geen nieuwe initiatieven gestart, maar wordt er gewerkt aan het verbe-

‘Alleen kennis der natuur overbrengen werkt niet meer ’

samenwerkingsvormen. Centrale aandachtgebieden zijn: water, energie,

buitenspel ontwikkeld: ‘Het Rijk van Aarde en Wormen’. Per 2 teams van (minimaal) 3 tot

nieuwe en andere posities

5 spelers is één spelleider nodig. Informatie:

in. Het is dan ook een illusie

www.awwn.veldwerknederland.nl

om te denken dat iedereen in NME-land ‘morgen’ het aanbod heeft aangepast.

teren van de infrastructuur en het bestendigen van

handelen. Met het oog hierop is een gevarieerd

Wel is duidelijk dat de weg naar alleen ‘kennis der natuur’ aan basisschoolleerlingen nu echt ten

7klapper ‘7klapper’ bestaat uit een website met verschillende natuur- en duurzaamheidsactiviteiten voor bewoners uit een wijk. Een sleutelfiguur brengt de buurt bij elkaar. Informatie:

biodiversiteit, voedsel en grondstoffen. De

einde is. Temeer daar de omslag naar duur-

nadruk blijft liggen op regionale samen-

zaamheidseducatie vraagt om bijscholing.

werking en ontwikkeling met verschillende

Dit geldt ook bij het strategisch positioneren

Mind the Gap

partners. Dit sluit aan bij de veranderende

van NME in de eigen gemeente. Uitdaging

In het project ‘Mind the Gap’, een samen-

samenleving waarbij de overheid zich meer

voor de komende tijd is duidelijkheid te

werkingsverband van vijf Europese partners,

terugtrekt.

krijgen over wat de beste aanpak is om het

zijn 23 kwesties ontwikkeld om leerlingen uit

www.7klapper.nl

NME-werkveld te verbreden naar duur-

te dagen na te denken over hun toekomst.

Positioneren

zaamheidseducatie. Plus wat dit vraagt van

Alle thema’s beginnen met een interessant

Met name op gemeentelijk niveau is

medewerkers.

voorbeeld waarin de leerling zichzelf herkent.

aandacht nodig voor de rol en de positie

Informatie: www.migaproject.eu

binnen het lokale werkveld. Het lijkt erop

Volgende editie

dat de regionale vraag hierbij leidend zal

Uit de evaluatie blijkt dat de

Erwin Groenenberg,

zijn en niet het bestaande aanbod.

Oriëntatiedagen aansluiten bij de actua-

Veldwerk Nederland

April 2012 nr 2

31

Het milieu volgens Susan Cohen Jehoram Susan Cohen Jehoram (46) is sinds 1999 lid van de VVM en werkt als Senior Beleidsmedewerker Ruimte (I&M /EL&I) bij de Tweede Kamer-fractie PvdA.

Wat vindt u een belangrijke uitdaging voor het beleid? “Milieu op de agenda te houden. De opponenten winnen terrein! Als we nu de afbraak niet stoppen is er van de natuur

Wat is in uw ogen het belangrijkste

straks niets meer over.”

milieusucces?

N

a een korte eerste liefde voor de natuur, ging de

aandacht van Susan Cohen Jehoram vooral naar het grijze milieu. Maar tegenwoordig staat ook de natuur als ingewikkeld

“Zwaveldioxide is vrijwel verdwenen als

Wat is voor u een belangrijke

probleem en de aantasting van de ozonlaag

inspiratiebron?

behoort ook in de geschiedenisboekjes. Dat

“Het in 2010 verschenen boekje ‘Indignez-

zijn belangrijke wapenfeiten. Mijn eigen

vous!’ van Stéphane Hessel, een oproep om

- bescheiden - succesjes? Een klein beetje

wakker te worden en weer idealen na te

de goede kant op sturen van projecten

streven.”

als de Tweede Maasvlakte, de EHS, de Hedwigepolder en de Eemshaven. Plus

Welk boek vindt u een aanrader?

lokaal de actie ‘Hier past een boom’, waarbij

“‘A Neoptropical Compagnion’ van John

Hagenaars plekken aan kunnen wijzen

Kricher. Dit boek laat zien dat natuur iets

waar bomen moeten komen. De gemeente

anders is dan een dierentuin. Met prach-

stelde hiervoor 6 miljoen euro beschikbaar.”

tige voorbeelden laat Kricher zien hoe die

samenhangend systeem weer volop in haar belangstelling. Wanneer is uw belangstelling voor het

ene soort plant geheel afhankelijk is voor

Met welk onderwerp heeft u met name

zijn bestuiving van die ene vleermuis. Het

affi niteit?

zijn dit soort verbanden die mij duidelijk

“Ik ben voor alles een ‘political junkie’. Maar

maakte dat de natuur geen verzame-

op milieugebied is het natuur en ecologie.”

ling soorten is, maar een samenhangend systeem van met elkaar verbonden orga-

milieu ontstaan? “Als 13/14-jarige ben ik lid geworden van de

Waar heeft u zich aan geërgerd?

nismen die elkaar nodig hebben. Dat lukte

Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie.

“Ik erger mij dagelijks aan dit kabinet dat

niet met de flora’s, vogelboeken en vlinder-

Dat vormt je! Maar ik moet er bij zeggen

aan alle kanten milieuproblematiek ontkent

gidsen die de NJN hanteerde.”

dat ik daar al de ‘grijze’ was: aandacht voor

en op de rand van het betamelijke balan-

milieuproblemen als zure regen en de kap

ceert. We hebben twee staatssecretarissen,

Hoe luidt uw hartenwens?

van tropisch regenwoud waren meer mijn

een voor milieu en voor natuur, die zich

“Ik hoop dat het ressentiment in de

‘ding’ dan gekruld haarmos of het onder-

als grootste opgave hebben genomen hun

samenleving tegen alles wat links, groen

scheid tussen Fitis en Tjiftjaf.”

beleidsterrein zo snel mogelijk af te breken

en solidair is, snel wegebt en we weer gaan

en dat met niet eerder vertoonde ambitie.

geloven in de toekomst.”

Heeft u altijd in ‘het milieu’ gewerkt?

Het ergst vind ik hun ‘no nett loss’ bena-

“Ja, mijn werk heeft altijd raakvlak gehad

dering. Die is goed toepasbaar op stoffen,

met natuur en milieu: als natuurreisgids

maar juist niet op ecosystemen: er is geen

bij SNP, als onderzoeker naar gebruik van

vervanging voor de Noorse Woelmuis. Voor

niet-hout bosproducten in Latijns America,

deze en andere uitstervende diersoorten is

als onderzoeker/adviseur bij B&A-groep, als

in onze samenleving alleen blijvend plek

ambtenaar bij LNV en nu als beleidsmede-

als we ook hun habitat in stand houden.

werker Ruimte bij de PvdA.”

Daarom beschermen we natuur.”

32

April 2012 nr 2

Teer Uitwaaien op het strand is spectaculair als het stormt. Minder leuk is het als thuis je schoenen onder de zwarte smurrie blijken te zitten. Eind januari was het weer zover. Ook nu werden er weer vogels binnengebracht onder de (stook)olie. Probleem is dat zeeschepen varen op wat er overblijft bij het raffi nageproces. Dit restproduct van raffi naderijen wordt residuale olie genoemd of zware stookolie. De naam olie is misleidend omdat het goedje nauwelijks vloeibaar is en eerst verwarmd moet worden voor je het in de motoren krijgt. Bij scheepsrampen verdampt het dan ook nauwelijks en veroorzaakt het veel schade aan milieu en toerisme.

afspraken moet op scheepsniveau gecontroleerd en gehandhaafd worden. Juist omdat men zich heeft gefocust op een deelprobleem, is er een gekunstelde oplossing uit de bus gerold. Veel effi ciënter was het geweest om slechts één soort brandstof toe te laten die je dan bij de raffi naderijen had kunnen handhaven. Met een destillaat met 0,1% zwavel pak je luchtvervuiling (verzuring, fijn stof, dioxinen, PCB, PAK, zware metalen) en olievervuiling (lees teer) aan van alle schepen behalve tankers. Verder maak je het mogelijk dat met deze betere brandstof zuiniger en efficiëntere motoren gebruikt en ontwikkeld kunnen worden (klimaat en NO x).

Waarom wordt zware stookolie gebruikt? Schepen verstoken nogal wat brandstof. Een containerschip verbruikt ca 10.000 liter per uur. Dus elke cent per liter telt. En raffi naderijen moeten hun restproducten kwijt. Zware stookolie is dan ook goedkoper dan ruwe olie. Deze ‘win-win’ gaat ten koste van gezondheid en milieu omdat het verbranden van grote hoeveelheden zware stookolie veel luchtverontreiniging oplevert.

Doen!, zo’n integrale benadering denk je. Maar ja, de brandstofkosten nemen een paar dubbeltjes per liter toe en met 10.000 liter per uur tikt dat nogal aan. En wat moeten de raffi naderijen met hun restproduct dat in feite chemisch afval is? Met de zeescheepvaart heb ik niet zo veel medelijden. Immers, de brandstof waarop ze varen is geheel belastingvrij, terwijl u en ik al gauw 50% op onze autobrandstof betalen. Als de gehele scheepvaart ‘over gaat’ dan is er geen concurrentievervalsing en kan men de kosten doorberekenen. Voor de raffi naderijen geldt dat het opwerken van de residuen tot hoogwaardiger brandstoffen geld oplevert.

Er komen bij mij herinneringen boven van moeizame onderhandelingen in IMO-kader (International Maritime Organisation). Soms zaten oliemaatschappijen zelfs op de stoel van bepaalde ‘vlaggestaten’ bij IMO-vergaderingen. Zwavel in de ‘heavy fuel oil’ was het breekijzer. Op het land is de bestrijding van verzurende emissies in Europa en Noord Amerika al aan de vierde ronde toe. De emissie van de zeescheepvaart kon niet onbestreden blijven. Inmiddels zijn de zwavel- en stikstofdepositie op Nederland afkomstig van de zeescheepvaart groter dan die van de totale nationale emissies. Uiteindelijk zijn er afspraken gemaakt over afnemende zwavelgehaltes in speciale zones (Noordzee, Baltische zee) en op volle zee. En dat met verschillende doeljaren en percentages zwavel. Hoe moeilijk kun je het maken? De lappendeken van

Helaas is het niet zo gelopen in de IMO. Raffi naderijen kunnen aan de slappe zwaveleisen voldoen door residuen te ontzwavelen of residuen te mengen. Bij scheepsrampen, zoals de Costa Concordia, moeten we telkens weer vrezen voor een milieuramp. En illegaal lozen (schoonmaken van tanks op zee) zorgt er voor dat we een strandwandeling moeten bekopen met het schoonmaken van onze teerschoenen met wasbenzine. Dwarsliggers Dwarsliggers probeert verbanden te leggen, maar kan ook dwars tegen gevestigde meningen in gaan.

April 2012 nr 2

33

Duurzaamheidsmonitor als wapen in de strijd

V

oor een duurzamere ontwikkeling van ons land zijn meer innovatie, beter onderwijs en vergroening van de economie nodig.

Dit blijkt uit de 2e Monitor Duurzaam Nederland van de planbureaus. Het document bevat een schat aan informatie. Niettemin kwamen tijdens een uitverkochte VVM-bijeenkomst waardevolle tips naar voren om de bruikbaarheid van een volgende editie te vergroten.

De eind vorig jaar verschenen ‘Monitor Duurzaam Nederland 2011’, een gezamenlijk product van het CBS, CPB, PBL en SCP, gaat uitvoerig in op de kwaliteit van leven hier en nu in relatie tot de kwaliteit van leven later en elders. Centraal element in de monitor vormt een ‘dashboard’, waarin aan de hand van allerlei indicatoren de Nederlandse situatie wordt afgezet tegen die in Europa (zie figuur). Daarnaast worden

3AMENVATTINGTRENDVAN.,

+WALITEITVANLEVEN

3AMENVATTINGPOSITIE VAN.,IN%5

7ELZIJNENMATERIpLEWELVAART

een drietal thematische onderwerpen uitgewerkt: economische groei versus milieu, koolstofarme samenleving en sturingsmodellen voor mondiale milieu-

0ERSOONLIJKEKENMERKEN

vraagstukken .

/MGEVINGSKENMERKEN

Bevindingen Uit de monitor blijkt dat de kwaliteit van

(ULPBRONNEN .ATUURLIJKKAPITAAL

leven in Nederland weliswaar hoog is, maar een aantal zaken bedreigend zijn voor een duurzame ontwikkeling. Dat geldt

-ENSELIJKKAPITAAL

met name voor de ontwikkeling van het klimaat, de achteruitgang van biodiversiteit

3OCIAALKAPITAAL

en het gebruik van grondstoffen. Zorgelijk is daarnaast de fi nanciële houdbaarheid,

%CONOMISCHKAPITAAL .EDERLANDINDEWERELD

het op peil houden van het kennisniveau en de achterstand van niet-westerse bevolkingsgroepen.

-ILIEUENGRONDSTOFFEN

Om een duurzamere samenleving te reali(ANDELENHULP

seren, is het volgens de opstellers nodig te investeren in innovatie, onderwijs en

TRENDMETNEGATIEFEFFECTOPDUURZAAMHEID OFLAGEINTERNATIONALEPOSITIE

vergroening van de economie. De belangrijkste te overwinnen barrières daarbij zijn

NEUTRAALOFONBEKENDEFFECTVANTRENDOPDUURZAAMHEID OFGEMIDDELDEINTERNATIONALEPOSITIE TRENDMETPOSITIEFEFFECTOPDUURZAAMHEID OFHOGEINTERNATIONALEPOSITIE

niet zozeer technisch maar economisch, institutioneel en sociaal van aard. Zo ontbreekt bij een koolstofarme economie een gedragen langetermijnvisie, is er geen

GEENDATABESCHIKBAARVOORVERGELIJKINGMETANDERE%5 LANDEN

Figuur 1. Mate van duurzame ontwikkeling in Nederland: scores van de belangrijkste dimensies

34

April 2012 nr 2

stabiel beleid en spelen ingesleten routines en gevestigde belangen een grote rol bij het realiseren van de ambities.

Twijfels over bruikbaarheid

zijn gestoken om die er bovenop te helpen.”

echter naar dit soort oplossingen te kijken.

Tijdens de bijeenkomst op 31 januari, een

Juffermans onderschrijft zijn woorden. “Op

Het komt ze domweg niet goed uit.” Des

initiatief van de VVM-sectie Duurzame

zich is het een goed rapport met veel rele-

te zuurder vindt hij de alsmaar voortdu-

Ontwikkeling, stonden drie deskundigen

vante informatie. Maar als de directeur van

rende discussies over de wetenschappelijke

stil bij de bruikbaarheid van de monitor.

het CBS bij de presentatie beweert dat we er

betrouwbaarheid van de bevindingen van

Klaas van Egmond sprak van een “knap

best goed voorstaan, dan slaan we de plank

IPCC en KNMI.

verhaal” en heeft waardering voor de

volkomen mis. Mogelijk komt dat doordat er

opzet. Tegelijkertijd vindt de voormalige

te veel planbureaus meeschrijven, waar-

Eenvoudiger uitvoering

PBL-directeur de zorg over de houdbaarheid

door je een grootste-gemene-deler-verhaal

Als overkoepelend verbeterpunt adviseerde

van het ecologisch kapitaal te zwak uitge-

krijgt.” De Bie zou liever zien dat de ambities

Van Egmond in een volgende editie op zoek

drukt. “Dat had wel stelliger gemogen.”

meer centraal staan om daar de dialoog over

te gaan naar een beperkt aantal indica-

Ook maakt het grote aantal indicatoren

te hebben. “Jammer is ook dat de monitor

toren. “Kies die zo dat je er goed over kunt

het volgens hem moeilijk om het grote

zich niet uitspreekt over een te realiseren

communiceren.” Een andere wens van hem

plaatje te kunnen zien. Dit punt werd breed

eindbeeld. Je hebt dus geen enkel idee hoe

is beter aan te sluiten op de verschillende

onderschreven.

ver je nu af bent van een te realiseren doel.

waardepatronen die in de samenleving

Dus veel duidelijkere doelen stellen, bijvoor-

worden gehanteerd. Om die reden raadde

Steven de Bie (Shell) gaf aan om die

beeld tot 2050.”

waar de verschillende doelgroepen zich in

reden weinig met de monitor te kunnen. “Je verwacht hier als bedrijf, burger of consument iets mee te kunnen, maar dat aspect ontbreekt of staat op zijn zachtst

De Bie aan te kiezen voor indicatoren

‘In kielzog chemie vergroenen veel andere sectoren’

Juffermans adviseerde de

herkennen. “Dan kom je waarschijnlijk op

ecologische voetafdruk

per doelgroep verschillende sets indica-

een plaats te geven in de

toren. Zo’n benadering zou de bruikbaarheid

monitor, evenals de water-

ten goede komen.” Wat Juffermans betreft

voetafdruk. “Dan wordt ook

kan niet alleen het dashboard kleiner,

gezegd niet op de voorgrond.

meer duidelijk dat we op dit

Dat is een gemiste kans.” Van

moment al circa 1,5 aarde nodig

maar mag de monitor ook veel dunner. Als voorbeeld noemde hij de monitor van

hebben om in onze behoeften te

Zwitserland, die bestaat uit vier pagina’s

wie de monitor bestemd is en welk doel

kunnen voorzien.” Een andere punt waar

met tien indicatoren. “Dat communiceert

ermee wordt beoogd. “Ik vind de huidige

de monitor naar zijn mening aandacht

veel beter.”

opzet niet uitdagend. Het niveau is te hoog,

aan moeten schenken is de omgekeerde

waardoor het allemaal te abstract is.”

ontwikkelingshulp. “Hiermee doel ik op

Mede-auteur Hanemaaijer van het PBL

het fenomeen dat wij naast onze ontwik-

liet weten blij te zijn met de aangereikte

Jan Juffermans liet op zijn beurt weten dat

kelingshulp een grotere fi nanciële stroom

suggesties. “Ik heb veel waardevolle opmer-

er te veel aandacht is voor de kwaliteit van

de andere kant op genereren, dus van zuid

kingen gehoord voor een mogelijke derde

leven, waarbij duurzame ontwikkeling niet

naar noord.”

editie van de monitor.” Daarnaast bena-

hem mag duidelijker worden voor

drukte hij het belang van betrokkenheid

echt conform Brundtland wordt ingevuld. “Er wordt niet ingegaan op de verdelings-

Belemmeringen

in het proces. “Uiteindelijk is de Monitor

vraag tussen Noord en Zuid. Ook de zorg

De drie sprekers haakten ook in op de

input voor een maatschappelijk debat over

om de aarde staat onvoldoende centraal,

belemmeringen om te komen tot een

wat we willen en hoe dat te bereiken. In dat

terwijl dit nou juist de kern van Brundtland

duurzamere ontwikkeling. Zo signaleert de

opzicht valt nog te leren van de aanpak bij

was.”

monitor dat gevestigde belangen aanpas-

provincies.”

singen verhinderen. Ander obstakel is dat

Te rooskleurig

de kosten van externe milieueffecten niet

Ander kritiekpunt van Van Egmond is

in de prijzen worden verwerkt. “Hier liggen

dat de monitor een te rooskleurig beeld

de grote uitdagingen voor de komende tijd”,

schetst. “De ecologische grenzen worden

aldus Van Egmond. Ook gaf hij aan dat de

op een aantal indicatoren al zeer ruim

wetenschap voor ecologie in vergelijking

overschreden. Op dit moment kunnen we

met de economie goed is onderbouwd.

tot drie cijfers achter de komma uitrekenen

“Er is bijvoorbeeld allang uitgerekend dat

dat de continuïteit van het ecologisch

een drastische verlaging van belasting op

systeem serieus in gevaar is. Intussen kan

arbeid en een fl inke stijging van belasting

geen enkele econoom uitleggen waar de

op milieuvervuiling ons door de crisis kan

miljarden zijn gebleven die in de economie

leiden. Gevestigde belangen weigeren

Monique Zwetsloot

Monique Zwetsloot ([email protected]) heeft een eigen adviesbureau MIMA (MIlieuMAnagement) en is lid van de VVM-sectie Duurzame Ontwikkeling.

April 2012 nr 2

35

CHEMIE RICHT PIJLEN OP DUURZAME TOEKOMST

E

en high tech chemische industrie, die groene grond-

stoffen benut en slimme, duurzame producten aflevert. Dat is de ambitie van de Nederlandse chemische industrie, zegt VNCIdirecteur Colette Alma. “Voorop staat vermindering van materiaalgebruik en kringloopsluiting. Daarnaast maken we stap voor stap de overgang naar biobased.”

De Nederlandse chemische industrie zal tot 2030 fl ink groeien, blijkt uit recent onderzoek van Deloitte. Een vanuit miliFoto: VNCI

euoogpunt veel belangrijker trend is dat de chemie zich wil ontwikkelen tot een innovatieve, schone en veilige industrie die slimme producten maakt. “We zien een fl inke ontwikkeling naar duurzaamheid”, vertelt Colette Alma vol overtuiging.

Colette Alma is sinds 2004 directeur VNCI; hiervoor gaf zij leiding van het NIDO, Nationaal Instituut voor Duurzame Ontwikkeling

“De komende decennia zal de chemie veel

Belangrijk knelpunt is bijvoorbeeld dat de

teitsproductie gestimuleerd, soms zelfs met

zuiniger met grondstoffen omspringen.

chemie geen toegang tot biomassa heeft op

een verplichting tot bijmenging. Voor de

Tegelijkertijd vermindert de inzet van

basis van wereldmarktprijzen. “In tegen-

chemie is dit niet het geval, waardoor we

olie, met stip onze belangrijkste grond-

stelling tot biomassa komt olie zonder

op achterstand komen te staan. Het liefst

stof, ten faveure van biomassa en afval en

invoerrechten Europa binnen. Hierdoor

zien we een marktconforme ontwikkeling

andere grondstoffen die het milieu minder

ontstaat voor de chemieproducent onzeker-

zonder subsidies.”

belasten.”

heid over de verkrijgbaarheid van goede en betaalbare grondstoffen.” Een andere

Een ander aandachtspunt is dat de raffi nage

Obstakels

stoorzender noemt Alma het ontbreken

van biomassa fl ink verschilt van die van

De VNCI speelt een belangrijke rol bij het

van een gelijk speelveld. "Vanuit de over-

olie. Alma: “Biomassa bezit, ook per soort,

opruimen van obstakels die het realiseren

heid wordt de toepassing van biomassa in

een heel andere verhouding van compo-

van de nieuwe ambities in de weg staan.

transportbrandstoffen en voor elektrici-

nenten zoals vezels, oliën, eiwitten en

36

April 2012 nr 2

Biobased Economy

mineralen. Deels moeten die er ook uitge-

fi nage komt in de nabije toekomst heel veel

plastics. Niet alleen via zwerfafval, maar

haald worden en teruggebracht worden

logistiek aan de orde, dan praat ik echt over

ook bijvoorbeeld via de kleine plastic bolle-

in de grond om de agrarische productie-

een systeemtransitie.”

tjes die de cosmetica-industrie in scrubs

gronden niet uit te putten. Vergeet ook niet

verwerkt. “Als toeleverancier van basis-

dat bioraffi nage nog nergens commercieel

Groeisector

stoffen heeft de chemie hierin een verant-

wordt toegepast. Om die ontwikkeling

Ondanks de gesignaleerde beren op de weg,

woordelijkheid”, erkent Alma. “Aan de

goed te faciliteren, is nauwe samenwerking

ziet de VNCI-directeur vooral kansen om via

andere kant kan de sector in een internati-

nodig met universiteiten en onderzoeks-

de het groene transitiepad de positie van de

onaal speelveld niet alleen zorgen voor een

instellingen. Er is veel onderzoek nodig

Nederlands chemie de komende decennia

omslag.” En het mondiaal aanpassen van

om dit goed te doen. De toepassing van

substantieel te versterken. Nederland

de wet- en regelgeving is - als dat al lukt -

groene grondstoffen is immers nog volop

heeft volgens haar alles in huis om een

een meerjarig traject. Wat dan? “Drijvende

in ontwikkeling. Zo wordt cascaderen een

koploper rol op dit gebied te bemachtigen.

kracht achter een duurzame verandering

belangrijke succesfactor. Dit betekent dat

“We beschikken over een zeer sterke chemi-

is vaak de consumentenindustrie. Neem

je eerst de meest waardevolle grondstoffen

sche industrie en een dito agro- en energie-

de rol die CocaCola speelt bij de ontwikke-

eruit haalt en voor het restmateriaal andere

sector. Ook onze infrastructuur mag er zijn,

ling van de plantaardige fles. Dankzij een

slimme toepassingen bedenkt.”

kortom onze uitgangspositie is uitstekend.

vinding van het Nederlandse chemiebedrijf

Maar meer landen azen op eenzelfde

Avantium werkt het concern momenteel

Van belang is verder een goede mix van

ontwikkeling. Dit betekent dat we vaart

aan de introductie van een fles die voor

kleinere en grote bedrijven. Het MKB heeft,

moeten maken en de drempels die de

de volle 100% uit plantaardig materiaal is

met name ten aanzien van innovatie, een

ontwikkeling naar een biobased economy

gemaakt. Wellicht kan ook een belangrijke

andere dynamiek. Hetzelfde geldt voor

in de weg staan snel moeten wegnemen.”

speler op de cosmeticamarkt het initiatief

starters. “Synergie tussen groot en klein

nemen voor een soortgelijke doorbraak

kan kansrijke toepassingsmogelijkheden

Nevenvoordeel van de vergroening van de

om het probleem van de scrubs te helpen

versnellen. Vanuit de VNCI gaan we inves-

chemie is dat andere productketens auto-

oplossen.”

teren in die samenwerking.”

matisch zullen volgen, of ze nu willen of niet. “Onze sector maakt allerlei belangrijke

Samenwerking

Rol overheid

basismaterialen voor andere bedrijven. Dit

Alma benadrukt tot slot dat samenwerking

Alma benadrukt dat, ondanks het feit

gegeven zorgt ervoor dat andere sectoren in

een van de belangrijkste voorwaarden

dat de Nederlandse chemie een krachtige

ons kielzog eveneens vergroenen. Een voor-

is om de vergroening van de chemie te

en florerende sector is, de steun

beeld zijn de enorme verbeteringen

van de overheid onmisbaar is

die recent zijn bereikt op het

om de overstap op groene grondstoffen te faciliteren. “Dit heeft onder meer te maken met het feit dat voor deze omschakeling

universiteiten en de milieubeweging.” Met

technologische sprong zou

die laatste doelgroep heeft de relatie meer

elektrisch rijden nauwelijks

dan eens op gespannen voet gestaan, maar

interessant zijn geweest.

daarin signaleert Alma de laatste jaren een

Of neem de investeringen

kentering. “Ook de milieubeweging ziet

fl ink geïnvesteerd moet van de samenwerking tussen de chemische industrie, de agrosector en

leven onderling, maar ook met overheid,

gebied van accu’s. Zonder die

‘In kielzog chemie vergroenen veel andere sectoren’

worden in het verbeteren

versnellen. “Niet alleen tussen het bedrijfs-

van DSM in het maken van barnsteenzuur, een van de basisbouwstenen van de chemie, uit suikers in plaats van uit olie. Ook

de energiebedrijven. Hetzelfde geldt voor de

op het gebied van isolatiematerialen zijn

samenwerking met onze buurlanden, zodat

recent belangrijke verbeteringen bereikt.”

meer en meer in dat de chemie een wezenlijke rol speelt bij het verduurzamen van de samenleving. Wij staan aan de basis om allerlei gewenste ontwikkelingen mogelijk te maken.” Jan de Graaf

we elkaar veel gemakkelijker producten en bijproducten kunnen toespelen. Voor een

Plastic soep

efficiënte aan- en afvoer van de verschil-

Alle schone ambities staan in schril

lende biomassastromen heeft met name

contrast met de ernstige milieuschade die

uitbreiding van de huidige logistieke

chemie in het recente verleden heeft veroor-

infrastructuur, waaronder buisleidingen,

zaakt, neem alleen al de vele locaties in ons

prioriteit. Niet alleen in Nederland zelf,

land waar de bodem ernstig is verontrei-

maar ook met Duitsland en België. We

nigd. Een meer recent probleem waar de

kijken nadrukkelijk naar de overheid om

chemie een belangrijke rol in speelt is de

hierin te voorzien. Met name bij de bioraf-

verontreiniging van zeeën en oceanen met

Biobased Economy

April 2012 nr 2

37

Biobased in internationaal perspectief

B

Luuk van der Wielen (TU Delft) en Bram Brouwer (Biodetection Systems) vormen het Leadership Team van BE-Basic; informatie: www.be-basic.org.

E-Basic (Bio-based Ecologically Balanced

Sustainable Industrial Chemistry) is een publiekprivaat partnership van een 30-tal internationale industriële partijen en kennisinstellingen uit chemie-, energie-, bodem- en watertechnologie. Doel is het ontwikkelen van biobased oplossingen op

nent voor Topsectoren Energie en Chemie. Naast een aantal multinationale spelers is een groep MKB-bedrijven betrokken bij BE-Basic. De biobased ontwikkeling heeft beide groepen veel te bieden. De grotere

Strategy (NBS), die als doelstelling heeft om

bedrijven zoals DSM hebben over het alge-

de reststromen van de palmbiomassa op

meen behoorlijk goede mechanismen om

duurzame wijze om te zetten in producten

technologische en andere ontwikkelingen

met hogere toegevoegde waarde. Een

verder naar marktposities te vertalen, ook

neveneffect is dat daardoor ook de duur-

internationaal.

zaamheid van palmolie verder verbetert. Dit gebeurt op een gelijkblijvend areaal, want

basis van biotechnologie.

BE-Basic richt zich voornamelijk pro-actief

in Maleisië heeft de palmoliesector haar

op de noden van het MKB door op een paar

maximum grondgebruik vrijwel bereikt.

BE-Basic wordt gecoördineerd door TU Delft

strategisch gekozen posities in Zuid-Amerika

Randvoorwaarden zijn daarbij sluiting van

en heeft een R&D budget van meer dan 120

(Brazilië), USA en Azië (onder meer Maleisië

nutriëntbalansen, behoud of verbetering

miljoen euro. Het samenwerkingsverband

en Vietnam). Deze bieden, naast toegang

van de bodemvruchtbaarheid, reductie van

richt zich op wetenschappelijke en tech-

tot de lokale infrastructuur, ondersteuning

erosie en behoud van biodiversiteit.

nologische programmering van nieuwe

aan het Nederlandse bedrijven en kennis-

productieprocessen voor bulk en fijnchemie,

instellingen door het aangaan van samen-

Een ander resultaat is de oprichting,

brandstoffen en milieubiotechnologie.

werkingsverbanden op het gebied van

waarschijnlijk nog dit jaar, van het Oil

Daarnaast heeft BE-Basic een aanzienlijk

Research & Development (R&D). In Brazilië

Palm Biomass Center (OPBC) in Maleisië.

programma op het gebied van de maat-

heeft dat geleidt tot een samenwerkings-

Hierin gaan de palmsector en internatio-

schappelijke inbedding van de producten,

programma met BIOEN, waarvan de eerste

nale bedrijven samenwerken op het gebied

diensten en processen die ze ontwikkeld.

ronde van projecten dit jaar van start gaat.

van chemie, energie- en biotechnologie.

Naast LCA en andere duurzaamheidsana-

Daarnaast vindt samenwerking plaats met

Daarbij kun je onder meer denken aan het

lyses, is daarin ook aandacht voor zaken

leidende universiteiten en onderzoeksinstel-

ontwikkelen, testen en implementeren van

als Land-Use Change, certificering en

lingen in de Staat Sao Paulo. BE-Basic heeft

technologie voor de omzetting van de ligno-

duurzaamheid, onderwijsontwikkeling en

tevens samen met de Wageningen UR een

cellulose of andere residuen naar waarde-

publieke perceptie.

fysiek bruggenhoofd in Campinas.

volle producten. BE-Basic en meerdere van haar industriële en kennispartners zullen

Ondersteuning en samenwerking

Palmolie

Inmiddels speelt BE-Basic een trekkersrol in

Op vergelijkbare wijze is BE-Basic betrokken

de ontwikkeling van de biobased compo-

bij de Maleise National Biomass

38

April 2012 nr 2

Biobased Economy

participeren in OPBC. Luuk van der Wielen en Bram Brouwer

Natuur, bron voor chemie Natuur, bron voor chemie. Aldus luidde in 1995 het voor die tijd

De weg van grondstof tot product in verschillende reactoren

spraakmakende thema van het jaarcongres van de Koninklijke

- orgaan, organisme, reactorvat en chemiefabriek - werden

Nederlandse Chemische Vereniging (KNCV), gekozen door de jaar-

gekenschetst aan de hand van de aspecten medium (oplosmiddel,

voorzitter Mulderink. Zo werd onder meer de volgende conclusie

agregatietoestand), klimaat (temperatuur, druk, zuurgraad)

getrokken:“Wil de natuur als leermeester voor de chemie en als bron

en hulpstoffen (intermediairen, katalysatoren). Een globale

voor zeldzame verbindingen in stand blijven, dan zal daar respectvol

conclusie:

mee moeten worden omgegaan”. Het is verbazingwekkend voor

- Natuur: hoog rendement, selectief, traag, milde condities.

hoeveel onderwerpen in de biobased economy tijdens dit congres

- Chemische technologie: matig tot hoog rendement, weinig selec-

een aanzet is gegeven.

tief, snel, geforceerde condities.

Allereerst werd de beschikbaarheid van natuurlijke grondstoffen

Het ‘vangen’ van licht met zonnecellen (Grätzel) en fotosynthese

voor zowel voeding, energie en chemie voldoende gevonden, maar

waren voorbeelden van ‘leren van de natuur’. Dat gold zowel de

dan wel onder ingrijpende economische, sociale en bestuurlijke

opbouw van cellen als de licht omzettingsprocessen.

voorwaarden (Rabbinge). Nederland is te klein voor ‘energieteelt’

In de ‘omgang met natuur en natuurlijke processen’ werd gewezen

zo was zijn opvatting. Ook organisch afval als bron voor chemie

op onzekerheden bij de modificatie van plant en dier voor het

en energiewinning bleef niet onbesproken. Biodiversiteit werd

ontwikkelen van nieuwe gewassen en of het afscheiden van

niet expliciet genoemd, maar geschaard onder respectvol omgaan

nieuwe producten. Onderwerp van bespreking; bedrijfsmatige

met de natuur. Opmerkelijk is de aandacht die besteed werd aan

beslissingen, octrooieerbaarheid en ethiek met het accent op maat-

waterbeheer, noodzakelijk als reactant, reactiemedium, transport-

schappelijke vragen en wenselijkheid.

medium en als leefmilieu voor vele levensvormen (Franks). Een enorme verscheidenheid aan inhoudstoffen in planten en

Terecht kan gesteld worden dat het initiatief van de KNCV in 1995

micro-organismen en een verrassende veelheid aan mogelijkheden

veel heeft bijgedragen aan de biobased economy van heden ten

en basismaterialen voor nieuwe verbindingen in de chemie werd

dage zoals ook in dit nummer tot uitdrukking komt. Hier uit blijkt

gezien door van Vloten-Doting. Eenink besprak de cascade in het

eens te meer dat ook een kansrijke, goed doortimmerde ontwik-

gebruik van de plant als goedkope en efficiënte fabriek. Met als

keling binnen de wetenschap 10 tot 20 jaar nodig heeft voor de

invalshoek de aanwezige structuur productief maken en ‘afbreken

praktijk ermee aan de slag kan.

en weer opbouwen’ vermijden. In secties werden voorbeelden uitgewerkt van modificatie van bioprocessen en productont-

Leo Jansen,

wikkeling. Om deze ontwikkelingen mogelijk te maken, is in de

voorzitter redactie Milieu en destijds lid van de wetenschappelijke

analytische chemie ontwikkeling van methoden onontbeerlijk om

commissie

de natuur waar te nemen en te begrijpen en om de natuur tegen chemische bedreigingen te beschermen.

Biobased Economy

April 2012 nr 2

39

DSM KIEST VOOR BIOBASED SPOOR

40

April 2012 nr 2

Begin dit jaar kwam chemiereus DSM met het opvallende nieuws een kwart miljard dollar te gaan investeren in de productie van bio-ethanol uit maïsafval. Dit gebeurt met behulp van een biologisch proces. Een strategische mijlpaal in de richting van een bioeconomie, meldde het concern. Marcel Wubbolts, de Chief Technology Officer van DSM gelooft stellig in de nieuwe koers: “Biotech is nu al voor veel van onze processen de meest economische route.”

April 2012 nr 2

41

Waarom ziet DSM brood in een ‘groene’

bijvoorbeeld maken we al jaren op deze

chemie?

manier. Dit is commercieel zo interessant,

“De aardolie-industrie heeft er een halve

dat we inmiddels afscheid hebben genomen

eeuw over gedaan om heel efficiënt te

van de chemische manier om dit te doen.”

worden. Datzelfde gaat gebeuren met biotechnologie, hopelijk alleen veel

Waar komen de enzymen vandaan?

sneller. De bioraffi nageprocessen zullen de

“De meeste van onze enzymen maken we

komende 10-20 jaar steeds geavanceerder

met behulp van schimmels. Die gebruiken

worden. Met natuurlijk als belangrijk

suikers en scheiden enzymen uit naar hun

voordeel dat de grondstof nooit op zal raken

omgeving, waarna wij ze uit de oplossing

zoals met aardolie. Biobased technologie

vissen. Dat proces vindt plaats in een biore-

is nu al voor ons van groot belang voor het

actor, een soort grote badkuip. Die productie

maken van voeding, vitaminen, medicijnen

verloopt zeer milieuvriendelijk. Het mooie

en materialen. De komende jaren zal het

van enzymen is namelijk dat je gewoon met

belang van groene grondstoffen in onze

water en lage temperaturen kunt werken

totale portfolio alleen maar toenemen.”

in plaats van met allerlei oplosmiddelen en hoge temperaturen. De eco-footprint is

Is voor dit doel voldoende plantaardig

vaak veel beter dan de traditionele manier.

materiaal beschikbaar?

In feite maken we op zelfde manier ook bio-

“Ja, maar daar is wel wat voor nodig.

ethanol uit cellulose bevattend landbouw-

Allereerst zullen we voor energievoorzie-

afval. Voor de meeste processen waarvoor

ning uit olie en gas alternatieven moeten

we biotech gebruiken is dit tegelijkertijd de

vinden, zoals energie uit zon en wind.

meest economische route. Niet voor niets

Biomassa zal een deel van die energiebe-

hebben we recent besloten fors te gaan

hoefte kunnen dekken. Voor chemie is veel

investeren in de productie bio-ethanol voor

minder biomassa nodig. Daarnaast kan de

de Amerikaanse markt.”

landbouwproductie per hectare nog enorm verbeteren. Een andere ontwikkeling is dat

Wat gaat DSM precies doen in Amerika?

het gebruik van landbouwproducten meer

“Wij vinden dat je landbouwgrond primair moet gebruiken voor de productie

en meer plaats zal maken voor

van voedsel. In Amerika

het benutten van landbouwafval. Dat is ook goedkoper. Verder zullen planten in de verre toekomst veel meer ingrediënten voor producten zelf kunnen maken. Bovendien kun

‘In de VS krijgt bioethanol een fiks belastingvoordeel’

je de resten van diezelfde planten wederom gebruiken als grondstof.”

wordt ontzettend veel maïs verbouwd, met name voor de veevoederindustrie. Daarbij blijven het omhulsel van de kolf en de stengels over als restproduct. Een deel wordt gebruikt als stro, maar het merendeel wordt met het land

vermengd. Op zich is dat voor de voeding ook nodig als een soort natuurlijke kunst-

42

April 2012 nr 2

Hoe werkt de biochemie eigenlijk?

mest en om de structuur te verbeteren.

“Een veel gehanteerde methode is fermen-

Maar zonder problemen kun je een kwart

tatie met micro-organismen - schimmels,

van die biomassa van het land afhalen. Wij

gisten of bacteriën. Hierbij zetten we

hebben een proces ontwikkeld om van dat

glucose, die we met enzymen uit plant-

afval met behulp van speciale enzymen

aardig materiaal zoals zetmeel vrijmaken,

suikers te maken. Via een variant van bier-

om in waardevolle producten. Via modifi-

gist maken we hiervan de bio-ethanol. Die

catie, zeg maar een soort training, van die

twee vindingen, de enzymen en het gist,

micro-organismen, creëren we een ideale

zijn van groot belang voor de toekomstige

omgeving en kunnen ze dit in enorm hoge

generatie biobrandstoffen die niet langer in

concentraties gaan doen. Vitamine B2

competitie staat met de voedingsketen.”

Foto’s: DSMPOET Marcel Wubbolts is Chief Technology Officer van DSM

Is die investering nu al lucratief?

telkens zelf de productie ter hand te nemen,

maar dit gebeurt mondjesmaat in verge-

“De fabriek is nog niet klaar, maar daar

maar vooral via het licenseren van de

lijking met wat de VS doet. Naast het

zijn we vast van overtuigd. Samen met het

technologie.”

meewerken aan soortgelijke belastingvoor-

bedrijf POET, een van de grootste ter wereld

delen in de eerste jaren van de marktintro-

op het gebied van de productie van bio-

Subsidieert de Amerikaanse overheid

ductie, zou het mooi zijn als de Nederlandse

ethanol, gaan we een eerste fabriek bouwen

deze ontwikkeling?

overheid ook zelf meer gaat investeren in

om deze technologie op hele grote schaal

“Ja en nee. Voor de bouw van onze fabriek

innovatie. In het verleden is dit lange tijd

commercieel te bewijzen. Het gaat om een

krijgen we geen ondersteuning, maar een

gebeurd met de aardgasbaten. Daarnaast

investering van rond de 250 miljoen dollar.

belastingvoordeel maakt dat ons product

speelt de overheid een belangrijke rol als

De fabriek gaat vanaf volgend jaar tussen

veel gemakkelijker te verkopen is. Een

het gaat om het verbeteren van de samen-

de 75 tot 95 miljoen liter bio-ethanol produ-

gallon kost aan de pomp ongeveer 4 dollar

werking met verschillende waardeketens

ceren, dan praat ik over een omzet van

en het voordeel bedraagt 1 dollar, een

en actoren daarin, zoals boeren, planten-

tegen de 100 miljoen dollar. Naar verwacht-

kwart dus. Zonder deze maatregel zou de

veredelaars, papierfabrikanten, noem maar

ring zijn er 400 van dit soort fabrieken

bio-ethanol nu nog iets duurder zijn dan

op. Het gaat immers om een nieuwe tak

nodig om de totale biobrandstofbehoefte

benzine en dan koopt niemand het. Het

van sport. Zo heeft de hout- en papierin-

van het wegverkeer in de VS te dekken.

feit dat dit belastingvoordeel tot zeker

dustrie ontzettend veel kennis in huis die

Daarvoor is overigens voldoende maïsafval

2020 overeind blijft, geeft ons bovendien

wij als chemisch bedrijf heel goed in dit

voorradig.”

investeringszekerheid. Als je een nieuwe

omschakelingsproces kunnen gebruiken.

technologie op een dusdanig grote schaal

De investering in de maïsafvalfabriek toont

Kan dit alleen met maïsafval?

introduceert, dan is die steun in de eerste

aan hoe groot het belang van deze ontwik-

“In principe kun je deze technologie ook

jaren gewoon hard nodig.”

keling kan zijn voor het aanjagen van onze

toepassen op andere soorten plantaardig

economie.”

afval, zoals bietenpulp en suikerriet. Het

Wat kan ons land hiervan leren?

is ook de bedoeling dat we deze techniek

“Nederland stimuleert ook wel het werken

wereldwijd gaan toepassen. Niet door

aan dit soort technologische oplossingen,

Jan de Graaf

April 2012 nr 2

43

Groene leefomgeving als toetsingscriterium levert enorme kostenbesparing op Het opnemen van een groene leefomgeving a ls toetsingscriterium in een Milieu Effect Rapportage ka an veel meer geld opleveren dan het kabinet nu op h et natuurbudget wil bezuinigen. Hans Stokkermans

Pagina 4 45

Transitie naar duurzaam gebruik van fosfor Fosfor is niet vervangbaar, maar wel recyclebaar. Ee en transitie naar een duurzaam gebruik van deze kostba re vat grondstof vereist een mix aan veranderingen, samengev met ‘reduce, reuse, recycle’ en ‘redefine’. Kimo van Dijk en Oene Oenema

Pagina 4 48 8

Milieu en natuur doen ertoe bij uitbreiding infrastructuur Schiphol-Almere De combinatie van onderzoek met maatschappelijke e druk bleek effectief bij beïnvloeding besluitvorming g over u itbreid i ng va n de A6 -A9 op de cor r idorr Schiphol-Amsterdam-Almere. Henk Meurs en Bert van Wee

Pagina 533

Het Milieu Dossier accepteert artikelen die de voortgang in het beleid, het daarmee verbonden onderzoek en de respons in de maatschappij op een toegankelijke manier documenteren. De auteursinstructies voor het schrijven van een bijdrage staan op de VVM-website: www.vvm.info Bijdragen worden beoordeeld door een redactieteam.

44

December 2011 nr 8

Groene leefomgeving als toetsingscriterium levert enorme kostenbesparing op Als mensen meer groen in hun omgeving hebben, levert dat een flinke daling op van de gezondheidskosten én de kosten van ziekteverzuim. Gelet op de enorme omvang van deze kostenposten kan een klein effect al grote positieve fi nanciële gevolgen hebben. Het opnemen van een groene leefomgeving als toetsingscriterium in een Milieu Effect Rapportage is dan ook dringend wenselijk. Deze aanvulling kan veel meer geld opleveren dan het kabinet nu op het natuurbudget wil bezuinigen.

van kinderen, sneller genezing bij burn-out, verzachten van psychische aandoeningen en nog veel meer. Een bekend voorbeeld is dat

Hans Stokkermans Hans Stokkermans ([email protected]) is projectleider bij Rijkswaterstaat. Hij schreef dit artikel op persoonlijke titel.

patiënten (in ziekenhuizen) sneller genezen als ze zicht hebben op levend groen. Er zijn tal van studies die deze effecten hebben onderzocht en onderbouwd. Hieronder worden

volle situaties, maar ook meer bewegen en

slechts enkele studies vermeld.

sociale contacten worden genoemd als heilzame effecten van een groene omgeving.

Het Adviesrapport ’Natuur en Gezondheid’ van de Gezondheidsraad en de Raad voor

In een andere studie3 werd het effect van een

Ruimte, Milieu en Natuuronderzoek 1 heeft

groene omgeving op het concentratiever-

de positieve effecten nader onderbouwd en

mogen van kinderen met ADHD gemeten.

spreekt over indirecte invloed omdat natuur

Via experimenten maakten kinderen,

en groen het gedrag van mensen beïn-

waarvan de diagnose ADHD was vastge-

vloeden, wat weer gunstige effecten heeft

steld, successievelijk een parkwandeling,

Inleiding

op hun welzijn. “Daarbij wordt gedacht aan

een stadswandeling en een wandeling in een

Het klinkt erg tegendraads om in een tijd

het bevorderen van het herstel van stress

directe woonomgeving. De conclusie van de

van ‘sneller en beter’ en een slankere Milieu

en aandachtsmoeheid, het stimuleren tot

studie was dat een wandeling door het park

Effect Rapportage (MER) een nieuw toet-

bewegen, het vergemakkelijken van het

leidde tot een significante verbetering van

singscriterium te introduceren. Maar daar is

leggen van sociale contacten, het bevorderen

het concentratieniveau in vergelijking met

dan ook alle reden voor.

van de ontwikkeling van kinderen en het

de andere wandelingen.

Onderzoek in de afgelopen jaren heeft aange-

bevorderen van de persoonlijke ontwikkeling

toond dat bomen, maar ook andere vormen

en zingeving bij volwassenen”.

van groen en natuur in het leefmilieu van doorslaggevend belang zijn op het welzijn en

“Hoe meer natuur er is in de woonomge-

functioneren van mensen, zowel in psychi-

ving, des te gezonder mensen zich voelen”,

sche als in fysieke zin. Een groenere leefom-

concludeert ook Jolanda Maas van het

geving kan bovendien bijdragen aan een

Nederlands Instituut voor onderzoek van de

daling van de nationale gezondheidskosten

Gezondheidszorg (Nivel) in haar promotie-

én de kosten van ziekteverzuim. Gelet op de

onderzoek2. Bovendien, men voelt zich niet

enorme omvang van deze kostenposten kan

alleen gezonder, mensen zijn het ook, want

een klein positief effect al heel grote positieve

mensen in een groene omgeving brengen

financiële gevolgen hebben.

onder meer minder vaak een bezoek aan de huisarts. Zij toont aan dat er een sterke

Invloed van bomen, groen en natuur op mensen

relatie is tussen gezondheid van mensen en

Er is de afgelopen jaren vaak ingegaan op de

en bossen. Zo blijkt de kans op een depressie

positieve effecten die groene ruimte heeft

1.33 maal zo hoog in een woonomgeving met

op mensen. Deze effecten zijn van zeer uitlo-

weinig groen in vergelijking met een woon-

pende aard, bijvoorbeeld: stressverminde-

omgeving met heel veel groen. Effecten

ring, verbetering van cognitieve prestaties

betreffen onder meer sneller herstel in stress-

een natuurlijke omgeving, zoals stadsparken

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

45

Matthew Silverstone 4 gaat nog een stap

k kosten. Daar komen onder andere de kosten

n verder en toont aan dat met name bomen een

v van vervanging en productiviteitsverlies nog

n relevant effect hebben op de gezondheid en

b bij.

laat bovendien het mechanisme zien waara door dit effect wordt veroorzaakt. Het is bijna

V Vanaf 2004 is het ziekteverzuim in Nederland

h te bizar om waar te zijn, maar er is technisch

v vrijwel hetzelfde gebleven. Ondanks de

gezien een verbluffend eenvoudige verkla-

u uitgebreide Nederlandse wetgeving rondom

n ring. Het blijkt dat de trillingsfrequentie van

rre-integratie en de inspanningen van een

bomen positieve uitwerkingen heeft op de

re relatief groot aantal dienstverleners die zich

gezondheid van mensen. Het gezondheidsef-

h hierop richten, stagneert het verder terug-

fect wordt verklaard doordat water positieff

d dringen van langdurig verzuim.

n wordt beïnvloed door het trillingniveau van de omgeving (dit is aangetoond met invries-

D Deze cijfers laten zien dat er sprake is van

experimenten waarbij verschillende kristal-

een jaarlijks grote kostenpost voor werkge-

patronen werden gevormd). Omdat mensen

vers, de overheid én de burger ten gevolge van zowel gezondheidskosten als ziekte-

voor ruim 70% uit water bestaan, wordt het menselijk lichaam positief beïnvloed

uitgewerkt, maar kunnen al naar gelang de

verzuim. Zouden deze kosten structureel 1

door trillingen uit de omgeving. Silverstone

omstandigheden en vormgeving, relevante

procent kunnen worden verlaagd, dan is er al

weet op toegankelijke manier de onderlinge

waarde toevoegen aan het lokale milieu.

sprake van een enorme kostenvermindering. In het algemeen geldt dat voorkomen van

verbanden uit te leggen en toont daarmee de

Kosten gezondheidszorg en ziekteverzuim

ziekte beter is dan genezen. Een groen leef-

De kosten van gezondheidszorg en ziekte-

bijdragen. De stagnatie van de vermindering

Tot slot heeft groene ruimte, zo blijkt uit

verzuim rijzen de pan uit. De ontwikkeling

van het ziekteverzuim kan met een toename

vele publicaties, tal van andere positieve

van een groen leefmilieu kan helpen deze

aan groene ruimte worden doorbroken.

milieu-invloeden. Hierbij kun je denken aan

kosten te verlagen. In 2010 werd volgens

klimaatbuffering, vermindering van lucht-

de Zorgbalans5 in Nederland € 87,6 miljard

verontreiniging, geluiddemping, brand-

uitgegeven aan zorg en welzijn. De zorguit-

Beoordeling effecten in kader van de MER

stofvoorziening en daarmee besparing op

gaven groeiden de afgelopen decennia

Bezu i n igi ngen op R ijksn iveau leiden

energie, waterconservering in relatie tot

sneller dan het nationaal inkomen. Het

momenteel tot schrappen van delen van de

pieken in rivierafvoer en tegengaan van

aandeel van de gezondheidszorg in de totale

Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Groen

verdroging. Daarnaast vormt groen een bron

collectieve uitgaven is in de periode 2000-

heeft geen prioriteit van het huidige kabinet.

van inspiratie, geeft het karakter aan stede-

2010 gestegen van 13% tot 19%. Uiteindelijk

Ook op gemeenteniveau leiden bezuini-

lijke gebieden, versterkt het recreatieve en

worden de kosten van de gezondheidszorg

gingen momenteel tot het schrappen van

toeristische waarden en tot slot zijn er posi-

weer afgewenteld op de belastingbetaler via

groenvoorzieningen ten einde onderhouds-

tieve effecten op de onroerend goed sector.

een systeem van belastingen en premies.

kosten te drukken. Opgaande begroeiing

Deze invloeden worden hier niet verder

De lasten aan zorg per volwassene bedragen

wordt daarbij veelal ingeruild voor gras of

volgens de begroting van het ministerie van

wordt bestraat. Immers het onderhoud van

Volksgezondheid in 2012 bijna € 5.000,-6.

plantsoen kost geld en gelet op de tekorten

positieve effecten van bomen op de menselijke gezondheid aan.

milieu blijkt daar aanzienlijk toe te kunnen

bij de gemeentebudgetten is daar steeds Volgens onderzoeken van dienstverlener 7

Aon, het CBS en het Trimbosinstituut blijkt

pende aard zoals infrastructurele projecten,

het gemiddelde ziekteverzuim 10 à 13 dagen

aanleg van industrieparken, shoppingcentra

per jaar. Verzuimdagen leveren werkgevers

en leisureparken en parkeerplaatsen leiden

in Nederland jaarlijks een schadepost op van

allen tot een continue inperking van een

circa 10,8 miljard euro aan directe kosten. Dat

groene leefomgeving.

blijkt uit de European Sick Leave Index (ESLI) 8, een jaarlijks onderzoek van risicoadviseur en verzekeringsmakelaar Aon naar arbeidsverzuim in Nederland, Frankrijk, Duitsland en België. Gemiddeld kost iedere verzuimdag een werkgever bijna 160 euro aan directe

46

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

minder ruimte voor. Projecten van uiteenlo-

Ook in de Plan-MER van de Rijksstructuurvisie

groene leefomgeving. Toetsing op land-

bedrijfsleven en de burger met betrekking

Infrastructuur en Ruimte wordt geconsta-

schap betreft veelal de kenmerkendheid

tot kosten van volksgezondheid en ziektever-

teerd dat de druk op de leefomgeving van een

van het landschap met aandacht voor de

zuim. Meer inzicht bij projecten in de aantas-

aantal stedelijke regio’s de komende jaren

schaal, structuur en oriëntatie. Ook hier

ting van de groene ruimte, biedt de mogelijk-

toe zal nemen. Het gaat hier om effecten die

wordt voorbij gegaan aan basale effecten op

heid voor een betere, meer bewuste afweging.

miljoenen mensen zal raken. Door de hoge

de groene ruimte. Tot slot wordt in de MER

Juist nu, in deze tijd van elkaar opvolgende

ruimtedruk in de stedelijke omgeving en de

getoetst op effecten op de gezondheid van

crisissen, is de tijd rijp om het hokjesdenken

nu nog schijnbaar onduidelijke baten van

de mens. Daarbij is vooral aandacht voor een

te verlaten en over de (budget)grenzen van

groen in de woonomgeving, worden bomen

eventuele toename van fijnstof en geluid-

departementen, lagere overheden en bedrijfs-

gemakkelijk ingeruild voor andere ruimte-

overlast. Daar is veel wetgeving voor opge-

leven heen te denken. Het verdient sterke

lijke bestemmingen. Met andere woorden:

steld inclusief bijbehorende normen. Groene

aanbeveling om projecten in zowel de MER

bestemmingen waarvan de (economische)

ruimte wordt bij deze toetsing ten onrechte

als de MKBA te toetsen op effecten op een

opbrengst duidelijker in beeld kan worden

niet betrokken omdat hiervoor nauwelijks

groene leefomgeving. In dit verband ligt er

wettelijke bescherming bestaat.

een grote uitdaging bij de overheid, opdracht-

Het verdient dan ook sterke aanbeveling om

gevers, projectmanagers en ook commissie

De MER is bedoeld om de milieugevolgen van

ook een groene leefomgeving voortaan op

m.e.r. om bij hun opdrachten, uitwerkingen

een besluit in beeld te brengen zodat de over-

te nemen als toetsingscriterium, aangezien

en adviezen veel meer belang toe te kennen

heid die het besluit moet nemen, de milieuge-

inmiddels overtuigend is aangetoond dat

aan de projectoverstijgende effecten van een

volgen (inclusief de menselijke gezondheid)

een groen leefmilieu wel degelijk effectief

groene leefomgeving. Gelet op de recente

bij haar afweging kan betrekken. Ondanks

bijdraagt aan de gezondheid en welzijn van

ontwikkelingen om de MER ook vooraf in te

het feit dat de MER haar werk goed doet, is

mensen, zowel preventief als curatief.

zetten bij de vormgeving van projectalter-

9

gebracht hebben prioriteit .

sprake van een leemte in de beoordeling van

natieven, is het tot slot een echte kans om

milieugevolgen. Er wordt weliswaar in de

Er zijn recente ontwikkelingen om de MER,

hierbij een opgave voor een fundamentele

MER getoetst op de ´zachte´ aspecten natuur

maar ook de maatschappelijke kosten-

verbetering van een groene leefomgeving te

en landschap en op menselijke gezondheid,

batenanalyse (MKBA), meer vooraf in te

betrekken. De MER kan daarmee niet alleen

maar groene ruimte wordt daar niet bij

zetten bij de vormgeving van projecten in

dienen als een beschouwing van de mili-

betrokken. Sterker nog, tengevolge van een

plaats van uitsluitend als toetsing achteraf.

eugevolgen, zij kan er toe bijdragen om een

toename in zakelijkheid wordt de toetsing

Dit heeft sterke voorkeur, zeker nu met de

beter plan te realiseren met relevante posi-

steeds verder uiteengerafeld en ontdaan

methode Elverding de focus met betrek-

tieve projectoverstijgende effecten.

van onderdelen die niet noodzakelijkerwijs

king tot de besluitvorming sterk komt te

behoeven te worden beschermd.

liggen op de verkenningsfase waarbij in een vroeg stadium keuzen worden gemaakt

Toetsing op natuur vindt bijvoorbeeld uitslui-

voor voorkeursalternatieven(richtingen).

tend plaats voor zover deze bescherming

Het is dan erg zinvol om onder meer bij

geniet in het kader van de Natuurwetgeving.

integrale gebiedsontwikkelingen aan de

Natuur is echter niet synoniem voor een

voorkant van projecten in brede zin na te denken over effecten. Ook bij MKBA’s gaan steeds meer stemmen op om een principiële keuze te maken voor een breder afwegingskader. Deze ontwikkelingen kunnen worden aangegrepen om de MER en de MKBA beter op elkaar te laten aansluiten. Hier doet zich een grote kans voor om een duidelijke opgave voor een groene leefomgeving in de projecten te betrekken en de verschillende projectalternatieven hierop te beoordelen.

Conclusie Een groen leefmilieu heeft positieve invloed op de gezondheid en welzijn van mensen. Deze invloed werkt door in een relevante kostenbesparing voor de overheid, het

Referenties 1. Adviesrapport ‘Natuur en Gezondheid’; Gezondheidsraad en de Raad voor, Ruimte, Milieu en Natuuronderzoek; 2004. 2. Promotieondezoek Vitamin G: Green environments - Healthy environments; Jolanda Maas; Nivel; 2009. 3. Children with attention deficits concentrate better after walk in the park; Taylor and Kuo; 2009 4. Blinded by science; Matthew Silverstone, 2011. 5. Zorgbalans 2010, versie 3.1, 31 mei 2011; RIVM, Bilthoven 6. Begroting Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport; 2012 7. Trimbos-instituut; Verzuim door psychische en somatische aandoeningen bij werkenden; 2011 8. European Sick leave Index, Aon, 2010 9. Effecten van nabije natuur op gezondheid en welzijn; Mogelijke mechanismen achter de relatie tussen groen in de woonomgeving en gezondheid; Rapport 91; Wageningen UR; 2009.

Maart 2012 nr 2

47

Transitie naar duurzaam gebruik van fosfor Fosfor (P) is een essentieel nutriënt voor al het leven op aarde. Het is een schaarse grondstof en komt vooral via veevoer en kunstmest ons land binnen. Een deel wordt weer geëxporteerd in voedselproducten en een ander deel blijft achter in landbouwgronden. Een fors deel gaat echter verloren via oppervlaktewater, stort, cement, porselein, etc. Fosfor is niet vervangbaar, maar wel recyclebaar. Dit betekent dat er een transitie nodig is naar een duurzaam gebruik van deze kostbare grondstof. Dit vereist een mix aan veranderingen, samengevat met ‘reduce, reuse, recycle’ en ‘redefi ne’. Het beeld van fosfor in de samenleving

drijven betalen veel geld om het teveel aan mest af te voeren en het oppervlaktewater bevat nog steeds te veel fosfor. Onlangs is het ‘Convenant verlaging fosfaatproductie via rundveevoeders’ getekend tussen veevoerindustrie en landbouworganisaties om het

Kimo van Dijk en Oene Oenema MSc. K. C. van Dijk (0317-485767, [email protected]) is onderzoeker/ PhD student en Prof. dr. ir. O. (Oene) Oenema (0317-486483, [email protected]) is Professor in Nutrient Management and soil fertility, beiden aan de Wageningen UR.

fosforgehalte in veevoer met nog eens 10 tot 20% te verminderen. En staatsecretaris Bleker heeft aangegeven dat de landbouwsector meer moet inzetten op mestverwer-

raamwerk neergelegd om tot een grond-

king en mestexport om de fosforbalans van

stoffen-efficiënte-economie te komen. In

Nederland meer sluitend te maken. In de EU

reactie heeft het kabinet de zogenoemde

wordt nu gesproken over het versoepelen

‘Grondstoffennotitie’ uitgebracht2. Dit voor-

van regelgeving omtrent het hergebruik van

jaar is door het ministerie van EL&I de vraag

slachtafval als diermeel.

neergelegd bij Wageningen UR om de opties voor het duurzaam gebruik van fosfor in

Dat andere ‘gezicht’ van fosfor, dat van

Nederland en Europa te onderzoeken3. In dit

mondiale schaarste, kennen we nog niet zo

artikel bespreken we onze resultaten voor

lang. Weliswaar is al decennia lang bekend

Nederland.

dat de voorraden ruw fosfor beperkt zijn en

en P2O5) heeft

landen (met name Marokko en China), maar

Toenemende aandacht voor hergebruik

twee ‘gezichten’, namelijk dat van regionale

de media hebben daar weinig aandacht aan

Eerder beschreef Helias Udo de Haes, geba-

overschotten en van mondiale schaarste. In

besteed. Totdat in 2008 door een samenloop

seerd op zijn beleidsnotitie 4 , in de ‘Milieu

Nederland en veel andere regio’s in de wereld

van omstandigheden er tijdelijk schaarste

Special’ van november 2010 dat de wereld

met agglomeraties van dieren en mensen

op de grondstoffenmarkt ontstond en de

te kampen krijgt met fosfortekorten. In het

kennen we fosfor van de mestoverschotten

prijzen van kunstmestfosfor met een factor

tweede nummer van 2011 verkende Joost

en eutrofiëring van het oppervlaktewater. Er

5 stegen. Inmiddels zijn de prijzen weer fors

Lommen in zijn socio-technische analyse

wordt meer fosfor aangevoerd dan afgevoerd,

gedaald, maar algemeen wordt aangenomen

de mogelijkheden in de Nederlandse afval-

waardoor het verkwistend wordt gebruikt,

dat prijzen voor fosfor in de nabije toekomst

watersector om fosfor terug te winnen uit

accumuleert in landbouwgronden, uitspoelt

meer zullen schommelen en gemiddeld

afvalwater. Ondertussen is de interesse in

naar het oppervlaktewater of via afval-

genomen zullen stijgen. Het beeld van fosfor

fosforzekerheid en hergebruik groeiende. In

stromen wordt vastgelegd. In de afgelopen

als schaarse grondstof heeft ook bekend-

Nederland is het Nutriënten Platform (NP)

twee tot drie decennia is er in Nederland door

heid gekregen door het artikel over ‘Peak

opgericht, met als doel om de transitie naar

regelgeving veel gebeurd om de belasting

Phosphorus’ van Dana Cordell en anderen1.

duurzaam gebruik van nutriënten te bevor-

Fosfor (P) of fosfaat (H x PO

43-x

in de handen van een heel beperkt aantal

deren. In het kader van het ontwikkelen

van het oppervlaktewater te verminderen. Fosforgebruik in wasmiddelen is verboden,

Tegelijkertijd is ook binnen de Europese

van een Grondstoffenrotonde is afgelopen

gebruiksnormen voor de toediening van

Commissie de aandacht voor schaarse

oktober een Ketenakkoord Fosfaat5 getekend

fosfor uit mest en kunstmest zijn fors aange-

grondstoffen fors toegenomen. In de recente

door de Nederlandse overheid (ministeries

scherpt, het kunstmestgebruik is drastisch

communicatie over ‘A resource-efficient

van I&M en EL&I), het NP en belangrijke

verminderd, het fosforgehalte in veevoer is

Europe – Flagship initiative under the Europe

ketenpartijen als Thermphos International,

drastisch afgenomen en het afval- en riool-

2020 Strategy’ maakt de Europese Commissie

ICL Fertilizers Europe, LTO Nederland, VION

water wordt gezuiverd. Maar er is ook nu nog

de noodzaak duidelijk van een duurzaam

Ingredients, Van Gansewinkel, Unie van

een fors overschot; intensieve veehouderijbe-

gebruik van grondstoffen en wordt er een

Waterschappen, WASTE, Grondmij, Deltares

48

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

en Wageningen UR. Hierin is de gezamen-

Centre een rapport6 uitgebracht waarin de

lijk ambitie uitgesproken om binnen twee

‘Peak Phosphorus’ theorie wordt ontkracht en

jaar een duurzame markt te creëren waarin

waarin op basis van in de literatuur vermelde

Gebruiksefficiëntie, accumulatie en verliezen

zoveel mogelijk her te gebruiken fosfors-

fosforreserves het moment van opraken van

Nederland heeft een exportgeoriënteerde

tromen op een milieuverantwoorde wijze

de economische winbare voorraden op 300

economie met doorvoerhavens waar signifi-

in de kringloop worden teruggebracht. Deze

jaar wordt geschat. In Europa zijn vrijwel

cante stromen aan goederen in- en uitgaan.

oplossingsrichting van recycling betekend

geen voorkomens van fosfaaterts7; we zijn

De fosforhuishouding in Nederland in 2005 is

dat zo lang er sprake is van een fosforover-

volkomen afhankelijk van importen uit

weergegeven in figuur 1. Grote hoeveelheden

schot op de Nederlandse markt, het secun-

vooral Marokko. Interessanter dan de vraag

werden geïmporteerd via veevoer (50 Gg

daire (gerecyclede) fosfor zoveel mogelijk

over het moment van opraken, is de vraag

fosfor, voornamelijk soja producten), kunst-

geëxporteerd zal moeten worden om elders

hoe we als Nederland en EU minder afhanke-

mest (21 Gg) en via fosfortoevoegingen aan

een bijdrage te leveren aan bodemverbete-

lijk kunnen worden van fosforimporten voor

veevoer (7 Gg). De dierlijke productie sector is

ring en voedselproductie.

onze voedselzekerheid. Een transitie naar

groot, exporteert veel en drukt een duidelijke

hergebruik van fosfor is noodzakelijk, zowel

stempel op de fosforhuishouding.

Wanneer primaire fosforbronnen precies

vanuit het perspectief van grondstof als ook

opraken en of er een ‘Peak Phosphorus’

milieuvervuiling. Tegelijkertijd zijn er ook

De grote import en verliezen van fosfor zijn

(zie: http://phosphorusfutures.net/peak-

andere niet of traag hernieuwbare (micro)

de oorzaak van de relatief lage gebruikseffici-

phosphorus) zal plaatsvinden staat ter

nutriënten die hiermee teruggewonnen

entie in de verschillende sectoren (zie tabel 1),

discussie, de tijd zal het leren. Recent is door

zouden kunnen worden, zoals kalium, zink,

ook al scoort Nederland in vergelijking tot

de International Fertilizer Development

koper, boor, mangaan en molybdeen.

veel andere industrielanden niet slecht.

Figuur 1. De fosfor (P) kringloop van Nederland in 2005 met een representatie van de belangrijkste stromen tussen verschillende sectoren (landbouw, voeder/voedsel/niet-voedsel industrie, huishoudens en afvalindustrie), accumulatie en vastlegging van P; uitgedrukt in Gg (= kton) P per jaar. Direct doorgevoerde producten zoals kunstmest stromen voor de export zijn niet meegenomen. Gebaseerd op referentie 8.

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

49

Sector

Effectieve P output [Gg P]

Total P input [Gg P]

PUE [%]

Landbouw sector

53,9

88,6

61

Akkerbouwland

14,8

24,3

61

Grasland/voedermais

39,1

64,3

61

Veehouderij sector

33,7

107,4

31

Grondgebonden

16,5

63

26

Intensief

17,2

44,4

39

Voedsel industrie

55,9

69,4

81

Veevoerder industrie

65,4

67,9

96

Niet-voedsel industrie

2,6

2,7

96

aan zowel de productie- als consumptie-

Afval sector

2

29,7

7

zijde; in onze maatschappij, de voedselketen,

dat de export van mest en afvalstromen (~10 Gg) leidt tot nuttig hergebruik elders,

Tabel 1. Fosfor (P) gebruiksefficiëncties (PUE) voor verschillende sectoren in de voedselproductie- en consumptieketen in 2005; inclusief importen en exporten. PUE is berekend als effectieve P output in bruikbare goederen [Gg P] gedeeld door de totale P input in de sector [Gg P].Data gebaseerd op referentie 8.

maar niet duidelijk is of dat ook werkelijk gebeurd.

Kansen voor vermindering en hergebruik De uitdaging van het verminderen van fosforverliezen vereist een maatschappelijke transitie. Verbeteringen zijn te behalen

verschillende sectoren, bij de boer en in het huishouden. Deze transitie bestaat uit het verhogen van de efficiëntie van fosforgebruik, door een mix aan veranderingen die kunnen worden samengevat met ‘reduce,

Opvallend is de lage efficiëntie van de afval-

zijn er ideeën en initiatieven omdat nu wel

sector (7%), waarbij hergebruik van fosfor als

te doen. In Nederland wordt sinds 1995 bij

effectieve output wordt gezien.

wet al het zuiveringsslib verbrand in mono-

Allereerst kan de gebruiksefficiëntie van

verbrandingsovens of energiecentrales. De

fosfor per proces of sector en daarmee in

In 2005 was er een nationaal overschot van

fosfor in de verbrandingsassen (18 Gg fosfor)

de hele voedselketen en de maatschappij

59 Gg fosfor. Bijna de helft accumuleerde in

wordt niet hergebruikt maar komt terecht in

verhoogd worden. Verbeteringen kunnen

landbouwgronden (31 Gg), waarbij de vraag

asfalt, cement of wordt gestort (ook om land

behaald worden door een verhoging van de

gesteld kan worden welk deel hiervan herge-

op te vullen). Na de BSE-crisis en de nieuw

efficiëntie van fosforgebruik in de agrarisch

bruikt kan worden voor voedselproductie

ontwikkelde regelgeving wordt nog maar

sector (onder meer door hogere of gelijke

op de korte en lange termijn. Ruim 10%

een deel van het fosfor-rijke dierlijk slacht-

opname door het gewas van fosfor uit de

ging verloren naar het oppervlaktewater

afval hergebruikt in de voedselketen. Het

bodem, bij minder kunstmestgebruik), een

en sedimenten, door uit- en afspoeling uit

merendeel wordt verwerkt in niet voedsel

reductie van het verlies van voedselpro-

de landbouw (3,3 Gg fosfor) en storten van

gerelateerde producten (onder meer porse-

ducten in de keten en het bevorderen van

effluent door afvalwaterzuiveringen (3,5

lein), waardoor in totaal circa 3 Gg verloren

diëten met minder fosfor intensief voedsel

Gg). Nederland kent inmiddels een relatief

gaat. Daarenboven raakt naar schatting ~1

(waaronder dierlijke producten).

hoog percentage fosforverzadigde bodems.

Gg verloren via niet ingezamelde en herge-

De geaccumuleerde hoeveelheid fosfor in

bruikte GFT-stromen. Aangenomen wordt

landbouwgronden in de 20ste eeuw wordt

reuse, recycle’ en ‘redefine’.

Ten tweede kan het fosfor in mest en gewasresten effectiever benut worden, onder

geschat op gemiddeld 2000-2500 kg fosfor per hectare. Bij een gemiddelde onttrekking door het gewas van 25 tot 40 kg fosfor per hectare per jaar, afhankelijk van het gewas, zou in theorie dus voor tientallen jaren aan voorraad beschikbaar zijn. De resterende 40% van het fosforoverschot (22 Gg fosfor) raakte verloren door vastlegging via verschillende routes, waardoor hergebruik in de voedselproductie minimaal is. De huidige verwerkingsmethoden van afvalstromen zoals zuiveringsslib, slachtafval en in mindere mate organisch materiaal (voornamelijk keukenaf val) leiden nochtans niet of nauwelijks tot hergebruik van het aanwezige fosfor, al

50

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

Figuur 2. Conceptuele representatie van ‘circulair’ gebruik van fosfor (P) in de menselijke voedselketen inclusief de productieketen van dierlijke voedsel (rechts); dwarsverbanden bestaan er van‘dieren’ naar ‘voedsel’ en van ‘voedsel’ reststromen naar ‘veevoer’. Ook kunnen de ‘mest’ en ‘afval’ stromen samen verwerkt worden tot meststoffen,;‘afval’ bestaat uit onder meer menselijke excreta en GFT.

andere door te bemesten conform het formele

tijd mogelijkheden om fosfor vroegtijdig in de

Het verminderen van fosforverliezen kent

bemestingsadvies. Daarbij dient rekening te

biomassa productie-verwerking-consumptie-

verschillende oplossingen, barrières en

worden gehouden met de beschikbaarheid

keten, door raffinage, af te scheiden en terug

haalbaarheden, welke in tabel 2 kort zijn

van bodemfosfaat, op basis van de meest

te voeren als meststof naar het land.

samengevat. Afvalstoffen kunnen meestal

recente inzichten9. Bij een teveel aan mest

niet zondermeer worden hergebruikt in de

kan het fosfor via mestverwerking worden

Een transitie van huidige naar alternatieve

industrie of als meststof op het land, omdat

teruggewonnen10 en elders worden benut.

voedselsystemen kan bijdragen aan de effec-

er meestal ongewenste nevenbestanddelen

tiviteit van fosforgebruik en daarmee de

inzitten (bijvoorbeeld zware metalen, orga-

Ten derde kan fosfor in overige reststromen

efficiëntie (hogere effectieve output) van het

nische microverontreinigingen, biociden,

gerecycled worden door terugwinning en

systeem en haar componenten. Voorbeelden

hormonen, antibiotica). Dierlijke mest, dige-

vervolgens hergebruik in de landbouw, of

zijn te putten uit de ‘natuurlijke voedsel-

staat uit de vergister, compost en erkende

elders in de industrie. Het huidige ‘lineaire’

keten’, waarin afval als voedsel dient voor

kunstmesten mogen zondermeer op het

gebruik van fosfor zal in dat geval omge-

andere organismen. Een gesloten en 100%

land worden toegediend, maar afvalstoffen

bogen moeten worden naar een ‘circulair’

efficiënte voedselsysteem is wellicht onmo-

niet.

gebruik (zie figuur 2). De primaire fosfor-

gelijk, maar het is een mooi doel om voor ogen

bronnen die nu als input dienen kunnen

te houden bij de transitie naar duurzaam

Recycling van fosfor en andere nutri-

vervangen worden door secundair fosfor,

gebruikt van fosfor. Concrete opties zijn het

enten uit af valstromen kan op twee

afkomstig van hergebruikte en gerecyclede

ontwikkelen van meer regionale voedselsys-

manieren. Enerzijds kan getracht worden

bronnen.

temen en het direct gebruik van vrijkomende

om de oorspronkelijke stroom direct her te

nutriëntenstromen uit bron-gescheiden sani-

gebruiken waarbij stoffen die niet gewenst

Naar alternatieve systemen

tatie voor regionale voedselproductie. In een

zijn er uitgehaald worden, zoals zware

Er kan ook voor gekozen worden om diëten

trend naar globalisatie en urbanisatie zullen

metalen, ziek tekiemen en organische

door te lichten en te herdefiniëren, aan de

de afstanden van nutriëntenstromen en

microverontreinigingen. Anderzijds kan de

hand van primaire menselijke behoeften.

lokale concentraties van mensen, dieren en

stof die juist gewild is zoals fosfor eerst terug-

Dit kan nodig zijn bij de ontwikkeling naar

nutrieten toenemen. Een belangrijke uitda-

gewonnen worden, waarna de producten

een ‘biobased economy’, waarin veel grond-

ging zal zijn om vraag (platteland) en aanbod

direct als meststof in de landbouw of als

stoffen niet langer gebaseerd zullen zijn op

(steden) van nutriënten bij elkaar te brengen

grondstof in de kunstmestindustrie bruik-

aardolie, maar op biomassa. In dat geval zal

om hoogproductieve landbouw en een voed-

baar zijn. Afhankelijk van de technieken die

er meer biomassa moeten worden geprodu-

selketen met minimale verliezen mogelijk te

gebruikt worden, heeft het secundair fosfor

ceerd, waarvoor ook fosfor nodig is. De vraag

maken.

verschillende kwaliteiten die geschikt zijn

naar fosfor zal hierdoor mogelijk toenemen, maar de biobased economy biedt tegelijker-

voor toepassingen van lage naar hoge puur-

Voorbeelden van recycling en hergebruik

heid: kunstmest, voederadditieven, voedsel

Fosfor verliezen

Grootte Kansen [Gg P]

Haalbaarheid (H), termijn (T) en significatie (S)

Barrières

Zuiveringsslib

18

Decentraal terugwinnen; direct hergebruik

H = hoog T = korte - middellang S = hoog Terugwinningspercentages van 70-95 % haalbaar

Zware metalen, sociale acceptatie, infrastructuur, kosten, NL en EU wetgeving

Uitspoeling en afspoeling bodems; niet-onderschept AWZI effluent

7

‘End of pipe’ terugwinnen; management van water, landschap en bodem

Haalbaar tot futuristisch; T = kort - lang S = laag

Terugwinnen diffuus fosfor bronnen is duur of onmogelijk

Dierlijk slachtafval

3

Hergebruik in veevoeder; terugwinnen uit verbrandingsassen

H = hoog T = korte - middellang S = hoog

BSE uitbraken, kannibalisme, traceerbaarheid, NL en EU wetgeving

Huisvuil en GFT

~1

Hergebruik in veevoeder of als bemester in de landbouw na composteren, vergisting of pyrolyse

H = hoog T = korte - middellang S = gemiddeld

Scheiding aan de bron met hoge kwaliteit, contaminaties

Niet-voedsel producten

<1

Terugwinning uit verbrandingsassen, Cradle to Cradle ontwerp en recycling

H = hoog T = korte - middellang S = gemiddeld

Product ontwerp, fosfor waarde keten, samenwerking tussen actoren

Tabel 2. Kansen en barrières voor het recyclen en hergebruik van fosfor (P) verliezen in de Nederlandse maatschappij met bijbehorende haalbaarheid (H), termijn van implementatie (T) en significantie (S); grootheden van de stromen in Gg P welke gebaseerd zijn op referentie 8.

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

51

additieven en allerlei niet-voeding gerela-

energie en primaire fosfor bronnen, positieve

teerde toepassingen.

neveneffecten, schaaleffecten, milieubelasting en milieuvergunningen.

Hergebruik van (micro)nutriënten uit menselijke excreta (urine en zwart water), slib en

Belangrijk is ook dat veel van de genoemde

verbrandingsas is ook mogelijk. Tegelijkertijd

opties grootschalige herinrichting van de

moeten er nog wel oplossingen gevonden

ruimte en dus grote investeringen in tijd en

worden voor het probleem van contamina-

geld betekenen. De investeringen voor een

ties. Ook is de sociale (ethische) acceptatie

rioolstelsel zijn bijvoorbeeld gemaakt op

laag en moeten aanbod en vraag dicht bij

een tijdschaal van decennia en worden op

elkaar liggen om het economisch haalbaar te

verschillende momenten afgeschreven. Er

maken. Bron-gescheiden sanitatie kan grote

is dus noodzaak tot een maatschappelijke

voordelen bieden, maar is alleen realistisch

transitie om in deze eeuw (30-50 jaar) tot

in nieuwbouw infrastructuur.

een duurzame gebruik van fosfor te komen. Verschillende tools en prikkels om tot kosten-

Het terugwinnen van fosfor en andere nutri-

effectieve maatregelen te komen zullen

enten uit afvalwater, slib en verbrandings-

ontwikkeld moeten worden.

assen kan ook door fosfor (en andere nutrienten) te scheiden van het afvalwater, slib

Conclusies

en as, om vervolgens hergebruikt te worden

In 2005 ging alleen al in ons land rond de

als meststof of grondstof. Er zijn een aantal

28 Gg fosfor verloren via waterwegen of

technieken beschikbaar en in ontwikke-

door vastlegging in as, wegen, cement en

ling. In afvalwater kan fosfor neergeslagen

porselein. Daarenboven accumuleerde een

worden als ‘struviet’ of hydroxyapatiet met

vergelijkbare hoeveelheid in landbouwbo-

toevoeging van magnesium of calcium

dems, een aandeeel dat in theorie groten-

zouten, respectievelijk. Slib (en afval) kan

deels herbruikbaar is. Deze verliezen kunnen

eerst verbrand worden waarna fosfor terug-

verminderd worden door efficiënter en

gewonnen kan worden uit de assen door een

effectiever gebruik van fosfor. Een mix aan

thermisch scheidingsproces, onder bepaalde

veranderingen is nodig waaronder ‘reduce,

voorwaarden en omstandigheden.

reuse, recycle’ en ‘redefine’ opties. Belangrijke maatregelen voor de korte termijn zijn (i) het

Mest, slib en ander organisch materiaal zoals

verminderen van het gebruik van primair

GFT kan gecomposteerd worden. Verwerking

fosfaat in de landbouw en veeteelt sector,

via anaërobe vergisting (nattere fracties)

(ii) beter hergebruik van reststromen zoals

of pyrolyse (drogere fracties) is ook moge-

slachtafval en (iii) het recyclen van fosfor

lijk, waardoor een deel van de energie

uit afvalstromen. Op de lange termijn ligt er

terug gewonnen kan worden (biogas).

potentie in een ‘laag-fosfor input’ samenle-

Door deze verwerking worden ongewenste

ving door de hele keten, mogelijk in combi-

nevenbestanddelen echter niet verwijderd.

natie met raffinagestappen in het kader van

Slachtafval kan onder strikte voorwaarden

de biobased economy.

hergebruikt worden in veevoer of de fosfor kan teruggewonnen worden via de thermische scheidingsroute.

Beperkingen Technisch zijn er veel opties tot verbetering. Bij veel van de oplossingen is de economische haalbaarheid de grootste barrière om tot actie over te gaan. De economische voordelen en kosten hangen bijvoorbeeld sterk af van het type technologie, logistiek, energieen materiaalbehoefte, de prijs van fossiele

52

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

Referenties 1. Cordell, D., 2010 The Story of Phosphorus: Sustainability implications of global phosphorus scarcity for food security. Proefschrift, Linköping, Zweden. 2. Kabinet Rutte, 2011 De Grondstoffennotitie van het Kabinet. Den Haag. http://www.rijksoverheid.nl/ documenten-en-publicaties/ rapporten/2011/07/15/grondstoffennotitie.html 3. van Dijk, K.C. en anderen, 2012 Exploring options for a transition towards sustainable use of phosphorus: Food chain studies for the Netherlands and EU. Alterra onderdeel van Wageningen UR, Wageningen (in druk). 4. Udo de Haes, H.A. en anderen, 2009 Fosfaat – van te veel naar tekort: Beleidsnotitie van de Stuurgroep Technology Assessment van het ministerie van LNV. STA, Utrecht. 5. Ministerie van I&M en EL&I, 2011 Ketenakkoord Fosfaatkringloop http://www.rijksoverheid.nl/ documenten-en- publicaties/ rapporten/2011/10/04/ketenakkoordfosfaatkringloop.html 6. van Kauwenbergh, S. J., 2010 World Phosphate Rock Reserves and Resources. International Fertilizer Development Centre (IFDC), Muscle Shoals, VS. 7. Schröder, J. J. en anderen, 2010 Sustainable Use of Phosphorus. Plant Research International onderdeel van Wageningen UR, Wageningen. 8. Smit, A. L. en anderen, 2010 A quantification of phosphorus flows in the Netherlands through agricultural production, industrial processing and households. Plant Research International onderdeel van Wageningen UR, Wageningen. 9. van Rotterdam-Los, A. M. D., 2010 The potential of soils to supply phosphorus and potassium: processes and predictions. Proefschrift, Wageningen. 10. Schoumans, O. F. en anderen, 2011 Phosphorus recovery from animal manure; Technical opportunities and agro-economical perspectives. Alterra onderdeel van Wageningen UR, Wageningen.

Milieu en natuur doen ertoe bij uitbreiding infrastructuur Schiphol-Almere Velen menen dat milieu- en natuurbelangen nauwelijks meewegen in de besluitvorming over uitbreiding van infrastructuur en de daarbij gebruikte ondersteunende onderzoeksinstrumenten. De casus inzake uitbreiding van de A6-A9 op de corridor Schiphol-AmsterdamAlmere laat zien dat dit niet altijd zo is. De combinatie van onderzoek met maatschappelijke druk bleek effectief bij beïnvloeding besluitvorming.

spelen bij de ex ante evaluatie van andere infrastructuurprojecten. We beperken ons tot de discussie over wegenprojecten en laten die over railverbindingen buiten beschouwing. Voordat we nader op de concrete infrastructurele opties voor de bereikbaarheid van

Henk Meurs Henk Meurs ([email protected]), Radboud Universiteit Nijmegen/ MuConsult Amersfoort Bert van Wee Bert van Wee ([email protected]), Technische Universiteit Delft, sectie Transport en Logistiek

Almere en de gerelateerde ex ante evaluaties ingaan, geven we een overzicht van de belangrijkste kenmerken van een m.e.r. en een MKBA.

maar andere, met name lastig in geld uit te drukken effecten, zoals landschapskwaliteit

2. m.e.r. en MKBA

of invloed op soorten, niet of slechts vermeld

Om de besluitvorming te faciliteren zijn in

worden als Pro Memorie (PM)-post.

een aantal ronden m.e.r. en MKBA’s uitge-

1. Inleiding

voerd, bedoeld om besluitvormers informatie

Vaak wordt door milieukundigen met enige

Vanaf 2004 heeft een intensieve maatschap-

te verschaffen. De MKBA brengt evenals

zorg gekeken naar de MKBA als instrument.

pelijke discussie plaatsgevonden over het

de m.e.r. positieve en negatieve effecten

Men heeft de indruk dat natuur, gezondheid

uitbreiden van de infrastructuur om de

van ingrepen in beeld: in de MKBA gaat het

en milieu niet adequaat worden meege-

bereikbaarheid van Almere te verbeteren.

zuiver om welvaartseffecten, terwijl de m.e.r.

nomen en dat besluitvormers derhalve een

Het ging met name om de verbinding tussen

fysieke veranderingen in kaart brengt. Ter

vertekend beeld krijgen van de effecten

Almere en de regio Amsterdam-Schiphol. Zo

illustratie: in een m.e.r. worden gevolgen

van de varianten en de waardering van die

vreesden tegenstanders dat met realisatie

van de verschillende varianten op mens

effecten. Annema en Koopmans 1 hebben

van een nieuwe snelweg, met als onderdeel

en natuur (via de veranderingen in milieu)

47 kosten-batenanalyses bekeken die in

een tunnel door het Naardermeer-gebied,

in kaart gebracht, in de MKBA worden de

Nederland zijn uitgevoerd. De totale beoogde

de unieke flora en fauna van het gebied zou

welvaartsgevolgen van deze varianten vast-

investering in de plannen bedraagt circa 50

worden aangetast. Het natuurgebied wordt

gesteld, waaronder verlies aan recreatieve

miljard Euro. Het blijkt dat in transportpro-

gezien als een 'oase van rust' in de overvolle

waarde. Een MKBA kan ertoe bijdragen dat

jecten natuur en landschap vaak niet worden

Randstad.

economisch inefficiënte keuzes worden voor-

meegenomen. Bovendien worden effecten op

komen, de m.e.r. is bedoeld om het milieube-In de ex ante evaluaties van de infrastruc-

lang een volwaardige plaats te geven in plan--

tuurvarianten, met name de milieueffect-

ontwikkeling en besluitvorming.

rapportage (m.e.r). en de Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse (MKBA) is veel

n Omdat de MKBA alle voor- en nadelen van

aandacht geschonken aan milieu en natuur,

n alle betrokkenen - overheid, bedrijven en

mede door de genoemde maatschappelijke

burgers - in beeld brengt, en niet alleen van dee

discussie. Bij andere infrastructuurprojecten

initiatiefnemer, is de MKBA sectoroverschrij--

is dit vaak een stuk minder. In dit artikel

dend. Wel kan worden vastgesteld dat in dee

gaan we in op de wijze waarop milieu en

praktijk in kosten-batenanalyses sommigee

natuur een rol hebben gespeeld in het onder-

n omgevingskwaliteiten expliciet worden

zoek en de besluitvorming. Op basis daarvan

meegenomen (bijvoorbeeld: geluidhinder,,

zullen we lessen trekken die een rol kunnen

emissies van luchtverontreinigende stoffen),,

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

53

natuur en landschap vaak niet in geld uitgedrukt. De posten worden dan aangeduid als PM, met als risico dat ze niet of nauwelijks een rol spelen in de besluitvorming.

3. De kenmerken van de projectalternatieven De verkeersproblematiek tussen Haarlemmermeer en Almere was voor de toenmalige Minister van Verkeer en Waterstaat aanleiding om een verkennende studie te laten uitvoeren. De doelen van het project zijn: 1. accommoderen van vervoervraag: het

Figuur 1: Amsterdamse Stroomlijnvariant

opvangen van het huidige en toekomstige wegverkeer binnen de corridor SchipholAmsterdam-Almere in relatie tot de ruimtelijke en economische ontwikkelingen in de Noordvleugel van de Randstad; 2. verbeteren bereikbaarheid: het verbeteren van het functioneren van het wegennetwerk als geheel en het aanpakken van de te verwachten fileproblemen. Het project omvat twee fasen. In de eerste fase is uitgegaan van drieoplossingsrichtingen: 1. Het ‘Stroomlijnalternatief’: een uitbreiding van de bestaande rijkswegen A6/

Figuur 2: Tunnelvariant

A1/A9 tussen Badhoevedorp en Almere Buiten-Oost; 2. Het ‘Verbindingsalternatief’: een nieuwe verbinding tussen de A6 en de A9 tussen de knooppunten Holendrecht en Muiderberg met aansluitende wegverbindingen op de A6 en A9. Hierbinnen zijn drie alternatieven nader onderzocht: bovengronds, verdiepte en een tunnel. 3. Naar aanleiding van de inspraakreacties is in deze eerste fase een derde alternatief toegevoegd, het ‘Beprijzingsalternatief’: dit is het zogenaamde nulalternatief (de autonome ontwikkeling) gecombineerd

Figuur 3: Locatiespecifieke variant

met prijsbeleid (‘Anders Betalen voor Mobiliteit’). Op basis van de uitkomsten van fase 1 van

of verdiepte aanleg van dit alternatief.

a. het Stroomlijnalternatief: verbreden van

de studie besloot het kabinet twee alter-

Het Beprijzingsalternatief verviel omdat

A9, A1, A10 oost en A6 en het verbeteren

natieven te laten vervallen namelijk het

beprijzen het doel betreffende de accommo-

van knooppunten;

Beprijzingsalternatief en het Verbindings-

datie van de mobiliteit niet zou dienen.

alternatief A6-A9. Het Verbindingsalternatief

b. het Locatiespecifieke alternatief: verbreden van A1, A10-oost en A6 en het

verviel vanwege de hoge kosten van aanleg

Vervolgens is fase 2 opgestart met daarin de

verbeteren van knooppunten, maar het

van de tunnel dan wel door de negatieve

volgende alternatieven die met de referentie-

vooralsnog achterwege laten van de

impact op de natuur bij bovengrondse

situatie worden vergeleken:

54

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

verbreding van de A9 respectievelijk de A2

een bovengrondse, verdiepte of in situ

Andere directe effecten zijn het reistijd-

tussen de A10 en de A9.

ligging van het Verbindingsalternatief

verlies als gevolg van de wegwerkzaam-

treden er mogelijk wel significante ecolo-

heden tijdens aanleg bij de Amsterdamse

4. m.e.r.

gische effecten op voor het natuurgebied

Stroomlijnvariant, de afname van de auto-

Ten behoeve va n de beslu it vor m i ng

Naardermeer.

kosten bij de Tunnelvariant, doordat de rijaf-

is de m.e.r.-procedure doorlopen. Door Rijkswaterstaat is daartoe een uitgebreid 2

stand van een deel van de automobilisten

Fase 2

afneemt (met 4 km) en de toename van de 5

MER opgesteld . De Commissie voor de mili-

Uit de resultaten van de tweede fase van

voorspelbaarheid van de reistijden bij de drie

eueffectrapportage heeft naar aanleiding

het project komt naar voren dat de natuuref-

varianten (betrouwbaarheid en de robuust-

van de eerste rapportage om een aanvul-

fecten van de locatiespecifieke variant rede-

heid van het wegennetwerk). Daarnaast

ling gevraagd3,4 waarbij in meer detail is

lijk vergelijkbaar zijn met die van de stroom-

k u n nen ex t ra econom isc he ef fec ten

gekeken naar de effecten die voor de Vogel en

lijnvariant. Eveneens zijn de gevolgen voor de

optreden, vooral leidend tot een (beperkte)

Habitatrichtlijn van belang zijn in het gebied

EHS zijn uitgewerkt, waarbij het nettoverlies

daling in de werkloosheid.

bij het Naardermeer.

van natuurwaarden wordt gecompenseerd. Van bijzonder belang zijn de milieu- en

Fase 1

Conclusie m.e.r.

Uit de beschikbare informatie in het MER van

Op basis van het

M ER kan worden

effecten zijn overgenomen uit de MER. De

fase 1 blijkt het volgende.

geconcludeerd dat in geval van boven-

eindtabel van de MKBA laat zien dat er 14

• Wanneer de keuze ligt op het verbe-

grondse of verdiepte alternatief binnen de

typen van externe effecten zijn, waaronder

teren van de bereikbaarheid en niet op

Verbindingsvariant sprake kan zijn van

de natuureffecten. Deze zijn in het overzicht

het accommoderen van het verkeer, dan

negatieve gevolgen op milieu en natuur,

van in geld uitgedrukte effecten opgenomen

is het Beprijzingsalternatief het meest

maar dat deze negatieve effecten bij het

als PM-posten. Bij de fysieke effecten staan er

milieuvriendelijk. Het Stroomlijn- en het

Tunnelalternatief wel meevallen (uitgezon-

scores (+/0/-). Daarbij is ervan uitgegaan dat

Verbindingsalternatief accommoderen de

derd de tunnelmonden). Bij de Stroomlijn-

eventuele maatregelen om de effecten teniet

verkeersgroei op het hoofdwegennet en

en Locatiespecifieke varianten zullen de

te doen of te compenseren, worden uitge-

leiden daarnaast tot verbetering van de

negatieve gevolgen voor luchtkwaliteit en

voerd. De kosten van die maatregelen zijn bij

bereikbaarheid.

geluidsoverlast groter zijn, vooral langs de A1.

de in geld uitgedrukte effecten meegenomen

en de bovengrondse variant van het

5. MKBA

Uitkomsten fase 1

Verbindingsalternatief hebben effecten

Ten behoeve van besluitvorming is eveneens

De uitkomsten van de MKBA-eerste fase

op lucht en geluid in de directe omgeving

een Maatschappelijke Kosten Baten Analyse

laten de volgende uitkomsten zien:

van het tracé. Zowel het Stroomlijn- als

(MKBA) opgesteld, waarbij het maatschap-

• Van alle alternatieven kent alleen het

het Verbindingsalternatief hebben ingrij-

pelijk rendement van de investering wordt

Beprijzings(?)alternatief een positief

pende effecten (verkeersintensiteit, lucht,

bepaald. De uitkomsten van dit onderzoek

saldo, ook al zijn er zowel onzekerheden

geluid) op de aansluitende wegvakken

zijn weergegeven in Decisio6. Het onderzoek

in de kosten van dit alternatief als in de

(zoals het A9-gedeelte door Amstelveen).

is begeleid door een toetsingscommissie,

toedeling van de effecten naar het studie-

Het Beprijzingsalternatief heeft deze

waarbij voor afstemming met de werkzaam-

gebied. Met andere woorden: beprijzen

neveneffecten niet.

natuureffecten. De resultaten van de fysieke

• Met name het Stroomlijnalternatief

heden van de m.e.r- werkgroep werd gezorgd.

leidt tot welvaartswinst, maar aanleg

• Veel aandacht is besteed aan de gevolgen

Zo zijn de varianten en alternatieven die in

van extra weginfrastructuur (‘bouwen’)

van de alternatieven voor hydrologie

de m.e.r. een rol speelden, overgenomen in

in geen van de onderzochte varianten. De

(zoet-zout verdeling, grondwaterstanden

de MKBA. De einduitkomst van de MKBA,

directe effecten zijn weliswaar lager dan

dergelijke) en ecologie. De aandacht ging

weergegeven in de rapportages, is tot stand

het Verbindingsalternatief, maar ook de

daarbij vooral uit naar het Naardermeer

gekomen na allerlei optimalisaties, bedoeld

kosten zijn lager;

dat een Natura 2000-gebied is. Zowel het

om de alternatieven te verbeteren. Zo hebben

• Het Verbindingsalternatief leidt tot de

Stroomlijn- als het Beprijzingsalternatief

sommige optimalisaties geleid tot een verla-

beste resultaten wat betreft de bereik-

hebben geen significante gevolgen voor de

ging van de kosten en andere tot extra kosten

baarheidsverbetering (directe effecten).

natuur in het natuurgebied Naardermeer.

om negatieve milieueffecten te kunnen

De afname van de congestie gemeten

Bij de boortunnelvarianten van het

opvangen.

in voertuigverliesuren is bij dit alternatief globaal gelijk aan die van het

Verbindingsalternatief zijn, afhankelijke van de uitvoering, geen signifi-

De baten bestaan voor het grootste deel uit

Stroomlijnalternatief. Doordat er echter

cante gevolgen te verwachten voor het

reistijdwinsten na realisatie van de variant.

een nieuwe verbinding aangeboden

Natura 2000-gebied Naardermeer. Bij

Deze reistijdwinst is omgerekend in geld.

wordt, neemt de bereikbaarheid extra toe.

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

55

De kosten van een bovengrondse aanleg

Stroomlijnvariant positief, afgezien van het

• de maatschappelijke kosten-batenanalyse;

van beide alternatieven zijn vergelijk-

duurste inpassingsalternatief.

• effecten, die niet (of niet goed) in geld zijn

baar. Daartegenover staan de negatieve

uit te drukken, zoals effecten op natuur

effecten van een nieuwe bovengrondse

De extra effecten van de Stroomlijnvariant

en milieu (positief en negatief), leefomge-

verbinding met name op natuur en milieu

ten opzichte van Locatiespecifieke variant

vingseffecten voor bewoners (zoals geluid

die gemitigeerd kunnen worden door

zijn volgens het uitgevoerde onderzoek zowel

en gezondheid), stedelijke ontwikkeling

aanleg van een tunnel, die overigens de

zonder als met beprijzen negatief : de extra in

en economische structuurversterking en

kosten flink doet toenemen. Als we het

geld uitgedrukte baten wegen niet op tegen

het internationaal vestigingsklimaat;

Verbindingsalternatief met uitvoering in

de extra kosten. Hieruit blijkt dat volgens

Voorts zal moeten worden voldaan aan

de vorm van een tunnel beoordelen, blijkt

de modellen beprijzen voldoende zou zijn

wet- en regelgeving (onder meer lucht

dat de extra kosten veel hoger zijn dan

om de bereikbaarheid van Almere op peil te

en geluid) en rekening worden gehouden

de extra baten door de lagere reistijden

houden, al zou dit wel ten koste gaan van de

met het draagvlak in de regio en bij maat-

en grotere robuustheid van het netwerk

mobiliteitsdoelen.

schappelijke organisaties. Merk op dat in

(minder gevoelig voor verstoringen); •

het besluit dus is aangegeven dat natuur

Voor het aspect Natuur zijn de effecten

6. Besluitvorming

en milieu gelijkwaardig met andere

overgenomen uit het MER. Het blijkt

Op basis van de resultaten van de eerste

aspecten wordt meegenomen.

dat alle varianten leiden tot effecten:

fase van de Planstudie heeft het Kabinet

ruimtebeslag in natuurgebieden en

in de Noordvleugelbrief geconcludeerd

Na uitvoering van de tweede fase heeft het

leefgebieden van beschermde soorten,

dat de boveng rondse va r ia nten va n

Kabinet uiteindelijk gekozen voor uitbrei-

verstoring in beschermde gebieden en in

het Stroomlijnalternatief en de boven-

ding van de capaciteit van het bestaande

het open veld (weidevogels) en versnip-

grondse en verdiepte varianten van het

netwerk in de corridor Schiphol - Amsterdam

pering. De grootste effecten treden op

Verbi nd i ngsa lter natief a ls va r ia nten

- Almere. Een nieuwe verbinding tussen de

in de bovengrondse variant van het

komen te vervallen. Dit geldt eveneens

A6 en de A9 (Verbindingsalternatief) valt

Verbindingsalternatief, daarna volgen

voor de ‘lange tunnelvariant’ van het

hiermee af. Dit alternatief heeft te weinig

met een minder negatief effect de vari-

Verbindingsalternatief waarbij de tunnel-

maatschappelijk en politiek draagvlak. De

anten in het Stroomlijnalternatief. In de

mond noordelijk van de A1 wordt aangelegd.

het Beprijzingsvariant is er een licht posi-

Hiermee zijn hoge kosten gemoeid en een

tief effect. De effecten zijn niet in mone-

aansluiting op de A1 ontbreekt. Realisatie

taire termen uitgedrukt.

van deze aansluiting leidt tot meerkosten en landschappelijke aantasting van het gebied

Uitkomsten fase 2

(Naarderbos en Overscheense-, Berger- en

Ook voor de tweede fase is door Decisio

7

een MKBA opgesteld, als aanvulling op de

Meentpolder). Hier spelen zowel kosten als natuureffecten dus een rol.

MKBA van de eerste fase. Veel aandacht is daarbij besteed aan de wijze waarop bouwen

Het Kabinet heeft verder besloten dat

(nieuwe infrastructuur aanleggen) wordt

de Planstudie moest worden voortgezet

gecombineerd met de kilometerprijs. Vooral

met een tweede fase waarin een verdere

de volgtijdelijkheid van de maatregelen (eerst

afweging is gemaakt tussen de reste-

beprijzen invoeren, en dan de extra baten en

rende gelijkwaardige alternatieven te

kosten van bouwen versus geen beprijzing

weten: het Verbindingsalternatief (tunnel),

en wel bouwen) heeft daarbij de aandacht

Stroomlijnalternatief (mét gedeeltelijke over-

gehad. Uit de MKBA blijkt dat, als wordt

kluizing) en het Locatiespecifieke alternatief

uitgegaan van de effecten van bouwen na de

(capaciteitsuitbreiding van enkele wegdelen).

invoering van de kilometerprijs, het saldo van

Daarbinnen zijn nog optimaliseringsvari-

zowel Locatiespecifiek als Stroomlijn negatief

anten mogelijk. De afweging van de alterna-

is. Dit betekent dus dat wanneer je beprijzen

tieven vond plaats op basis van de volgende

invoert, het aanleggen van nieuwe infra-

criteria die, opmerkelijk in de Kabinetsbrief,

structuur op deze corridor niet tot welvaarts-

gelijkwaardig worden gewogen:

stijging zal leiden (uitgaande van de uitkom-

• de bijdrage aan de doelen/normen en de

sten van het verkeersmodel). Indien we niet

uitgangspunten uit de Nota Mobiliteit

uitgaan van beprijzen is het saldo van baten

(onder meer trajectsnelheid) en de nota

en kosten voor zowel de Locatiespecifieke als

Ruimte;

56

Milieu Dossier

April 2012 nr 2

Referenties 1. Annema, J.A., C. Koopmans (2010), Een lastige praktijk: ervaringen met monetarisering van omgevingskwaliteit in de MKBA. In: MJ Koetse & P Rietveld (Eds.), Economische waardering van omgevingskwaliteit (Planologie, 14) (pp. 197-213). Den Haag: SDU 2. Rijkswaterstaat(2006). Planstudie/ MER Schiphol-Amsterdam-Almere MER, eerste fase + deelrapporten en Verkeerskundige analyses met bijbehorende adviezen van de commissie m.e.r. 3. Passende beoordeling Naardermeer en voortoets Oostelijke Vechtplassen, Altenburg & Wybenga, A&W-rapport 805, 2006; 4. Onderzoek effecten van de Hoofdwegverbinding SchipholAmsterdam-Almere op de zoet-zout verdeling in het grondwater nabij het Naardermeer, TNO Bouw en Ondergrond, 2006-U-R0053/A, 14 april 2006 5. Trajectnota/MER 2e fase SchipholAmsterdam-Almere, Ministerie Verkeer en Waterstaat 6. Decisio (2005). Kosten-batenanalyse op hoofdlijnen voor de Planstudie Schiphol-A’dam-Almere. Opgesteld in opdracht van RWS Noord Holland 7. Decisio (2007). Aanvullende KBA op hoofdlijnen voor de Planstudie Schiphol-A’dam-Almere. Opgesteld in opdracht van RWS Noord Holland

colofon ISSN 1569-3449 Jaargang 18, 2012, nr. 2 A6 tussen Almere en knooppunt Muiderberg,

gebracht. Daarmee wordt de kennis over de

de A1 tussen de knooppunten Muiderberg

effecten op de natuur van het voorgenomen

en Watergraafsmeer en de A10 Oost zullen -

project uit de MER niet voldoende gebruikt.

inclusief de vereiste inpassing - zo snel mogelijk ‘toekomstvast’ worden gerealiseerd. De

Ook de kwantificering van de natuur- en

minister heeft inmiddels op 21 maart 2011

milieueffecten in de MER alsmede vervol-

het Tracébesluit Weguitbreiding Schiphol

gens de monetaire waardering daarvan in

- Amsterdam - Almere ondertekend. De

de MKBA verdient verdere uitwerking. Het is

Raad van State heeft in januari 2012 de inge-

jammer dat deze effecten in de onderzochte

diende beroepen tegen het Tracébesluit (TB)

MKBA’s met PM-posten zijn aangeduid. Het

verworpen.

gebruik van een PM-post kan evaluatief alleen gerechtvaardigd worden bij gebrek

Tijdschrift Milieu is een uitgave van de VVM en verschijnt achtmaal per jaar in een oplage van 2.500 exemplaren. VVM-lidmaatschap 2012 • Persoonlijk: € 125,• Instellingen en bedrijven: € 700,• Studenten: € 40,• Gepensioneerden, recent afgestudeerden, partners en uitkeringsgerechtigden: € 80,• Proeflidmaatschap (6 mnd) € 45,VVM-leden ontvangen Milieu gratis. Abonnementsprijs 2012 Abonnement voor niet-leden: € 125,- (excl. 6% BTW, incl.verzendkosten) Los nummer: € 15,- (incl. BTW) VVM-bureau Garoun Bannink Sandra Blaset Drs Rachel Heijne (directeur) Marie Thérèse van Heijningen Sara Jantzen Caroline van der Laan Henriëtte Stulen Arthur van Schendelstraat 800 3511 ML Utrecht Postbus 19039, 3501 DA Utrecht Telefoon: 030-2322989, Fax: 030-2328041 E-mail [email protected] Website www.vvm.info

7. Lessen

aan (kwantificeerbare) informatie. Daarvan

Op basis van het verloop van het proces kan

is in niet alle gevallen sprake. Overigens

worden vastgesteld dat voor realisatie van

tekenen we daarbij aan dat ook in MER’s

de bereikbaarheids- en mobiliteitsdoelen in

steeds vaker gewerkt wordt met kwalitatieve

de corridor een aantal varianten zijn onder-

aanduidingen van effecten. Voor een deel

zocht. Gezien de maatschappelijke discussies

komt dit omdat milieueffecten vragen om

is veel aandacht aan de m.e.r en de MKBA

een gedetailleerde uitwerking van plannen

besteed. Daarbij is opvallend dat de variant

hetgeen niet altijd aan de orde is. Maar

- het bovengrondse dan wel verdiepte verbin-

ook zal voldoende ruimte moeten worden

dingsalternatief - die een goede en kosten-

geboden voor adequaat milieuonderzoek om

effectieve bijdrage zou leveren aan beide

besluitvorming van informatie te voorzien.

Hoofdredacteur Jan de Graaf, 06-21905843, [email protected]

negatieve effecten op milieu en natuur. De

Tenslotte wijzen we op de mogelijkheid zoals

Drukproefcorrectie Rachel Heijne

vaak gehoorde pessimistische kijk op de rol

die in Groot-Brittannië wordt gerealiseerd

van natuur en milieu in besluitvorming is

door voor bepaalde beleidsdossier, de kern

hier dus niet aan de orde. Het tunnelalterna-

van de discussie (in dit geval: de MER en de

tief bleek weliswaar een groot deel van deze

MKBA) in een gezamenlijke oplegnotitie

negatieve omgevingseffecten op te vangen,

met een beperkt aantal pagina’s (bijvoor-

maar bleek erg duur, te duur ten opzichte

beeld 4) aan de besluitvormers aan te bieden

van de (extra) baten die voortkwamen uit

volgens een vast formaat. Dit kan tot verdere

reistijdwinsten en de grotere robuustheid

versterking van de rol van deze onderzoeken

van het netwerk. Uiteraard is deze uitkomst

bij besluitvorming leiden. Daarbij is het

niet alleen het gevolg van de uitgevoerde

wel nodig dat de groepen betrokken bij de

studies. Ook de maatschappelijke druk om

m.e.r. en de MKBA intensiever met elkaar

deze uitkomsten serieus te nemen hebben

samenwerken.

een grote rol gespeeld. Dit laat zien dat de

Ondanks deze kritische kanttekening is

combinatie van onderzoek en druk vanuit de

bij het in deze bijdrage beschreven project

maatschappij effectief besluitvorming kan

gebleken dat zowel in onderzoek als in

beïnvloeden.

besluitvorming natuur en milieu een belang-

doelen, afgevallen is, mede door de grote

rijke rol hebben gespeeld bij de totstandkoVanuit het oogpunt van onderzoekers zijn

ming van het Tracé-besluit. De vaak geuite

nog wel een aantal verbeteringen in het

zorg dat deze factoren geen rol spelen is dan

proces aan te brengen. Zo is er weliswaar een

ook te absoluut.

eerste stap gezet voor aansluiting tussen de resultaten van de m.e.r. en de MKBA, maar ten aanzien van te onderscheiden effecten kan deze aansluiting nog verder worden

Ontwerp Made in Haarlem Opmaak en druk ELMA Multimedia B.V., Gery Kuilman Advertentieverkoop ELMA Multimedia B.V., (0226 - 331600) E-mail [email protected] Redactieraad Milieu Dossier: Leo Jansen (vz.), Maarten van het Bolscher (Ministerie van IenM), Ruud Bruggeman (BMC), Eduard Dame (Ministerie van IenM), Maurits Groen (MGMC), Joop van Ham, Emile Schols (RIVM) en Jan Wijminga (Ministerie van IenM). Redactieadviesraad mr. Jan van den Broek, VNO-NCW Jacqueline Cramer, Universiteit Utrecht / Utrecht Sustainability Institute ing. Vera Dalm, Milieu Centraal ir. Cees van Deelen, TNO ir. Hub Diederen, PBL dr. Carel Dieperink, Universiteit Utrecht Jaap Jelle Feenstra, Havenbedrijf Rotterdam Jan Fransen, Stichting Natuur en Milieu prof. Dr. Leo Jansen Carolien Kroeze, Wageningen Universiteit drs. Dries van Loenen, Ministerie van EZ ir. Jan Karel Mak, Deerns Raadgevende Ingenieurs prof. dr Rudy Rabbinge, Wageningen Universiteit Annemarie van der Rest, Shell Nederland B.V. ir. Jean Paul van Soest, zelfstandig adviseur Fred Tonneijck, Triple E Louise Vet, NIOO-KNAW

versterkt. Zo worden in de MER veel meer milieu- en natuureffecten onderscheiden die in MKBA’s vaak tot 1 (stel)post worden terug-

Tenzij anders vermeld zijn de foto’s in dit nummer gemaakt door Michiel Wijnbergh. Prijswijzigingen, zet- en drukfouten voorbehouden. Aan de informatie in Milieu kunnen geen rechten worden ontleend. Tijdschrift Milieu wordt op FSC-papier gedrukt. 57

58

CO r: @ E Tw i t t e

Uitzenden Werving & Selectie Detachering Training & Advies Payroll Interim Management

Wij helpen uw organisatie verder

job

ECO-job, 20 jaar ervaring met werven en selecteren van milieuprofessionals

ECO–job bv

T 070–354 64 54

Frederik Hendriklaan 48

[email protected]

2582 BD Den Haag

www.ecojob.nl

Kantoren: West, Den Haag | Noord, Groningen | Oost, Deventer | Zuid, Eindhoven | Midden, Utrecht

Kijk op www.ecojob.nl en schrijf je vandaag nog in. De ideale baan wacht op jou!

Duurzaam ondernemen Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen houdt iedereen bezig:

LRQA, uw partner voor

investeerders, opdrachtgevers, overheid en daarom ook u. Want u

certificatie en trainingen.

luistert naar uw stakeholders. Wat ondernemers zoeken is een praktische benadering om aan de

• MVO Prestatieladder

maatschappij te laten zien dat dit hun aandacht heeft. LRQA maakt

• MVO Startverklaring

het door een aantal nieuwe diensten mogelijk op een pragmatische

• ISO 9001

wijze transparant te communiceren over uw MVO aanpak. Het gaat hierbij om uw beleid en aanpak binnen de organisatie en ook met

• CO2 Prestatieladder

partners in de keten.

• ISO 50001 Energiezorg • ISO 14001

U kunt onze brochure Duurzaam Ondernemen downloaden op onze website www.lrqa.nl

• OHSAS 18001

Gratis Webinar

Interne Milieu-audits

Lead auditor van milieu-

Introductiecursus OHSAS

MVO Prestatieladder

1-daags / € 495

managementsystemen

1-daags / € 495

26 maart, 14.00-15.30 uur

28 maart, 14 juni

5-daags / € 2370

Workshop MVO

Introductiecursus

12 t/m 16 maart

Maatschappelijk

ISO 14001

4 t/m 8 juni

Verantwoord Ondernemen

1-daags / € 495

17 t/m 21 september

Workshop

1-daags / € 495

27 maart, 13 juni

12 t/m 16 november

CO2-ladder Prorail

Interne Arbo-audits 1-daags / € 495

1-daags / € 495 Workshop

MVO Quickscan Voor informatie over deze

Geïntegreerde interne

Het opzetten en toetsen

MVO Prestatieladder

audits (KAM-audits)

van Arbomanagement-

1-daags / € 495

2-daags / € 875

systemen conform OHSAS

custom made dienstverlening

3-daags / € 1265

kunt u contact opnemen

6 en 7 maart

Voor informatie over data

met LRQA-Projects:

26 en 27 juni

en locatie kunt u contact

+31 (0) 201 84 63.

25 en 26 september

opnemen met LRQA-Training

26 en 27 november

Services, +31 (0) 201 84 45.

Onze website geeft veel informatie over de diensten die wij u kunnen bieden op het gebied van certificatie, training en projecten: www.lrqa.nl. Genoemde prijzen zijn geldig in 2012 en excl. BTW.

‘Lloyd's Register and LRQA are trading names of the Lloyd's Register Group of entities. Services are provided by members of the Lloyd's Register Group, for details see www.lr.org/entities’

Voor informatie over data en locatie kunt u contact opnemen met LRQA-Training Services, +31 (0) 201 84 45.

Voor meer informatie: Lloyd’s Register Quality Assurance T +31 (0)10 201 8445 E [email protected] W www.lrqa.nl