Samenvatting. BAM Utiliteitsbouw Toekomst scenario s DENKEN, ONTWIKKELEN, BOUWEN 2

Toekomst scenario‟s BAM Utiliteitsbouw Onderzoek- & adviesrapport

Afstudeer scriptie

Hogeschool Utrecht Adisa Jahic 1519151 Commerciële Economie Sales & Marketing Management Afstudeeropdracht 23-06-2010

Samenvatting BAM Utiliteitsbouw is gevestigd in Bunnik en is een landelijk opererende ontwikkelende bouwer. BAM Utiliteitsbouw richt zich op huisvesting voor bedrijven en instellingen, in alle sectoren van de markt. DENKEN, ONTWIKKELEN, BOUWEN is een belangrijke rol en waarde voor de klanten. Daarbij zetten zij zo vroeg mogelijk de ervaring met de gehele levenscyclus van het gebouw in. Ze nemen en tonen daarbij initiatief, durven risico's aan te gaan en beheersen processen. Het streven is de meest klantgedreven partner te zijn op het gebied van utiliteitsbouw. BAM Utiliteitsbouw heeft een drietal toekomstscenario‟s in kaart gebracht over de toekomst van de bebouwde omgeving in Nederland. Om zo vroeg mogelijk de nodige maatregelen te treffen en acties te kunnen nemen. Deze scenario‟s worden aangeduid als de modellen Florida, Venetië en Dubai en zijn gebaseerd op de huidige trends en verschuivingen in de sector. Model Florida heeft vooral met leisure te maken en staat voor gebieden waar bedrijfspanden en gebouwen zullen verdwijnen, en waar zorg, ontspanning en recreatie voorzieningen kunnen worden gerealiseerd. Model Venetië legt de focus op het (her)gebruik van de huidige voorraad, zonder nieuwbouw maar wel met functieverandering van de aanwezige gebouwen. En model Dubai legt met multifunctioneel bouwen de nadruk op hoogbouw en wolkenkrabbers, waarin wonen, werken en recreëren op één plek worden gerealiseerd. De aanleiding van de opdracht is het onderzoek naar aanwezige signalen en trends binnen de bebouwde omgeving, die naar één van de genoemde scenario‟s leiden. Het onderzoek is gebaseerd op drie bronnen: gedrukte media, sociale media én op de informatie van de interne toekomstwatchers: 15 personen uit verschillende regio‟s en disciplines binnen BAM die de trends binnen de sector nauwgezet volgen en berichten uit verschillende media aan mij rapporteren. Voor het onderzoek is vooral veel deskresearch verricht. Deskresearch heeft veel informatie opgeleverd over bestaande plannen en gebiedsontwikkelingen. Momenteel speelt de economie een belangrijke rol, maar daarnaast ook de politiek-juridische aspecten. Om alle categorieën goed te kunnen overzien, is de groep Toekomst Watchers onderverdeeld in verschillende „focus groepen‟. Er is rekening gehouden met de: Demografische ontwikkelingen Economische ontwikkelingen Sociaal-culturele ontwikkelingen Technologische ontwikkelingen Ecologische ontwikkelingen Politiek-juridische ontwikkelingen Bouw ontwikkelingen Er zijn verschillende publicaties beschikbaar en rapporten van verschillende ministeries en instanties. Naast deze informatie zijn er ook veel dagelijkse berichten die veel kunnen zeggen over de scenario‟s. Alle informatie die niet direct te maken heeft met één van de genoemde scenario‟s, is bewaard onder de categorie „Algemeen 2040‟. Deze algemene categorie mag niet genegeerd worden. Hier komen verschillende aspecten naar voren die wel een toekomst trend aangeven, zoals „het nieuwe werken‟ of „minder vlees eters in de toekomst‟. Al deze trends kunnen wel op een bepaalde manier invloed hebben maar kunnen niet direct gelinkt worden aan een scenario. Om alle informatie goed te kunnen waarborgen, is er een SharePoint ontwikkeld voor de scenario‟s. Deze SharePoint is alleen toegankelijk voor de groep Toekomst Watchers en de M&C leden. Nadat alle informatie verzameld, geanalyseerd en besproken is, zijn er een aantal mogelijke opties naar voren gekomen. Optie 1 is het Venetië model en daarnaast ook het Dubai model. Deze opties en conclusies zijn uitgebreid beschreven in dit rapport. Alle aanbevelingen zullen worden opgenomen in de strategische planning van de BAM Utiliteitsbouw. Ook wordt er door de directie 4 keer per jaar geëvalueerd over de stand van zaken. Het was aan mij de eer om het hele proces op gang te krijgen om zo een voorlopig advies te kunnen geven over welke kant de bebouwde omgeving van Nederland zal opgaan.

BAM Utiliteitsbouw | Toekomst scenario‟s DENKEN, ONTWIKKELEN, BOUWEN

2

Voorwoord Dit rapport is gemaakt in het kader van een onderzoek naar de toekomst van de bebouwde omgeving van Nederland. Bij dezen wil ik Maurits van Uhm en Jeroen Troost bedanken voor hun vertrouwen en de ruimte die ze mij hebben gegeven voor het opstellen van dit rapport. Daarnaast wil ik Mark Nutzel bedanken voor zijn begeleiding tijdens het afstudeertraject. In het bijzonder wil ik Edo Das en Maurits van Uhm bedanken voor het nakijken en controleren van dit rapport. Tot slot wil ik alle andere mensen, waaronder de collega‟s en in het bijzonder Anne Versteeg, bedanken voor alle hulp en steun tijdens mijn stageperiode.

Houten, 2010


3

Inhoudsopgave

Samenvatting ............................................................................................................................ blz.2 Voorwoord ……………………………………………………………………………………………… blz.3 Inleiding …………………………………………………………………………………………………. blz.6 1. Beschrijving van het bedrijf 1.1. Geschiedenis ………………………………………………………………………………….. blz.7 1.2. Doelgroep………………………………………………………………………………………. blz.7 1.3. Innovatieprogramma…………………………………………………………………………… blz.7 2. Opdrachtbeschrijving 2.1. Aanleiding tot het onderzoek …………………………………………………………………. blz.8 2.2. De opdracht…………………………………………………………………………………….. blz.9 2.3. De probleemstelling……………………………………………………………………………. blz.9 3. Ontstaan van scenario‟s 3.1. Trends ontwikkelingen utiliteitsbouw .……………………………………………………….. blz.10 3.2. Dubai ……………………………………………………………………………………………. blz.10 3.3. Florida……………………………………………………………………………………………. blz.10 3.4. Venetië ………………………………………………………………………………………….. blz.10 4. Onderzoeksmethode 4.1. Toegepaste methode …………………………………………………………………………. blz.11 4.2. Onderzoekstechniek …………………………………………………………………………... blz.11 4.3. Organiseren van informatie ………………………………………………………………….. blz.11 4.4. Evaluatie ………………………………………………………………………………………… blz.11 5. Onderzoek 5.1. Deskresearch …………………………………………………………………………………... blz.12 5.2. Dataverzameling ……………………………………………………………………………….. blz.12 5.3. Analysemethode ……………………………………………………………………………….. blz.12 6. Resultaten 6.1. Dubai Hoogbouw in de grote „vier‟…………………………………………………… blz.13t/m18 6.2. Florida …………………………………………………………………………………………… blz.19 6.3. Veneti…………………………………………………………………………………………... blz.20 6.4. Facts & figures DESTEPB ……………………………………………………..……… blz.21t/m 26


4

7. Conclusies en aanbevelingen 7.1. Conclusies ……………………………………………………………………………… blz.27t/m31 7.2. Aanbevelingen ………………………………………………………………………………… blz.32 Begrippenlijst ................................................................................................................ blz.33 Literatuurlijst...............................................................................................................................blz.34 Bijlagen ....................................................................................................................................... blz.35


5

Inleiding Aanleiding onderzoek BAM Utiliteitsbouw is een landelijk opererende ontwikkelende bouwer. Gericht op huisvesting voor bedrijven en instellingen, in alle sectoren van de markt. BAM Utiliteitsbouw BV wil een stuwende kracht zijn voor de klanten bij het ontwikkelen, realiseren en onderhouden van hun huisvesting. Hen ondersteunen om hun ambities en doelen te verwezenlijken. Daarbij zet zij zo vroeg mogelijk ervaring in de gehele levenscyclus van het gebouw. Innovatie staat hoog op de prioriteiten agenda van BAM Utiliteitsbouw. Een van deze agendapunten is mijn afstudeeropdracht. Om zo vroeg mogelijk in te spelen op de toekomst ontwikkelingen van de bebouwde omgeving in Nederland, heeft BAM Utiliteitsbouw een drietal toekomstscenario‟s in kaart gebracht. Dit in samenwerking met bureau De Ruijter. Aan de hand van alle trends en ontwikkelingen rondom de bebouwing van Nederland, zullen mogelijke strategische opties geformuleerd worden. Uiteraard gekoppeld aan een van de drie scenario‟s, Venetië, Dubai of Florida.

Leeswijzer Hoofdstuk 1 In het eerste hoofdstuk van dit rapport wordt in het kort beschreven wat BAM Utiliteitsbouw als organisatie doet. Daarnaast ook een korte beschrijving van het innovatieprogramma dat is opgesteld op de afdeling Marketing en Communicatie. Hoofdstuk 2 In het tweede hoofdstuk wordt vooral veel gezegd over de opdracht en samenstelling. Hoe de opdracht is geformuleerd en waar de aandachtspunten liggen. De aanleiding tot het onderzoek is uiteraard hier ook beschreven. Hoofdstuk 3 Het derde hoofdstuk vertelt heel veel over het ontstaan van de drie scenario‟s. Per scenario worden belangrijkste sleutelwoorden gegeven en hoe een scenario getypeerd wordt. Aan wat voor bebouwing kan gedacht worden en waarom dat voor Nederland van belang is. Hoofdstuk 4 Het vierde hoofdstuk beschrijft welke methode gebruikt zal worden. Hoe krijgt het onderzoek een passende vorm en wat is er allemaal nodig. Waar moet de informatie vandaan komen en hoe zal deze bewaakt worden. Wat de benodigdheden zijn om zo goed mogelijk alle informatie te verwerken. Hoofdstuk 5 Het vijfde hoofdstuk geeft weer waar de mogelijke resultaten vandaan kunnen komen en wat er daadwerkelijk gebruikt zal worden. Alle informatie is gekoppeld aan een van de drie scenario‟s. Hoofdstuk 6 In dit hoofdstuk worden alle resultaten uitgewerkt. Per scenario is een verhaal geschreven aan de hand van de informatie. Hieruit worden uiteindelijk highlights verzameld die de conclusie en aanbevelingen zullen ondersteunen in hoofdstuk 7. Tot slot worden belangrijke conclusies uitgeschreven met daarbij de aanbevelingen en mogelijke opties.


6

1. Beschrijving van het bedrijf BAM Utiliteitsbouw ontwikkelt, bouwt en onderhoudt huisvestingen voor bedrijven en instellingen. BAM Utiliteitsbouw is een landelijk opererende ontwikkelende bouwer. Iedere vestiging van BAM Utiliteitsbouw is volledig toegerust om als ontwikkelende bouwer te opereren. Kernactiviteiten:  Commercieel ontwikkelen: ambities vertalen we in een haalbaar plan.  Technisch ontwikkelen: een ontwerp met zekerheid op prijs, kwaliteit en maakbaarheid.  Realiseren: gebouw komt volgens plan, efficiënt en veilig tot stand.  Beheer & onderhoud: gebouw blijft aan uw wensen voldoen.  Restauratie: historische of monumentale gebouw krijgt weer meerwaarde. 1.1 Geschiedenis BAM Utiliteitsbouw is onderdeel van Koninklijke BAM Groep NV, die actief is in alle sectoren van de bouw. Een succesvol concern met activiteiten in tal van Europese landen – en zelfs ver daarbuiten. 140 jaar geleden begonnen in een timmermanswerkplaats in het hart van Holland. De bedrijfsfilosofie is nog steeds ongewijzigd; de klanten echte waarde bieden en met hen samenwerken om tot een optimale oplossing te komen. Inmiddels is BAM Utiliteitsbouw uitgegroeid tot de grootste speler in de markt van huisvestingen voor bedrijven en instellingen. 1.2 Doelgroepen Om specifieke klantgroepen te kunnen bedienen zijn er een aantal integrale huisvestingsoplossingen ontwikkeld. Vitaal Zorg Vast, voor instellingen in de gezondheidszorg. Office-up, voor transformatie van kantoorgebouwen. BAM Gebouwbeheer, voor beheer en onderhoud voor landelijke opererende klanten. Binnen het bedrijf heeft het woord „Vroeg‟ een bijzondere betekenis. Het staat voor optimaal, slim, denken en vooruitzien. Dat wil zeggen, vroeg ingezet worden bij een project. Vroeg is dan ook de essentie van hun merkgedachte. Omdat een zo vroeg mogelijke bijdrage optimaal rendement oplevert voor opdrachtgevers. Hoe vroeger deze betrokkenheid, hoe groter de opbrengst die de combinatie van hun denken, kennis van ontwikkelen en expertise in bouwen, oplevert. Vandaar de slogan: DENKEN, ONTWIKKELEN, BOUWEN. 1.3 Innovatieprogramma Binnen de organisatie heeft innovatie een hoge prioriteit. Ter voorbereiding op een succesvolle toekomst, staan er vier punten op de innovatieagenda: 

  

Toekomstscenario‟s: door inzet van media, medewerkers en partners, zorgen voor een informatiestroom en trends over de toekomst van de bebouwde omgeving van Nederland. Aan de hand van de drie toekomstscenario‟s (Florida, Dubai en Venetië) worden deze trends verwerkt tot strategie en acties. Transactie-innovatie: i.s.m. De Ruijter wordt geïnventariseerd naar ideeën om bestaand aanbod op een andere manier te vermarkten. Van enkele tientallen ideeën worden businesscases gemaakt die uiteindelijk naar 1 tot 3 concepten zullen leiden. Productinnovatie: Advies&Engineering gaat de technische innovaties beoordelen op relevantie en de toegevoegde waarde. Daarna kennis overbrengen over innovaties die er voor BAM Utiliteitsbouw echt toe doen. Procesinnovatie: aansluiten bij BAM Groep (lean management).

Deze vier agendapunten zijn uitgewerkt in een integraal plan. Het plan is gericht op inzet en betrokkenheid in de organisatie, maar is ook ter aansturing van besluitvorming door directie. Op basis van dit plan is een managementagenda opgesteld gericht op periodieke beoordeling op directie- en managementniveau. BAM Utiliteitsbouw | Toekomst scenario‟s DENKEN, ONTWIKKELEN, BOUWEN

7

2

Opdrachtbeschrijving

2.1 De aanleiding Mijn opdracht maakt deel uit van het innovatieprogramma, die in dit rapport beschreven is. BAM Utiliteitsbouw wil weten hoe de bebouwde omgeving van Nederland in 2040 eruit ziet. Wat zijn de ontwikkelingen en waarin moet de BAM zich gaan ontwikkelen en gaan richten. Dit vergt onderzoek. Door antwoord te geven deze vraag zal BAM Utiliteitsbouw een stap verder komen in hun strategie, hun producten en diensten aan kunnen passen en daardoor de concurrentie voor te zijn. Het innovatietraject is zoals boven gezegd een essentieel onderdeel voor de bepaling van de ondernemingsstrategie en tactiek op de middellange en lange termijn. De laatste economische ontwikkelingen wijzen er op dat de bouwsector zwaar getroffen wordt door de crisis. De sector moet ook rekening houden met langdurige obstakels. Omdat BAM ver vooruit wil denken en “vroeg” de nodige maatregelen nemen, zijn een drietal toekomstscenario‟s ontwikkeld vanuit de huidige trends en verschuivingen in de sector. Om een beeld te kunnen creëren, is er een voorspelling gemaakt tussen nu en het jaar 2040. (Hoe komt Nederland eruit te zien in 2040). Model 1 Florida Gebieden waaruit bedrijfspanden en gebouwen wegtrekken, worden voorzien van recreatie voorzieningen. Florida staat bekend vanwege de pretparken en recreatie/ontspanning mogelijkheden. Zorgcentra/zorghotels.

Ontstedelijking, Zorgcentra, recreatieve voorzieningen, zorghotel, duurzaam toerisme (plaatselijke projecten) natuurbehoud, gebied voor rust/Leisure, duurzame ruimtelijke inrichting. De “zorgconsument”, healing environment, wholesale zorg.

Model 2 Dubai Dankzij de ligging, het belastingklimaat en de stabiele economie kiezen veel bedrijven ervoor om hun activiteiten in het Midden-Oosten vanuit Dubai aan te sturen. In Dubai en de freezones zie je daarom veel vestigingen van westerse multinationals. Model gaat over hoogbouw en wolkenkrabbers, waarin wonen, werken en recreëren op één plaats wordt gerealiseerd.

Hoogbouw, multifunctionele gebiedsontwikkeling, zorg/wonen gecombineerd.


8

Model 3 Venetië Bekend vanwege mooie historische bebouwing en behoud ervan. Venetie-model is vooral gefocust op de ontwikkelingen van de bebouwing zonder nieuwbouw maar wel met functieverandering van de huidige aanwezige gebouwen.

Verbouw, attractieve restauratie, vernieuwing, functieverandering gebouw, ruimtelijke kwaliteit, herontwikkeling, herstructurering, herinrichting, veranderend ruimtegebruik.

Het is moeilijk in te schatten welke van deze drie scenario‟s de overhand gaat krijgen. Wel komen er dagelijks heel veel signalen vanuit de media, politiek en overheden, die bij een goede analyse iets kunnen zeggen over welke richting de bebouwde omgeving in Nederland opgaat. Er zijn documenten beschikbaar bij verschillende ministeries, over toekomstvisies en ruimtelijke plannen in de toekomst. Veelzeggend zijn deze documenten niet, maar geven in elk geval aan hoe er gedacht wordt over de bebouwing van Nederland. Dit zijn rapporten die naar aanleiding van alle ontwikkelingen binnen Nederland, tot stand zijn gekomen. Maar niet alleen de overheid houdt zich bezig met deze ontwikkelingen, ook andere instanties en partijen volgen mee.

2.2 De opdracht BAM Utiliteitsbouw heeft mij de opdracht gegeven om onderzoek te doen naar alle nieuwe trends en ontwikkelingen m.b.t. de bebouwde omgeving van Nederland. Dit onderzoek vergt een duidelijke structuur en dient een vorm te krijgen. Een methode vinden die alle informatie, uit verschillende media en bronnen, verzamelt, samenvat en evalueert. In dit rapport wordt er gekeken in hoeverre een methode kan worden toegepast en wat hiervoor nodig is. Er is onderzoek gedaan naar mogelijkheden voor een gestructureerd zoekproces, en hoe deze vervolgens ingevuld kan worden. 2.3 De probleemstelling De volgende probleemstelling is geformuleerd: Gaat een van deze drie genoemde scenario’s de overhand krijgen? Zo ja, waaraan kunnen we dat zien? Daarnaast een beschrijving van een beproefde methode die BAM Utiliteitsbouw vanaf medio 2010 daadwerkelijk gaat toepassen om zicht te krijgen op de lange termijn ontwikkeling van de bebouwde omgeving in Nederland. In deze probleembeschrijving staan een aantal punten, die belangrijk zijn om te weten. Mijn onderzoek vormt een tussenrapportage van datgene wat er tot nu toe aan informatie is verkregen. De methode die daarbij is toegepast, heeft zich al in de praktijk moeten bewijzen.


9

3. Ontstaan van de scenario‟s De drie scenario‟s zijn ontstaan door twee actuele ontwikkelingen voor utiliteitsbouw. Ontwikkeling 1; Kantoorbouw is onder druk komen te staan. Ontwikkeling 2; De vraag naar zorg en vrijetijdsbesteding neemt toe. 3.1 Trends en ontwikkelingen Door de kredietcrisis zijn veel kantoorpanden leeg en verlaten. De bouw van kantoorpanden is dan ook lager. De groei van ZZP‟ers zorgt voor meer thuis werken en op flexplekken, waardoor de vraag naar een kantoorruimte daalt. De gemiddelde werkplek wordt steeds kleiner en de vraag naar een andere werkomgeving neemt toe. Een aantal gegevens;  De leegstand van kantoren heeft in 2009 een recordhoogte van 6,26 miljoen vierkante meter bereikt. Dit jaar worden er nog meer lege kantoren verwacht.  Het aanbod is inmiddels zes maal groter dan de vraag  Het overaanbod zal dit jaar verder groeien door bezuinigingen bij de overheid en het bedrijfsleven  In sommige regio‟s ontstaat een tekort aan moderne kantoren  Slechts 60.000 vierkante meter van de 47.3 miljoen totale kantoorvoorraad, omgebouwd tot woning of een andere bestemming  Slopen of herbestemmen als oplossing voor de leegstand (Bron: NVM 27-04-2010)

Nederland krijgt te maken met vergrijzing en dit zorgt voor een stijgende vraag naar zorgvoorzieningen. Door de hogere leeftijdsverwachting zal deze behoefte aan zorg ook langer worden. Het aandeel 65-plussers stijgt van 15% nu tot bijna 26% rond 2040. De regio‟s aan de randen van Nederland zullen in 2040 het hoogste aandeel hebben. De nu nog jonge provincie Flevoland zal echter het snelst vergrijzen. Na 2025 zal de bevolkingskrimp, die nu al aan de randen van Nederland zichtbaar is, zich gaan uitbreiden naar de meer centrale regio‟s. In Nederland leven we steeds langer in goede gezondheid, waardoor de populariteit van een verzorgingshuis afneemt en de particuliere zorg toeneemt. Een aantal gegevens;  De vraag naar verblijf in een verpleeg- of verzorgingstehuis zal tot 2030 groeien met 40%, de vraag naar thuiszorg met 32%. Deze groei wordt voornamelijk veroorzaakt door de vergrijzing. 40% van de tehuisbewoners vindt dat de verzorging gehaast gebeurt en dat het personeel onvoldoende tijd heeft voor een vertrouwelijk gesprek.  Het totale aantal ontvangers van mantelzorg stijgt tot 2030 met 8%. De meeste mantelzorgers (80%) zijn jonger dan 65 jaar. Het aantal oudere (65+) mantelzorgers neemt toe met 60%. Het totale aantal mantelzorgers neemt tot 2030 toe met 5%. (Bron: SCP, nov. 2007)

De vrijetijdsbestedingen zijn ook aan het veranderen. De samenleving versnelt, mensen willen en doen meer en daarom zijn mensen bewust op zoek naar rust en onthaasting. Er is een toenemende behoefte aan comfort en luxe kampeervakanties. In de vrije tijd wil de consument ontsnappen aan de druk en verplichtingen van het dagelijkse leven („escapisme‟; ontsnappen). Tot slot is te stellen dat er een toenemende behoefte is aan zorgverlening buiten de reguliere zorgcentra, waar verblijfsaccommodaties op in kunnen spelen. (Bron: trends en ontwikkelingen/Toerisme en recreatie in cijfers 2009)

Om tijdig te kunnen inspelen op deze ontwikkelingen en trends, heeft BAM Utiliteitsbouw de drie toekomst scenario‟s in het innovatieprogramma opgenomen.


10

4. Onderzoeksmethode Er zal eerst een onderzoeksmethode moeten worden vastgesteld. Vanuit deze methode kan een onderzoeksvorm geformuleerd worden. Daarna zal de onderzoekstechniek beschreven worden. 4.1 Toegepaste methode Met de onderzoeksmethode is te bepalen om welk soort probleem het gaat bij het onderzoek. De soort onderzoeksproblemen is te verdelen in twee soorten indelingen, namelijk methode A en methode B. Bij methode A gaat het om kwantitatieve en kwalitatieve problemen. Bij methode B gaat het om; verkennings-, beschrijvings-, verklarings-, toetsings- en voorspellingsproblemen. BAM Utiliteitsbouw wil graag de toekomst van de bebouwde omgeving in Nederland kunnen voorspellen. Daarnaast tijdig inspelen op alle ontwikkeling en trends binnen de utiliteitsbouw. Omdat het hierbij gaat om een toekomstbeeld van bebouwd Nederland, heeft dit onderzoek te maken met een verkennings- en voorspellingsprobleem. Ten eerste zal de informatie verzameld en geregistreerd moeten worden. Daarnaast zal er gekeken worden naar de samenhang van de verschillende verschijnselen. Bijvoorbeeld een bericht als: „Geen nieuwbouw maar gebruik van bestaande voorraad‟ of „Van kantoorpand tot woonvoorziening‟ of „VROM pakt de leegstand kantoren aan‟. Deze berichten duiden allemaal een duidelijk scenario aan, namelijk Venetië. Het gaat ook om een kwalitatief onderzoek, betrouwbare informatie verkrijgen over wat er speelt in bepaalde delen van Nederland. 4.2 Onderzoekstechniek Tijdens het onderzoek zal gebruik worden gemaakt van longitudinaal onderzoek. Dit houdt in dat gegevens op verschillende tijdsmomenten worden verzameld. Er zal ook bepaald moeten worden wie de informatie zal inzamelen. Naast mijn eigen inbreng, zal er ook een team worden gecreëerd van ongeveer 15 collega‟s uit verschillende regio‟s. Een gemixte groep die zal bestaan uit verschillende functies, sekse en leeftijden. Dit team krijgt de naam “Toekomst Watchers”. Elk lid van het team dient informatie te verzamelen waarvoor hij of zij verantwoordelijk is. Alle gegevens worden gecentraliseerd. Deze gegevens kunnen uit verschillende bronnen afkomstig zijn. Geprinte media, social media en Internet, en input van de Toekomst Watchers. Vandaar dat er een „trechter model‟ is ontstaan. 4.3 Organiseren van de informatie Er zal een gegevensbank moeten worden opgemaakt. Een centraal punt om alle informatie te centraliseren. De verzamelde informatie dient in een toegankelijk formaat opgeslagen te worden, om de analysewerkzaamheden te vergemakkelijken. Hiervoor zal een gegevensbank moeten worden aangemaakt. De informatie zal gerangschikt moeten worden onder het scenario waar deze thuishoort. Alle gegevens moeten zorgvuldig worden georganiseerd en gecategoriseerd. 4.4 Evaluatie momenten Wanneer alle taken vervuld zijn, moet de verkregen informatie nog geanalyseerd worden en samengevat met het oog op de presentatie. Hiervoor zullen bijeenkomsten worden georganiseerd met de Toekomst Watchers. Daarnaast is er per kwartaal een directiesessie om te kijken of er mogelijke strategische opties herkenbaar zijn. Op deze manier de informatie te presenteren is erg efficiënt. Welke conclusies kunnen getrokken worden? Wat kunnen we leren uit de resultaten? Wat zijn de mogelijke opties en vervolgstappen? Op deze manier wordt een grondige discussie aangemoedigd, zodat de mensen hun visie kunnen geven op hoe de informatie geïnterpreteerd dient te worden. De gesprekken dienen op de toekomst gericht te blijven. BAM Utiliteitsbouw | Toekomst scenario‟s DENKEN, ONTWIKKELEN, BOUWEN

11

5. Onderzoek 5.1 Deskresearch Hieronder wordt beschreven hoe het onderzoek zal plaatsvinden. De focus zal liggen op de vraagstelling. Om de vraagstelling te kunnen beantwoorden, zal er onderzoek plaats vinden. Er zal vooral veel deskresearch worden gedaan. Verschillende informatiebronnen zullen worden gebruikt om antwoord te kunnen geven op de vraagstelling. Om het rapport leesbaar te houden zijn veel tabellen en grafieken terug te vinden in de bijlagen. Voor de deskresearch zullen er diverse bronnen gebruikt worden, zoals Internet en vakbladen. Tevens zullen deze bronnen actueel moeten zijn. Zoveel mogelijk onderzoeksrapporten zien te verkrijgen: publicaties uit verschillende ministeries zoals de VROM (Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer), de Rijksgebouwendienst, Rijksgebouwmeester etc. 5.2 Data verzamelen Als eerste zal er een SharePoint moeten worden gemaakt om alle gevonden informatie te kunnen bewaken. Hierbij is het van belang om een duidelijke indeling te maken om de berichten goed te kunnen clusteren. Deze SharePoint is vooral heel erg praktisch en eenvoudig voor de Toekomst Watchers om informatie direct te kunnen raadplegen. Voor deze SharePoint zal een handleiding moeten worden gemaakt. Om gelijk een goede start te maken met het inzamelen van gegevens, is een gebruiksinstructie hard nodig. Als tweede zal alle informatie onderverdeeld moeten worden in verschillende categorieën. Het gaat hierbij om ontwikkelingen op demografisch, economisch, sociaal-cultureel, technologisch, ecologisch en politiek-juridisch gebied. Ook de ontwikkelingen in de bouw zelf zijn van belang. Het is noodzakelijk om informatiebronnen vast te stellen. Er zal gekeken worden naar de huidige ontwikkelingen binnen de utiliteitsbouw. Welke informatie is beschikbaar en wat kunnen we hiermee? Welke ministeries en instanties zijn betrokken, en hoe wordt de bebouwing aangepakt binnen bepaalde regio‟s en provincies? Hoe positief is Nederland over de toekomst en waar zitten de directe bedreigingen voor utiliteitsbouw? Social media vormen ook een belangrijke informatiebron. Bijvoorbeeld door het volgen van verschillende discussiegroepen en forums. Lid worden van groepen die betrokken zijn bij dit onderwerp. Ook zal gekeken moeten worden naar de mogelijkheden die social media bieden als bron van informatie. Bij het zoeken naar rapporten en publicaties, is het van belang om informatie eruit te kunnen halen die veel over de toekomst zegt. Het kan zijn de toekomstvisie van een provincie, stad of regio. Deze toekomstvisies geven aan hoe er gebouwd zal worden en waar. In welke delen komen bepaalde voorzieningen en welke functies krijgen de gebouwen. Zoveel mogelijk opties en ideeën uit deze informatie halen, vanuit het oogpunt van de beschreven scenario‟s. Naast de drie scenario‟s is het ook van belang om de algemene trends in de gaten te houden. Ook al zijn deze niet direct te linken aan één van de scenario‟s, kunnen deze wel van invloed zijn. De kans bestaat dat er een ander model hierdoor kan ontstaan, hiermee zal ook rekening worden gehouden. 5.3 Analyseren van informatie Bij de analyse van alle informatie moet er gelet worden op de relevantie. Het scenario dat de meeste berichten heeft, hoeft niet daadwerkelijk de overhand te krijgen. Het kunnen veel berichten zijn die signalen geven, maar het kan een ontwikkeling zijn die van korte duur is. Deze berichten hoeven niet gelijk veelzeggend te zijn. De relevantie van een artikel of geschreven stukken, is de sleutel om een conclusie te kunnen trekken. Duidelijke lijnen uit de informatie halen die invloed kunnen uitoefenen op lange termijn. Zijn deze werkelijk representatief, en waarom wel/niet? Het verschil beoordelen, gaat het om tegen signalen of een tijdelijk oponthoud van de ontwikkelingen? Aan de hand van de gevonden argumenten, een aantal opties en keuzes kunnen weergeven.


12

6. Resultaten onderzoek Hoogbouwontwikkelingen in de “grote vier” steden van Nederland. 6.1 Scenario Dubai Definitie van hoogbouw Door de jaren heen is de definitie van hoogbouw veranderd: in 1898 gold het WITTE HUIS in Rotterdam (43 meter) als wolkenkrabber, tegenwoordig is de Maastoren in Rotterdam het hoogste gebouw van Nederland met 165 meter. In bestaand stedelijk gebied van de Randstad, moeten volgens de structuurvisie Randstad 2040 tot 2040 200.000 woningen worden gebouwd. In de structuurvisie 2040 wordt hoogbouw gezien als één van de belangrijkste instrumenten om in deze woningbehoefte te voorzien. Waarbij niet al teveel nieuwe locaties betrokken hoeven te worden. Een belangrijk discussiepunt rondom deze visie is de tegenstelling tussen de woonwensen (waarin appartementenflats vaak niet hoog scoren) en de ruimtelijke opgave om te verdichten.

(Bron: Uytenhaak (2009), Steden vol ruimte, kwaliteiten van dichtheid)

Gezien de ontwikkelingen van ruimtegebruik per persoon, zijn de volgende conclusies te trekken die de noodzaak tot verdichten weergeven:  De gemiddelde woningbezetting is gehalveerd (1900-2000), in 2050 zal deze zelfs 3x zo klein zijn  Het ruimtegebruik per persoon is meer dan verdubbeld (1900-2000 van 35 m² naar 75 m²) en zal in 2050 verviervoudigd zijn  Het aantal m² per persoon per woning, is tussen 1900-2000 vervijfvoudigd en zal tot 2050 nog eens verdrievoudigen  Om te voorkomen dat er nieuwe locaties gerealiseerd moeten worden, is verdichten een noodzaak. In de Nota Ruimte (2004) is vermeld dat 40% van het uitbreiden voor wonen en werken, binnen het bestaand bebouwd gebied te realiseren. Specifiek hoogbouw beleid is verder niet gegeven. In de Structuurvisie Randstad 2040 (2008) pleit het Rijk voor sterke bundeling en verdichting, en herstructurering van verouderde woon-werklocaties in de steden en transformatie van leegstaande terreinen tot nieuwe stedelijke gebieden met een woon-/ werkfunctie. Hierbij wordt vooral gekeken naar de vier grote steden in de Randstad. Verdichting zal een extra impuls geven aan de bereikbaarheid per OV en voor de bescherming van natuur- en landschapswaarden van de Randstad. Hoogbouw kan voorkomen op plekken waar wonen en werken en knopen van infrastructuur samenkomen. Hierbij kunnen stationslocaties een plek bieden voor multifunctionele bebouwing.


13

Ruimtelijk hoogbouwbeleid G4 Rotterdam, Amsterdam, Den Haag en Utrecht vormen samen de G4. Door hun vergelijkbare omvang, bevolkingssamenstelling en woningvoorraad hebben zij veel dezelfde opgaven en belangen. Daarom werken de G4 al vele jaren samen. Deze samenwerking vindt plaats op veel verschillende gebieden, van cultuurbeleid tot aan de samenwerking op het gebied van Verkeer en Vervoer. Op al deze onderwerpen proberen ze de krachten te bundelen. Het doel van de randstedelijke samenwerking is een evenwichtige ontwikkeling van Randstad Holland tot concurrerende regio in Europa en een goed leefklimaat voor de inwoners van het gebied. De grote vier steden zullen rond 2030 als Deltametropool op de (inter)nationale kaart staan. De Randstad zal verder bouwen aan haar „points of exellence‟ waarmee wereldwijd geconcurreerd kan worden met andere metropolen. De stedelijke centra zullen versterkt moeten worden door meer te bouwen binnen bestaande stadsgrenzen. De toplocaties Amsterdam - Zuidas, Utrecht Stationsgebied, Den Haag CS-kwadrant, Rotterdam CS en Almere Centrum. Even belangrijk zijn ook de plannen voor nieuwe randstadcentra Almere Poort, Zaandam, Schiedam, Leidsche Rijn en Amersfoort. Snelle treinen tussen de toplocaties zullen zorgen voor samenhang en een sterke vestigingsomgeving waarmee geconcurreerd kan worden op de internationale markt. Er ontstaat een breed aanbod van stedelijke en culturele topvoorzieningen die de vestigingsomgeving zullen ondersteunen. Metropolitane woon en werkmilieus op bijzondere plekken in de grote steden.

(Bron: Deltametropool 2030)

Door het creëren van samenhang, kunnen meer mensen sneller de kerngebieden bereiken. Oplossen van fileproblematiek en verbetering van het openbaar vervoer, leveren een belangrijke bijdrage aan metropoolvorming. De Randstad wordt een gespreide netwerkmetropool en kent veel voordelen ten opzichte van Londen. De Zuidas heeft een hoog verbindingspotentieel en Utrecht is een goede aansluiting op het internationale hogesnelheidsnetwerk. De grootste uitdagingen die Randstad als metropool heeft, zijn het ontstaan van een nieuwe stedelijke vorm en de beleving van het gebied, daarnaast ook de onderbenutte plekken tot succesvolle goede plekken maken. Deltametropool blijft wel een belangrijke discussie over het belang van de knooppuntfunctie van Nederland. De Rijn verbindt landen, steden langs de route Basel- Rotterdam. Tegelijkertijd is Rotterdam een havenstad die Nederland via oceanen met de wereld verbindt.


14

Hoogbouw in Asterdam “Amsterdam ontwikkelt zich verder als kernstad van een internationaal concurrerende, duurzame, Europese metropool.”

Hoogbouw Amsterdam Structuurvisie 2040

Hoogbouw aan het waterfront

Het centrumgedeelte van Amsterdam breidt zich uit tot aan de Ring A10. Vooral de economische waarde langs A10 is zo hoog dat er een bebouwde zone is ontwikkeld tot 60 meter. Sommige punten zelfs hoger en veel meer accent op de bebouwing. Zuidas en Teleport zijn het meest zichtbaar. Deze bebouwing is te zien vanaf de A10 en in de directe omgeving. Omdat dit geen grote impact heeft op de beleving van het centrum, maar wel van grote economische waarde is, zal de hoogbouw tussen 30 en 60 meter meer gestimuleerd worden. Op sommige plekken zelfs nog hogere bebouwing. Behalve de A10 in Noord, tegenover Waterland, want daar is hoogbouw niet gewenst. De beperkte hoogbouwmogelijkheden worden steeds meer opgevangen door ondergronds bouwen. Hierbij wordt verdichting en functiemenging verder gecreëerd. Onder de (historische) panden in het centrum wordt extra verblijfsruimte gecreëerd.

Hoogbouw op de Zuidflank De Zuidflank in Amsterdam is een gebied met grote ontwikkeldruk. Een aantal belangrijke knooppunten zijn herkenbaar door hoogbouw maar ook door grote gebouwen (kanjers): Schiphol, Zuidas, station Amstel, station Bijlmer. Bebouwing rond of boven 100 meter is bij al deze punten herkenbaar. De Zuidas neemt een belangrijke positie in de hoogbouw. Daar is een duidelijke skyline in ontwikkeling. Wat voor A10 geldt, geldt voor de Zuidflank langs A4, A10 en A2. Hoogbouw tot 60 meter, en bij belangrijke knooppunten nog hoger. Er zal een grote „kanjerdichtheid‟ ontstaan. Verdichting is een belangrijke opgave voor de hele stad en bepaalde gebieden in het bijzonder. Hoogbouw wordt gezien als een geschikt middel, een krachtig stedenbouwkundig middel. Want Amsterdam streeft naar een economisch sterk en duurzaam ingerichte stad. (Bron: Amsterdam Structuurvisie 2040/ hoogbouw en uitrol centrum)


15

Hoogbouw in Rotterdam “Rotterdam in de wereld, de wereld in Rotterdam” Rotterdam zal aantrekkelijker worden gemaakt, met een binnenstad waar mensen graag willen werken, wonen, studeren en komen voor cultuur en vermaak. Het moet een stad worden die goed aansluit op de nationale en internationale netwerken. Rotterdam Centraal District is aantrekkelijk en met de wereld verbonden. Het RCD samen met de Zuidas en Schiphol zal als één zone internationaal gaan functioneren. De doelstelling van Stadsvisie Rotterdam 2030 is om een sterke economie en een aantrekkelijke woonstad in Rotterdam te creëren. Door de jaren heen is hoogbouw een groot manifest geworden in Rotterdam. Het RCD maakte al in de jaren tachtig, onderdeel uit van het hoogbouwbeleid. De Stadsvisie Rotterdam 2030 heeft geleid tot 5 gebiedsontwikkelingen waarbij de binnenstad van Rotterdam zal worden getransformeerd. Rotterdam centrum: 1. Nieuwe Waterstad Kop van Zuid; transformatie van Wilhelminapier tot een hoogbouw binnenstadsgebied met kantoren, woningen, theaters, winkels en restaurants. 2. Central District Rotterdam; ontwikkelen van het centraal stationsgebied. 3. Lijnbaan en Coolsingel; verdichting en aanpak openbare ruimte. 4. Laurenskwartier; transformatie tot meer bruisend leven in de binnenstad. 5. Rotterdam Hoboken: Medische stad ziekenhuiscluster. Het merendeel van de bebouwing die wordt toegevoegd is vooral hoogbouw. De bebouwing wordt flink verhoogd (Schiekadeblok en Weenapoint). Maar er wordt ook hoogbouw gerealiseerd op de locaties waar geen bebouwing aanwezig is (Conradstraat en Delfsplein). “City lounge” wordt gezien en ingezet als randvoorwaarde voor een aantrekkelijk en modern hoogstedelijk woonmilieu. “Internationaal Centrum Rotterdam, versterken, verbreden, verdichten” (regionaal structuurplan 2020). Rotterdam Stadshaven: Transformatie van haven naar stad. Voormalig haventerrein omvormen tot woongebied. Een groot aantal nieuwbouwwoningen, wonen op het water of wonen aan water.

(Bron: Masterplan Central District Rotterdam)


16

Hoogbouw in Den Haag “De Wéreldstad aan Zee” Binnen het kader van Deltametropool, wil Den Haag zich meer gaan onderscheiden in de toekomst binnen de Randstad. De stad wil zich profileren als concurrerende vestigingsplaats als comfortabele woonstad, (internationale) werk stad aan zee. Hoogbouw blijkt een instrument waarmee de stad haar positie kan versterken in de metropool. De skyline van het Haagse centrum zal de komende jaren in verandering blijven. Het centrum zal een functie krijgen als ontmoetingsplaats van verschillende werelden. Woongebieden rond het centrum moeten meer betrokken worden. Den Haag wil zijn woon- en verblijfskwaliteiten verbeteren. Maximale mogelijkheden bieden voor sociale, culturele en economische ontwikkelingen. Een betere verbinding creëren tussen de kust en het achterland. In Kijkduin zal aantrekkelijke hoogbouw met fantastisch uitzicht op zee zorgen voor een groot concurrentievoordeel van Den Haag. Om ruimte zo goed mogelijk te benutten zal vooral hoogbouw worden gerealiseerd. Zo zal ook de natuur gespaard blijven. Ook langs de Lozerlaan wordt ingezet op extra hoogbouw. Scheveningen krijgt een mix van bijzondere hoogbouw met hoogwaardige kwaliteit. De ontwikkelingen kunnen in twee lijnen worden voorgesteld: Hoogbouw als symbool voor stedelijke dynamiek. Hoogbouw als actief stedenbouwkundig instrument:  Actief inzetten van hoogbouw in gebieden, waarin stedelijke dynamiek en economie voorop staan; het centrum, aan de kust en op (regionale) vervoersknooppunten. Hier zal Den Haag haar profiel van (internationale) werkstad en als stad aan zee, verder uitbreiden.  Comfortabele stad creëren

(Bron: PlanMER Scheveningen-kust)

Dynamisch Den Haag In de werkstad zal hoogbouwontwikkeling gestimuleerd worden in gebieden waar het profiel van Den Haag de Deltametropool vorm kan krijgen. Centrum Plus, rond Nieuw Centrum, Hoog Hage, Beatrixkwartier, de Binckhorst en de omgeving van de A4 en de A12, worden verder ontwikkeld en is hoogbouw een middel om de betekenis van de locaties te verbeelden.  Centrum Plus; cultureel, economisch zwaartepunt van Den Haag  De Binckhorst, economisch gebied  De omgeving van A4 en A12 als zone met bijzondere functies Het beeld van het Haagse centrumgebied wordt een hoogtepunt met concentraties van hoge en hogere bebouwing op knooppunten van openbaar vervoer. (Bron: Structuurvisie den Haag 2030)


17

Hoogbouw in Utrecht “Utrecht als een complete vitale stad” Als een belangrijke stad binnen de Deltametropool, zal Utrecht in de toekomst veel investeren in de verdere ontwikkeling van de stad. Voor de stad Utrecht zijn twee belangrijke redenen waarom zij hoogbouw wil toepassen. De eerste is de „beleving‟ van de stad, hoe zie je de stad als je er bent en er rondloopt en –rijdt. De tweede kijkt naar de toekomst van de stad, wat voor stad wil Utrecht worden. Utrecht heeft een aantal kwaliteiten, die de stad in de toekomst wil blijven ontwikkelen.  Utrecht als stad met een sterke economische functie, als een van de grote vier steden onderdeel van de Randstad. Hoogbouw kan hierbij gebruikt worden, door meer interesse te wekken bij bedrijven die zich in Utrecht willen vestigen. Ook zullen meer mensen met midden en hogere inkomens de stad in worden getrokken, mensen die behoefte hebben aan woningen met veel comfort en ruimte, voorzieningen dicht bij huis, in een stedelijke omgeving.  Utrecht als centrale ontmoetingsplaats voor mensen die geïnteresseerd zijn in kunst, cultuur, onderwijs, voorzieningen en recreatie. Door in de stad op geschikte locaties hoger te bouwen, kan Utrecht voorkomen dat de groene gebieden vlak rond de stad volgebouwd worden.  Hoogbouw gericht en selectief in te zetten, als bijdrage aan toekomstbeelden van de stad Hoogbouw zal als instrument worden gebruikt om de stad beter zichtbaar een herkenbaar te maken. Utrecht als één stad met twee centra: huidige centrum met stationsgebied en het Centrum Leidsche Rijn. De kloof tussen twee stadsdelen wordt gedicht door de „Centrale Zone‟, aan de A2 en het Amsterdam Rijnkanaal. Ontwikkeling van kantoren op/bij (ov)knooppunten, randstadspoorstations, transferia. Functiemenging ruimtegebruik vooral in deze gebieden concentreren. De ideeën over de beleving van de stad, de toekomst van Utrecht zijn gebruikt voor de hoogbouwvisie. De hoogbouwvisie heeft verschillende uitwerkingen in de verschillende delen van de stad. Geen hoogbouw  In de historische binnenstad  Rond de Maliebaan en Wilhelminapark  In de oude tuindorpjes Elinkwijk en de Lessepstraat  In de historische dorpskommen van Vleuten en De Meern en op het Landgoed Haarzuilens.  De Nieuwe Hollandse Waterlinie, al deze gebieden hebben een karakter waarin hoogbouw te veel verstoring zou veroorzaken. Hoogbouw van 30 tot 80 meter  De kloof tussen de twee centra Stationsgebied en Centrum Leidsche Rijn zal gedicht worden door de Centrale Zone. De clusters van hoogbouw kunnen langs belangrijke verbindingsassen komen. Langs die assen kunnen echt hoge gebouwen van 60 tot 80 meter worden geplaatst. De Uithof is een gebied met bijzondere functie. Hier zijn ook accenten van 60 tot 80 meter mogelijk. Hoogbouw 90 meter of meer Utrecht heeft twee plaatsen waar volgens de Hoogbouwvisie gebouwen mogen komen die hoger zijn dan de rest van de hoogbouw. Dat zijn het Stationsgebied en het nieuwe Centrum Leidsche rijn. Mogelijke clusters van hoogbouw van maximaal 90 meter. (Bron: Structuurvisie Utrecht 2030)


18

6.2 Scenario Florida Rotterdam Evenementenstad, Heerenveen Sportstad, Beleef Breda! Leisure bij gebiedsontwikkeling Uit een recent onderzoek van NVM Bedrijfs Onroerend Goed, blijkt dat de vrijetijds- of leisure-industrie een belangrijk onderdeel van onze economie is geworden. Ongeveer 20% van het huishoudbudget wordt besteed aan vrije tijd. De sector creëert een werkgelegenheid van circa 400.000 banen en een omzet van bijna 37 miljard euro, 3% van het bruto binnenlands product (BBP). Vrijetijdsvoorzieningen kunnen een stad of regio zowel maatschappelijk, sociaal als economisch op de kaart zetten. In stedelijke gebieden vormt een combinatie van wonen, werken, winkelen en Leisure een grote aantrekkingskracht. Naar verwachting zal het economische belang van de Leisure sector in de toekomst alleen maar groeien. Niet alleen in het stedelijke gebied, maar ook op het platteland. Feiten en trends Naast de vrijetijdsbestedingen van de Nederlandse samenleving, is ook vergrijzing een belangrijk onderdeel van Leisure industrie. De steeds ouder wordende Nederlander leeft gezonder en is op zoek naar beter zorg en gezonde omgeving. Bijna kwart van de Nederlandse bevolking is in 2040 ouder dan 65 jaar. Senioren zijn steeds langer gezond. Zij hebben meer interesse in cultuur en kiezen voor comfort. Naast vergrijzing speelt ook bevolkingstoename een belangrijke rol. Volgens de CBSprognoses is de groei in de Randstad het sterkst, daar waar de druk op recreatievoorzieningen nu het grootst is (regio‟s Rotterdam - Den Haag, Amsterdam, Brabantse Stedenband, het knooppunt Arnhem-Nijmegen en de Gelderse vallei, Twente, Groningen, Apeldoorn - Deventer en Zwolle). In Zuid Limburg zal de vraag iets afnemen vanwege de krimp. Recreanten vragen meer ruimte, meer luxe en golfen, wordt steeds populairder. Campings zullen in de toekomst meer ruimte nodig hebben. Volgens de Nota Ruimtelijke Ordening is er de komende 25 jaar 9.000 tot 15.000 hectare ruimte extra nodig voor het toeristisch-recreatieve bedrijfsleven. Verblijfsrecreatieterreinen zullen meer ruimte vragen, ook vanwege overheidsmaatregelen m.b.t. brandveiligheid en ecologische trends en ontwikkelingen. Er komt steeds meer vraag aandacht voor de fysieke en mentale gezondheid. Zorgtoerisme is een groeimarkt. Er is een toenemende behoefte aan vakanties met zorgelementen. De helende werking van groen krijgt steeds meer maatschappelijke belangstelling. De toenemende aandacht bij mens voor lichamelijk welzijn, in combinatie met lichamelijke rust heeft tot een groei van de wellnessbranche geleid. De vraag naar vakanties en accommodaties met zorgelementen in Nederland is groot, maar het aanbod is klein. Ook deelname aan sporten is toegenomen, maar ook hier geldt dat het aanbod minder is. Het aantal sportaccommodaties gaat niet gelijk op met de groei van het aantal sporters. Tot 2020 zal het aantal veld- en binnensporters ieder met 8% groeien. Er is toto 2020 13 hectare aan sporthallen nodig, dit zijn 425 sporthallen. Vernieuwing en diversificatie zijn erg belangrijk om in te kunnen spelen op het gedrag van de recreant. Leisure voorzieningen spelen hierop in en bieden vaak een mix van activiteit en locatie en de belevenis komt in de eerste plaats. Bijvoorbeeld; evenementen, megabioscopen, meubelboulevards, attractieparken, ski- kartbanen. Steeds vaker worden deze gecombineerd aangeboden. De gemeenten willen zich dan ook profileren met een specifiek imago, bijvoorbeeld Rotterdam Evenementenstad, Heerenveen Sportstad, Beleef Breda! Deze vrijetijdsvoorzieningen als „landmarks‟ zijn niet alleen goed voor de identiteit van de gemeente, regio of provincie, levert daarnaast ook geld en werkgelegenheid op. Voor de toekomst blijft de regie wel een belangrijk oogpunt, geen lelijke gebouwen, parkeeroverlast of files. De Leisure complexen die tot nu toe her en der zijn geplaatst, dragen niets of nauwelijks bij aan de ruimtelijke kwaliteit en dit moet verbeteren. Leisure voorzieningen worden steeds meer een drager van de hedendaagse maatschappij. Ze kunnen zorgen voor behoud van cultuurhistorisch pand, de leefbaarheid in kleine kernen terugbrengen of achteruitgaande landbouw vervangen. Maar ook aandacht voor bestaande voorzieningen blijft belangrijk. (Bron: Kenniscentrum Recreatie; “De toekomst van toerisme, recreatie en vrije tijd”)


19

6.3 Scenario Venetië “Het gebouw een nieuw leven geven” Een groeiend aandeel van de wereldbevolking leeft in steden, sinds 2008 is dat meer dan de helft. Steden en stedelijke regio‟s zijn nieuwe bronpunten van economische ontwikkelingen. De stedelijke levenswijze wordt steeds populairder. Dit zorgt voor een omschakeling van algemene intensieve groei door heel Nederland, naar gedifferentieerde groei en krimpscenario‟s. Waar verstedelijkingsdruk hoog is, is behoefte aan dichte, stedelijke en hoogwaardige woonmilieus. Waar druk laag is of weggevallen, is behoefte aan parken en landelijke milieus. Als gevolg van veranderingen in ruimtelijke behoefte, is er een toenemend aanbod van disfunctionele gebouwen en gebieden, zoals verouderde bedrijventerreinen, overtollige kantoren en schoolgebouwen, lege kloosters en kerken, maar ook verouderde woonwijken. Een heel groot deel verschuift van ontwikkeling naar beheer. Er komt een steeds groter nadruk te liggen op herstructurering en transformatie. Hierbij moet dan ook gelijk ingespeeld worden op de gevolgen van klimaatverandering. Van ontwikkeling naar beheer en transformatie De naoorlogse periode heeft ervoor gezorgd dat er meer bedrijventerreinen en meer en grotere woonwijken werden gebouwd. Maar op dit moment is er juist een keerpunt. De bedrijventerreinen en woonwijken van toen, voldoen niet meer aan de eisen van deze tijd. Er worden oplossingen gezocht. Zoals herstructurering, sloop en nieuwbouw. Er wordt verwacht dat er tussen 2010-2020 rond 220.000 woningen zullen worden herstructureert en een herstructureringsopgave voor bedrijventerreinen van 15.800 hectare tot 2020. Er treden grote verschuivingen op. De verstedelijking is regionaal geworden, en naast groei en uitbreiding zijn er herstructurering en beheeropgaven. Het gaat om samenhangende vormgeving van de stad en land. Aandacht voor infrastructuur, werklocaties, groen, klimaat, energie en water. Leegstand steeds groter In Nederland staat momenteel 6,7 miljoen vierkante meter kantoor leeg. De verwachting is dat de structurele leegstand (langer dan 3 jaar) zal toenemen van 28% naar 44%. Gemeenten schrappen al veel plannen voor nieuwe kantoren. O.a. gemeente Amsterdam en Rotterdam willen vooral de grote leegstand aanpakken. Een bouwstop is ook niet gewenst vanwege de specifieke behoeften van een kantoorgebouw, als het gaat om locaties en functionaliteit. Oude, niet duurzame gebouwen passen daar niet altijd bij. Daarom wordt er gepleit voor een gebiedsgerichte aanpak om verouderde locaties te herontwikkelen. Een regionale afstemming over welke locaties wel en niet toekomstwaardig zijn. In trek zijn kantoren dichtbij openbaar vervoersknooppunten, goede parkeergelegenheid en waar een menging van wonen, werken en winkelen, zorgt voor beleving. Aan de randen van steden en randgemeenten neemt de leegstand toe. Met een deel van het structurele aanbod is nauwelijks iets te beginnen. Vaak minder goede locaties. Oplossingen zijn er wel voor structureel aanbod op gunstige locaties. Verduurzamen van deze kantoren, betekent minder risico op leegstand. Voor beleggers interessant, omdat er schaarste is naar duurzame kantoorgebouwen. Voor gebruikers interessant vanwege kostenbesparing. Een andere oplossing is het gebouw een nieuw leven geven, door het herbestemmen van het structurele aanbod. De overheid zou op dit vlak haar regels moeten versoepelen. Regels rondom wijzigen van bestemmingen zijn nu vaak nog een belemmering. De gemiddelde leeftijd van kantoorgebouwen die in Nederland in aanbod staan en waarvan bouwjaar bekend is, komt uit op 25 jaar. Meer dan de helft van het aanbod is gebouwd tussen 1960 en 2000. Er moet nagedacht worden over hoe het structurele aanbod voorkomen kan worden in de toekomst. (Bron: Duurzame verstedelijking VROMRaad/ Het aanbod veroudert DTZ onderzoek 2010)


20

6.4 DESTEPB trends en ontwikkelingen Demografische ontwikkelingen Op 1 januari 2009 telde Nederland 16,5 miljoen inwoners. De bevolking bestond voor een groot deel uit mensen met leeftijden tussen 34 en 62 jaar (ruim 42% van de bevolking). Deze mensen vormen de naoorlogse babyboom, geboren tussen 1946 en 1970. De verhouding tussen mannen en vrouwen in de gehele bevolking is vrijwel in evenwicht. Er zijn echter anderhalf maal zoveel vrouwen als mannen in de leeftijd van tachtig jaar of ouder. Laatste twee jaar bevolkingsgroei vooral door immigratie De bevolkingsgroei is de laatste twee jaar licht toegenomen; van een historisch dieptepunt in 2006 (0,2%) naar een groei van 0,5% in 2008. De bevolking groeide in 2008 met 81.000 inwoners. De stijging van de laatste twee jaar wordt vooral veroorzaakt door een positief migratiesaldo; de immigratie nam sterker toe en de emigratie daalde. Bevolkingskrimp na 2038, in periferie eerder Vanaf 2038 zal de bevolkingsgroei omslaan in krimp. Op regionaal niveau blijken de regio's ZuidLimburg, Noordoost-Groningen en delen van Zeeland al te maken te hebben met een afnemend aantal inwoners. Dit komt onder andere door vergrijzing en het vertrek van jongeren naar de grote steden voor werk of studie. Op provincieniveau laat de provincie Limburg sinds 2002 een afnemend aantal inwoners zien en zij was in 2008 de enige provincie zonder bevolkingsgroei. Aandeel ouderen zal sterk blijven toenemen De bevolking wordt steeds ouder. Het aandeel 65-plussers, in 2009 nog 15%, zal flink toe blijven nemen. De vergrijzingpiek valt rond 2040. Dan is een kwart van de bevolking 65 jaar of ouder. Een derde van alle huishoudens bestaat uit één persoon Een derde van alle huishoudens bestaat uit één persoon, wat neerkomt op 16% van de bevolking. Het alleenstaand is zeer onregelmatig verdeeld over de leeftijd met verschillende oorzaken. Voor jongvolwassenen is het meestal een tijdelijke leefvorm, tussen het verlaten van het ouderlijk huis en het gaan samenwonen. Op middelbare leeftijd is het meestal een gevolg van echtscheiding. Op hogere leeftijd is het alleenstaand meestal een gevolg van sterfte van de partner. In de noordwestelijke helft van Nederland wonen relatief meer alleenstaanden dan in de zuidoostelijke helft. Daarnaast wonen vooral in de universiteitssteden relatief veel alleenstaanden. Huishoudengrootte zal dalen, aantal huishoudens zal stijgen De gemiddelde huishoudengrootte zal verder dalen van 2,3 in 2007 tot 2,1 rond 2050. Het aantal huishoudens zal toenemen van 7,2 miljoen in 2007 tot 8 miljoen in 2035, daarna blijft het aantal huishoudens vrijwel constant. De groei van het aantal huishoudens komt voornamelijk doordat het aantal eenpersoonshuishoudens zal toenemen.


21

Economische ontwikkelingen Zelfstandige ontwikkelaar Over tien jaar bestaan er geen zelfstandige ontwikkelaars in Nederland. Dit komt door de kleine groei van grote projecten. Invloed economie op kantoorgebruik De economische situatie heeft invloed op de gebruikerskant van de kantorenmarkt. Als het goed gaat met de economie, dan komen de opname en het aanbod niveau dichter bij elkaar te liggen. Daarnaast wordt bij economisch gunstige tijden veel nieuwe voorraad aan kantoorruimte toegevoegd. Net zoals economisch gunstige tijden, hebben economisch mindere tijden invloed op de kantorenmarkt. Gebruikers gaan bij economisch mindere tijden de huisvesting handhaven en gaan niet bewegen op de markt. Gevolg is dat veel contracten worden verlengd en minder kantoorruimte wordt opgenomen. Het aanbod stijgt doordag gebruikers geen andere kantoorruimte betrekken. Nu de economie in een mindere fase zit, is het aanbod zeer ruim. Zonder maatregelen worden de problemen in de toekomst steeds groter. Aantal kantoorbanen daalt De samenstelling van de Nederlandse bevolking zorgt ook voor verdere verruiming van de kantorenmarkt in Nederland. Er treedt vergrijzing op waardoor steeds minder werkzame personen overblijven. Dit heeft natuurlijk invloed op het aantal kantoorbanen. Daarnaast speelt de nieuwe trend „het nieuwe werken‟ ook een belangrijke rol. Het Nieuwe Werken is een andere manier van werken en samenwerken, ondersteund door de laatste technologie. In het Nieuwe Werken gaan mensen en organisaties flexibeler om met arbeidstijd en werkomgeving. Hierdoor zal de bouw en inrichting van een kantoorpand beïnvloed worden. De mens staat centraal in het Nieuwe Werken.


22

Sociaal- culturele ontwikkelingen Werkplek verandert Steeds meer kantoorgebruikers denken na over een nieuw werkconcept. Efficiency en kostenbesparing spelen hierbij een belangrijke rol. De bezettingsgraad van kantoor blijkt nooit 100% te zijn en dat bedrijven met minder meters kunnen volstaan. Dit heeft als gevolg dat niet iedere werknemer een eigen bureau heeft, maar dat werkplekken door iedere werknemer gebruikt kan worden. De werknemer kiest een werkplek die op dat moment past bij de werkzaamheden. Ook het thuiswerken wordt door steeds meer bedrijven geaccepteerd en dardoor verandert de functie van een kantoor steeds meer tot een ontmoetingsplek. Stilte is luxe Veel mensen ervaren het leven als druk en vol. We hebben steeds minder vrij te besteden tijd. Daarnaast wordt het aanbod van producten, diensten en belevingen steeds groter. Een gevolg is dat mensen meer activiteiten, minder lang ondernemen en dat ze hoge verwachtingen hebben. Daarnaast keert de consument de drukte de rug toe en gaat hij op zoek naar rust en eenvoud. Stilte is de nieuwe luxe. Datzelfde geldt voor het gevoel van ruimte. Het authentieke platteland hervinden; genieten van rust en ruimte; geen last van langsrazend verkeer. Het krijgt zijn charme terug. Wellness De markt voor wellness vakanties groeit sterk. De groei hangt nauw samen met de toenemende aandacht voor het lichamelijke welzijn, in combinatie met het onthaasten. Om het drukke bestaan het hoofd te kunnen bieden gaat de consument tijdens de vakantie op zoek naar rust en laat zich volledig in de watten leggen. Uit het themaonderzoek „Wellness‟ van NBTC NIPO Research blijkt dat van 2005 tot en met 2008 in totaal 3,7 miljoen Nederlanders een wellnessactiviteit hebben ondernomen in hun vrije tijd of vakantie. De komende drie jaar zullen naar verwachting 4,5 miljoen Nederlanders wellnessactiviteiten gaan ondernemen. Identiteit & authenticiteit Het zoeken naar een eigen identiteit is wellicht de grootste drijfveer van de komende jaren. Dat geldt niet alleen voor wereldmachten maar ook voor spelers op de consumentenmarkt. Om als land, stad of bedrijf de bezoeker te kunnen boeien, moet je uniek zijn en jezelf kunnen profileren. Waar kwaliteit, prijs en service nog niet zo lang geleden het verschil maakten, zijn dit nog slechts randvoorwaarden om mee te mogen doen in de strijd om de gunst van de consument. Spiritualiteit Circa 80% van de Nederlanders geeft aan de behoefte te hebben aan een moment om zijn/haar leven te overdenken. Er is behoefte aan een vorm van spiritualiteit die gericht is op zelfbezinning en persoonlijke ontwikkeling. Ook tijdens de vakantie is hier een groeiende vraag naar. De provincie Limburg speelt hier reeds op in door het aanbieden van spirituele arrangementen.


23

Technologische ontwikkelingen C2B: Visualisatie op de bouwplaats Een bouwwerk maken wordt steeds complexer. Er zijn steeds meer specialisaties betrokken en de tijdsdruk wordt steeds groter. Alle ingrediënten voor bouwfouten, misverstanden en gebrek aan overzicht. TNO ontwikkelde C2B: een speciale tablet-pc waarop een digitale bouwtekening live geprojecteerd wordt. Resultaat: inzicht en overzicht op de bouwlocatie De laptop heeft een camera en een locatiebepaler die tot op 0,2mm nauwkeurig kan bepalen waar de gebruiker zich bevindt. Dankzij deze locatiebepaler kan de computer berekenen welk gedeelte van de digitale bouwtekeningen moet worden geprojecteerd over het live camerabeeld. Hierdoor ontstaat een „gemixte werkelijkheid‟. Naar wens kan gekozen worden tussen tekeningen zoals de wapening, elektra, riolering, maatvoering, etc. Wanneer de gebruiker rondloopt op de bouwplaats, zal het beeld automatisch meeveranderen. Het systeem is ideaal voor inspecties en overleg op de bouwplaats. Het uitzetten van profielen en instructies voor bijvoorbeeld bekisting en installaties kan heel precies en in slechts enkele seconden. TNO denkt inmiddels aan de opvolger. Het is de bedoeling dat het systeem wordt ingebouwd in een semitransparante bril, gemonteerd op een bouwhelm. Hiervoor is geen pc meer nodig en heb je dus je handen vrij. Gaming in de bouw Beslissingen in de gebouwde omgeving worden steeds complexer en de hoeveelheid betrokken actoren blijft groeien. Gaming blijkt een effectief middel om complexe processen inzichtelijk te maken. Nederland is een internationale speler op het gebied van onderzoek naar de toepasbaarheid van gaming in de bouw. TNO werkt samen met de Universiteit Utrecht aan deze steeds meer toegepaste technologie. Gaming is meer dan een leuk tijdverdrijf op de Xbox of PlayStation. Gaming is meer dan entertainment. Concepten en technologieën uit de wereld van gaming worden namelijk steeds vaker ingezet voor een niet-entertainment doel. Bewustwording, training en educatie zijn voorbeelden van gebieden waar games kunnen worden ingezet. Bij gaming in de bouw gaat het niet om de game op zich, maar om de boodschap die wordt overgebracht. De complexiteit van besluitvorming in de bouw is groot. Duurzame en veilige infrastructuur Een groot deel van de huidige infrastructurele werken komt op (functionele en technische) leeftijd. Functioneel omdat de mobiliteitsvraag toeneemt; technisch omdat de constructies (materialen) verouderen. De mogelijkheden voor renovatie of onderhoud zijn beperkt, wederom vanwege de mobiliteitsvraag, tijdelijke afsluitingen dienen zo kort mogelijk te zijn of te worden vermeden.


24

Ecologische ontwikkelingen CO2 Uitstoot Gebouwen Bij de bouw van nieuwe projecten valt er veel winst te behalen bij het terugdringen van de CO2 uitstoot. Niet de auto, maar gebouwen staan met 40 procent van de CO2 uitstoot op de eerste plaats van vervuilers. Dit is het gevolg van slechte isolatie. Momenteel zijn teams van industrieel ontwerpers en scheikundigen druk bezig met het ontwikkeling van hoogwaardiger isolatiemateriaal, om zo de warmte-uitstoot terug te dringen. Energielabel woningen Bijna een kwart van de woningen in Nederland had eind vorig jaar een energielabel. Medio 2009 was dat nog maar 13 procent. Vooral huurwoningen hebben een label. Slechts 5 procent van de gelabelde woningen is een koopwoning. In totaal hadden eind vorig jaar 1,5 miljoen huurhuizen een energielabel tegen 70.000 koopwoningen. Groningen telt relatief de meeste woningen met een energielabel: 30 procent van de huizen beschikt erover. Zeeland maakte vorig jaar een flinke inhaalslag. Halverwege 2009 had maar 3 procent van de woningen in de provincie een label. Een half jaar later was dat 25 procent. Ook hier kregen vooral huurwoningen een energielabel. Utrecht en Noord-Holland lopen achter. In die provincies is maar 18 procent van de huizen voorzien van een label Duurzame kans bestaande kantoorgebouwen In Nederland staan veel kantoren langjarig leeg omdat deze niet meer aan de eisen voldoen van de gebruikers. In de huidige economische situatie vormt nieuwbouw een risicovolle investering. Een nieuw interessant alternatief is om duurzaamheid ook bij oude kantoorgebouwen zoveel mogelijk toe te passen. De duurzame huisvesting wordt de trend voor komende vijftien jaar. Uit het onderzoek van Jones Lang LaSalle blijkt dat de wil om te verduurzamen overduidelijk aanwezig is. Van de ondervraagde bedrijven heeft bijna driekwart het onderwerp hoog op de agenda staan. Een forse stijging ten opzichte van twee jaar geleden, toen bij het eerste onderzoek nog maar 38% aangaf hierover na te denken. Nederland heeft hiermee een fikse international achterstand ingelopen en staat nu boven het internationale gemiddelde van 70%. Gebruik van ecologische bouwmaterialen Toenemend milieubewustzijn blijft aanwezig. Steeds meer aandacht voor keurmerken en verantwoorde producten en diensten. Groene, ecologisch verantwoorde producten worden zelfs hip gevonden en steeds vaker als statussymbool gezien. Bijna de helft (48%) van de Nederlanders is bereid meer te betalen voor producten. Hierbij worden veelal zonnepanelen ingebouwd bij woningen. Ook worden er verschillende isolatie technieken toegepast.


25

Politiek-juridische ontwikkelingen Nieuwe Bouw Cao Vakbonden en werkgevers hebben bekend gemaakt dat de loonsverhoging in de bouwsector beperkt blijft tot 1 procent. Ook is een akkoord bereikt over de bouw-cao voor 2011. De loonsverhoging wordt in twee etappes doorgevoerd. Op 1 januari 2011 komt het eerste deel van 0,5 procent erbij. Het tweede deel van 0,5 procent volgt op 1 juni 2011. De bonden hadden ingezet op 1,25 procent, maar zijn gezien de huidige crisis tevreden met het eind resultaat Registratie buitenlandse bouwvakkers Er moet volgens het CDA een eind komen aan de schimmige toestanden op de bouw. Er is minister Donner gevraagd om het registratiemodel wat er in België wordt gebruikt te onderzoeken. Deze verplichte registratie moet een einde maken aan de 70.000 schijnzelfstandige die momenteel de vakmensen op de bouwplaats verdringen. Duidelijkheid over wie er op de bouw zijn, waar ze werken en hoe ze verzekerd zijn. Crisis- en herstelwet 2010 Op 31 maart 2010 is de Crisis- en Herstelwet in werking getreden. Deze wet maakt het mogelijk om projecten op het gebied van duurzaamheid, bereikbaarheid en (woning)bouw sneller uit te voeren. Dit wetsvoorstel is gericht op de versnelling van projecten in het ruimtelijke domein, om de economische crisis en haar gevolgen te bestrijden en een goed en duurzaam herstel van de economische structuur van Nederland te bevorderen. Bouw Veel Gebouwen Niet Brandveilig Een groot deel van de gebouwen in Nederland zijn niet brandveilig. Op papier voldoen deze gebouwen wel aan de eisen, maar in de praktijk wijken ze daar van af. Dit is de conclusie na een groot onderzoek uitgevoerd in de praktijk. Overheden, opdrachtgevers en bouwers moeten zo snel mogelijk een einde maken aan deze schijnveiligheid. Na wat grote rampen is de aandacht voor veiligheid nog steeds niet toegenomen. Regels en wetten zijn aangescherpt, maar dit geldt niet voor het toezicht bij de bouw. Ook bij verbouwingen gaat het regelmatig fout als er onbewust brandscheidingen worden verwijderd. Met meer en beter toezicht zijn deze problemen te voorkomen. Groei Bouwsector Wereldwijd 70 Procent In de komende 10 jaar zal de wereldwijde bouwmarkt met maar liefst 70 procent groeien. Voornamelijk opkomende landen als Polen, Brazilië, Rusland, India en China zullen hier aan bijdragen. Dit blijkt uit een rapport over de bouw tot 2020. China zal tegen 2020 de Verenigde Staten hebben ingehaald als grootste bouwmarkt te wereld. Groei cijfers in West-Europa blijven ver achter bij de rest van de wereld. De bouw is goed voor 7,5 triljoen dollar, ofwel 13,4% van de totale output in de wereld. Steeds meer Duitsers werken in Nederland Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek is het aantal Duitse werknemers in Nederland de afgelopen jaren aanzienlijk gestegen. In 1995 werkte ongeveer 1.000 Duitse werknemers in Nederland en dat aantal was in 2008 zelfs al 32.000. Bedrijven in het oosten van Nederland zijn steeds meer te spreken over de Duitse uitzendkrachten. De uitzendkrachten worden vooral ingezet voor functies waar wij in Nederland een tekort aan vakmensen voor hebben zoals in de metaalsector en de bouw: metselaars, schilders en timmerlieden.


26

7. Conclusies en aanbevelingen Vanuit de vraagstelling “welke van de drie beschreven scenario‟s Venetië. Dubai of Florida in de toekomst de overhand zal krijgen” zijn de volgende conclusies een aanbevelingen geformuleerd. In dit hoofdstuk zullen alle resultaten van de gevonden informatie, gekoppeld worden aan de scenario‟s.

7.1 Conclusies Conclusies m.b.t. Dubai scenario OPTIE 1 Carol Willis, de directrice van het Skyscraper Museum in New York, benoemde de relatie tussen hoogbouw en een prettig verdicht verblijfsklimaat onlangs met de term Vertical Density. Daar waar mensen in grote dichtheden samenkomen, ontstaat een ruimte die gevormd wordt door de bereikbaarheid van vele verschillende goederen en diensten, ideeën, netwerken en contrasten, die tezamen leiden tot meer keuzemogelijkheden. Dubai scenario is vooral te koppelen aan de lange termijn visies van de G4 regio‟s. Naast de structuurvisies ook het creëren van een Deltametropool en compacte steden, passen goed bij dit scenario. Gecombineerde woonvoorzieningen waar alles op loopafstand bereikbaar is. Hieronder een overzicht van de hoogbouwcultuur binnen de „grote vier‟.

(Bron: Rapport Hoog Wonen VROM)

Attractieve stad Gekeken naar de structuurvisies van de vier grote steden, kun je wel degelijk stellen dat deze bewering herkenbaar is. Alle visies pleiten voor een verdichte stad en het creëren van multifunctionele ontmoetingsplaatsen in de stad. Wonen gemengd met werken en recreëren. Bouwen in de stad dus. Want alleen attractieve steden zijn toekomstbestendig. Om een stad aantrekkelijker te maken, is het van belang dat bepaalde voorzieningen zoals winkels, cultuur en horeca op een loopafstand liggen. Diversiteit is een van de belangrijkste bouwstenen voor een goede stedelijke toekomst. Diversiteit in voorzieningen maar ook in wonen en woonomgevingen. Heel compacte binnensteden waar je best de hoogte in kunt, deze locaties zijn vooral in trek bij mensen tot 35 jaar. Deze bewonersgroep zit in de leeftijd dat zij het huis BAM Utiliteitsbouw | Toekomst scenario‟s DENKEN, ONTWIKKELEN, BOUWEN

27

uit zijn, en nog geen kinderen hebben. Deze groep groeit tot 2030. Grootstedelijke voorzieningen worden door deze groep hoog gewaardeerd. Daaromheen lager bouwen, eengezinswoningen voor gezinnen met kinderen. De belangstelling voor hoog wonen, verschilt per leeftijdcategorie. Ook de koopkrachtige groepen zullen mee de stad in worden getrokken. Dit zijn de groepen die geïnteresseerd zijn in hoogbouw. Vaak tweeverdieners, hoogopgeleiden wonen graag in grootstedelijk gebied. Alleenstaanden kiezen vaak voor huis, samenwonenden zijn wel geneigd om een appartement in hoogbouwcomplex te kopen. Verlies aan koopkracht door de economie zorgt ervoor dat de jongere doelgroep de komende jaren niet de hoogbouw in kan. Circa 43% van de bevolking in de grotere steden in de Randstad woont in een appartement. 55% van de inwoners van de grotere steden in de Randstad heeft hiervoor interesse. Vooral onder jongeren ligt de belangstelling hoog.

(Bron: woononderzoek Nederland, CBS 2009)

De groep jongeren (20-35) en de groep 35-59 jaar, zijn in omvang de belangrijkste doelgroep voor de hoogbouw. Vooral de groep van 35-59 jaar heeft een voldoende inkomen om hoogbouwappartement te kunnen betalen. Gezien de opgave van 200.000 woningen tot 2040 die in stedelijk gebied van Randstad gerealiseerd moeten worden, kan dit door hoogbouw in 30 jaar opgelost worden.

Voorwaarden hoogbouw Hoogbouw kan niet overal gerealiseerd worden. Locatie en omgeving zijn van groot belang bij de ontwikkeling. Vooral hoogstedelijke locaties in grotere steden zijn geschikt, centrum/ rand centrum met directe toegang tot voorzieningen (winkelcentrum, uitgaansgelegenheid, cultuur etc.) Door gebrek aan buitenruimte moet de omgeving van hoge kwaliteit zijn.  Een locatie met mooi uitzicht  Bij OV knooppunt  Goede aansluiting voor auto‟s  Groene ruimte in de nabije buurt Naast de locatie-eisen, speelt het gebouw zelf een belangrijke rol. Het gebouw moet herkenbaar zijn, een unieke uitstraling binnen de bestaande omgeving. Als woongebouw moet de woonfunctie uitstralen en geen kantoortoren indruk. Flexibel in te richten verdiepingen, voor toekomstig alternatief gebruik. Een buitenruimte in het gebouw, ter compensatie van gebrek aan ruimte.

(Bron: het plan Casa Cascada)

Een groot aandachtspunt bij hoge gebouwen is het duurzaamheidconcept en energiebezuiniging.


28

Locaties Olympisch plan 2028 Ook interessante toekomstplannen zijn er rond Olympische spelen 2028. Amsterdam heeft twee mogelijke locaties voor het realiseren van het Olympisch plan 2028. Eind 2010 zal het kabinet een stad aanwijzen die uiteindelijk de voorrang krijgt. Het gaat om het havengebied binnen de Ring A10, de Havenstad genoemd en de Zuidas. De locatie in het havengebied binnen de ring zal aansluiten bij de Havenvisie. Het havengebied wordt verder gemoderniseerd en geoptimaliseerd. In de Zuidas staan hergebruik en duurzaamheid centraal en zou mogelijk het Olympisch Stadion uit 1928 met een tijdelijke tweede ring uitgebreid kunnen worden. Voor het Olympisch dorp zou ruimte op de Zuidas gevonden kunnen worden en de zuidflank van de stad biedt tal van locaties waar aanvullende sportaccommodaties kunnen worden gerealiseerd, zoals in Zuidoost. Stationslocaties Hoogbouw kan voorkomen op plekken waar wonen en werken en knopen van infrastructuur samenkomen. Hierbij kunnen stationslocaties een plek bieden voor multifunctionele bebouwing. Herontwikkeling van stationslocaties is een ruimtelijke en organisatorische complexe opgave geworden. De belevingswaarde en de gebruiker staan centraal. Het inrichten van zo‟n stationslocatie en het creëren van meer synergie, vraagt dan ook om een juiste inrichting van het station.

(Bron: TU Delft/onderzoek Stationslocaties)


29

Naast de beleving van de gebruiker, zijn ook de wensen belangrijk. Hieronder geven de gebruikers aan wat er op een station belangrijk wordt gevonden.

(Bron: TU Delft/onderzoek Stationslocaties)

Er moet meer samenhang worden gecreëerd tussen de 3 V‟s op het station. De gebruiker en de beleving wordt centraal gesteld. Daarbij speelt de verdichting ook een rol. Welke gebouwen worden er neergezet en wat wordt de functie van deze gebouwen. Omdat er vooral sprake is van verdichting, zal er veel hoogbouw moeten worden gerealiseerd. Maar ook ondergronds veel ruimte creëren. Het neerzetten van multifunctionele gebouwen, die meer bieden dan alleen een ontmoetingsplek of werkplek. Ook het gebouw moet de samenhang behouden met het stationsgebied. Belangrijk is dan ook de vorm en hoogte van de bebouwing.


30

Conclusie m.b.t. Venetië scenario OPTIE 2 Venetië scenario is een interessant en actueel onderwerp dat nu herkenbaar is in Nederland. Vooral nu is deze sterk aanwezig en zal voorlopig een agendapunt blijven van de overheid. Een toekomstoptie op middellange termijn. Naast leegstand, veel historische panden en gebouwen, maar ook naoorlogse wijken die aangepakt moeten worden. De herstructurering moet ervoor zorgen dat deze oude gebouwen ook duurzaam worden en voldoen aan de eisen van deze tijd. Momenteel is de leegstand van kantoorgebouwen de grootste zorg van de VROM. Nieuwbouw van kantoren zal worden afgeremd en kantoren die leegstaan moeten voor minimaal tien jaar een woonbestemming kunnen krijgen, in plaats van het maximum van vijf jaar dat nu geldt. Bepaalde maatregelen kan minister Huizinga pas vanaf 1 januari volgend jaar laten gelden. Er staan nu zo‟n 960 voetbalvelden leeg. Ook de politieke partij SP maakt zich zorgen over de leegstand en wil dat de provincies snel wat doen aan de ruimteverspilling. Waar wel over nagedacht moet worden is de flexibiliteit van een gebouw, want niet alle gebouwen zijn geschikt voor een woonfunctie. Daarnaast spelen de woonwensen van de gebruikers een belangrijke rol. Belangrijk focus op duurzaamheid Duurzaamheid en behoud van historische of architectonische waarde van gebouwen gaan vaak moeilijk samen. Naast oude gebouwen die duurzaam moeten worden, is het ook voor de nieuwbouw een belangrijke opgave om zoveel mogelijk op ecologisch verantwoorde wijze gebouwd te worden. Van verantwoorde bouwmaterialen tot energiezuinig gebouw, verduurzamen heeft allen succes voor de gebouwen op goede locaties. Ook de kosten zijn nogal hoog bij verduurzamen van een oud bestaand gebouw. Voor beleggers is het wel een interessant onderwerp, want zo komen de kantoren op de „duurzame markt‟ die nogal schaars is. Binnenstedelijk herbouwen Er zal veel geïnvesteerd worden in de herinrichting van de krimpregio Parkstad Limburg om overlast en verloedering aan te pakken. Met een investering van 560 miljoen euro worden tot 2040 28.000 woningen gesloopt en komen er 7000 nieuwe woningen, waarvan 2000 zorgwoningen. Vanuit het beeld bevolkingsdaling heeft het Rijk 31 miljoen euro beschikbaar gesteld voor de krimpgebieden in Limburg, Groningen en Zeeland. Kans Historische gebouwen De Rijksgebouwendienst is in bezit van waardevolle Nederlandse „landmarks‟.de Rijksgebouwendienst beheert en ontwikkelt de grootste vastgoedportefeuille van het Rijk; 7 miljoen vierkante meter waarvan 70% in eigendom. Van de 2000 objecten in de voorraad, hebben 350 een monumentstatus. 3.9 miljoen vierkante meter is kantoor, dat is 10% van de totale kantoorvoorraad van Nederland en 1.2 miljoen vierkante meter wordt gebruikt als penitentiaire inrichting. Alle gebouwen staan op belangrijke plaatsen in Nederland. Er wordt veel aandacht besteed aan veiligheid, duurzaamheid en energiebesparing.

(Bron: Rijksgebouwendienst publicatie)


31

Conclusie m.b.t. Florida model EEN STILLE OPTIE Florida model is Een stille optie in dit rapport, omdat de resultaten geen grote verschuivingen hebben laten zien. Het zijn vaak kleinschalige projecten die gerealiseerd worden. Hieronder een aantal beschreven voorbeelden over Leisure en vastgoed. We kunnen concluderen dat Leisure afgelopen eeuw een belangrijke rol in de maatschappij is gaan spelen. Dit kan in de toekomst gelijk blijven of groter worden. Leisure is daarom een interessant onderdeel geworden van de vastgoedwereld. Multifunctionele stadions Zelfstandige Leisure objecten hebben steeds meer moeite om consumenten aan zich te binden. Stadionontwikkelingen zijn afgelopen jaren sterk van karakter veranderd. Recent ontwikkelde stadions hebben een mix van Leisure. Bijvoorbeeld euroborg in Groningen met diverse restaurants, supermarkt bioscoop en veel meer. Een stadion is tegenwoordig meer dan alleen een plek waar gesport wordt. Stadionontwikkelingen zijn vaak een onderdeel van een gebiedsontwikkeling en hierbij worden vaak concepten opgesteld waarbij een juiste mix van functies erg belangrijk is. Omdat Leisure een zeer breed begrip is, is ervoor gekozen om diversiteit en complexiteit te combineren met Leisure en vastgoed. Betekenis Leisure voor gebied Leisure brengt werkgelegenheid en omzet mee en is daarom ook een belangrijk onderdeel aan het worden van gebiedsontwikkeling. Tegenwoordig wordt Leisure als samenhangend geheel toegevoegd aan een gebied. Door uit te gaan van de kracht van de plek, ontstaat een samenhangend geheel tussen wonen, werken en vrije tijd. Opkomst 55-plussres De Nederlandse man en vrouw worden ouder, en dat is ook te herleiden uit de CBS publicatie over demografische ontwikkelingen. Deze groep ouderen zal steeds meer gezonder leven en pleiten voor een rustige en groene omgeving. Daarbij een aangepaste omgeving. Waar nu de kansen liggen voor deze groep, is een seniorenvoorziening. Het kan zijn een woonpark, een zorghotel of een seniorenstad. Helaas is er geen grote belangstelling voor deze laatste optie „seniorenstad‟. Mede doordat dit fenomeen nog niet echt leeft in Nederland. Hier is onderzoek naar gedaan vanuit een initiatief voor het realiseren van een seniorenstad in de Noordoostpolder. Buitenlandse voorbeelden: VS- Active Adult Communities: in VS vind je overal seniorensteden. Het concept seniorensteden bestaat er al heel lang. Een groot deel is de afgelopen 10 jaar ontwikkeld. Ze zijn bedoeld voor ouderen en om er te mogen wonen, moet ten minste 1 van de partners 55 jaar of ouder zijn. Volgens ontwikkellaars bieden zulke communities een alternatieve levensstijl die gericht is op ontspanning en Leisure. Sommige dorpen zijn rondom thema golfen opgezet. Bewoners kiezen niet voor een bepaalde woning maar voor een bepaalde manier van leven. Groot Brittannië- ExtraCare Villages: is opgericht door The ExtraCare Charitable Trust in samenwerking met woningcorporaties en gemeentelijke overheden. Deze zijn altijd in de buurt aan de grote steden en zijn niet geheel zelfvoorzienend. Er worden veel faciliteiten aangeboden, van gezondheid en fitnessvoorzieningen, tot winkels en uitoefenen van hobby‟s. Er is veel aandacht voor zorgaspect, 24 uur per dag is zorg aanwezig door een zorgteam. Nederlandse concepten: Lelystad- Golf en Countryclub Buitenhof: is een initiatief van ABC Vastgoed. Er is geen leeftijdsgrens, iedereen mag er komen wonen. Het plan bevat diverse voorzieningen op het gebied van recreatie en ontspanning. Er is een golfbaan en diverse faciliteiten aanwezig. D.m.v. samenwerking met zorginstellingen is er zorg op maat te krijgen op Buitenhof. Eerbeek- Palisium: luxe appartementen in een kleinschalige groene omgeving. Er kan gebruik worden gemaakt van het Palisium hotel en alle faciliteiten. Zorg is ook aanwezig, door een caremanager of verpleegkundige. Deze kost wel een extra bijdrage. Zwijndrecht- Eemstein en Zonnestein: voor 55 plussers aan de rand van Zwijndrecht. Twee bestaande woontorens zijn gerenoveerd en luxe trens zijn bijgebouwd. Hilversum- Resort Zonnestraal: voor 55 plussers met professionele zorgverlening.


32

7.2 Aanbevelingen Voor de twee opvallende scenario‟s Venetië en Dubai zijn een aantal aandachtspunten. Deze aandachtspunten zijn tijdens de directie sessie in kaart gebracht. Venetië model Venetië vindt vooral lokaal plaats. Am hierop goed te kunnen inspelen, is het voor BAM Utiliteitsbouw heel interessant om een soort franchiseformule te ontwikkelen maar dan wel onder eigen naam. BAM Utiliteitsbouw zorgt voor een service center (offertes, calculaties, helpdesk) en kan zo inkoopvoordeel realiseren. De franchisenemer brengt leads en moet een deel van de winst/omzet afdragen aan de BAM Utiliteitsbouw. Duurzaamheid/historische architectuur Het Center for Sustainability (CfS) van Nyenrode Business Universiteit heeft het initiatief genomen tot het opzetten van een 'Netwerk en activiteitenprogramma 2010-2012 voor overheden die willen investeren in het middels proces- en systeeminnovaties stimuleren van het op grotere schaal en versneld verduurzamen van historische en beeldbepalende gebouwen, al dan niet monumenten'. Dit netwerk en programma gingen in maart 2010 van start. Inmiddels hebben de gemeenten Delft, Haarlem, Utrecht, Den Haag en de provincie Drenthe hun deelname toegezegd, evenals de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Daarnaast is belangstelling getoond door de Rijksgebouwendienst. Stichting Bouw Research (SBR) onderschrijft het belang van dit initiatief en stelt een sponsorbedrag ter beschikking. De mogelijkheid tot deelname staat nog steeds open. Monumentgebouwen Rijksgebouwendienst Gezien het feit dat Rijksgebouwendienst een grote portefeuille van monumentgebouwen beheert, is het een interessante opgave om hiermee in gesprek te gaan over mogelijke samenwerkingsverbanden. Aangezien duurzaamheid een groot aandachtspunt blijft en herstructureren en onderhouden van zulke gebouwen, kan een kans hierbij worden benut. Traditionele bouwstijlen, historische architectuur en constructies zijn een cruciaal punt. Dubai model

Duurzaam hoogbouw Vooral voor de toekomst is het een belangrijke kwestie om een gebouw flexibel te bouwen. Structurele leegstand moet op die manier zoveel mogelijk voorkomen worden. Daarbij moet een toren vanwege ruimtegebrek ook groen in de omgeving opnemen. Om groene gebouwen te kunnen realiseren zijn grote architectenbureaus nodig. Zeker voor grote projecten is dit samenwerkingsverband van groot belang. Grote architectenbureaus bieden veel kans en kunnen veel betekenen. Bijvoorbeeld Rudy Uytenhaak architectenbureau, bekend van het winnen concept voor nieuwbouw ERIBA Rijksuniversiteit Groningen. Het gebouw zal door een uitgekiend concept voor gevel, installatie en materialisatie, hoog gaan scoren op gebied van duurzaamheid.


33

Begrippenlijst Lean management Lean management focust op het voorkomen van verspilling: extra tijd; arbeid of materiaal dat wordt gebruikt om een product of dienst te leveren zonder dat het waarde toevoegt.

Deltametropool Deltametropool is de term die wordt gebruikt voor de ambitie om alle agglomeraties in de Randstad gezamenlijk te laten functioneren als één metropoolregio die kan concurreren met de grootste metropolen in de wereld.

Hoogbouw Hoogbouw wordt meestal gebruikt voor kantoren, hoewel er ook veel hoogbouw met een woonfunctie bestaat. Daarnaast kunnen ook hoge objecten zoals zendmasten en uitkijktorens tot hoogbouw gerekend worden.

Verdichting Sloop en nieuwbouw op dezelfde locatie zodat er per saldo meer woningen voor terugkomen.

Leisure In Nederland wordt Leisure vertaald als „vrijetijdsbesteding‟. Leisure is dus de manier waarop we onze vrije tijd besteden en is opgebouwd uit 3 componenten;  Tijd (vrije tijd)  Activiteit (ontspanning, recreatie)  Ervaring (iets willen bleven)

Skyscraper Wolkenkrabber

Vertical Density Daar waar mensen in grote dichtheden samenkomen, ontstaat een ruimte die gevormd wordt door bereikbaarheid van vele verschillende goederen en diensten, netwerken en contrasten die leiden tot meer keuzemogelijkheden.

Landmarks Beeldbepalende plaatsen, gebouwen of objecten in het landschap

PlanMER Milieueffectrapport behorende bij structuurvisie, hierin worden milieueffecten van de voorgenomen ontwikkelingen in beeld gebracht.

Nieuwbouw Kantoor en-/of bedrijfsgebouwen jonger dan twee jaar. Ook bestaande bouw, welke zeer ingrijpend is gerenoveerd, wordt als nieuwbouw beschouwd.


34

Literatuurlijst Ministerie van Economische Zaken Ministerie van VROM Publicatie „Randstad 2040‟ Duurzame Verstedelijking VROMRaad Stichting Hoogbouw Publicatie Wonen in Hoogbouw Vereniging Deltametropool Hollandblad Kenniscentrum Recreatie De toekomst van toerisme, recreatie en vrije tijd Centraal Planbureau Voor Statistiek Demografische ontwikkelingen Economische ontwikkelingen Sociaal-culturele ontwikkelingen Technologische ontwikkelingen Ecologische ontwikkelingen Politiek-juridische ontwikkelingen PlanMER Amsterdam Structuurvisie 2040 Rotterdam Structuurvisie 2040 Structuurvisie Utrecht 2030 Structuurvisie Den Haag Rijksgebouwdienst Monumentgebouwen Nederland Vakbladen:

de Architect Cobouw Vastgoedmarkt Financieel Dagblad PropertyNL SMAAK NW Landelijke kranten Regionale kranten


35

Bijlagen Toename aantal ouderen De demografische opbouw van 70-plussers en 80-plussers zal er in de toekomst als volgt uitzien.

Leisure/ sportdeelname


36


37


38

Samenvatting. BAM Utiliteitsbouw Toekomst scenario s DENKEN, ONTWIKKELEN, BOUWEN 2

Recommend Documents