Sanatorium Lemaire aanleiding tot nieuw samenwerkingsplatform “Het Sanatorium is gered!” lezen we in september 2010 in verschillende kranten. De actiegroep RedHetSanatorium is blij met de vooruitgang maar blijft voorzichtig. Als alles volgens planning verloopt, begint het Sanatorium Joseph Lemaire in het voorjaar van 2013 aan zijn nieuwe leven. Het sanatorium in Tombeek (Overijse) van socialistisch architect Brunfaut wordt namelijk omgevormd tot woonzorgcentrum.
1. Het sanatorium gered! Maxime Brunfaut (1909-2003) nam in 1933 de bouw van een sanatorium voor de Prévoyance Sociale op zich. Hij werd hierin bijgestaan door zijn vader Fernand Brunfaut (1886-1972), architect en socialistisch politicus, en kon een beroep doen op de kennis die hij had opgedaan als persoonlijk assistent van Victor Horta. In een recordtijd van 13 maanden werd het sanatorium gebouwd en reeds tijdens de feestelijke opening genoot het instituut bijzondere aandacht van de internationale pers als modelvoorbeeld van vooruitstrevende modernistische architectuur. Door veranderingen in de behandeling van tuberculose nam de nood aan sanatoria af en zag het sanatorium in Tombeek zich genoodzaakt om te evolueren tot algemeen ziekenhuis. Uiteindelijk sloot ook het instituut in 1987 de deuren door een grote sanering in de ziekenhuissector. Na deze sluiting ging het sanatorium een onzekere toekomst tegemoet. Ook de bescherming van de gebouwen en de omgeving in 1993 wist hierin geen verandering te brengen. Verschillende herbestemmingen zoals kantoren, asielcentrum, hotel en luxeappartementen werden voorgesteld maar draaiden uiteindelijk op niets uit. Wel werd het belang van het gebouw in 2000 nogmaals benadrukt door een opname in de Belgische selectie van topmonumenten van de moderne architectuur. Na 20 jaar leegstand en 70 jaar na de opening van het Sanatorium Joseph Lemaire wordt in 2007 RedHetSanatorium (RHS) op touw gezet. Dit initiatief slaagde erin het sanatorium terug onder de aandacht te brengen. Een jaar na de start van het initiatief waren drie projectontwikkelaars in onderhandeling met de gemeente. Tombeekheyde nv (van de Limburgse groep Askimmo-Kumpen) met hun herbestemming voor het sanatorium als woonzorgcentrum voor senioren met een publiek restaurant en een feestzaal genoten uiteindelijk de voorkeur van de gemeente. In december 2008 startte de ontwikkelaar met opruimwerken zoals het verwijderen van asbest, glasscherven, struiken, afgevallen tegels enz… Vervolgens werd zo goed als het volledige interieur tot op het betonskelet gestript en belandde het meeste buitenschrijnwerk in de afvalcontainer. In juni 2009 werd Tombeekheyde officieel eigenaar van het sanatorium. Het omliggende natuurgebied werd door de Vlaamse Gemeenschap gekocht. Ondanks de steun van de gemeente voor het project, bleven de meningen van andere betrokken instanties verdeeld. De onenigheid bemoeilijkte vooruitgang in het herbestemmingsdossier dat daardoor dreigde vast te lopen. RHS trok aan de alarmbel en samen met het Sint-Lukasarchief en DOCOMOMO (DOcumentation and COnservation of the MOdern MOvement) werd een internationaal verzoekschrift verspreid dat gericht was aan de betrokken partijen om proactief te gaan samenwerken om de situatie te deblokkeren en tot een respectvolle en duurzame herbestemming te komen. Ondertekenaars van de architectuur- en kunstwereld uit 53 verschillende landen onderschreven het internationaal verzoekschrift van RHS. Het sanatorium werd internationaal in de belangstelling gebracht en in oktober 2009 werd het door het World Monuments Fund (WMF) in New York uitgeroepen tot één van de honderd meest bedreigde sites ter wereld. In de WMF Watch List van 2010 werden ook de Incasite van Machu Picchu in Peru en Gaudi’s Sagrada Familia in Barcelona opgenomen. De gezamenlijke inspanningen brachten het herbestemmingsdossier opnieuw in beweging. In april 2011 kende Vlaams minister Geert Bourgeois, bevoegd voor Onroerend Erfgoed, de restauratiepremie van 1,6 miljoen euro toe. Eerder werd al de bouwvergunning verleend en gaf Onroerend Erfgoed het fiat om de eerste restauratiefase te starten. Ook een uitbreiding van het gebouw van 12.000 m² naar 17.500 m² werd gepland. Momenteel zijn de herstellingswerken van de betonschade bezig, waarna wordt vervolgd met de voorbereidende werken, zoals riolerings-, metsel- en dakwerken, het plaatsen van nieuw buitenschrijnwerk en gevelbekleding. In een laatste fase komt de interieurrenovatie aan bod. De projectontwikkelaar hoopt in het voorjaar van 2013 de deuren van het gerenoveerde sanatorium te openen.
5
Luchtfoto van het Sanatorium Lemaire, oorspronkelijke toestand (archief P&V)
RedHetSanatorium Tijdens hun zoektocht naar interessante leegstaande gebouwen kwamen Greg Gosiau, student kunstgeschiedenis, en architectuurstudenten Brecht en Sander Van Duppen, in 2005 voor het eerst bij het Sanatorium Lemaire terecht. Het vervallen sanatorium bleef hen boeien waarop in 2006 een reddingsactie werd uitgedacht voor het sanatorium. Toen datzelfde jaar een oproep van Monumentenstrijd werd gelanceerd, grepen ze de kans om onder de naam RedHetSanatorium de erbarmelijke situatie van het sanatorium bij het grote publiek aan te kaarten. Een deelname aan de wedstrijd was onmogelijk omdat de toenmalige eigenaar niet akkoord ging. Ze besloten verder te gaan met hun actie door het gebouw op zoveel mogelijk manieren onder de aandacht te brengen. Met een website, affiches, rondleidingen, lezingen, een debat rond herbestemming en de steun en bijdragen van verschillende organisaties en individuen, brachten ze het vastgelopen dossier na meer dan 20 jaar in een stroomversnelling. Vandaag zet RHS zich in voor DOCOMOMO Belgium en zal ze vanuit deze organisatie verder opereren en opkomen voor het sanatorium. De website van RHS blijft nog steeds beschikbaar. www.redhetsanatorium.be Beknopte bibliografie over het Sanatorium Lemaire (redactie Interbellum) HENNAUT, E.: De Prévoyance Sociale. Brussel, 2004. NOVGORODSKY, L.: Sanatorium “Joseph Lemaire” à Tombeek (Brabant). Architecte: Maxime Brunfaut, in: La Technique des Travaux, 14(1938)1, p. 12-18. POULAIN, N.: Interbellum-interieurbezoek 112: Sanatorium Joseph Lemaire, Waversesteenweg, Tombeek-Overijse, 20 mei 2007, in: Interbellum-interieurbezoeken, 2007, p. 826-839. Prévoyance Sociale. Album illustré 1 Mai 1939. La Louvière, 1939. VAN DUPPEN, B. & S., GOSIAU, G.: Sanatorium Lemaire aanleiding tot nieuw samenwerkingsplatform, in: Erfwoord, (2001)63, p. 28-35. WAMBACQ, J., VERPOEST, L. & HEYNEN, H.: Het paleis op de heide. Architect Maxime Brunfaut en het sanatorium van Tombeek. Brussel, 2009.
2. Het Sanatorium gered? Na lange verwaarlozing is er eindelijk een nieuwe toekomst voor het sanatorium in zicht. De vraag is of de renovatie om deze toekomst te realiseren de sociale, culturele, architecturale en historische waarde van het monument respecteert. Architectuurhistoricus en autoriteit op vlak van monumentenzorg van jong erfgoed Luc Verpoest staat voorlopig negatief tegenover de huidige ontwikkelingen en zei onlangs in het Belgisch tijdschrift voor architectuur A+, nr. 229, 2011: “Ik ben van oordeel dat Tombeek fundamenteel fout is aangepakt. Een uitbreiding van het gebouw was noodzakelijk om het monument meer ademruimte te geven, maar de goedgekeurde uitbreiding, de herverkaveling en de herbestemming van de binnenruimtes tasten het ruimtelijke concept van het gebouw aan en voor mij is dat wellicht de belangrijkste waarde van deze moderne architectuur.” Ook de Nederlandse architect Wessel de Jonge (medeoprichter DOCOMOMO International en architect van de restauratie van Sanatorium Zonnestraal in Hilversum) ziet de noodzaak van de uitbreiding in, maar twijfelt sterk aan de manier waarop dit gebeurt. Zo is de afbakening tussen oud en nieuw onduidelijk. Hier stelt hij voor om het nieuwe volume tegen de bestaande oostelijke patiëntenvleugel meer eigenstandig te plaatsen, door het los te koppelen of ten minste een atrium vrij te houden tussen het bestaande en de toevoeging. De afbraak van de oorspronkelijke gevel, een onomkeerbare ingreep (niet reversibel) die strijdig is met de monumentale status, kan zo bovendien vermeden worden. De nieuwe dakverdieping acht hij wel mogelijk, al zijn er twijfels over de reversibiliteit. Daarenboven ontbreekt een overtuigende architectonische uitwerking in de voorgestelde plannen (cf. persconferentie september 2010). Het volbouwen van de kuurgalerij noemt hij een inbreuk op een essentieel onderdeel van het oorspronkelijke concept, namelijk de opgetilde patiëntenvleugel met eronder een transparante plint. Het verlies aan transparantie moet worden vermeden of gecompenseerd. Zoals ook afspraken met de restaurantuitbater over de inrichting onderaan de westelijke patiëntenvleugel en het voorzien van een atrium garandeert de lichttoetreding onderaan de oostelijke patiëntenvleugel. Ten slotte maakt architect de Jonge nog twee opmerkingen. Enerzijds haalt hij het belang van de oorspronkelijke materialisatie en afwerking in de historisch belangrijke zones aan. Anderzijds wijst hij op de wrijving tussen het oorspronkelijk collectieve karakter van het sanatorium en de individualiteit van de toekomstige gebruikers van het woonzorgcentrum. Dit laatste vormt volgens hem een van de grootste architectonische uitdagingen bij herbestemming van het erfgoed van de Modernen. Bovenop de restauratie- en conservatieproblematiek zijn er bij het sanatorium extra uitdagingen. De site ligt letterlijk langs de taalgrens, bevindt zich in een prachtig natuur- en Europees vogelrichtlijngebied en zowel de omgeving als de gebouwen zijn beschermd. Hierdoor zijn verschillende partijen betrokken met soms tegengestelde eisen. Communautaire kwesties hebben de zoektocht naar een herbestemming jarenlang bemoeilijkt. Een begeleid verval is zelfs een optie geweest. Tot maart 2010 kreeg RedHetSanatorium samen met het Sint-Lukasarchief de kans de betrokken partijen en architecten zo goed mogelijk te informeren en bij te staan in een poging dit moeilijke dossier tot een goed eind te brengen. Helaas werden vanaf toen een aantal van de voorstellen, waarvan er enkele hierboven worden aangehaald, als niet meer bespreekbaar afgewezen. Een belangrijk onderdeel daarvan is de uitwerking van de nieuwbouw. Hoewel het op tafel liggende ontwerp niemand echt wist te overtuigen, stond de projectontwikkelaar er niet voor open om alternatieven te verkennen omdat hij zowel financieel als in planning hiertoe geen marge meer zag. De projectontwikkelaar gaf aan dat het voor hem op dat ogenblik van prioritair belang was het gemaakte compromis met de overheid zo snel mogelijk te kunnen uitvoeren om het gebouw terug op de markt te brengen. De adviserende en informerende rol van RedHetSanatorium werd met deze beslissing uitgehold. De doelstellingen van het internationaal verzoekschrift om op basis van proactieve samenwerking tot een respectvolle en duurzame herbestemming te komen, konden hierdoor niet langer verwezenlijkt worden. Toch blijft RHS steeds bereid tot een constructieve dialoog om de zoektocht naar een actieve en dynamische omgang met dit erfgoed te ondersteunen, zonder de huidige ruimtelijke en maatschappelijke uitdagingen uit de weg te gaan. RedHetSanatorium blijft hopen dat de maatschappelijke meerwaarde die dit monument in haar karakteristieken meedraagt, door deze herbestemming niet verder wordt afgestompt of onherroepelijk verdwijnt.
7
De inkomhal van het Sanatorium Lemaire, oorspronkelijke toestand (archief AMSAB-ISG, Gent)
De galerij van het Sanatorium Lemaire met ligstoelen, oorspronkelijke toestand (archief P&V) De Moderne Beweging Modernisme behelst de radicaal ornamentloze stromingen tussen de twee wereldoorlogen, zoals het Bauhaus, De Stijl en het constructivisme. In de beginjaren concentreerde DOCOMOMO zich vooral op deze stromingen uit het interbellum. De laatste jaren is het werkveld sterk uitgebreid en komen naoorlogse stromingen meer en meer aan bod. Bijvoorbeeld het brutalisme tot midden de jaren 1970 met zijn monumentale betonconstructies. Ook de opmerkelijke betonnen schaalconstructie aan de renbaan in Groenendaal van André Paduart uit 1989 is een zorgenkind van DOCOMOMO. Met de sloop bedreigd is ze net als vele andere naoorlogse realisaties blijkbaar te jong voor het “erfgoedlabel”. Info: www.docomomo.com “heritage in danger”
3. Kwetsbaar jong erfgoed RedHetSanatorium blijft zich inzetten voor erfgoed van de Moderne Beweging en overstijgt de strijd voor het sanatorium Joseph Lemaire in Tombeek. De problematiek van het sanatorium is geen alleenstaand geval. Verschillende modernistische meesterwerken bevinden zich in een erbarmelijke situatie, werden door ingrijpende verbouwingen onherkenbaar verminkt of zelfs gesloopt. Het jonge, moderne erfgoed geniet onvoldoende belangstelling, zeker in vergelijking met erfgoed van vroegere perioden. Door de “jonge” leeftijd en moderne uitstraling wordt het moderne erfgoed niet altijd aanzien als “een getuige van het verleden” en ondergewaardeerd. Ook maken achterliggende ontwerpopvattingen en toegepaste bouwtechnieken dit erfgoed bijzonder kwetsbaar. De toepassing van nieuwe, nog niet op punt staande materialen en technieken, zoals gewapend beton, het plat dak en grote glaspartijen met flinterdunne stalen profielen, en het soms tijdelijk karakter van deze architectuur, spelen hierin een belangrijke rol. Het functionalistische opzet van het ontwerp volgens het “Form follows function”-principe en de steeds veranderende comforteisen maken de zoektocht naar een gepaste herbestemming bijzonder complex, leiden tot drastische aanpassingen en maken dat gebouwen in onbruik raken. Hoewel de restauratie-, conservatie- en herbestemmingsproblematiek van modern erfgoed vandaag de dag zeer actueel is, is er een gebrek aan kennis over de omgang met dit soort erfgoed. Een “platform” dat de beschikbare informatie en kennis samenbrengt en op een gebruiksvriendelijke manier voor het breed publiek toegankelijk maakt is cruciaal.
4. Modernisme actueler dan ooit Sinds een aantal jaren vinden de uitgangspunten van de Moderne Beweging opnieuw ingang in het actuele debat. Dit valt op in onder andere het debat over de humane en sociale dimensie van architectuur en vormgeving (bv. social design) en in de zoektocht naar een nieuwe vormgeving en architectuur die kan beantwoorden aan de huidige ecologische toestand en maatschappelijke veranderingen. Het Nederlandse initiatief MODERNISMTODAY omschrijft deze kritische herwaardering als volgt: “Het failliet van het modernistisch experiment is voldoende bekend om niet tot klakkeloze navolging over te gaan. Stilistisch is het erfgoed afgekloven. En de grootschalige vertaling van die stijl in industriële massagoederen heeft vooral veel rotzooi opgeleverd. Tegelijk is de erkenning van het failliet ook weer zo algemeen, dat juist de vroege aanzetten, de oorspronkelijke intenties en de werkwijze van de modernisten nieuwsgierigheid wekken bij een jonge generatie ontwerpers.” Ook het bouwkundig moderne erfgoed wint steeds meer aan populariteit. Het debat over de omgang met modern erfgoed klinkt hierdoor almaar luider. Daarbij wordt het louter passief conserveren en conservatief restaureren in vraag gesteld. Het botst met de oorspronkelijke intenties van de Moderne Beweging en is geen oplossing op lange termijn. De actieve integratie in de hedendaagse samenleving, zoals herbestemming, kan een zinvol voortbestaan garanderen. Architecturale interventies op het bestaande, zoals uitbreidingen en nieuwe invullingen, kunnen bijdragen aan deze integratie. De geschiedenis wordt zo verder gezet door het eigentijds gebruik en het toevoegen van een nieuwe betekenisvolle laag. Kennis over de “historische lagen” is noodzakelijk om dit respectvol en doordacht te doen. Het verspreiden van kennis over het moderne erfgoed en het stimuleren van samenwerkingsverbanden om dit te verwezenlijken, is daarom noodzakelijk. Alleen zo kan wat waardevol is zichtbaar blijven voor de volgende generaties.
5. Internationaal netwerk & samenwerkingsplatform De uitdaging om de waarde van het Sanatorium Joseph Lemaire en vergelijkbaar jong erfgoed zichtbaar te maken voor de volgende generaties was de aanzet om DOCOMOMO Belgium nieuw leven in te blazen. Na enkele jaren van gematigde activiteit werd het initiatief genomen voor een heroprichting van DOCOMOMO Belgium als vzw. DOCOMOMO Belgium is een werkgroep van de internationale non-
9
Doelstellingen DOCOMOMO Belgium - Het brede publiek, overheden, professionelen en de opleidingsinstellingen informeren over het belang en de betekenis van het moderne erfgoed - De identificatie en documentatie van het moderne erfgoed - Het stimuleren en aanmoedigen van specifieke methoden en technieken voor de conservatie en restauratie van het moderne erfgoed - Initiatieven ontwikkelen tot het behoud van het bedreigd moderne erfgoed - Het exploreren en verder ontwikkelen van de kennis van het moderne erfgoed - Het onderzoek betreffende architectuur, stedenbouw en design dat betrekking heeft op gebouwen, sites of buurten uit de 20e eeuw of later stimuleren en het faciliteren van samenwerkingsverbanden tussen universiteiten, hogescholen, instituten en privé-instellingen - Bijdragen tot de doelstellingen van DOCOMOMO International
Het Sanatorium Lemaire bij het interieurbezoek van Interbellum, 20 mei 2007 (foto’s Norbert Poulain)
Lancering DOCOMOMO Belgium Tijdens de tweede helft van november stelt de nieuwe DOCOMOMO Belgium vzw en asbl zich voor aan het grote publiek. Meer informatie over dit evenement en de internationale gastspreker die deze avond afsluit, vindt u vanaf oktober op de website van DOCOMOMO Belgium. U kunt de werkgroep alarmeren over bedreigd modern erfgoed door contact op te nemen.
[email protected] www.docomomo.be
Interbellum, RHS en DOCOMOMO (redactie Interbellum) De vzw Interbellum steunt vanzelfsprekend RedHetSanatorium (RHS) en DOCOMOMO en onderschrijft de doelstellingen van DOCOMOMO Belgium. Op onze website vindt u een link naar de websites van RHS en DOCOMOM Belgium. In ons bulletin worden de initiatieven van DOCOMOMO Belgium aangekondigd. www.interbellum.org
Het Sanatorium Lemaire bij het interieurbezoek van Interbellum, 20 mei 2007 (foto’s Norbert Poulain)
profit organisatie voor het DOcumenteren en COnserveren van gebouwen, en stedenbouwkundige en landschappelijke ensembles van de MOdern MOvement (Moderne Beweging), kortweg DOCOMOMO. Sinds de oprichting in 1988 groeide DOCOMOMO uit tot een internationaal netwerk van architecten, (architectuur-)historici, technici, beleidsmakers en studenten. Anno 2011 telt de organisatie 59 nationale werkgroepen en meer dan 2300 leden uit Europa, Amerika, Azië, Oceanië en Afrika. DOCOMOMO International werd opgericht door de Nederlandse architecten Hubert-Jan Henket en Wessel de Jonge. De hoofdzetels van de organisatie wordt sinds 2010 waargenomen door de Mies Van der Rohe Foundation in Barcelona. Elke zes maanden verschijnt het DOCOMOMO Journal en om de twee jaar organiseert DOCOMOMO een internationaal congres dat in 2012 plaatsvindt in Finland. DOCOMOMO Belgium was al een lange tijd een los samenwerkingsverband dat hoofdzakelijk gedragen werd door de KULeuven. De heropstart door de formalisering van DOCOMOMO Belgium, met hoofdzetel in Brussel, moet de samenwerking tussen verschillende individuen, organisaties en instituten in Vlaanderen, Brussel en Wallonië structureel ondersteunen en verankeren. Tevens wil de vereniging toegankelijker zijn en een breder publiek bereiken. DOCOMOMO Belgium wil kennis bundelen, de uitwisseling van expertise bevorderen en optreden tegen de sloop of verminking van toonaangevende gebouwen van de Moderne Beweging. Ze bouwt daarom aan een informatieve website en zal verschillende activiteiten organiseren en ondersteunen. Daarenboven wil ze het kritisch debat stimuleren, waarin zowel de hedendaagse aspecten van het bouwkundig erfgoed, als de hedendaagse betekenis van de uitgangspunten van de Moderne Beweging aan bod komen. Op deze manier kan men zinvolle en duurzame oplossingen bedenken voor de restauratie- en conservatieproblematiek van modern erfgoed en inspelen op de groeiende belangstelling voor het modernisme.
Brecht & Sander VAN DUPPEN, Greg GOSIAU
Ontwerp voor de uitbreiding van het Sanatorium Lemaire
