SCHEIDEN zonder gronden

SCHEIDEN zonder gronden

Commentaar op besluiten van de synode Amersfoort-Centrum 2005 van de gereformeerde kerken vrijgemaakt 1 - Huwelijk, echtscheiding en hertrouwen (tweede druk)


D.J. Bolt


1

INHOUD

1 1 2 3

4

5

6

7 8 9

Inleiding .............................................................................1 De bezwaren .....................................................................3 Kerkelijk geijkt ...................................................................5 3.1 Een merkwaardig besluit .............................................5 3.2 1 Korintiërs 7 ...............................................................6 3.3 Gevoeligheden ............................................................7 3.4 Hoe lezen wij de besluiten?.........................................7 "De hoofdlijn" .....................................................................9 4.1 Cruciaal........................................................................9 4.2 Visie ...........................................................................10 4.3 Doorwerking ..............................................................10 Uitwerking en praktijk ......................................................12 5.1 De uitgangspunten ....................................................12 5.2 Richtlijnen ..................................................................14 5.3 Radicaal en streng?...................................................15 5.4 Nieuwe 'gronden' .......................................................16 5.5 Tweede huwelijken en kerkelijke bevestiging............19 5.6 Kerkelijke tucht ..........................................................22 5.7 Raad van Advies .......................................................29 Opmerkingen...................................................................36 6.1 Verwerking van kritiek ...............................................36 6.2 Omslag in het denken................................................36 6.3 Schuivende panelen ..................................................39 6.4 Moderne invloeden ....................................................46 Conclusies .......................................................................49 Literatuur .........................................................................51 Bijlagen............................................................................51 9.1 Bijlage A - Zo spreken anderen .................................51 9.2 Bijlage B - Een brief van Calvijn ................................54 9.3 Bijlage C - Besluiten synode Amersfoort-Centrum....56

Inleiding

De synode van Amersfoort-Centrum 2005 heeft gesproken. In een zevental besluiten is een nieuwe benadering van huwelijk en echtscheiding voor de vrijgemaakt gereformeerde kerken vastgesteld. Deze benadering is in de afgelopen jaren voorbereid en gepubliceerd door het deputaatschap huwelijk en echtscheiding. In de kerken zijn daarover vele discussies gevoerd. Er werd fundamentele kritiek geleverd op de visie en het Schriftgebruik van de deputaten. Op onderdelen vonden aanpassingen plaats. De vraag is nu wat de synode besloten heeft. Is dat in de lijn van de benadering van de deputaten? Of heeft ze zich daar nadrukkelijk van gedistancieerd? Belangrijker nog, zijn het schriftuurlijke synodebesluiten al of niet gebaseerd op de deputatatenvoorstellen? We willen in deze brochure de besluiten daarop onderzoeken. Die besluiten zijn niet maar van theoretische aard. Integendeel, ze zullen grote invloed hebben op de praktijk van ons kerkelijk leven en ambtelijk handelen. Broeders en zusters die met huwelijksmoeiten zitten zullen er zeker mee te maken krijgen. Daarom willen we ook proberen de praktische gevolgen van deze besluiten in te schatten mede aan de hand van allerlei signalen uit onze kerkelijke samenleving. Het is aan te raden eerst de synodebesluiten te lezen. Die zijn te vinden op de website van de GKv (www.gkv.nl). Gemakshalve zijn ze ook hier vrijwel geheel opgenomen, zie Bijlage C. In deze brochure is vooral geconcentreerd op die punten waar we als lid van deze kerken (grote) moeite mee hebben. Dat kan wat eenzijdig lijken maar is nodig om dit schrijven in omvang te beperken. Er zijn beslist ook positieve aspecten in


2

de besluiten die we van harte ondersteunen. Waar mogelijk geven we dat ook aan. Deze brochure is ook te vinden op internet: www.rondschrift.nl Daar is eveneens de tekst te vinden van de eerder verschenen brochure 'Echt geboden' die werd geschreven over de deputatenvoorstellen aan de synode van Zuidhorn. Het is de bedoeling dat op deze website ook commentaar op andere synodebesluiten zal verschijnen. Voor het gemak is de nieuwe benadering van huwelijk, echtscheiding en hertrouwen na scheiden verder kortweg aangeduid als de Nieuwe Benadering. Deze benadering is 'nieuw' omdat deze een breuk betekent met besluiten van vorige synoden en met wat jarenlang in onze kerken is geleerd en gepraktiseerd. Het bewijs daarvoor zal verderop in deze brochure worden geleverd. D.J. Bolt

Drachten, September 2005

Bij de tweede druk Er blijkt zoveel belangstelling te bestaan voor deze brochure dat een tweede druk noodzakelijk bleek. Dat die belangstelling voor het onderwerp onverminderd voortduurt blijkt ook uit de talrijke bezoeken aan de website www.rondschrift.nl waar de inhoud van deze brochure (en binnenkort ook andere documenten) digitaal is te download-en. In deze druk zijn enkele veranderingen aangebracht. Een broeder attendeerde op een ingezonden van drs. A.L.Th. de Bruijne in het ND. Dat is verwerkt in noot 39. Verder is aandacht gegeven aan ontwikkelingen rond dr. B. Loonstra, zie noot 42. Tenslotte werden enkele kleine tekstuele verbeteringen aangebracht. DJB


2

3

De bezwaren

Aan de besluiten van de synode gaat een indrukwekkend lange lijst van materiaal vooraf: maar liefst 35 ingezonden stukken! De inhoud van dit materiaal is helaas niet voor publiek beschikbaar gemaakt. Wel wordt telkens een korte samenvatting van de inhoud van de verschillende materiaalonderdelen gegeven. Daaruit blijkt hoezeer er kritiek leeft op de Nieuwe Benadering en hoe fundamenteel de bezwaren zijn. Niet alleen van kerkenraden maar ook van veel individuele kerkleden, al dan niet predikant of 'gewone' ambtsdrager. Hoe heeft de synode nu hierop gereageerd? 1 Het allereerste besluit, Besluit 1 , stelt simpel: "in te stemmen met de hoofdlijn van de door deputaten gekozen benadering van huwelijk en echtscheiding…". Daarmee is de wissel omgezet. Het oude spoor waarin slechts in twee situaties er schriftuurlijke redenen waren om tot echtscheiding over te gaan, is verlaten. De synode heeft de bezwaren en de kritiek op de principiële lijn van de Nieuwe Benadering vanuit de kerken dus niet gehonoreerd. In de besluiten is ook nauwelijks iets te merken van een diepgaande confrontatie met de vele ingebrachte principiële argumenten vanuit de Schrift en de kerkhistorie tegen deze Nieuwe Benadering. Ook niet op de publieke zittingen van de synode. De synode constateert verder in Grond 2 dat het een "misverstand" is van de vele bezwaarden "dat de denkbeelden van de deputaten in meerdere opzichten op gespannen voet komen met Schrift en belijdenis". Maar waarin de bezwaarden dan de deputaten hebben misverstaan en waarin hun vanuit

Drachten, November 2005 1

Zie voor de Amersfoortse synodebesluiten Bijlage C.


4

de Schrift aangedragen kritiek niet deugt wordt niet duidelijk gemaakt. Verwijzing naar de belangrijkste denkbeelden van de deputaten wordt kennelijk voldoende geacht om dat "misverstand" op te helderen. Maar de grondig gedocumenteerde bezwaren gingen nu toch juist tegen die denkbeelden?


3

5

Kerkelijk geijkt

Besluit 1 is het fundament waarop het kerkelijk handelen m.b.t. echtscheiding, hertrouwen en huwelijksbevestiging na scheiding in de GKv voortaan moet worden gebaseerd. Kerkenraden zullen in hun beleid rekening dienen te houden met de Nieuwe Benadering. In de kerkelijke praktijk zal men bovendien niet om de Raad van Advies heen kunnen die opereert vanuit deze visie (Besluit 7b, Instructie art. 4).

3.1

Een merkwaardig besluit

Nu is Besluit 1 ook een merkwaardig besluit. Want de synode zegt in dit besluit tegelijk: wij stemmen in met de hoofdlijn van de Nieuwe Benadering deze instemming is niet afhankelijk van instemming met alle achterliggende inzichten wij waarderen in grote lijnen de studie van de deputaten wij achten het noodzakelijk dat kennisgenomen wordt van de deputatenrapporten om de grote lijn te begrijpen maar ook: wij laten hun rapportage voor rekening van de deputaten. Wij hadden verwacht dat de synode in eigen gekozen woorden en formuleringen helder uiteen zou zetten wat haar visie op zaken van huwelijk en echtscheiding is. In plaats daarvan verwijst ze naar deputatenrapporten voor achtergronden en noodzakelijk begrip. Je moet er beslist kennis van nemen, anders begrijp je de Nieuwe Benadering en zijn principiële achtergronden niet. Daarin moet je de "hoofdlijn" kunnen vinden. De vraag is nu dus: wat behoort precies tot de "hoofdlijn" en wat niet? De Nieuwe Benadering wordt ingevoerd, dat is duidelijk, maar de precieze afgrenzing daarvan laat de synode open. Bezwaren kunnen dan ook makkelijk worden afgedaan met: "behoort niet tot de hoofdlijn" of "heeft de synode niet


6

voor zijn rekening genomen of "met dit inzicht is geen instemming vereist." Dat is niet erg helder, om het heel voorzichtig te zeggen.

3.2

1 Korintiërs 7

Onhelder is ook hoe de synode de grote bezwaren afdoet die er in de kerken leven tegen het gebruik 1Kor. 7 voor de Nieuwe Benadering. Wat antwoordt de synode op al die fundamentele kritiek? Ze gaat niet op de bezwaren in maar neemt de deputaten in bescherming. Want de deputaten "argumenteren niet vanuit een vooropgezet hermeneutisch inzicht waarmee over de Schrift geheerst wordt maar vanuit een eerlijke, hoewel voor discussie vatbare, exegese van de Schrift." Wat moeten we hier nu mee? Want wat wordt hier nu precies beweerd? Een paar mogelijkheden: De synode is van mening dat 1Kor. 7 mag dienen als basis voor de Nieuwe Benadering. De synode vindt dat de deputaten eerlijk hebben geëxegetiseerd maar laat hun exegese voor hun rekening. De synode vindt dat er wel discussie mogelijk is over de exegese en vindt de kritiek wel?/of niet? terecht. We zeggen het maar ronduit: we vinden deze manier van behandelen van de vele moeiten met de nieuwe huwelijksethiek onder de maat. Want het gaat toch helemaal niet over de subjectieve eerlijkheid van de deputaten die aan het exegetiseren zijn. Noch over hun intentie de Schrift te laten spreken. Het punt is dat door velen (ook theologen) groot bezwaar is gemaakt tegen de nieuwe interpretatie zoals die door de deputaten is gegeven en de grote consequenties die daar door hen aan zijn verbonden. Dat kun je o.i. niet afdoen met verwijzing naar een subjectieve eerlijkheid. Een gereformeerde synode behoort in te gaan op


7

de (tegen)argumenten die haar vanuit de Schrift zijn aangereikt en deze te aanvaarden óf geargumenteerd vanuit de Schrift te weerleggen. Dat is de stijl (om dat woord ook maar eens te gebruiken) van goede kerkelijke omgang in gereformeerde kerken.

3.3

Gevoeligheden

Daarbij komt, zo is ons gebleken, dat sommigen er nogal van opgeven dat de deputaten het hebben geaccepteerd dat hun exegese "voor discussie vatbaar" zou zijn. Wij zijn daarvan echter niet zo van onder de indruk. Dat soort gevoeligheden zou geen (enkele) rol moeten spelen. Bovendien laat Grond 2b zich ook gemakkelijk interpreteren als een instemming met het schriftgebruik door de deputaten waarbij de tussenzin zich laat lezen als "wel vatbaar, maar niet doorslaggevend". In het licht van de hele besluitenreeks zal dat wel het gevoelen van de synode zijn geweest. Immers "de hoofdlijn" houdt een beslissende interpretatie van 1Kor. 7 in zoals we hierna zullen 2 laten zien.

3.4

Hoe lezen wij de besluiten?

Het lijkt ons zinvol er rekenschap van te geven hoe wij Besluit 1 met zijn gronden lezen omdat dat in belangrijke mate ons commentaar bepaalt. We doen dat door een Besluit 1 met zijn gronden als volgt te parafraseren: De synode stemt in met de hoofdlijn van benadering door de deputaten van huwelijk en echtscheiding. In die benadering wordt voor heel het christelijk leven van de kerken gestreefd naar maximale toewijding aan God en zijn wil, op navolging van Christus en op een levensstijl die recht doet aan het 2

De deputaten zijn ruimhartig t.a.v. andere mogelijke exegeses van 1Kor. 7: "De exegese van 1Kor. 7, zoals door deputaten geboden, willen we niet presenteren als de enige juiste, maar wel als een mogelijke exegese, op basis waarvan een conclusie getrokken mag worden zoals die getrokken is." (Rapport Amersfoort, p12, cursief DJB).


8

komende koninkrijk. Daarbij is de overvloedige genade van Christus onmisbaar. De hoofdlijn wordt uitgewerkt in uitgangpunten en richtlijnen. Die zijn echter niet te begrijpen zonder kennis te nemen van de grote lijn van de deputatenrapporten. Weliswaar laat de synode de rapporten als zodanig voor rekening van de deputaten, en instemming met de hoofdlijn vraagt ook niet instemming met elk achterliggend inzicht, maar hun algehele strekking vormt wel de achtergrond van de uitgangspunten en richtlijnen. Daarom is het nodig deze te kennen. Verder snijdt allerlei ingebrachte kritiek op de inhoud van de rapporten geen hout. Critici hebben die niet goed begrepen. De deputaten zijn verder integer met 1Kor. 7 omgegaan. Discussie over hun exegese is wel mogelijk maar niet doorslaggevend voor de grote lijn. In andere zaken gaat het ook veelal om verschil van exegese van concrete schriftwoorden.


4

9

"De hoofdlijn"

De Nieuwe Benadering is nu dus door de meeste vergadering van de kerken aanvaard. Wat is nu die "hoofdlijn" waarmee de synode heeft ingestemd? Daarvoor is kennisname van de deputatenrapporten (meervoud!) noodzakelijk, zo zagen we. We zullen dat doen door een samenvatting geven van wat de deputatenrapporten zelf als "hoofdlijnen" zien. Daarbij beperken we ons zoveel mogelijk tot het deputatenrapport "Huwelijk en Echtscheiding", Oktober 2004, gericht aan de synode van Amersfoort-Centrum.

4.1

Cruciaal

Het deputatenrapport bespreekt reacties die gekomen zijn op het rapport aan de synode van Zuidhorn en de daarna verschenen populaire versie ervan. M.n. wordt veel aandacht aan "de ingrijpende reacties" op van de uitleg van 1Kor. 7 besteed. Want "zij raken vragen rond het gezag van Gods 3 Woord en de bevoegdheid van de kerk " (cursief DJB). Dat is inderdaad ook onze inschatting. Het komt er dus heel erg op aan hoe we dit bijbelgedeelte uitleggen en toepassen. Het gaat om niet minder dan het gezag van Gods Woord. Voor de Nieuwe Benadering is 1Kor. 7 cruciaal. Cruciaal Beslissend 4 Doorslaggevend Dat is maar niet slechts ons idee maar het oordeel van de deputaten zelf! "Omdat dit hoofdstuk naar onze (deputaten, DJB) mening cruciaal is willen we er brede aandacht aan 5 geven." Hun visie op Paulus' woorden in 1Kor. 7 is het fundament voor de "hoofdlijn" die de kerken voortaan als 3

Rapport Amersfoort, p12. Volgens 'Koenen'. 5 Rapport Amersfoort, p13 4


10


uitgangspunt zullen hanteren bij echtscheiding en hertrouwen. Die visie is doorslaggevend.

uitzonderingen verantwoorden.

4.2

Het gaat hier nu niet om de weerlegging van deze argumentatie. Die kan uitgebreid worden gevonden in de 8 brochure "Echt geboden". Maar het kan voor ieder duidelijk zijn dat met de aanvaarding van "de hoofdlijn" door de synode de principes van Nieuwe Benadering de kerken zijn ingedragen. Die benadering kan ook moeiteloos worden toegepast op andere grote actuele ethische vraagstukken: euthanasie, abortus, homoseksueel samenleven, etc. Als voorbeeld mag dienen de manier waarop een van de deputaten Huwelijk en Echtscheiding dit laatste benaderde in De Reformatie van 25 juni 2005, zie paragraaf 6.3.

Visie

Wat is nu die visie vastgelegd in het rapport? Kort gezegd: zoals Paulus uitzonderingen maakte op het gebod van de Here Jezus het huwelijk niet te breken, zo mogen wij dat ook. Want zonder meer toepassen van Christus' verbod van echtscheiding leidt tot onbillijke en onaanvaardbare situaties. Hij confronteert niet met onverbiddelijke eisen van het koninkrijk. Bovendien had de Here Jezus in zijn spreken de situatie van de Joden in Israël op het oog. En Paulus die van 6 de heidenchristenen in Korinte." Er zijn door Hem niet voorziene of genoemde situaties. In onze complexe samenleving zijn die er ook. Allerlei nooit eerder voorgekomen situaties waarvan de Schrift dus niet spreekt. Daar zullen we zelf in de stijl van het Koninkrijk een verantwoorde oplossing voor moeten zoeken. Zo mogen ook wij volgens "de hoofdlijn" "omgaan met wat Paulus zegt over het verlaten. De kerk mag in zijn spoor verder 7 gaan."

4.3

op

11

Gods

uitdrukkelijke

Doorwerking

Wat Paulus zegt in 1Kor. 7 vinden de deputaten cruciaal voor de Nieuwe Benadering, zo zagen we. En eenmaal op het pad van "algemene regel waarop wij in onze situaties uitzonderingen mogen maken" zien zij dit principe ook gestalte krijgen in allerlei andere Schriftgedeelten. B.v. als David tóch van de toonbroden eet terwijl dat niet mocht; als Christus zegt dat je niet mag zweren en Paulus later iets zegt dat toch lijkt op zweren; en de kerk die zich niet meer houdt aan de zevende dag van het vierde gebod maar daarvoor de eerste dag heeft gekozen. Kortom, met 1Kor. 7 en verwante Schriftplaatsen als basis kunnen we met kerkelijk gezag onze afwijkingen van en 6 7

Rapport Amersfoort, p14 Rapport Amersfoort, p17

8

Zie voor de verkrijging hiervan de Inleiding.

geboden


5

12

Uitwerking en praktijk

De in Besluit 1 gelegde basis wordt in de synodebesluiten 3 - 7 verder praktisch uitgewerkt. Voortaan zullen de kerken zich daaraan voortaan dienen te houden. We willen nagaan wat dat voor ons betekent.

5.1

De uitgangspunten

Besluit 6 geeft eerst een aantal uitgangspunten. Veel daarvan onderschrijven we. De Here wil geen echtscheiding. Echtscheiding is een ernstig kwaad dat voorkomen en bestreden moet worden. En waar verwijdering is ontstaan moet worden gewerkt aan herstel. Scheiding van tafel en bed moet weer (meer) worden ingezet in uiterste nood. Hertrouwen, laat staan kerkelijke bevestiging van een tweede huwelijk na echtscheiding is tegen Gods Woord. We vatten het maar kort samen. Maar we kunnen hier niet mee volstaan. Want er moet meer worden gezegd over deze nieuwe uitgangspunten die de regels van de synoden van Berkel en Rodenrijs 1996 en Leusden 1999 vervangen. Waar is het zevende gebod? Het heeft ons diep en pijnlijk getroffen dat in het rijtje aanhalingen uit de Schrift een verwijzing naar het zevende gebod van de Wet van God ontbreekt. In de uitgangspunten is geen plaats ingeruimd voor dit universele woord van Gods verbond. Hoe is dat toch mogelijk? In Besluit 1 werden de deputaten nog in bescherming genomen tegen critici die dachten dat hun spreken over "de stijl van het koninkrijk" in plaats van een beroep op Gods geboden zou komen. Zijn geboden zouden alleen maar "ingekaderd" zijn. In Besluit 6 is Gods zevende gebod het niet meer waard om expliciet te worden opgenomen in de


13

uitgangspunten. Waarom toch niet? Het antwoord is niet moeilijk voor wie de rapporten van de deputaten heeft gelezen als "achtergrond bij de uitgangspunten en richtlijnen". Gods geboden zijn geen onverbiddelijke eisen. Zijn wet die Hij met eigen hand schreef is van ondergeschikte betekenis. Want Christus handhaafde dat wel "maar ging er tegelijk bovenuit. We moeten de vragen rond echtscheiding niet exclusief benaderen vanuit het zevende gebod. Dat gebod is een smaller spoor dan het brede 9 onderwijs van Jezus." Zo moet dus nu via "stijl van het koninkrijk" en "breedheid van onderwijs" het 'smalspoor' van het goddelijk gebod uit de uitgangspunten zijn verdwenen. Hoe heeft een gereformeerde synode dit kunnen laten passeren? Het functioneren van Christus' onderwijs Nu zou met enige goede wil gewezen kunnen worden op de aanhaling van Mat.19:3-9 waarin Christus toch ook heel duidelijk stelt dat "hetgeen God heeft samengevoegd de mens niet scheide". En "wie zijn vrouw wegzendt om een andere reden dan hoererij en een ander trouwt, pleegt echtbreuk." Kortom, het is misschien ook helemaal niet nodig om het zevende gebod nog te noemen, het is impliciet aan de orde in dit Schriftwoord. We moeten echter opletten hoe de synode dit Schriftwoord nu verder heeft uitgewerkt in de andere onderdelen van de uitgangspunten. Christus zegt: "Hetgeen God heeft samengevoegd mag de mens niet scheiden. Wie zijn vrouw wegzendt om een andere reden dan ontucht en een ander trouwt pleegt echtbreuk." 9

Rapport Zuidhorn, p37,38.


14

Paulus zegt: Zij die getrouwd zijn beveel ik niet maar de Here, dat een vrouw haar man niet mag verlaten - is dit tóch gebeurd, dan moet zij ongehuwd blijven of zich met haar man verzoenen - en een man moet zijn vrouw niet verstoten. De synode vertaalt deze Schriftwoorden naar: Bij huwelijksmoeiten zetten we in op verzoening en herstel. Bij een aangetast huwelijk moet gestreefd worden naar herstel van het huwelijk of moet de huwelijksband zoveel mogelijk worden bewaard. Bij beëindiging van de huwelijksband past het meest het huwelijk in stand te laten en te kiezen voor een oplossing waar partners onderling afspraken maken of voor scheiding van tafel en bed. Hertrouwen past in principe niet na een scheiding. Kerkelijke bevestiging van een opvolgend huwelijk is in de regel niet mogelijk. Ieder zal voelen dat we met deze uitgangspunten in een ander klimaat zijn verzeild geraakt. Want de kracht van het Woord van God voor huwelijk en echtbreuk wordt hier afbreuk gedaan met onze 'nuanceringen'. Had men toch dat monumentale verbondswoord van het zevende gebod dat ons elke zondagmorgen wordt voorgehouden hier laten horen. Vindt men ten diepste Gods gebod te weinig 'genuanceerd' om daarmee in onze complexe en verdorven samenleving uit de voeten te kunnen? En moet het daarom niet meer worden vermeld?

5.2

Richtlijnen

Hoe zijn die "uitgangspunten" nu verder praktisch uitgewerkt in "de richtlijnen"? Wie verwacht dat de vastgestelde richtlijnen uitgebreid wegen wijzen tot behoud, herstel en verzoening van huwelijken in de crisis komt bedrogen uit. Want behalve een aanbeveling tot het instellen van huwelijkscatechese zijn de richtlijnen


15

voornamelijk gericht op administratieve procedures voor de kerkenraden: wat moet in de notulen worden vastgelegd, welk informatie wordt verstrekt tussen de gemeenten die met dezelfde huwelijksmoeiten te maken krijgen, handelen bij verschil van inzicht, wat wordt op de attestatie vermeld, etc. En verder algemene zaken die voor zich spreken: troost, bemoediging en vermaan alsmede tucht bij verwerping van vermaan en verharding in de zonde. Geen gereformeerde kerkenraad die daar niet aan zal hebben gedacht. Wat is hier een gemiste kans om kerkenraden en ambtsdragers geestelijke richtlijnen te bieden. Waarmee ze geholpen worden om allerlei situaties aan te pakken, te doorgronden en bijbels te beoordelen. Dat is hard nodig. Want de synode constateerde in Besluit 3 dat het "voor kerkenraden vaak onmogelijk is een echtscheidingssituatie goed te beoordelen." Als dat waar is ligt daar wel een heel groot probleem in onze kerken. Als ambtsdragers niet meer in staat worden geacht naar de Schrift (huwelijks)zonden in de gemeente te ontdekken, te analyseren en te beoordelen moet dáárop worden ingezet. Dan is er kennelijk iets mis met de christelijke opvoeding en met de groei in geloof en kennis. O.i. kan dat probleem ten diepste niet opgelost worden door de toevlucht te nemen tot een team van deskundigen en dat los te laten op huwelijksproblemen in de gemeente.

5.3

Radicaal en streng?

De Nieuwe Benadering typeert zich graag als "radicaal". In plaats van allerlei situaties te brengen onder de zgn. gronden van overspel en kwaadwillige verlating is het parool radicale navolging van Christus. Vertoon de stijl van het koninkrijk! Ook overspel en kwaadwillige verlating zélf zijn geen grond meer voor scheiding. In álle situaties (!) is echtscheiding een kwaad waarin hooguit berust kan worden, maar dat nooit gewettigd of geoorloofd genoemd kan worden. Synodeleden vinden dat we nu heel wat radicaler zijn geworden dan we gewend waren. We zijn nog nooit zo 'streng' geweest!


16

Maar de eerste vraag is natuurlijk of onze radicaliteit zich verdraagt met de Schrift. Want radicaliteit die boven de Schrift uitgaat is wetticisme en kan dus niet stand houden. De Schrift leert dat degene die de vrouw van zijn naaste neemt zijn 10 huwelijk breekt. Schuldig staat aan zonde tegen het zevende gebod: U zult niet echtbreken. Zijn echt is gebroken. In het Oude Testament werd de overspelige zelfs gedood. Radicaler kan geen einde komen aan een huwelijksverbintenis. En als naar 1Kor. 7 het huwelijk-in-standhouden loochening van Christus betekent wijst Paulus de weg: "laat hij haar verlaten". Dat is niet nieuw want de Here Jezus had dat zelf ons al voorgehouden in Luc. 18:29: "Voorwaar ik zeg u, er is 11 om het niemand, die ..zijn vrouw.. heeft prijsgegeven Koninkrijk Gods, of hij zal vele malen meer ontvangen in deze tijd en in de toekomende eeuw het eeuwige leven." Een voorbeeld waarin echtscheiding positief gesanctioneerd 12 wordt! Wij moeten niet vromer, niet strenger willen zijn dan Gods gebod. Voorts lijkt het ook maar zo dat de Nieuwe Benadering radicaler zou zijn in het omgaan met huwelijksmoeilijkheden. Dat blijkt wel uit Besluit 4b over de toepassing van de kerkelijke tucht, zie 5.6

5.4

Nieuwe 'gronden'

De deputatenrapporten beklemtonen dat de 'gronden' overspel en kwaadwillige verlating niet deugen. Weg er mee. Radicaal. Want kerkenraden proberen maar al te vaak op een gekunstelde manier huwelijkssituaties daar onder te schuiven om zo toch een alibi te hebben een scheiding of hertrouwen toe te staan en geen tucht te oefenen. Zo is de klacht. Maar de vraag is nu natuurlijk hoe de Nieuwe Benadering de huwelijksproblematiek van onze dagen tegemoet treedt. 10

Zie bijvoorbeeld ook Douma, p. 32. 11 "Verlaten" in de NBV. 12 Vergelijk ook Ezra 9.


17

Gebruikt zij alleen Gods Woord zoals dat in het eerste uitgangspunt is aangehaald? Uit de deputatenrapporten waar de synode haar besluiten op 13 baseert komt een heel ander beeld naar voren. Wij benaderen de "de stijl van het koninkrijk" in christelijke vrijheid en mondigheid. We staan immers niet meer ‘onder’ de wet en hoeven haar niet slaafs te gehoorzamen of ons door haar te laten knechten. Wij kunnen, als Paulus in Korinte, in onze Nederlandse situaties onderkennen wat het beste is. Rekening moet worden gehouden met de specifieke omstandigheden van betrokkenen: De maat van hun geloof en inzicht in het koninkrijk. Het gehalte van hun geloofsrelatie met Christus. Hun omstandigheden, specifieke moeiten en psychische problemen. Een mogelijk ander zicht dat ze hebben op zaken van echtscheiding en hertrouwen. Hun mate van aardsgezindheid. Eventueel verzet tegen God en kerkelijk vermaan. Een onzuiver geweten, gebrek aan gevoel voor christelijke vrijheid. Maar ook allerlei aspecten van de moderne samenleving moeten worden meegewogen. De invloeden die daarvan uitgaan hebben overigens beslist niet alleen een negatieve invloed op de huwelijkssituatie: Invloeden van autonoom denken. Gewenste kwaliteit van leven Moderne nadruk op rechten van het individu. Nieuwe psychologische inzichten in het menselijk gedrag. Positieve waardering van emancipatie. Afname van een christelijke basis in burgerlijke wetgeving. Toepassing van scheiding van tafel en bed. Op basis van al deze overwegingen en inschattingen moet een antwoord worden gevonden op vragen als: 13

Zie Rapport Zuidhorn, p50ev


18

Moet de kerkenraad tucht oefenen? Van het Heilig Avondmaal afhouden? Mag berust worden in of zelfs geadviseerd worden tot echtscheiding? Mag berust worden in een volgend huwelijk of moet daartoe zelfs positief worden geadviseerd? Kan een volgend huwelijk kerkelijk worden bevestigd? De Nieuwe Benadering wil op basis van al deze aspecten categorieën situaties definiëren waarin analoog aan Paulus in 1 Kor. 7 ontslag van de binding gegeven kan worden. Valt een specifieke situatie niet onder een van deze dan doet een plaatselijke kerkenraad een uitspraak waarbij zo veel mogelijk factoren moeten worden meegewogen. Geen gronden meer? Nieuwe strengheid? Met de aanvaarde Nieuwe Benadering is o.i. de deur opengezet voor een scala van situaties waarin, met kerkelijke toelating, huwelijken mogen worden verbroken en nieuwe gesloten. Dat is "de hoofdlijn" die we leren van de 14 deputatenrapporten. 14

In het ND van 27 aug 2005 wordt een verslag geboden van een bespreking door de Evangelische Alliantie van zijn handreiking Huwelijk, echtscheiding en hertrouwen. De schrijvers daarvan stellen onomwonden dat er meer gronden voor echtscheiding zijn dan de bijbel noemt. Ook de aanwezige vrijgemaakte prof. dr. M. Verkerk betoogde "dat er andere gronden voor echtscheiding zijn dan Jezus en Paulus expliciet in de Bijbel aandragen"! Hoe moet je dan omgaan met b.v. de uitspraken van Paulus?, vroeg iemand. "Ik ben van mening dat Paulus spreekt met het oog op de situatie in Korinte, legde Verkerk uit." Allerlei ontwikkeling in onze samenleving maakt het "schier onmogelijk om te leven naar het huwelijk zoals het bij de schepping is bedoeld". Kerkelijke leidinggevenden dienen "pastorale zorg te geven in de context van deze tijd, want die is heel anders dan in de bijbelse tijd. Daarin komt ook onze chrstelijke verantwoordelijkheid naar voren. We moeten keuzes maken in déze tijd", aldus Verkerk". Deze vrijgemaakte heeft de "NIeuwe Benadering" goed begrepen en zelfs de terminologie ervan zich eigen gemaakt.


5.5

19

Tweede huwelijken en kerkelijke bevestiging

Oppervlakkige lezing van Besluit 3 kan blij maken. De synode spreekt toch maar uit dat huwelijken na echtscheiding niet kerkelijk bevestigd zullen worden. In de Gronden wordt als eerste naar voren gebracht dat "de Heilige Schrift alle nadruk op de onontbindbaarheid van het huwelijk legt (Mat. 19:6)." Daar stemmen we van harte mee in. Maar er staat meer in dit besluit en zijn gronden. En wat misschien nog belangrijker is, ook dit besluit heeft een "hoofdlijn" die we volgens de synode (Besluit 1) kunnen vinden in de deputatenrapporten voor Zuidhorn en Amersfoort. Als we de daarin uitgezette "hoofdlijn" lezen is helaas onze aanvankelijke blijdschap snel verdwenen.

5.5.1

De 'hoofdlijn' voor tweede huwelijken en hun bevestiging

Het Amersfoortse deputatenrapport heeft het ons gemakkelijk gemaakt. Het omschrijft zélf de hoofdlijn voor kerkelijke 15 bevestiging van een nieuw huwelijk na echtscheiding. Die hoofdlijn is: huwelijken na een echtscheiding niet kerkelijk bevestigen. Het geeft daarbij ook argumenten. Die argumenten komen inhoudelijk en vaak ook letterlijk overeen met de gronden van Besluit 3. Hoe moeten we nu "de algehele strekking en de achtergronden" van deze hoofdlijn begrijpen? Het rapport geeft een heldere toelichting bij de hoofdlijn. Want dit besluit vereist wel "een omslag in het denken van kerkenraden". Die "is noodzakelijk en moet metterdaad gebeuren". De kerkenraden doen er zelfs "verstandig" aan "met de doorgaande lijn van het rapport direct aan de slag te gaan."

15

Rapport Amersfoort, p22 ev.


5.5.2

20


De omslag in het denken

Wat is dan die gevraagde omslag in denken? Onderstreping van de onontbindbaarheid van het huwelijk. Grote terughoudendheid t.a.v. tweede huwelijken na echtscheiding. Eveneens grote terughoudendheid t.a.v. kerkelijke bevestiging van zulke huwelijken. Is de Nieuwe Benadering niet ook hier weer strenger dan onze huidige kerkelijke praktijk? Zelfs overspel opent geen weg meer naar een nieuw huwelijk met bevestiging! Maar de hoofdlijn laat het hier niet bij: "Hoewel we dus de hoofdgedachte van ons eerste rapport (de Heilige Schrift biedt weinig ruimte voor het tweede huwelijk) willen laten staan, zoeken we i.v.m. bovenstaande bezwaren (wel positief staan tegenover een nieuw huwelijk maar geen kerkelijke huwelijksbevestiging toestaan, DJB) naar een gevarieerde benadering in de praktijk van het kerkelijk leven." (cursief DJB). Want met het vasthouden van de bijbelse regel (geen hertrouwen na scheiding) wordt "niet elke situatie afgedekt." Hoe ziet die "gevarieerde praktijk" er dan wel uit? We citeren: "De kerkenraad moet in eigen verantwoordelijkheid handelen al naar gelang de situatie zich voordoet. Situaties die worden onderscheiden zijn: situaties van (door afhouding van het avondmaal onderstreept) vermaan omdat mensen Gods wil afwijzen en hun eigen gang gaan; situaties waar een kerkenraad zegt: volgens ons is deze keus niet goed en ook niet nodig, maar omdat we merken dat jij als christen integer bezig bent geweest en je niet verzet tegen God, gaan we niet verder dan een openlijke afkeuring;

21

situaties waarin de kerkenraad zegt: wij kunnen begrijpen dat je deze keus maakt en laten die aan jouw verantwoordelijkheid; situaties waarin de kerkenraad zegt: het is beter—in onze woorden: het mindere kwaad—dat jij opnieuw trouwt." In de twee eerstgenoemde situaties zal een kerkenraad een kerkelijke huwelijksbevestiging níet toestaan, in de laatstgenoemde twee als regel wél." We waren blij met een dode mus. Want in het kader van "de algehele strekking en achtergronden" begrijpen we nu wat er zit achter de formuleringen van "in de regel niet kerkelijk bevestigen" en "eigen verantwoordelijkheid van kerkenraden" en "aanvaardbaarheid van tweede huwelijken". Opnieuw dus passend(?) bij de stijl van het koninkrijk maar tegelijk duidelijk in strijd met het gebod. Zo wordt de weg geopend om van de duidelijke uitspraak van de Here Jezus in Mat. 5 dat degene die een gescheidene trouwt echtbreuk pleegt af te wijken! Of van Paulus' gebod in 1Kor. 7 dat degene die scheidt zich dient te verzoenen of anders ongetrouwd moet blijven. Het is onthullend dat juist deze twee Schriftplaatsen niet worden aangehaald in de 16 gronden van het synodebesluit! Maar wie de achtergronden in de deputatenrapporten heeft gelezen weet dat dit alles heeft te maken met het "inkaderen" van Gods geboden in de stijl van het koninkrijk. Zij hebben daarin hun plaats, maar wel ondergeschikt. Of hebben voornamelijk hun betekenis in de toenmalig situatie. 17 En worden zo van hun kracht beroofd! 16

1Kor. 7:10,11 worden nog wel genoemd in het deputatenrapport maar dus niet overgenomen in het synodebesluit. 17 We zien dat ook in de poging van ds. J.J.T. Doedens (De Reformatie, 3 sept. 2005, pag. 826 ev.) om het verbod van Paulus tot een tweede huwelijk na echtscheiding situationeel te verklaren. Het verbod kwam in een specifieke Korinthische situatie, meent hij. Ieder die de Nieuwe Benadering heeft begrepen kan raden wat nu de


5.6

22

Kerkelijke tucht

De Nieuwe Benadering vraagt om een nieuwe praktijk van kerkelijke tucht. Kwam het in de 'oude' kerkelijke praktijk nogal eens voor dat een kerkenraad berustte in een scheiding of hertrouwen nu zal dat zeker frequent het geval zijn in nieuwe situaties waarin rekening wordt gehouden met tal van hedendaagse omstandigheden en invloeden. Het niet uitoefenen van de kerkelijke tucht in zulke situaties van scheiding en hertrouwen kan natuurlijk gemakkelijk tot misverstanden leiden. Dat geldt nog veel sterker als kerkenraden gaan berusten in echtscheidingen of hertrouwen op basis van de Nieuwe Benadering. Daarom heeft de synode op voorstel van de deputaten besloten (Besluit 4) om kerkenraden formeel de bevoegdheid te geven publieke mededelingen te doen over dergelijke situaties. Zo kunnen verkeerde conclusies uit het niethandelen van de kerkenraad worden voorkomen.

5.6.1


Zondige situaties

Het gaat dan om situaties, zo stelt Grond 1, die in het licht van Gods Woord zijn af te keuren maar niet leiden tot afhouding van het avondmaal of publieke censuur. Daarbij wordt gedacht "aan situaties waarin sprake is van zonde die - voor zover te beoordelen - niet voortkomt uit bewust verzet tegen God en zijn Woord." (cursief DJB). Als voorbeelden worden daarbij genoemd: als er zwakte is van geloof en christelijke overtuiging; onmacht om het goede in praktijk te brengen of vol te houden

gevolgtrekking is: het gebod daar door Paulus gegeven "is niet voor iedere (onze) situatie toe te passen. Doen we dat wel dan "werken we met kant en klare formules". We moeten dus de geboden van Christus en Paulus niet zo absoluut nemen maar ons laten aansporen "om heel radicaal vanuit de stijl van onze Heer en zijn apostelen te leren denken. " Dat lazen we eerder…

23

te goeder trouw uit Gods Woord gewonnen ander inzicht dat toch als dwaling gezien moet worden. gebrek aan vrijmoedigheid tot verdergaand handelen door de kerkenraad vanwege algehele zwakte in de levensstijl binnen de gemeente en de daardoor opkomende risico's van schijnheiligheid en meten met twee maten. Kan dit? Want stel nu dat een eenvoudige broeder wil scheiden omdat 18 hij zijn "kijfachtige" vrouw meer dan spuugzat is. Zij maakt hem het leven zuur en hij slaapt er slecht van. Bovendien lijden de kinderen er onder. Hij kan maar beter het veld ruimen is zijn overtuiging. Zo gaat het toch niet meer. De broeder komt wel trouw naar de kerk maar er zit verder "niet heel veel bij". Dat het zonde is, ziet hij niet zo. Paulus maakte er toch ook uitzonderingen op dat je niet mocht scheiden? Dat heeft hij net nog in de krant gelezen van ene vrijgemaakte professor uit Eindhoven. Die zei dat er véél meer redenen om te scheiden zijn dan in de bijbel staan. Zijn specifieke situatie komt ook niet met zoveel woorden in de bijbel voor. Nou dan! Hij is daar niet vanaf te brengen. Deze broeder voldoet naadloos aan een combinatie van typeringen gedefinieerd door "de hoofdlijn" in het achtergrondverhaal van het synodebesluit, zie boven. Dus de kerkenraad zal geen (openlijke) tucht oefenen, houdt niet van het Heilig Avondmaal af. En spreekt uit naar analogie: Laat hij haar verlaten. Maar nu de gemeente nog. Want die moet niet de indruk krijgen dat alles maar mag. Gaat de kerkenraad nu publiek zoiets mededelen als: "U zult gemerkt hebben dat onze broeder X bezig is met een echtscheidingsprocedure. De kerkenraad acht deze handelwijze niet geheel beantwoordend aan de stijl van Gods koninkrijk. Helaas heeft ons vermaan niet tot bekering geleid. Maar broeder X verzet zich niet bewust tegen God en zijn 18

Spreuken 21:9.


24

Woord en is bovendien integer bezig geweest. Daarom vindt de kerkenraad toch dat wij wel samen het Heilig Avondmaal kunnen vieren. Want het geloof van deze broeder is nog zwak en zijn christelijke overtuiging moet nog groeien." Eerlijk gezegd, we begrijpen dit niet. Denkt de synode werkelijk dat deze handelwijze in overeenstemming is met Christus' en Paulus' onderwijs? dat zo het grote kwaad van de huwelijkszonden krachtig en effectief wordt bestreden? dat de gemeente hiermee leert hoe groot de toorn van God over de zonde is? dat zo'n mededeling schriftuurlijker en barmhartiger is dan uitoefening van censuur? dat hierbij het besef in de gemeente groeit dat de Here ontrouw en verlaten haat? dat deze zonden wel zonder berouw en bekering ongestraft kunnen blijven? dat de gemeente door deze benadering niet in verwarring komt? Wij denken veeleer het omgekeerde. Want hoe simpel het bovenstaande fictieve verhaaltje ook mag zijn, het reflecteert wel de kern van het nieuwe beleid dat voortvloeit uit de Nieuwe Benadering. Tucht over zonden wordt in veel gevallen niet meer geoefend omdat er tegen de Here en zijn Woord wordt gezondigd maar (mede) afhankelijk gemaakt van persoonlijke gesteldheid of omstandigheden. Dan kun je lezen dat het risico van verwijten als schijnheiligheid aan ons adres belangrijker wordt geacht dan het tuchtigen van de zondaar tot zijn behoud (Besluit 4b/Grond1) Dat is niet goed.


5.6.2

25

Tolerantie gevraagd

De synode probeert de voorgestelde tuchtoefening, of beter het gebrek daaraan, mede te legaliseren met een besluit van de generale synode van Den Haag 1914 (Besluit 4b/Grond 2). Deze synode heeft uitgesproken dat tolerantie nodig is als een broeder te goeder trouw in een niet-fundamenteel stuk van de leer dwaalt, zijn dwaling niet propageert en zich wil laten onderrichten. De analogie is kennelijk dat een andere 'visie' op echtscheiding niet een fundamenteel onderdeel van de leer raakt en zolang deze zondaar zijn visie niet propageert dat wel getolereerd kan worden. Het is de vraag of deze analogie wel opgaat. Want in echtscheiding en hertrouwen na scheiding gaat het om de daad bij het woord voegen. Dat gaat o.i. verder dan een 'ander inzicht' hebben en dat niet uitdragen. Het onschriftuurlijke inzicht van de broeder of zuster wordt wel omgezet in een zonde-daad en daarmee wordt het vermaan van ambtsdragers verworpen. Dan past geen tolerantie maar voorgezette tucht totdat de zondaar om zijns levenswil tot bekering komt. Dat is iets anders dan de Nieuwe Benadering voorstaat. Ook hier blijkt weer die vreemde tegenstelling waarbij de radicale inzet uitmondt in de roep om tolerantie. Het is als in een gezin waar de vader zijn kind wel verbiedt maar bij ongehoorzaamheid daaraan verder geen consequenties verbindt. De gevolgen daarvan ziet overigens iedereen om zich heen…

5.6.3

Bewijs uit de Schrift

De synode haalt een aantal Schriftplaatsen aan waarmee de Nieuwe Benadering van censuur zou kunnen worden onderbouwd: 1Tim. 5:20; Gal. 2:11; Mat. 18:17 en 2Kor. 2:6. Daaruit zou moeten blijken dat publieke censuur in de vorm van afhouding van het Heilig Avondmaal niet nodig is maar volstaan kan worden met een publieke afkondiging dat de


26

kerkenraad het handelen van de broeder of zuster afwijst. Wellicht op een manier zoals hierboven werd geschetst. Maar zijn de aangehaalde teksten werkelijk deugdelijk als Schriftbewijs voor de nieuwe praktijk van "bestraffing" i.p.v. kerkelijke censuur over de zondaar naar art. 76 KO? 1Tim. 5:20 en Mat. 18:15-18 In 1Tim 5:20 schrijft Paulus aan Timotheüs: Wie in zonde leven moet u in aller tegenwoordigheid bestraffen, opdat ook 19 de overigen ontzag hebben. De synode heeft hier o.i. over het hoofd gezien dat het hier om leven in de zonde gaat! Dán is toch in elk geval tucht in de vorm van afhouding van het Heilig Avondmaal vereist? In zo'n situatie zijn de KO artikelen 76 en 77 van toepassing. Daar gaat het over "leven" in een "openbare" en "ernstige" zonde. Dan is bekering en berouw nodig en moet de zorgvuldige weg van vermaan en tucht uit de kerkorde toegepast worden. Datzelfde geldt ook van Mat. 18:17. Want in Mat. 18:15-18 gaat het om de tuchtoefening zoals wij in de genoemde KO artikelen al kennen. Zie bijvoorbeeld het Formulier voor 20 uitsluiting uit de gemeente van Christus. Daar wordt aan deze tekst gerefereerd. 2Kor. 2:6 2Kor. 2:6 gaat niet over de publieke bestraffing van een zondaar maar het omgekeerde: de 'preek' gaat erover dat de gemeente een berouwvolle zondaar die ze vermaand heeft weer in haar midden behoort op te nemen. Daarom wordt deze

19

Een opmerking tussendoor. Het is opmerkelijk dat de NBV vertaalt: "Zij die gezondigd hebben…". Dat is nét even iets anders. Maar de Statenvertaling en alle andere ons beschikbare bijbels in vreemde talen hebben als de oude vertaling: "Zij die zondigen". Een van de vele plaatsen waar in de NBV een betekenis verschuiving heeft plaatsgevonden. Helaas heeft de synode van Amersfoort wel zonder verdere studie de NBV vrijgegeven voor de kerken. Naar ons gevoelen te snel. 20 Zie pag 535 van het Gereformeerd Kerkboek.


27

tekst ook in het formulier voor de wederopneming in de 21 gemeente van Christus aangehaald. Gal. 2:11 In de brief aan de Galaten vermaant Paulus Petrus openlijk. Dat is inderdaad een mooi voorbeeld van openbare tucht. Maar wel waar zichtbare bekering wordt geëist! Petrus moet ophouden met zijn praktijk christenen uit de heidenen te mijden. Want dat kàn niet! Hier is de ”waarheid van het evangelie" (vers 14) in het geding: als je het nog van wettische gerechtigheid verwacht heb je geen deel aan Christus. Petrus moet zich dus bekeren. En het is nu juist de nieuwe "maatregel van vermaan en tucht" die de mogelijkheid opent wel te zeggen dat de kerkenraad het "niet goed" vindt maar niet berouw en bekering eist. Want weliswaar zal het de gemeente duidelijk worden "dat de ouderlingen niet alles zomaar goed vinden" maar het blijft wel zonder gevolgen want in de in paragraaf 5.6.1 genoemde situaties laat de kerkenraad het hierbij. Dit fundament voor de nieuwe "maatregel van censuur" is naar onze mening ondeugdelijk. Bovendien is het onbarmhartig jegens de zondaar die niet volhardend opgeroepen wordt zich te bekeren. Het is een verzwakking van de tucht die een kenmerk van de kerk van Christus is.

5.6.4

Verlegen kerkenraden

Maar deze maatregel is nodig zegt de synode want de deputaten hebben onderzocht en gevonden dat "veel" kerkenraden met de genoemde situaties (Besluit 4b/Grond 4) 22 verlegen zijn. Ze willen enerzijds geen kerkelijke censuur oefenen maar wel tegelijk de "de stijl van Christus' koninkrijk 21

Zie pag 537 van het Gereformeerd Kerkboek. "Veel" kerkenraden, zegt de synode. Maar de conclusie van de deputaten was gebaseerd op gegeven van slechts 17 kerkenraden van de ongeveer 270 kerken! Zie deputaten rapport Echtscheiding voor de generale synode van Zuidhorn, pag.12. Het is dus de vraag of die verlegenheid wel kerk-breed is. 22


28

hooghouden". Daarom moet de gemeente op een "ingetogen" en "fijngevoelige" manier "enige toelichting" ontvangen. Wij kunnen het één niet rijmen met het ander. Want hoe kan de gemeente duidelijk worden gemaakt dat er een leven in zonde is (1Tim. 5:20), de kerkenraad "het Woord van God hoog houdt" maar toch tegelijk geen tucht wil oefenen? Kon vroeger de gemeente de kerkenraad nog het voordeel van de twijfel geven en kon bij vragen aan ambtsdragers duidelijk worden aangegeven dat er inderdaad werd "gehandeld" nu gaat de kerkenraad meedelen dat er geen tucht wordt geoefend en het ernstige kwaad van echtscheiding en/of echtbreuk of hertrouwen wordt getolereerd en de zondaar gezien zijn persoonlijke situatie wordt ontzien. Op deze wijze is een kerkenraad inderdaad van zijn verlegenheid af en kan het dossier sluiten. Maar de heiligheid van de gemeente is wel geschonden. In de gemeente van Korinte kwamen er veel huwelijkszonden 23 en seksuele zonden voor. Juist in de brief aan de Korintiërs waarschuwt Paulus ertegen niet op onwaardige wijze het brood te eten en de beker van de Here te drinken. Vasthouden aan de zonde en tegelijk het Heilig Avondmaal vieren gaat niet goed. Het leidde er toe dat velen zwak en ziekelijk waren en er niet weinigen stierven. Aan het eind van zijn tweede brief aan deze gemeente komt hij er nog eens op terug. Hij vreest dat hij "zal hebben te treuren om velen van hen, die vroeger in de zonde geleefd hebben en nog niet tot berouw zijn gekomen over de onreinheid, hoererij en ontucht die zij gepleegd hebben." Maar hij laat het daar niet bij: " Ik heb hen, die vroeger in zonde geleefd hebben, en al de overigen vooraf gewaarschuwd en waarschuw hen nog, evenals toen ik de tweede maal bij u was, thans uit de verte, dat ik, als ik nog eens kom, niets zal ontzien."

23

1Kor.5: 1-5; 6:12-20; 2Kor.12:21.


29

Niets zal ontzien! 24 Een verlegen Paulus , "maar als het op daden aankomt, is hij zó, als hij uit de verte door zijn brieven spreekt." Dat lijkt ons een beter voorbeeld om te volgen.

5.7

Raad van Advies

De synode heeft besloten tot de instelling van een permanente Raad van Advies (Besluiten 7a-b). Deze raad bestaat in principe uit een ethicus, een kerkrechtdeskundige, een jurist, een hulpverlener, een gedragswetenschapper en "ervaringsdeskundige", iemand die gescheiden is en eventueel hertrouwd. Het college heeft twee hoofdtaken: desgevraagd adviezen verstrekken, en brede voorlichting geven aan kerkenraden op het gebied van huwelijksvoorbereiding, huwelijkscounseling, partnerkeuze en 25 relatieontwikkeling. De besluiten bevatten ook een instructie die het werk van de raad richting geeft. Waarom is zo'n raad in de vorm van een permanent deputaatschap nu nodig?

5.7.1

Waarom is zo'n raad nodig?

De synode oordeelt in navolging van de deputaten dat veel kerkenraden verlegen zijn met zaken van echtscheiding en hertrouwen. Kerkenraden voelen zich "onmachtig om in echtscheidingssituaties tot een goede oordeelsvorming te komen". Ja, het is "voor kerkenraden vaak onmogelijk een echtscheidingssituatie goed te beoordelen, zeker als (een deel) van de geschiedenis zich buiten eigen gemeente heeft afgespeeld."

24

2Kor. 11:10, 11. In de deputatenrapporten is er nauwelijks iets te vinden over het aspect kinderen en echtscheiding/hertrouwen. Daarom verbaast het ons dat in dit rijtje niet 'opvoeding' is opgenomen. Want zouden veel moeiten in huwelijken niet voortkomen uit problemen met de opvoeding van kinderen. Juist in deze tijd?! 25


30

Voortaan kunnen kerkenraden nu dus een beroep op deze raad doen voor een advies. Het feit dat dit nu een officieel orgaan van de kerken is geworden maakt dat zijn oordeel ook meer gezag heeft. "De advisering heeft een meer kerkelijk, minder vrijblijvend en op meer deskundigheid steunend karakter." (Besluit 7/Grond 2). Verder gaat de raad voorlichting aan de kerkenraden geven en ontwikkelt ze voor hen zo mogelijk programma's gericht op huwelijksvoorbereiding, -counseling, partnerkeuze en relatieontwikkeling. Op deze wijze moet onmacht van de kerkenraden worden opgelost. Het valt zeer te waarderen dat er gewerkt gaat worden aan een betere huwelijksvoorbereiding en meer inzicht in huwelijksproblematiek. De ellende van echtscheiding en alles wat daarmee samenhangt gaat immers ook onze kerken niet voorbij. Als het ook de bedoeling is ambtsdragers te trainen is dat een positieve zaak. Uit eigen pastorale ervaring weten we hoe moeilijk het is mensen te doorgronden en vervolgens de juiste houding en aanpak te kiezen. Het zal hopelijk ook de soms ellenlange en emotionele discussies in kerkenraadsvergadering helpen in te dammen. En een advies kan in zeer complexe verhoudingen binnen een stuklopend huwelijk gewenst zijn. Maar er is ook een andere kant. Daar willen we in de volgende paragrafen aandacht aan geven.

5.7.2

Onmachtige kerkenraden

De kernvraag lijkt ons is: waarom zijn die kerkenraden onmachtig? Is het antwoord niet dat we het niet meer eens zijn over wat de Schrift ons leert over huwelijk, echtscheiding en hertrouwen? Dat wat eeuwenlang vanzelfsprekend was is 26 immers ter discussie komen te staan. Tot voor kort golden de 26

Voor de aardigheid is een brief met een advies van Calvijn in deze brochure opgenomen, Bijlage B


31

"ethische boekjes" van prof. dr. J. Douma bijna als een vanzelfsprekend schriftuurlijk uitgangspunt ook in deze zaken. Nog in 1991 schreef ds. P. Niemeijer het prachtige boekje "Die twee…één vlees" waarmee je bij wijze van spreken als ouderling zo de wijk in kon. Maar de discussies in kerkenraadsvergaderingen werden steeds langduriger en verwarder omdat deze schriftuurlijke overtuigingen door (sommige) ambtsdragers werden verlaten. Het gevolg was dat er niet zelden eindeloos moest worden aangedrongen om tucht uit te oefenen zelfs ingeval er sprake was van overspel met desastreuze gevolgen. Dat is naar eigen waarneming een belangrijk aspect van "de onmacht" geworden. Ten diepste 'on-eenheid' over wat de Schrift over het heilige huwelijk, de echtscheiding en de tucht leert! Er ontstaat, als de kerken de Amersfoortse besluiten ratificeren, een nieuwe 'eenheid in de leer'. De leer van de Nieuwe Benadering. Voortaan kan een kerkenraad zich heel wat tijd en moeite besparen door een "minder-vrijblijvend" en deskundig advies te vragen van de Raad van Advies. De broeders ouderlingen moeten van goede huize komen als zij zo'n advies verwerpen. Als dat een advies tot berusten in of advies tot echtscheiding of hertrouwen inhoudt zal het vrijwel onmogelijk zijn dat niet te effectueren, zeker als de betrokkenen van dit advies kennis hebben genomen en het verwelkomen (zie artikel 5 van de instructie)! Dit permanente deputaatschap zal grote invloed blijken te hebben, zo schatten we in. Want het gedachtengoed van de Nieuwe Benadering wordt breed geïndoctrineerd en gepraktiseerd. En de jurisprudentie zal voor een eigen 27 dynamiek zorgen.

27

Het is opmerkelijk dat er geen geheimhouding door betrokkenen is geregeld. Het is dus niet ondenkbaar dat adviezen een eigen leven gaan leiden. Dat lijkt ons het indammen van het aantal echtscheidingen en volgende huwelijken niet te bevorderen. Er kan gemakkelijk een eigen "circuit" ontstaan.


32

Naar ons inzicht zal zo de verantwoordelijkheid en het zelfstandig oordeel van kerkenraden en ouderlingen - hoe ongewild ook - worden aangetast.

5.7.3

Diagnostiek op afstand

Het is ook de vraag of de manier van advisering wel verantwoord is. Want die gebeurt anoniem en zonder contact met de betrokkenen. Deze 'diagnostiek op afstand' moet het hebben van allerlei indirecte informatie. Van kerkenraden en ambtsdragers die hun bevindingen op papier moeten zetten. Terwijl ze "onmachtig" zijn om de situatie zelf te beoordelen. Ieder die wel eens een conflictsituatie (b.v. in notulen) op papier heeft moeten verwoorden weet hoe moeilijk dat is. Om objectief te zijn, zich niet te verliezen in details maar ook geen essentiële aspecten te vergeten, eenduidig te formuleren zodat geen misverstanden ontstaan. Maar, stel dat een goede scriba daarin slaagt en de hele situatie in tien, twintig, dertig pagina's op papier weet te krijgen, zou dan de kerkenraad¸ alles overziende en geleid door de Geest van God, niet zelf in staat zijn een eerlijk, christelijk en bijbels verantwoord oordeel te vellen of een 28 aanpak te bedenken? Als dat niet (meer) kan moet er dringend worden gewerkt aan het geestelijk niveau van ambtsdragers, lijkt ons. Bovendien, een verkregen advies zal toch niet klakkeloos uitgevoerd maar eerst grondig beoordeeld moeten worden? Daarvoor is toch weer een niet-onmachtige kerkenraad nodig.


33

indringend smeekgebed om hulp van de Here kan plaatsvinden, dáár wordt gewerkt aan een echte 'oplossing'. Daaruit komt ook het 'het ambtelijk advies' aan de kerkenraad tot stand. De kerkenraadsvergadering waarop deze 'zaak' wordt behandeld zal wellicht wat uitlopen. Want de wijkambtsdrager(s) zal(zullen) het een en ander moeten uitleggen. Zij zullen laten zien hoe er geworsteld is om herstel en verzoening te bewerkstelligen, om misschien met geduldig en volhardend vermaan zondige overleggingen en overtuigingen te doorbreken. In die ambiance worden dan onder aanroeping van de Naam van de Here besluiten genomen tot zijn eer en tot heil van de broeder en zuster.

5.7.4

Deskundigen inschakelen

Maar zijn er dan geen situaties waarin deskundigen nodig zijn? De broeders ambtsdragers hebben toch niet overal verstand van? Het deputatenrapport gebruikt voorbeelden ter ondersteuning van hun keuze voor de Nieuwe Benadering en de instelling van de Raad van Advies. Want stel nu b.v., dat een echtgenoot zich ontpopt als een psychopaat die zijn vrouw ernstig mishandelt en zijn kinderen terroriseert? In dergelijke gevallen moeten we toch terugvallen op deskundigen en "vuile 29 handen durven maken"?

Zelden worden conflicten uit de wereld geholpen door schriftelijke communicatie, is onze ervaring. Zou dit wel lukken met soms complexe gezins- en huwelijkssituaties? We hebben daar grote twijfels over. Want juist in dit soort moeilijke en emotionele zaken is persoonlijk en direct contact van het grootste belang. Het diepgaande pastorale gesprek waarin het hart van de ambtsdrager open staat voor de broeder en zuster in nood en waarin diep in elkaars ogen kan worden gekeken, waar het

Maar dit is het punt niet. Want ook wij zijn er van overtuigd dat in noodsituaties moet worden ingegrepen. Als er sprake is van mishandeling mogen ambtsdragers niet doen alsof hun neus bloedt. Dan is er veel werk aan de winkel. Zelfs kan in extreme situaties acute scheiding van tafel en bed nodig zijn. Maar voor dit soort situaties hebben ambtsdragers naar onze mening in principe geen adviesraad nodig. Het zou toch wel heel vreemd zijn als zij hier als verantwoordelijke ambtsdragers (inclusief de predikant!) tot handelen onbekwaam zouden zijn. Niet om zelf voor psycholoog, of wat

28

29

Heeft 1Kor. 6: 1-11 ons hier ook niet het een en ander te zeggen?

Rapport Amersfoort p19.


34

voor -oog ook, te gaan spelen maar om bij de betrokkenen aan te dringen op inschakelen van professionele hulp en daarbij te helpen om een goede keuze te maken. Eventueel kan het initiatief tot acute hulp zelfs ongevraagd worden genomen om ongelukken te voorkomen. In dit soort situaties is een diagnostisch deskundigenteam zonder persoonlijke contact met de betrokkenen in onze ogen niet zinvol, meer nog, hindert wellicht adequaat handelen. Wat de kerken primair nodig hebben zijn bekwame ambtsdragers. Die "nuchter, bezadigd, beschaafd, …, bekwaam om te onderwijzen, …een goed bestuurder van zijn eigen huis, die met alle waardigheid zijn kinderen onder tucht houdt; indien echter iemand zijn eigen huis niet weet te besturen, hoe zal hij voor de gemeente Gods zorgen?" Omgekeerd: als iemand in zijn huwelijk Christus' verhouding met zijn Kerk weerspiegelt, wat kan een zo door God geroepene veel betekenen voor een huwelijk in de crisis. 30 Déze 'deskundigen' hebben we dringend nodig. Is dat niet ten diepste het probleem waar de kerken mee worstelen? Het 'regent' ontheffingen van ambtdragers. Hoe vaak wordt er vervolgens niet moeizaam een aantal namen bij elkaar gesprokkeld zodat de vacatures toch maar weer vervuld raken. Vereisten naar b.v. 1Tim. 3 spelen dan nog maar een ondergeschikte rol. Het laat zich raden wat dat voor invloed heeft op het ambtelijk werk, zeker in situaties waarin krachten uit hemel en hel zich met elkaar meten.

30

Het is hier niet de plaats om dit probleem diepgaand te bespreken. Maar het is verbazingwekkend hoe in de wereld voor de meest simpele (management) functie uitgebreide vereisten worden gesteld en trainingen moeten worden ondergaan terwijl in de kerken waarin ambtsdragers bezig zijn met zaken van eeuwig gewicht broeders met minimale kennis en inzicht kunnen worden ingezet. Er lijkt in deze gestresste tijd steeds minder tijd geschikbaar te zijn om bijbelse bekwaamheid te verwerven terwijl het juist zo nodig is juist over die 'vaardigheid' te beschikken. Naar onze overtuiging laten we daar als kerken grote steken vallen. Als er al wat wordt aangeboden is het veelal onverplicht en vrijblijvend.


35

Vormt het gebrek aan bekwame ambtsdragers niet mede de onuitgesproken 'drive' om onze toevlucht te zoeken tot 'externe' deskundigen? Als dat de oplossing moet zijn spannen we wel het paard achter de wagen!

5.7.5

Conclusie

Een 'adres' voor 'technische' vragen en informatieverstrekking lijkt ons zinvol. Schriftuurlijke voorlichting aan en training van kerkenraden om de ambtsdragers beter - schriftuurlijker - hun ambt te laten bekleden juichen wij toe. Maar de Raad van Advies zoals die nu gestalte heeft gekregen verwerpen wij, zeker als haar uitgangspunten gebaseerd zijn op de ideeën van de Nieuwe Benadering. Naar onze mening zal deze instelling het belangrijke werk van ambtsdragers frustreren en verlammen. De Nieuwe Benadering, op deze wijze geoperationaliseerd zal ook veel onderlinge strijd geven, is onze inschatting.


6

Opmerkingen

36

31

Verwerking van kritiek

De synode is voorbijgegaan aan een storm van fundamentele kritiek in de kerken. Bijna achteloos naar onze indruk. Zonder grondig op de ingebrachte kritiek in te gaan.Tenminste wij hebben daar weinig van gemerkt op de zittingen van de synode. De openbare besprekingen deden meer denken aan het zetten van de laatste punten en komma's dan aan een diepgaand en inhoudelijk debat. Maar misschien waren er ook wel geen principiële tegenstanders van de Nieuwe Benadering. Of waren vooraf de beslissingen al gevallen en de compromissen gesloten in het voor buitenstaanders onzichtbare digitale circuit. In elk geval missen we in de synodebesluiten een heldere weerlegging van de bezwaren. En een uitgebreide weergave van de besprekingen

6.2

Omslag in het denken

Hoe kan het dat er tot voor, zeg een tiental jaren, nog zo heel anders over deze zaken werd geschreven? We nemen als voorbeeld het eerder genoemde cahier "Die twee…één vlees" van ds. P. Niemeijer. Een prachtig boekje dat ieder zou moeten lezen die nadenkt over het (zijn of haar!) huwelijk. In kort bestek veel materiaal waar ambtsdragers volop hun winst 31

Ds J.J. Schreuder

37

mee kunnen doen. Het is een goede samenvatting van de gereformeerde leer m.b.t. het christelijk huwelijk.

Een synodelid noemde de synodebesluiten "een juweeltje". En we moeten het toegeven het zit allemaal heel knap in elkaar. De koppeling van de synodebesluiten aan de "hoofdlijn" van de deputatenrapporten is een vondst. Het vergt heel nauwkeurig lezen om te zien waar wissels omgaan en verkeerde wegen worden ingeslagen. Daar willen we tenslotte nog een aantal opmerkingen over maken.

6.1


In het boekje staat ook een hoofdstuk over echtscheiding, onder de titel Ware liefde en trouw. We vatten kort samen met 32 een aantal citaten. Wat ziet ds. Niemeijer als mogelijkheden voor een scheiding? "De Schrift biedt slechts in twee gevallen de mogelijkheid tot echtscheiding. Let wel: de mogelijkheid. Scheiden hoeft niet! De mogelijkheid van verzoening zal terdege onderzocht moeten worden. Maar als dat stukloopt staat het vrij zich van man of vrouw te laten scheiden." Een van die twee uitzonderingsgevallen is overspel, dan "staat het iemand vrij te scheiden (Matt. 5:32)." "De tweede situatie waarin echtscheiding geoorloofd is, wordt beschreven in 1 Korinte 7"…": of Christus de deur uit of wij uit elkaar!" "Het (gaat) hier om een heel specifieke weigering tot samenwonen.De dienst van de Here is in geding." Maar dit onderwijs in de Schrift zal ook vandaag op een tegenreactie stuiten net als in Mat. 19:10: het is te radicaal. "Met een dergelijke opstelling , zo wordt wel gezegd, laat je mensen met het mes in de buik" zitten." "Maar het blijft dan zaak om de diepgang van Christus' onderricht niet prijs te geven." "Het is de taak van hun omgeving om bij hen niet de gedachte te voeden dat ze met het mes in de buik blijven zitten, maar hen te wijzen op het teken aan hun voorhoofd. Op de beloften van God." "Gescheiden mensen schieten niets op met een pardon van de kerkenraad, zolang hun scheiding de HEERE een gruwel is." "Niet anderen moeten bewijzen dat verbreking van het samenleven in hun geval ongeoorloofd is, zijzelf moeten bewijzen dat er omstandigheden zijn die het absoluut noodzakelijk maken dat er in hun uiteengaan berust wordt."

32

Niemeijer, p97-104.


38

De Schrift kent "geen andere regel dan: echtscheiding is alleen geoorloofd bij overspel of in het geval dat 1 Korinte 7 noemt." Wat een huwelijk na echtscheiding betreft: " De weg naar een tweede huwelijk is geblokkeerd. Voor God zijn man en vrouw immers nog getrouwd? Dan is hertrouwen ongeoorloofd." "De apostel Paulus is heel duidelijk"...1Kor. 7:10, 11)." Maar getuigt dat niet van "liefdeloosheid en onbegrip jegens gescheiden mensen"? Nee, want waar komt dat gebod vandaan? "..van de God Die Zich het lot aantrekt van hen die zonder 33 Helper zijn. En daaronder horen ook zij die gescheiden zijn." "Het verbod op een zgn. tweede huwelijk geldt uiteraard niet voor die gevallen waarin man en vrouw ook voor God gescheiden zijn: in geval van een scheiding om overspel of om de in 1 Korinte 7 bedoelde reden." Wanneer en hoe moet de tucht worden gehanteerd? "Iemand die lichtvaardig scheidt of ondanks Gods verbod een tweede huwelijk aangaat, zal in de weg die Christus daarvoor aan de kerken gegeven heeft (de weg van kerkelijke vermaning en tucht), gebracht moeten worden tot schuldbelijdenis jegens de Here en jegens de kerken waarmee hij door zijn zonde de avondmaalsgemeenschap heeft opgebroken." Maar dit zal toch op veel onbegrip kunnen stuiten? "Het strikte onderwijs inzake echtscheiding zal nooit begrepen worden door wie de kracht van Gods beloften voor gehuwden niet kent. Zo iemand zal het verbod van echtscheiding rigourisme noemen, dat vroeger wellicht geaccepteerd werd, maar in de huidige omstandigheden achterhaald is." Tot zover ds. P. Niemeijer in 1991. 33

34

Er zal bedoeld zijn helper. Het gaat ook niet om een geïsoleerde predikant met wat rechtlijnige ideeën. Het ethisch commentaar van Professor J. Douma komt tot dezelfde conclusies. Zie bijvoorbeeld Douma1, p46 ev. 34


39

Dat is andere taal dan uit de synodebesluiten en met zijn achtergronden spreekt. Want hier werd naar onze overtuiging nog 'gewoon gereformeerd' over huwelijk, echtscheiding en hertrouwen gesproken. De door hem gewraakte verwijten van "rigourisme", liefdeloosheid en "mes in de buik" hebben nu tóch geleid tot nieuw beleid waarin de twee schriftuurlijke situaties om te scheiden vervangen zijn door tal van eigen situaties. De omstandigheden hebben wel de gehoorzaamheid aan Gods geboden achterhaald. Het is een kwestie van eerlijkheid te erkennen dat we ons hebben aangepast. We zijn veranderd!

6.3

Schuivende panelen

De strekking van de Nieuwe Benadering reikt veel verder dan huwelijk en echtscheiding stelden we al. Immers concrete geboden in de Schrift verklaren tot situationele uitspraken is een benadering die past op talloze situaties die wij als zondige mensen creëren. Terecht is er ook in de pers op gewezen dat deze redenering op vele andere ethische problemen kan 35 worden losgelaten. En met nogal verstrekkende gevolgen. 35

In de gereformeerde Kerkbode van het Noorden, dd 24 mei 2002 lezen we van ds G. Hutten te Franeker: "Het wordt spannend als we deze benadering van ethiek gaan toepassen op andere moeilijke ethische vragen van deze tijd. Voorbeeld: Nog steeds vinden we het moeilijk om op een juiste manier om te gaan met onze homofiele broeders en zusters. Dit heeft met name te maken met het feit dat wij geen radicale gemeentes zijn waardoor we homofielen in verwarring brengen, waardoor er te weinig openheid is en liefde om elkaar te steunen en op te vangen bij het kruisdragen. Zomaar hoor je: 'Er wordt met twee maten gemeten'. Als we dit model doorvertalen krijg je dan niet de volgende redenering: Er zijn geen gronden voor echtscheiding, er zijn ook geen gronden om monogame homofiele relaties toe te staan. In sommige gevallen zullen we een echtscheiding moeten toestaan. Dat is dan niet goed maar het minst kwade. In sommige gevallen zullen we het moeten toestaan dat homofielen een monogame relatie aangaan. Dat is dan niet het goede maar het minst kwade.


40

We willen als voorbeeld homoseksualiteit noemen. Dat is een 'hot item' in onze kerken aan het worden. In De Reformaties van 18 en 25 juni 2005 wijdt drs. A.L.Th. de Bruijne twee artikelen aan homoseksuele relaties. We laten veel ervan rusten maar spitsen toe op het motief waarom hij uiteindelijk komt tot een afwijzing van deze relaties. Op pag. 688 schrijft hij: "Juist als in de kerk panelen dreigen te verschuiven rond het aangaan van homoseksuele relaties moeten wij ons daarop niet blind te staren. Alleen maar proberen uit alle macht die ontwikkeling te keren of te beheersen, is dweilen met de kraan open. Alleen nieuwe bijbelse overtuigingskracht met daden en woorden kan zorgen voor een gezamenlijke richting. En daarbij hoort dat wij homofiele en lesbische gemeenteleden niet meer alleen of vooral zien als mensen met een probleem maar dat wij hun bijzondere levensroeping herkennen en waarderen." De Bruijne wil geen "exclusieve vriendschappen tussen twee 36 "andersoortige homo's onderling maar "inzetten op" christelijke vriendschapsrelaties" waarin verliefdheid geen rol speelt. Maar wat als dit voor grote moeilijkheden plaatst? Dan moet er gekozen tussen twee kwaden. De kerk moet dan dragen dat homoseksuele broeders of zusters kiezen voor een exclusieve vriendschapsrelatie. Als tijdelijke noodmaatregel en zonder seksuele omgang. Daar zou dan "een publieke gelofte van onthouding" voor moeten worden afgelegd. Drs. de Bruijne voelt natuurlijk heel goed aan dat iedereen deze benadering onmiddellijk zal vergelijken met de Nieuwe Benadering voor echtscheiding en hertrouwen. Daar staat hij (en inmiddels ook de synode) immers uitzonderingen toe op de regels van Christus en Paulus in moeilijke situaties die tot onbillijke situaties aanleiding lijken te geven. Waarom hier dan niet? 36

Vergelijk de terminologie die wordt gebezigd in Besluit 6/Uitgangspunt 1.


6.3.1

41

Compromis of gehoorzaamheid

Wij stemmen er van harte mee in dat christelijke vriendschapsrelaties een goed tegenwicht kunnen (en moeten!) bieden in de grote moeiten van homofiele broeders en zusters. Hun strijd is zwaar in een sex-verworden wereld. Dat is overigens niet alleen hun strijd. Ook die van ongehuwden kan heel zwaar zijn. En blijft ook daar niet toe beperkt! Onderlinge hulp en steun in een waarachtig christelijke gemeenschap temidden van verdorven wereld is van niet te onderschatten betekenis. Maar evenals in de Nieuwe Benadering gaan ook hier de wegen uiteen. De Bruijne wil wel inzetten op "andersoortige christelijke vriendschapsrelaties". Maar als het niet lukt dan is samenleven zonder sex de uiterste mogelijkheid. Wij achten dat wereldvreemd. Dat is gewoon niet vol te houden. Zonder seksueel verkeer in één huis, in één bed terwijl je je zo tot elkaar voelt aangetrokken? Met het dagelijks bombardement aan seksuele prikkels in onze samenleving? We zijn het eens met ds. P. Niemeijers nuchtere waarneming: "Allereerst is men ook zelf wel zo eerlijk dat men zegt dat seksuele kuisheid bij samenwonen natuurlijk niet mogelijk is. Zo'n samenleven van homofielen draagt meer het karakter van een compromis dan van gehoorzaamheid. Het zal ook door de wereld om ons heen echt niet worden begrepen waardoor de 37 kerk het odium van schijnheiligheid op zich laadt." Niemeijer is daarom van oordeel dat "het samenwonen van 38 homofielen moet worden afgewezen". Dat lijkt ons terecht.

6.3.2

Inconsequent

Drs. de Bruijne wijst homoseksuele relaties af. Daar stemmen we mee in. Maar wij vinden zijn argumentatie in het licht van de Nieuwe Benadering niet erg consequent. Want bij echtscheiding en 37 38

Niemeijer1, p46. a.w. pag 45


42

hertrouwen waren factoren als billijkheid, onoplosbaarheid van moeiten en allerlei relationele aspecten uiteindelijk toch doorslaggevend om in strijd met uitdrukkelijke goddelijke geboden te handelen. Er werd "ingezet" bij de "stijl van het koninkrijk", maar als het niet lukte dan toch iets wat er zo dicht mogelijk bij bleef. In een dilemma moet worden gekozen voor "het mindere kwaad". Het lijkt ons dat juist aanhangers van de Nieuwe Benadering dat ook naadloos zouden kunnen toepassen op de homoseksuele broeder of zuster in nood. En daarmee ook eventueel homoseksueel samenleven in speciale gevallen toe te staan. Wat blijft dan de Bruijnes laatste argument om toch de seksuele praktijk buiten de deur te houden? Een beroep op "de structuur die past bij Gods bedoeling". Daar voldoet homoseksueel samenleven immers niet aan. En dus is hier 39 Want anders zou je geen compromis meer mogelijk. "permanent zondigen". Ook met dat laatste zijn we het eens. Maar tegelijk verwachtten we dit argument niet van de Bruijne. Want waarom gebruikt hij hier dit argument maar niet bij echtscheiding? Daar gaat iemand toch ook in tegen de "scheppingsstructuur" van levenslang zijn vrouw aanhangen 39

Wat bedoelt drs. de Bruijne met deze stevige taal? Dat het niet te tolereren is in een christelijke gemeente? En vroeg of laat toch tucht zal moeten worden geoefend? Maar op 3 nov. 2003 zei hij nog voor Contrario, de vrijgemaakte werkgroep van homo's en lesbiënnes: "Als homo's samenleefden, vroeg ik wel door naar hun houding tegenover God. Maar ik heb ze bijvoorbeeld nooit afgehouden van het avondmaal." Een broeder attendeerde mij op een ingezonden van drs. de Bruijne in het ND van 19 nov. 2003 over deze zaak. Daarin stelt de Bruijne dat zijn opmerking over het niet uitoefenen van de tucht is genoemd in het kader van de tweede fase van zijn denken. Met dit denken (en dat in de eerste fase) is hij niet meer tevreden. Maar hij laat zich er daarbij niet over uit hoe hij nu daarover denkt. De vraag aan zijn adres blijft dus staan. Temeer omdat zijn opmerking in de Contrario (en andere) omgeving gemakkelijk tot verkeerde conclusies kan leiden.


43

40

De Nieuwe Benadering en met haar één vlees zijn? benadrukt dat echtscheiding altijd zonde is. Tegen Gods bedoeling in gaat. En dat de eens gedane beloften blijven gelden. Maar toch zagen we, wordt berust in situaties van echtscheiding zonder dat zonde beleden is. Berusten in een situatie van permanent in zonde leven is al geaccepteerd (zie b.v. Besluit 4b/Grond 1). Die inconsequentie komt nog duidelijker aan het licht als er vergeleken wordt met de nieuwe benadering van hertrouwen na scheiding. Ook dat accepteert de synode nu in een aantal gevallen (zie hierboven 5.5), mee op voorstel van deputaat de Bruijne. Maar iemand die hertrouwt en daarmee haar man definitief achterlaat leeft toch eigenlijk ook 'permanent in zonde'? Tenminste als er geen schulderkenning en berouw is? "Want u hebt een man gehad en de man die u nu hebt is de 41 uwe niet!". Overigens maakt de chr. geref. Dr. B. Loonstra in zijn pleidooi voor acceptatie van homoseksuele relaties korte metten met De Bruijnes bezwaar. Als Paulus in Rom. 1 spreekt van 'tegennatuurlijk' moet dat volgens Loonstra niet gezien worden als een "absolute norm voor alle tijden". Want kijk maar naar 1Kor. 7: 41, 42 zegt hij. Daar pleit Paulus voor de ongehuwde staat en dat is toch ook niet volgens de orde die God in de schepping heeft gelegd! "Bij homochristenen gaat het erom, dat hun leefwijze zich verdraagt met de regel van het 42 evangelie." Sluit dit eigenlijk niet naadloos aan bij een formulering als: bij homochristenen gaat het erom, dat hun leefwijze zich (zoveel mogelijk) past bij de stijl van het 40

Vergelijk ook b.v. Mat. 19:4 en Mal. 2: 14-16. Naar Joh. 4:16, 18. 42 Dr. B. Loonstra, 'Hij heeft een vriend', pag. 43,44. Geciteerd via Opbouw, 9 sept. 2005, pag. 6. Inmiddels is het boek door dr. Loonstra teruggenomen en zal hij zich onthouden van publiek spreken of schrijven over homorelaties om hierdoor de weg vrij te maken voor een brede kerkelijke bezinning op homofilie en de plaats van homofiele broeders en zusters in de gemeente. (De Wekker, jrg 114, nr. 50, 28 oktober 2005). 41


44

koninkrijk? Wel inzetten bij het radicale nee maar vervolgens allerlei factoren in rekening brengen uit de breedheid van het onderwijs van Jezus en dan toch ja? We zijn blij dat de Bruijne terug lijkt te schrikken voor de laatste consequentie van de Nieuwe Benadering. Maar dat geeft tegelijk ook aan dat er 'iets' niet aan deugt aan die benadering.

6.3.3

Er is geen halt

Eenmaal op de weg van deze nieuwe ethiek is er geen halt. Want als "de stijl van het koninkrijk" de norm is, openen zich nieuwe perspectieven. Want het is toch de liefde die het belangrijkste aspect van die stijl is? Dat is toch alles beheersend in de Nieuwe Benadering? Nog meer dan bijvoorbeeld 'kiezen tussen twee kwaden'? Deze interpretatie van de Nieuwe Benadering is, al of niet bewust, aanbevolen door de vrijgemaakte ds. K. van den 43 Geest op het congres over pastoraat. "Wij moeten naar de maatschappij niet een norm duidelijk maken, maar vooral Gods liefde laten zien", zegt hij. Dat heeft grote betekenis voor het pastoraat voor homofielen. Dat kan niet gebaseerd worden op seksuele onthouding naar zijn oordeel: "Het is niet domweg op basis van een norm een aantal christelijke regels toepassen. Nee, er is wijsheid voor nodig om die regels in afzonderlijke situaties op een goede manier toe te passen". We herkennen de terminologie van de Nieuwe Benadering! De predikant vergelijkt zijn insteek met die t.a.v. een tweede huwelijk na een echtscheiding! "Moeten we hen die zo'n tweede huwelijk ingaan, dan maar plat gezegd de kerk uitschoppen? … Soms is het goed billijkheid in acht te nemen, en soms moeten we zeggen: 'deze weg mag je niet gaan'". En zo motiveert hij de aanvaardbaarheid van trouwe vaste homoseksuele relaties.


Het gaat ons nu niet om het hele probleem van het homopastoraat te bespreken, als we dat al zouden kunnen. Maar wel constateren we dat het denken dat heeft geleid tot de Nieuwe Benadering van christelijke handelen en leven hier weer verderstrekkende consequenties krijgt. De bedenkers hebben dat wellicht niet zo bedoeld, getuige De Bruijnes reactie maar het zat er wel in. Daarvan werden al signalen 44 afgegeven. Het strikte vasthouden aan Gods geboden wordt afgeserveerd met "dweilen met de kraan open" (de Bruijne) of "hekjes plaatsen waardoor mensen tussen de wielen komen" (Van den Geest). Maar als we ons zo losmaken van de strikte norm van het Woord heeft dat bange gevolgen. Want we kunnen alleen 45 blijven in Gods liefde als we zijn geboden bewaren.

6.3.4

Te Zelhem op begin september 2005. Volgens verslag ND 8 sept. 2005.

Onbarmhartig

Het moet ons ook van het hart dat we deze verwarrende schrijverij van theologen nogal onbarmhartig vinden. De ene bezweert dat op het punt van (homo-)seksuele onthouding geen compromis mogelijk is. De ander haalt een paar maanden later de krant met uitspraken dat op basis van Gods liefde en onze wijsheid een homoseksuele relaties situationeel geaccepteerd of geadviseerd moeten worden. Tussendoor verschijnt nog een publicatie van een ethicus in een verwant kerkverband die nauwelijks een schriftuurlijk probleem lijkt te hebben met een volledige homoseksuele relatie. Kan men zich voorstellen wat dit moet betekenen voor de strijders die, met vallen en opstaan, proberen in Gods kracht rein te leven? Dat geldt trouwens net zo voor hen die hun moeilijke huwelijk om Gods wil en met veel opoffering in Gods kracht hebben weten te 'redden' en nu met het nieuwe inzicht van de Nieuwe Benadering worden geconfronteerd. 46 Zij moeten zich in de rug aangevallen voelen. 44

Zie noot 35. Joh. 15:9, 10. 46 Aldus ds. J.M.J. Kievit in het christ. geref. tijdschrift Bewaar het Pand, 8 sept. 2005. Jg. 40, nr.17. 45

43

45


46

Wat blijft er zo over van de vastheid van het Woord, de grond waarop wij bouwen? 47 De kerk als een pijler en fundament van de waarheid? Naar ons gevoelen is hier sprake van devaluatie van ethiek en pastoraat. En laden we een grote schuld op ons.

6.4

Moderne invloeden

In het deputatenrapport aan de synode van Zuidhorn wordt een uitgebreide analyse gedaan van de "factoren die achter de hedendaagse echtscheidingsproblematiek een rol spelen." Door die factoren zijn onze huwelijken anders geworden en worden zij anders beleefd. Die invloeden zijn onder meer autonomie en nadruk op kwaliteit van het leven. Die hebben positieve maar vooral toch ook negatieve invloed op het huwelijksleven. Onze vraag is: hebben genoemde factoren ook niet mede de Nieuwe Benadering zelf beïnvloed? Bepalen zij niet mee de manier waarop wij nu ons ethische handelen funderen en gestalte geven? We willen daar tot slot nog iets over opmerken. Kwaliteit van leven Er is onvrede met de kwaliteit van kerkelijk handelen m.b.t. echtscheiding en hertrouwen. We voelen ons er ongemakkelijk bij dat we de creativiteit van de zonde niet voldoende kunnen beheersen. We protesteren tegen inconsistentie in besluiten. We verdragen het niet (meer) dat een "onmachtige kerkenraad" bestaande uit ondeskundige broeders bindende uitspraken doet. Daarvoor is de wereld, ook de christelijke, te complex geworden. Professionals hebben we nodig. Van allerlei verschillende disciplines. Inclusief

47

1Tim. 3:15. Deze uitspraak staat juist in het gedeelte dat handelt over ambtsdragers die betrouwbaar moeten blijken te zijn!


47

'ervaringsdeskundigen'. We leven in "een periode waarin 48 gereformeerde mensen kritischer lijken te zijn dan ooit"... "De nadruk op welvaart en kwaliteit van leven voert tot een afnemende bereidheid tot strijden en lijden. Daardoor noemen wij in de westerse wereld situaties van huwelijksmoeite of 49 Dat alleen blijven na echtscheiding eerder onverdraaglijk." leidt tot het definiëren van "categorieën van situaties" waar we scheiden en hertrouwen toelaten en betrokkenen ontslaan van het gebod. Het 'eindeloze' (vermaan)gesprek van ambtsdragers is niet vol te houden, zeker met het toenemend gebrek aan bekwame ambtsdragers. Ook het leven van ambtsdragers zelf stelt immers zijn kwalitatieve eisen! Bovendien kan met professionals een grote efficiency-slag worden gemaakt als voortaan de beoordeling van en advies voor huwelijksproblematiek centraal door hen gebeurt. Kan zo de kwaliteit van het kerkelijk beleid niet op een hoger plan worden gebracht? Is dat ook niet een belangrijke bewuste of onbewuste drive geweest om de weg van de Nieuwe Benadering met zijn Raad van Advies in te slaan? Autonomie Misschien is de invloed om zelfstandig, autonoom te willen handelen nog belangrijker. Niet afhankelijk te zijn van enkele simpele rigide geboden. Zo'n keurslijf past niet bij deze tijd en ons moderne levensgevoel van tolerantie en zelfbeschikking. De Nieuwe Benadering sluit ook prima daarop aan. We mogen en kunnen nu zelf bepalen en beslissen hoe te handelen in allerlei situaties. In de 'vrijheid van Christus'. Dat zien we op allerlei gebied. Om maar wat te noemen: Wij bepalen of we de tweede kerkdienst bezoeken of niet, wij kiezen wanneer we de rustdag houden, wij organiseren onze eigen (jeugd)diensten i.p.v. die de kerkenraad belegt, wij 48 49

J.J.D. Baas, De Reformatie 25 juni 2005, pag. 696. Zuidhorn, p53.


48

kiezen voor tolerantie van homoseksuele relaties. Wij sturen de kinderen naar een dichtstbijzijnde 'kwaliteitsschool' i.p.v. naar gereformeerd onderwijs. Enzovoort. Het is moeilijk geworden voor ons als westerse christenen om ons te buigen voor de HERE. Om in ootmoed eenvoudig te gehoorzamen. Dat heeft alles te maken met de giftige atmosfeer van menselijke autonomie en emancipatie die we dagelijks inademen. Dat beïnvloedt onze huwelijken en gezinnen. Maar beïnvloedt het niet evenzeer ons kerkelijk handelen? Meer dan we ons wellicht bewust zijn.


7

49

Conclusies

We hebben de jongste synodale besluiten m.b.t. echtscheiding en hertrouwen tegen de vereiste achtergrond van de deputatenrapporten overwogen op basis van allerlei gegevens uit de Schrift. Naar onze overtuiging kunnen de hoofdlijnen ervan de toets van de Schrift op verschillende punten niet doorstaan. Ze zetten de deur open, hoe onbedoeld ook, naar een ruimere praktijk van echtscheiding en hertrouwen. De besluiten ontkennen bovendien ten onrechte de schriftuurlijke mogelijkheid tot echtscheiding en hertrouwen bij overspel en in de situatie van 1Kor. 7. Naar onze overtuiging zullen deze besluiten ook een breekijzer blijken te zijn in ander gereformeerd ethisch handelen. Een voorbeeld daarvan kon hierboven al worden gesignaleerd. Maar de Nieuwe Benadering laat zich er ook goed gebruiken bij zaken als 'de vrouw in het ambt', abortus provocatus en euthanasie. We hopen en bidden dat gereformeerde kerken de besluiten met hun (achter)gronden goed willen overwegen. En verwerpen. De wet van de HERE is volmaakt: levenskracht voor de mens. De richtlijn van de HERE is betrouwbaar: wijsheid voor de eenvoudige. De bevelen van de HERE zijn eenduidig: vreugde voor het hart. Het gebod van de HERE is helder: licht voor de ogen. Het ontzag voor de HERE is zuiver, houdt stand, voor altijd,


De voorschriften van de HERE zijn waarachtig, rechtvaardig, geheel en al. Ze zijn begeerlijker dan goud, dan fijn goud in overvloed, en zoeter dan honing, 50 dan honing vers uit de raat.

50


8

Literatuur Douma, prof. dr. J. Douma, Echtscheiding, Ethische commentaar 8, tweede druk 1982. Douma1, prof. dr. J. Douma, Ethische bezinning, De tien de geboden, deel III, 3 druk, 1989. Niemeijer, ds. P. Niemeijer, Die twee …één vlees, Uitgave Woord en Wereld 16. Niemeijer1, ds. P. Niemeijer, Tempeldienst, Uitgave Woord en Wereld, 1992. Rapport Amersfoort, Deputatenrapport Huwelijk & Echtscheiding voor de synode van Amersfoort-Centrum. Rapport Zuidhorn, Deputatenrapport Echtscheiding voor de synode van Zuidhorn.

Dat wij God kennen weten we doordat we ons aan zijn geboden houden. Wie zegt: 'Ik ken hem', maar zich niet aan zijn geboden houdt, is een leugenaar; de waarheid is niet in 51 hem.

9

Bijlagen

9.1

50 51

51

Bijlage A - Zo spreken anderen

Prof. Dr. J. van Bruggen N.a.v. 1Kor. 7:10 ev: De kerk is geroepen om de echtscheidingen te beoordelen, niet naar de maatstaf van de praktijk, maar naar de norm van God. Deze norm is duidelijk: wie, afgezien van overspel, tot echtscheiding komt, is verplicht die scheiding ongedaan te maken of ongehuwd te blijven. In zulke gevallen is het huwelijk wel voor de overheid ontbonden, maar niet voor God. De kerk is geroepen om niet met de overheid, maar met Gods Woord in de pas te blijven. De kerkelijke tucht volgt in zulke gevallen niet de wereldlijke rechter. De kerk dient tweede huwelijken die na een voor God ongeldige scheiding tot stand kwamen, dan 52 ook niet kerkelijk te bevestigen. Ps. 19:8-11

1Joh. 2: 3, 4

52

Prof dr J. van Bruggen, Het huwelijk in ere (1Korinthe 7), p53.


52

Hoop op bekering mag er zijn zolang de ongelovige echtgenoot bewilligt in een huwelijk met een christen. Er zijn echter ook gevallen waarin de ongelovige zo'n huwelijk niet wenst. Om welke speciale gevallen gaat het? We moeten hier denken aan de gevallen waarin een ongelovige weigert om een huwelijk met een christen voort te zetten: de gelovige wordt voor de keus gesteld om het geloof de deur uit te zetten of zelf de deur uit te gaan. (…) Christenen in Korinthe komen voor de vraag te staan of zij liever hun man of vrouw laten heengaan, dan Christus te verliezen. In zulke gevallen heeft de dienst aan Christus voorrang op de dienst binnen het huwelijk. Christenen verlaten hun echtgenoten niet, maar zullen het soms wel te dragen 53 krijgen dat dezen hen verlaten. Prof. Dr. J. Douma In het Nieuwe Testament verbiedt Christus het verstoten en het hertrouwen, maar Hij maakt een uitzondering in het geval 54 van overspel. De Schrift tekent nog een situatie waarin iemand zich vrij kan weten van zijn echtgenoot of echtgenote zonder daarmee als echtbreker veroordeeld te worden. Als een ongelovige man of vrouw zijn of haar echtgenote (echtgenoot) verlaat dan is de laatste niet meer gebonden. In mijn bespreking van 1 Kor. 7, 716 heb ik gezegd waarom ik van mening ben dat de daar vermelde scheiding voor de betreffende man of vrouw de vrijheid kan meebrengen om een volgend huwelijk aan te 55 gaan. Het punt in geding is of wij ook voor vandaag gebonden zijn aan de grenzen die door de in de Schrift genoemde situaties 56 getrokken worden. De hele kerkelijke traditie verzet zich tegen een kerkelijke ijking van 'duurzame ontwrichting' als grond voor echtscheiding. Uiteraard is het niet doorslaggevend wat de


traditie zegt, want ook zij kan falen, hoe eenstemmig ze op dit punt mag zijn. Maar om de boodschap van de Schrift over de onverbrekelijkheid van het huwelijk geen geweld aan te doen, zal men zich over de grensgevallen, waarin het huwelijk tot ontbinding kan komen, ook door dezelfde Schrift moeten laten gezeggen. En daarom blijven we het spoor volgen dat de (reformatorische) traditie hier getrokken heeft. Ik blijf dus spreken van (twee) concrete bijbelse gronden voor 57 echtscheiding. 58

Ds. R. van Kooten Conclusies 1. Nu wij de belangrijkste teksten over echtscheiding behandeld hebben, kunnen wij stellen dat ondubbelzinnig duidelijk geworden is, dat het huwelijk een heilige inzetting van God is die in principe qua wezen onverbreekbaar is. De echt heeft door Gods wil niet het karakter van een contract maar van een, ja, van Gods verbond. Het huwelijk kan niet beëindigd worden, zelfs niet met beider in- of toestemming. Alleen overspel kan een einde maken aan deze band. 1. Bij het luisteren naar verschillende Schriftgedeelten hebben wij ook gezien, dat in alle andere gevallen dan overlijden en overspel elk volgend huwelijk echtbreuk is.

53

a.w. p70,71 Douma, p94. 55 a.w. p95 56 a.w. p97 54

53

57

a.w. p99 Ds R. van Kooten, Hersteld Hervormde predikant, Gij zult niet echtbreken/Het zevende gebod - 2, p229-230. 58


9.2

54

Bijlage B - Een brief van Calvijn

In de serie Stemmen uit Genève komt ook een bundel voor met brieven van Johannes Calvijn getiteld Kracht en troost 59 voor vrouwenlevens, Brieven van Calvijn aan vrouwen. Er staat een brief in die kennelijk gaat over een 'slecht' huwelijk en waar de vraag wordt beantwoord wanneer de vrouw haar man mag verlaten. Het is een opmerkelijke brief. Het epistel laat in elk geval de indruk achter dat Calvijn zich niet zo direct zou hebben kunnen 60 vinden in de Nieuwe Benadering… Advies betreffende een onbekende in Frankrijk. Wij zijn niet zo onmenselijk, dat wij geen medelijden hebben met allen, die lijden om de ere Gods en om het evangelie van onze Heere Jezus Christus; wij willen ze gaarne troosten, voor zover dat mogelijk is en wij daartoe de gelegenheid hebben. In 't bijzonder hebben wij medelijden met de arme vrouwen, die door haar echtgenoten slecht en ruw behandeld worden, omdat dat een zeer harde, wrede tyrannie en gevangenschap is; evenwel zijn wij van oordeel, dat het ons niet geoorloofd is naar het Woord van God, een vrouw aan te raden haar echtgenoot te verlaten, tenzij in geval van de uiterste noodzakelijkheid. Deze noodzakelijkheid is nog niet daarin gelegen, dat de man ruw optreedt, haar bedriegt; zelfs niet, als hij haar slaat; maar slechts dan, wanneer haar leven daadwerkelijk in gevaar is, hetzij dat de man haar doden wil, of met de vijanden van de Waarheid tegen haar samenzweert, of dat het gevaar van elders komt.

59

Bundel XXII, uitgegeven door De Gereformeerde Bibliotheek te Goudriaan, 1972. 60 Het is in dit verband ook interessant de Ordonnances ecclésiastiques van J. Calvijn van 1561 te lezen. Te vinden in o.a. Douma1.


55

In het ons voorgelegde geval antwoorden wij, dat wij nog geen voldoende grond voor de vrouw zien om zich terug te trekken; zij heeft te wachten, tot het gevaar duidelijker blijkt. Daarom vermanen wij haar in de naam Gods, het kruis geduldig te dragen, dat God haar heeft willen opleggen. Evenwel heeft zij zorg te dragen, dat zij haar plicht tegenover God niet verzaakt, om haar man te behagen, maar, wat er ook gebeurt, stand te houden en te tonen, dat zij vast besloten is, haar overtuiging niet los te laten. Als zij voelt, dat haar krachten haar ontzinken, moet zij God bidden, dat Hij haar standvastig maakt. Zij moet alles doen, wat in haar vermogen is, om het hart van haar echtgenoot te vertederen. Wordt zij met geweld er toe gedwongen, dan is het haar naar het Woord van God geoorloofd, zich van hem te scheiden en als zij het doet, is het geen boosaardig verlaten van haar man, omdat zij altijd bereid zal zijn, bij hem te wonen, wanneer dat zonder doodsgevaar kan geschieden. juni 1559.


9.3

56


Bijlage C - Besluiten synode AmersfoortCentrum

& &

3

& &

57

! &

"

&'

#

19

7

&

"

: + !

"# $ & "

&

% & +

$

&

"

1

&'

.

+

2

&

" &' +

4

& +

"

&'

"

"#$ &'

& #0

"

&' + "#$

<

&'

=

!

"

1 8 7 4 &

+

15 +

1

+

&

&

+

6

+ & & +

7 4

% ( & + %+ *+ " &' +

8

+

7

&

'

'

%

&

(

&'

+

$

3

'

8 +

"

* %

+

/ " +

(

+

( ) *

&

-

#

;

, &

&

/

& '

&'

% %

& % 0

*

&

& & " &' +

>

?

; (

*

+ 6=3=

3 '

7 4

%

+ +

+

+


>

58

?

+

'


8 +

7 4

&

"

&'

, @ '

+

7 4

-

0 +

&

&

0 + ? C C + C @ C

>

& &

#

+

+ %

5 +

& C C

+

0 + & & 2

B + 0

+ +

59

&

+ 3 "

" 4<".C " &'

&

D -

.

! &'

' + =

+ 1.

+ "#$

8

%

& 7 4% +

& + +

1 . ' !

3

7 4 +

&

3

! &

4

&

" +

&' &

"

"

&'

!

1<

2&

1@ & &

'

7 4

> ?

% & +

+ $ &

+

"

&'

!

1@

4& "#

1 &

& 3

) #

& ,

9

3& 4&

,

&! +

& + + /

& +

"

&'

A

+

3

!

+ 0

& 6

7 4 &

+ +

%+

'

&

#

&

&

"

+ &'

/6, .

1;

& +

/


60


61

+ +

7 #

&

"

&'

#

4

&%

+

+

+ % +

+

+

&

& +

& )E! +

& 2

&

"

&'

6 +

/ 3

E

+ ! 1$

3 $ "#$ )

"

& 1 2&

! + + 3 +

( * %

&

!

4

&

/

&

E9

A

= +

+

= + "#$ E: ,

+

!E 9

1 F E

&

"#$

1

+

, +

8 +

&

! '

6

"

+

%

D

,

& %%% 0

% D

"

+ &

63 9

?"

+ %D

8

+

+

"#$ &

E;

"

4&

+

& & & )

+ F

+ +

0

& %

>

? >

+

@ &

?

+

& &

)E.

!

&

( +

* #

&


62


)

63

%

&

+

& &

+

) %

+

+

@

%

& '

#

7 4 + %

)+

+ #

+

&

+

&

%D

&+ &

! >

? "

&

&

+ %+

&

+

&

+

&

&

;

% D

&

+ " &

+ +

+

&

%

& & "

&

'

5

+ +

&

"

+

&

&

)

+

" "

+

+

+ 6

# (

& 8 2*

"

1 +

@

=

+ +

%+ &% 1

%

1

6

&&

E+

& "

=

&

&

@

+

+

& + %+ +

( & &

*

?

&

$ > G

+ " + "

#0 &

?" ' !

% &

!

8 '

% %

& +

% %

+

+


64

G? #

&


65

"

+

+ %

& &

/ 4 +&

'

% + ( " + & +

2*

+ +

-

*5

+

+

)

( 5

&

+ +

& &

+

& # + =

+

&

#0

&

A

( 888* %!

" 4

%

6 &

& %

+ ?

,

&

"

+

% + "#.

& &

)

+

882

"#A

888 %

% " F

@ +

3

&

+ &

2

% #

+

+&

+

&

+

5 H

+

B +

% +

6

6

)+

+

( " %

1 2

& &

=

4

+

+

( '5

+ 0 2% %4 *

+

+

, + F

1

*

+ + +

&

% %

"

, +

& I& +

+& +

' 4 % +

A

+ 5

8 18

F

&

7 ,

&

+


66

&

(

&


67

*

%+

3

&

& &

5

& &

! +

%

%+

+

2F

&

%

)

+ , )

=

+

&

+ & & + (*

) 3 @

%+

42' 5

+ %+

& ( &

*

+ +

+ %

46

F

+ +

%+

+ +

F

& + " !

3

& I& @

F

&

%

+

&

7

$

%

> 3

5 ( &JJ

+

? %

+

*

&

% %

+

+

%

%

& +

+

!

'5

) 3

;

!

+

%+

0

I &+ +

&

F

$ & I+

K + ( * "

% 6 6I +

&'

F

3

!

+

K &

&%

" %+

+ 5

+

+

+&

+

) + F

& "#$ + 3! &

&

&

3! )

& %

+ + +

&

6 I&

3! +


68

+


) 3!

69

+

3! &

+

" 5

) 3! &

) 1

& 3 !+

L

)

& 1 %

+

&

! =

=

3!

&

%

1

+ %&

+

I&

3!

%

)

+

+

& ( *

(* F

3

!

!

)

+

(* ) 3!

! ) 3

%

+

+

( 3 !*

&

&

&

&

3! B L&

+ %

&

&

%

&

% ;

5

&

+

3! ( %

! ) 3!

* %

3!

&

& 3!

3 !+ & & 6

& %

& ! ) 3! JJ 6 +

I "

& '

&

I& %

+

+ 6

& <

&

3!

#

; &

"#!

+ 0 .

! 6

( "#* "# ) + "#

% & I

3!

% *

%

& ) + 3!

( ! 2 ) 3!

) 3! +

& ) 3! 3!

(*

+

& +

%

&

&

& )

+ %

&

1,

) "#

+ D ) 3!

3!

6 F

6 ) 3!

3!

)

(

& M

+ *

%

&


70

+

) 3!

+ & + ! 4 ) 3!

"# +

+ % ; M F 3! + "#

+ ) 3!

+

&

+

+ &

! )

/ 1 3!

) 3!

"# "#

! F

8

+ +

3! &

"#

+

SCHEIDEN zonder gronden

Recommend Documents