SAMENWERKINGSVERBAND AMSTELLAND EN DE MEERLANDEN
OPZET ACTIEONDERZOEK SCHOOLVERZUIM AANLEIDING Het samenwerkingsverband VO Amstelland en de Meerlanden heeft tot augustus 2013 de tijd om zich voor te bereiden op de uitvoering van de wet op de zorgplicht. In deze voorbereidingsperiode naar passend onderwijs en de wet op de zorgplicht zijn schoolverzuim en thuiszitterproblematiek een belangrijk aandachtsgebied. Om deze reden heeft Eduquality in de periode mei/juni op drie middelbare scholen van het SWV Amstelland en de Meerlanden een inventarisatie uitgevoerd naar aard en omvang van (ongeoorloofd) schoolverzuim 1. De belangrijkste conclusies van het vooronderzoek zijn dat (1) ongeoorloofd schoolverzuim frequent voorkomt, (2) de redenen voor schoolverzuim en de achtergrond van de thuiszitters vaak gevarieerd en complex is en (3) er binnen het samenwerkingsverband geen eenduidige en effectieve aanpak is. Er is geen aanleiding om aan te nemen dat de situatie op de andere scholen van het samenwerkingsverband minder problematisch is dan op de drie onderzochte scholen. Vervolgonderzoek/-actie is dan ook wenselijk. De uitkomsten van de inventarisatie zijn op 21 juni jl. besproken in het besturenoverleg. Het samenwerkingsverband ziet actieonderzoek als een effectief instrument om het probleem van ongeoorloofd ziekte- en schoolverzuim aan te pakken. In deze notitie worden de hoofdlijnen van zo’n onderzoek geschetst. In paragraaf 2 beschrijven we de kenmerken van actieonderzoek. Vervolgens wordt in paragraaf 3 de verzuimketen beschreven. In paragraaf 4 komt de opzet van het onderzoek aan de orde, gevolgd door de beoogde opbrengsten van het onderzoek. In paragrafen 6 en 7 worden de planning en condities weergegeven.
1
De Custer, Seure; een inventarisatie van schoolverzuim op drie middelbare scholen; juni 2012.
SAMENWERKINGSVERBAND AMSTELLAND EN DE MEERLANDEN ACTIEONDERZOEK Actieonderzoek is een vorm van onderzoek met als doel het zoeken naar oplossingen van problemen om te komen tot een verandering van de praktijk. Een belangrijk kenmerk van actieonderzoek is dat de sleutelfiguren (‘de mensen in de praktijk’) zelf een onderzoekende houding aannemen en een belangrijke rol spelen bij het onderzoek. Dat wil zeggen dat ze zelf – met begeleiding van professionele onderzoekers - onderzoeksvragen formuleren, doelen stellen, gegevens verzamelen en analyseren en op basis daarvan de praktijk veranderen. Het actieonderzoek is gericht op het eigen handelen en de situatie waarin dat handelen plaatsvindt. In dit geval gaat het om de aanpak en preventie van ongeoorloofd schoolverzuim binnen de context van de school (in interactie met de omgeving). Actieonderzoek is cyclisch van aard. Dat wil zeggen dat het maken van plannen (P), uitvoeren van acties (D), reflecteren op de resultaten en voortgangscontrole (C) en bijstellen (A) elkaar opvolgen.
Afbeelding: PDCA-cyclus Onderzoek naar veranderprocessen in het onderwijs laat zien dat verbeteringen effectiever en efficiënter zijn naarmate onderwijspersoneel zelf eigenaarschap gaat ervaren en betrokken is bij onderzoek2. Een voorwaarde is wel dat er draagvlak is bij de betrokken actoren. 2
Rinnooy Kan; Leerkracht!, advies van de commissie leraren; 2007, Coonen; professioneel leraarschap en onderwijsinnovatie; Teurlings, Uerz; professionalisering van roc-docenten: zoeken naar verbinding; 2009, diverse evaluaties projecten van het platform beroepsonderwijs.
SAMENWERKINGSVERBAND AMSTELLAND EN DE MEERLANDEN Wij stellen voor om het actieonderzoek niet gelijk onder alle scholen van het samenwerkingsverband uit te voeren, maar in twee tranches (bijvoorbeeld de eerste tranche met 8 scholen en de tweede tranche met de overige 9 scholen). Op deze manier is de effectiviteit en efficiency van het onderzoek het grootst en wordt het leereffect goed benut. Het actieonderzoek in de eerste tranche loopt van oktober 2012 tot april 2013, de tweede tranche van april 2013 tot november 2013 (zie ook paragraaf 6). We onderscheiden vijf fasen in het onderzoek: (1) voorbereiding actieonderzoek (selectie eerste tranche scholen, intake en faciliteren3 scholen); (2) effectonderzoek; (3) uitvoering actieonderzoek; (4) analyse en rapportage; (5) conclusies en aanbevelingen . In paragraaf 4 worden deze fasen kort omschreven. Elke fase sluiten we af met een rapportage aan het besturenoverleg. In deze rapportages worden de voortgang en de belangrijkste tussentijdse resultaten beschreven. Hierdoor is het mogelijk om in overleg het onderzoek gedurende de uitvoering aan te passen dan wel uit te breiden. De permanente commissie leerlingenzorg wordt gedurende het onderzoek geïnformeerd over de voortgang van het onderzoek en vormt tevens een bron van informatie. KETEN SCHOOLVERZUIM De aanpak en preventie van ongeoorloofd schoolverzuim bestaat uit een complexe keten met veel activiteiten en betrokken actoren. Deze keten is hierna schematisch weergegeven.
3
Instructie over opzet en werkwijze actieonderzoek, verschaffen van informatie en formats e.d.
SAMENWERKINGSVERBAND AMSTELLAND EN DE MEERLANDEN
Afbeelding: verzuimketen Het besturenoverleg heeft de wens uitgesproken om de externe actoren in eerste instantie buiten de reikwijdte van een vervolgonderzoek te houden. Deze notitie beschrijft daarom een voorstel voor actieonderzoek waarbij enkel de actoren in de school sleutelfiguren zullen zijn. Hoe deze sleutelfiguren de samenwerking ervaren met de externe actoren en overige actoren in het samenwerkingsverband (zoals Regioloket VO, de PCL en Rebound), zal wel onderzocht worden. Naar de effectiviteit en werking van de verzuimketen is reeds veel onderzoek verricht4. Deze inzichten uit de onderzoeksliteratuur en
4
o.a. van Eekelen (in opdracht van Ingrado); dossieronderzoek thuiszitters 2010, thuiszitter sneller terug naar school; december 2010, verhoef e.a. (in opdracht van de Nationale ombudsman; Hoera! ik ga weer naar school, leerlingen met psychische of gedragsproblemen die thuiszitten; januari 2011; zie ook good practices/casestudies (bijvoorbeeld de Haagse aanpak).
SAMENWERKINGSVERBAND AMSTELLAND EN DE MEERLANDEN relevante beleidsinformatie5 brengen we uiteraard in het onderzoek in. OPZET ACTIEONDERZOEK Het doel van het SWV Amstelland en de Meerlanden is om effectieve manieren te vinden om ongeoorloofd schoolverzuim aan te pakken met als beoogd effect een vermindering van het aantal thuiszitters. De vraag die aan de deelnemende scholen wordt gesteld is: welke bijdrage kan de school aan deze doelstelling leveren? Deze bijdrage kan betrekking hebben op de preventie, registratie, verzameling van informatie, beoordeling of actie of een combinatie van deze activiteiten. Elke school formeert een groep sleutelfiguren die betrokken zijn bij het schoolverzuim: de onderzoeksgroep. De verzuimcoördinator en zorgcoördinator maken in ieder geval deel uit van deze onderzoeksgroep. Deze groep wordt, in overleg met de opdrachtgever, aangevuld met andere relevante sleutelfiguren, zoals aangeduid in het schema op bladzijde 3. Eduquality ondersteunt de onderzoeksgroepen bij de uitvoering van het actieonderzoek.. De onderzoeksgroepen worden uitgedaagd te beschrijven welke knelpunten ze willen aanpakken, welke verbetering ze willen bewerkstelligen, waarom de verbeteringen bijdragen aan het oplossen van de knelpunten, wat het moet opleveren, wat er al bekend is over de voorgestelde verbetering en hoe ze de voortgang/het effect gaan meten6. Daarbij wordt de PDCA-cyclus gehanteerd (zie blz. 2). Het effect van het werken met onderzoeksgroepen is dat eigenaarschap ontstaat en de aanpak aansluit bij de situatie van de verschillende onderzoeksgroepen. Tussentijds wisselen de groepen de voortgang en leerervaringen uit. Om de resultaten van de onderzoeksgroepen te kunnen bepalen en effecten te kunnen vaststellen wordt bij alle scholen in het samenwerkingsverband een nulmeting (referentiepunt), een vervolgmeting en een eindmeting uitgevoerd. Deze metingen worden uitgevoerd via (digitale) vragenlijsten met betrekking tot de relevante 5
ocw; voortgangsbrief maatregelen schoolverzuim; landelijke handreiking voor een integrale aanpak van schoolverzuim bij kinderen en jongeren etc. 6 De analyse van de schoolondersteuningsprofielen (Helms en de Custer, september 2012) vormt hierbij een belangrijke bron van informatie.
SAMENWERKINGSVERBAND AMSTELLAND EN DE MEERLANDEN thema’s. Door de metingen met elkaar te vergelijken ontstaat inzicht in verbeteringen en verschillen tussen de onderzoeksgroepen onderling en de scholen uit de eerste tranche en de tweede tranche. Deze verschillen hebben betrekking op de aanpak, de resultaten en de effecten (aantal thuiszitters). De vragenlijsten worden uiteraard in afstemming met de opdrachtgever vastgesteld. Het onderzoek omvat de onderstaande activiteiten. 1. Voorbereiding actieonderzoek (eerste tranche en tweede tranche); Selectie scholen eerste tranche en tweede tranche (door de opdrachtgever); Intakegesprekken op de deelnemende scholen (met in ieder geval de directeur en zorg- coördinator); Selectie onderzoeksgroepen; Deskundigheidsbevordering (bijvoorbeeld via één of meerdere workshops). 2.
Effectonderzoek Uitvoering algemene nulmeting; Uitvoering tussentijdse vervolgmeting; Uitvoering eindmeting.
3. Uitvoering actieonderzoek (eerste tranche en tweede tranche) Uitvoering kortcyclisch actieonderzoek in twee tranches onder begeleiding van Eduquality; Tussentijdse bijeenkomsten (leren en evalueren). 4. Analyse en rapportage Analyse opbrengsten en leerervaringen. 5. Conclusies en aanbevelingen Aanbevelingen; Eindrapportage.
SAMENWERKINGSVERBAND AMSTELLAND EN DE MEERLANDEN BEOOGDE OPBRENGSTEN De centrale doelstelling van het onderzoek is dat een (aantoonbare) effectieve aanpak van ongeoorloofd ziekte- en schoolverzuim wordt ontwikkeld. Door de vorm van het onderzoek (actieonderzoek) wordt draagvlak en eigenaarschap gecreëerd, zodat de resultaten beter beklijven en verbeteringen ook op langere termijn succesvol zijn. Gedurende het onderzoek zal een grote hoeveelheid stuurinformatie ter beschikking komen (zie hieronder). Op het niveau van individuele scholen: inzicht in het aantal thuiszitters en de registratie- en informatiestromen; inzicht in de knelpunten; beschrijvingen van verbetervoorstellen; voortgangsrapportages; beschrijvingen van gerealiseerde resultaten; ontwikkelde instrumenten. Op het niveau van het samenwerkingsverband: uitkomsten van de nulmeting; uitkomsten van de vervolgmeting; uitkomsten van de eindmeting; leeropbrengsten; ontwikkelde instrumenten (zoals vragenlijsten); eindrapportage; analyses en tussentijdse rapportages.
PLANNING We stellen de volgende planning op hoofdlijnen voor. Een nadere invulling en detaillering volgt in afstemming met de opdrachtgever. De stuurgroep en het besturenoverleg ontvangen voor elke vergadering een rapportage over de voortgang van het onderzoek.
SAMENWERKINGSVERBAND AMSTELLAND EN DE MEERLANDEN Periode
Sept. – Okt. 2012
Okt. 2012 – Apr. 2013
Mei 2013
April – november 2013
Activiteit Selectie scholen in tranches en inrichting onderzoeksgroepen Intakegesprekken op scholen uit de eerste tranche Deskundigheidsbevordering Nulmeting op alle scholen in het samenwerkingsverband Tussentijdse rapportage Uitvoering actieonderzoek eerste tranche scholen Tussentijdse bijeenkomsten en uitwisselen van informatie en leerervaringen Tussentijdse rapportage Vervolgmeting op alle scholen in het samenwerkingsverband Informatiebijeenkomst Tussentijdse rapportage Uitvoering actieonderzoek tweede tranche scholen Tussentijdse bijeenkomsten en uitwisselen van informatie en leerervaringen Tussentijdse rapportage
November 2013
Eindmeting
December 2013
Analyse, rapportage, conclusies en aanbevelingen voor borging Eindrapportage
CONDITIES Om het actieonderzoek te doen slagen moet er aan een aantal randvoorwaarden worden voldaan.
Commitment: Het actieonderzoek moet gedragen worden door alle actoren binnen de school. De onderzoeksgroep dient mandaat en tijd te krijgen van de directie om noodzakelijke veranderingen door te voeren.
SAMENWERKINGSVERBAND AMSTELLAND EN DE MEERLANDEN
Omdat de redenen van schoolverzuim vaak complex zijn en niet slechts met onderwijs te maken hebben, maken externe actoren een wezenlijk onderdeel uit van de aanpak van schoolverzuim. Ook de samenwerking met externe partijen, in het bijzonder met leerplicht en hulpverleningsinstellingen, dient verbeterd te worden om een sluitende aanpak tot stand te brengen. Geadviseerd wordt daarom om op basis van de eerste onderzoeksresultaten tussentijds te heroverwegen om het actieonderzoek te verbreden: om externe actoren en de gehele infrastructuur van het samenwerkingsverband bij dit onderzoek te betrekken. Crisisplaatsen bij Herstart kunnen aangevraagd worden door de leerplichtambtenaar, voor Op de Rails, via het ZAT van de school. Dergelijke voorzieningen en procedurele afspraken zijn eveneens van invloed op de thuiszitterproblematiek.
