Auteurs: Eva Speijer & Sterre Triezenberg Docent: Meneer Goossens School: Ichthus Lyceum Opdrachtgever: Hans Röling, organisatorisch manager in het MCA Expert: Erik Scherder, beweginswetenschapper Mede-expert: Jelmer van der Veldt, student psychobiologie aan de UVA Datum: 13-11-2015 Technasium
‘A ONE SIDED WORLD’ PROFIELWERKSTUKKEN OVER NEGLECT
S AMENVATTING Dit verslag is het vooronderzoek voor de meesterproef. De meesterproef is het eindproject van het vak Onderzoek & Ontwerpen. Het vooronderzoek bestaat uit twee profielwerkstukken. Het eerste profielwerkstuk van Eva gaat voornamelijk over neglect in de hersenen. Hier wordt de hoofdvraag ´Welke zintuigen moet je stimuleren om het hersengebied van neglect te stimuleren?' beantwoord. Uit het literatuuronderzoek blijkt dat neglect voornamelijk een schade is aan de pariëtale kwab. Deze schade is ontstaan door een beroerte en het veroorzaakt een onbewustzijn aan één kant van de omgeving van die persoon. Alles aan de verwaarloosde omgeving wordt als het ware genegeerd. Dit komt omdat de visuele prikkels, voornamelijk de ruimtelijke informatie, niet goed worden verwerkt. Door het prikkelen van zintuigen, kan het zijn dat de ruimtelijke informatie iets beter wordt verwerkt, waardoor het bewustzijn van de verwaarloosde omgeving toeneemt. Het stimuleren van de hersenen en zenuwbanen leidt vaak tot verbetering van handelen en herstel van functies. In dit profielwerkstuk is er een experiment gedaan om te onderzoeken of stimulering van een zintuig leidt tot completer en beter uitgevoerde tekening. Hierbij tekende de proefpersoon steeds drie tekeningen terwijl een zintuig geprikkeld werd. Deze zintuigen waren gehoor, zien en reuk, hiervoor is gekozen omdat er anders teveel variabelen zijn. Doormiddel van een experiment is waargenomen dat stimulering van het gehoorszintuig met klassieke muziek zorgt voor betere en completere resultaten bij patiënten met neglect. Hieruit volgt dus dat muziek een positieve invloed heeft op het gehele bewustzijn van neglect patiënten en dus waarschijnlijk de pariëtale kwab stimuleerd. In het volgende profielwerkstuk van Sterre gaat het over neglect in de omgeving. Haar hoofdvraag is 'Welke invloed heeft neglect op de patiënt in het dagelijks leven?'. Uit haar onderzoek is gebleken dat de grootste invloed die neglect op patiënten heeft is dat ze zich zelf niet meer kunnen verzorgen, ze kunnen namelijk hun tanden niet meer poetsen, niet zelfstandig naar het toilet en ook niet meer zelf douchen. Hierdoor wonen mensen met neglect vaak ik een verzorgingstehuis. Ook kan iemand met neglect vaak niet zijn eigen brood smeren, dit moeten de verzorgers ook voor de patiënt doen. In het verzorgingstehuis vervelen mensen met neglect zich vaak. Het is voor hun namelijk moeilijk om een boek te lezen, te tekenen of televisie te kijken. De revalidatie methodes die gebruikt kunnen worden voor de meesterproef zijn de functie van de prisma bril, hierdoor iemand met neglect toch de neglected kant zien, en het stimuleren van zintuigen, zoals ook al werd verteld in het profielwerkstuk van Eva. De aanbeveling voor de meesterproef is om te onderzoeken welke soorten muziek een positieve invloed hebben op patiënten met object-centered neglect. Als resultaat van de meesterproef zal er een album worden samengesteld met de muziek die het beste uit de resultaten komt. 2|P a g i n a
V OORWOORD Stel je wordt na een ongeluk wakker in het ziekenhuis en je bent je niet bewust van de helft van je omgeving, maar je weet dit niet. Je blijkt neglect te hebben. Dat is natuurlijk heel vervelend en vooral omdat er niks aan gedaan kan worden. Wij lazen dit op internet en wilden hier iets mee gaan doen. Wij vinden namelijk allebei de hersenen en de technologie erachter erg leuk. Het onderzoeken van neglect en wat voor problemen dit met zich mee brengt is voor ons erg interessant. Eva is vooral geïnteresseerd in hoe de hersenen werken en wat voor biologische verklaringen er zijn voor bepaalde processen. Sterre is daarentegen erg geïnteresseerd in de technologie achter het genezen van ziektes en afwijkingen. Het vak Onderzoek & Ontwerpen geeft ons de kans om dit onderzoek zo goed mogelijk uit te voeren. Dit verslag wordt ingeleid met de algemene informatie over de hersenafwijking neglect. In de inleiding worden ook de hoofd- en deelvragen vermeld. In het tweede hoofdstuk, het profielwerkstuk van Eva, wordt uitgelegd wat het brein precies is en waar de afwijking neglect zich in het brein bevindt. In de daaropvolgende paragrafen gaat het dieper in op zintuigverwerking in het brein en of dit invloed kan hebben op neglect. Hieruit volgt een conclusie. Hierna volgt het derde hoofdstuk, het profielwerkstuk van Sterre. In dit profielwerkstuk wordt onderzocht welke handelingen mensen met neglect wel en niet kunnen uitvoeren. Vervolgens wordt er ook gekeken naar geschikte revalidatiemethodes voor neglect. Ook hieruit volgt een conclusie. Beide conclusies worden samengevat en hieruit volgt een aanbeveling en discussie. Wij willen een aantal mensen heel erg bedanken voor de tijd en moeite die zij in het meewerken met dit onderzoek hebben gestopt. Als eerst willen wij onze opdrachtgever, Hans Roling, heel erg bedanken. Zonder hem zouden we geen opdracht en onderzoek hebben. Hij heeft ons in contact gebracht met een aantal mensen. Ook willen wij Erik Scherder, onze expert, bedanken. Hij heeft ons veel verteld over het brein en ook hij heeft ons met veel mensen in contact gebracht. Een daarvan is meneer Brady, een patiënt met neglect. Hierbij bedankten wij hem voor zijn medewerken als proefpersoon. Ook willen wij meneer Boumans bedanken. Meneer Boumans heeft ook neglect en hij was ook een van de proefpersonen voor ons experiment. Vervolgens willen wij meneer Bessems bedanken. Meneer Bessems was de proefpersoon in het experiment zonder neglect. Tevens heeft meneer Bessems samen met zijn vrouw, mevrouw Klinkerberg, het experiment afgenomen bij meneer Boumans. Meneer Boumans woont in Heerlen (Zuid-Limburg). Het was voor ons daarom erg moeilijk om er heen te gaan. Als laatste willen wij Jelmer van der Veldt bedanken. Hij studeert Psychobiologie aan de UvA. Hij heeft ons vooral veer informatie gegeven en zijn boeken waar veel over neglect in staat geleend. 3|P a g i n a
I NHOUD 1. Inleiding............................................................................................................................................... 5 Vormen ............................................................................................................................................ 5 Pariëtale kwab ................................................................................................................................. 6 Afhankelijkheid ................................................................................................................................ 6 Opdracht .......................................................................................................................................... 6 Doel ................................................................................................................................................. 7 Onderzoeksvragen........................................................................................................................... 7 2. Neglect in de hersenen ....................................................................................................................... 9 Het brein en neglect ............................................................................................................................ 9 Effect neglect op zintuigen ................................................................................................................ 14 Stimulering hersengebieden neglect................................................................................................. 19 Conclusie profielwerkstuk neglect in de hersenen ........................................................................... 25 3. Neglect in de omgeving .................................................................................................................... 26 Welke handelingen kan iemand met neglect wel en niet doen? ...................................................... 26 Wat zijn geschikte revalidatie methodes voor neglect? ................................................................... 29 Bij welke dagelijkse bezigheden heeft iemand met neglect hulp nodig? ......................................... 33 Experiment handelingen vergelijken................................................................................................. 37 Conclusie profielwerkstuk neglect in de omgeving........................................................................... 40 4. Eindconclusie .................................................................................................................................... 41 5. Discussie ............................................................................................................................................ 42 Bronvermelding ..................................................................................................................................... 44 Bijlage .................................................................................................................................................... 47
4|P a g i n a
1. I NLEIDING Neglect is een nog vrij onbekende hersenafwijking. De betekenis van het woord is negeren en dat is precies wat de patiënten doen, ze negeren een deel van hun omgeving of lichaam. De afwijking is een gevolg van een beschadiging in de (rechter) pariëtale kwab, meestal ontstaan door een beroerte. De pariëtale kwab maakt deel uit van de grote hersenen en speelt een rol bij het verwerken van zintuiglijke informatie en ruimtelijk denken. De patiënt kan wel goed zien, horen of voelen maar aan één kant verwerken de hersenen niet goed wat hij ziet of voelt. Er is dus niets mis met zijn zintuigen, maar hij is er zich niet van bewust dat een deel wordt verwaarloosd. Zo zie je dat een patiënt met neglect maar een deel van een voorbeeld tekening overneemt, terwijl hij ervan overtuigd is dat hij de hele tekening heeft gekopieerd. Mensen met neglect hebben niet door dat een deel van hun omgeving mist. Zelfs na de diagnose zal de patiënt er nog aan herinnert moeten worden dat hij de helft van de omgeving verwaarloost.
V O R M EN Deze verwaarlozing kan op verschillende manieren terug komen. Volgens psychobioloog Lisanne Kleemans (2015) worden drie soorten neglect onderscheiden; egocentrisch neglect, objectcentered neglect en allocentrisch neglect. Egocentrisch neglect houdt in dat de patiënt zich niet of nauwelijks bewust is van één zijde van zijn lichaam en dit daardoor verwaarloost. Bij object-centered neglect wordt de reikruimte verwaarloosd, de reikruimte is de ruimte die wordt gebruikt bij het F IGUUR 1; V OORBEELD VAN OJECT lezen, schrijven en tekenen. Allocentrisch neglect CENTERED NEGLECT , HIERIN IS TE ZIEN DAT houdt in dat de omgeving wordt verwaarloosd, DE PATIËNT EEN DEEL VERWAARLOOST . buiten de reikruimte. Bijvoorbeeld bij een omschrijving van een ruimte wordt er vaak maar een deel omschreven. Deze drie vormen kunnen ook samen voorkomen. De sterkte en de aanwezigheid van neglect is niet altijd constant, dit ligt aan verschillende factoren zoals vermoeidheid, drukte in de omgeving of bij een gecompliceerde taak. In het profielwerkstuk van Eva wordt er vooral gericht op object-centered neglect. Deze afwijking komt het meest voor in vergelijking met de andere twee vormen.
5|P a g i n a
P AR I ËT A L E
K W AB
Het is bekend dat neglect voornamelijk een beschadiging is aan de (rechter) pariëtale kwab. De belangrijkste functie van deze kwab is het integreren van zintuigelijke informatie. Hierdoor kun je bijvoorbeeld ruimtelijk denken. Maar uit verschillende onderzoeken (Husain and Kennard, 1996, Smania, 1998) blijkt dat er waarschijnlijk meer gebieden beschadigd kunnen zijn bij neglect.
A F H AN K E LI JK H EI D Doordat een deel van de ruimte of het lichaam van de persoon wordt verwaarloosd door de hersenen, zijn de patiënten heel erg afhankelijk van de mensen om hun heen, zoals familieleden, vrienden en verzorgers. Zo scheren ze maar de helft van hun gezicht, doen één sok aan en eten de helft van hun bord leeg, omdat de andere kant F IGUUR 2; H ALF OPGEGETEN PIZZA DOORDAT DE gewoon wordt verwaarloosd. ANDERE HELFT WORDT V ERWAARLOOSD DOOR DE Neglect kan in sommige situaties ook HERSENEN gevaarlijk zijn; zo kunnen ze klem komen te zitten met een hand zonder dit op te merken, tegen dingen aan botsen en verdwalen. Dit is waargenomen door het ouderenzorg instituut BTSG. Hierdoor hebben ze met bijna alle activiteiten in het dagelijks leven begeleiding nodig. Ook in sociale situaties is neglect vervelend, een persoon aan de 'verkeerde' kant wordt volledig genegeerd. Hierdoor heeft niet alleen de patiënt last van zijn/haar afwijking, maar de mensen om hem heen ook. Dit maakt de afwijking nog vervelender. Uit onderzoek van Denes (1992) blijkt dat 17% van de Amerikanen neglect krijgt na een beroerte aan de rechter hemisfeer, de rechter hersenhelft. Dit zal ongeveer gelijk zijn met de Nederlandse bevolking.
O P DR A CH T Het Medisch Centrum Alkmaar (MCA) vindt dat er meer aandacht aan neglect moet worden besteed en wij gaan daarom een hulpmiddel ontwerpen. Dit hulpmiddel moet ervoor gaan zorgen dat bij bepaalde activiteiten de patiënt geen hulp meer nodig heeft, of dat de persoon zich beter bewust wordt van de omgeving.
6|P a g i n a
DOEL Het doel van dit vooronderzoek is om genoeg informatie en kennis op te doen om uiteindelijk een hulpmiddel of revalidatiemethode te kunnen ontwikkelen. In onze meesterproef zal ons doel zijn om voor het MCA een hulpmiddel/revalidatiemethode te ontwerpen die de patiënt zelfstandiger maakt of helpt bij de revalidatie. Een gewenste uitkomst zou zijn, dat het bewustzijn een stukje op schuift. Het is daarom bij ons vooronderzoek belangrijk dat er genoeg kennis is over neglect en welke problemen hier bij komen kijken. Het vooronderzoek bestaat uit twee profielwerkstukken, waarin twee verschillen de onderwerpen worden onderzocht. Eva heeft onderzoek gedaan naar welke hersengebieden gestimuleerd kunnen worden om meer bewust te worden van de verwaarloosde omgeving bij neglect. Haar onderzoeksvraag is: ‘Welke zintuigen moet je stimuleren om de hersengebieden van neglect te stimuleren?’. Het doel van haar profielwerkstuk is door te weten welke zintuigen gestimuleerd kunnen worden, dit te verwerken in het hulp- of revalidatiemiddel. Sterre’s onderzoeksvraag is: ‘Welke invloed heeft neglect op de patiënt?’. Het doel wat hiermee bereikt wordt is dat ze veel kennis heeft waar een patiënt met neglect hulp bij nodig heeft en waar we ons hulpmiddel dus op moeten baseren.
O N DE R ZO EK SV R A GE N Voor een onderzoek is het belangrijk om duidelijke hoofd- en deelvragen te hebben. De profielwerkstukken zijn verdeeld in een hoofdvraag en een aantal deelvragen. Deze onderzoeksvragen zijn van belang bij het ontwerpen van het hulpmiddel of de revalidatiemethode. PROFIELWERKSTUK EVA
De hoofdvraag van het profielwerkstuk van Eva luidt: ‘WELKE ZINTUIGEN MOET JE STIMULEREN OM DE HERSENGEBIEDEN VAN N E G L E C T T E S T I M U L E R E N ?’
De deelvragen hierbij zijn: 1. 2. 3. 4.
Wat is de pathologie van neglect? Waar in de hersenen worden zintuigprikkels verwerkt? Op welke zintuigen heeft neglect effect? Welke zintuigprikkels hebben invloed op de activiteit van het hersengebied van neglect?
De eerste deelvraag richt zich op de ziekteleer, pathologie, van neglect. Hierbij wordt er literatuuronderzoek gedaan naar waar de hersenafwijking zich in de hersenen bevindt. Bij de tweede deelvraag wordt er per zintuig uitgelegd hoe het wordt verwerkt en de derde deelvraag gaat hier op door. Hierbij wordt vooral literatuuronderzoek naar het effect van neglect op de zintuigen gedaan. In de vierde deelvraag zal een deel literatuuronderzoek 7|P a g i n a
zijn, maar een groot deel beschrijft het experiment. Hierbij worden bepaalde zintuigen geprikkeld tijdens een activiteit. Het is bekend dat het stimuleren van de hersenen en zenuwbanen doormiddel van prikkels leidt tot verbetering van handelen en herstel van functies. De resultaten zullen bijdragen aan het beantwoorden van de deelvraag. Uit deze deelvragen komt uiteindelijk welke hersendelen je kan stimuleren om het hersengebied van neglect te stimuleren. Het is dan mogelijk dat, doordat het gebied meer wordt gestimuleerd, de persoon zich iets meer bewust wordt van zijn verwaarloosde omgeving. Wanneer bijvoorbeeld blijkt dat het hersengebied waar muziek wordt verwerkt veel invloed heeft op het hersengebied van neglect, dan is het mogelijk om met muziek uit een koptelefoon te stimuleren. Hierbij stimuleer je dus het zintuig gehoor en uiteindelijk de mogelijkheid om meer bewustwording van de omgeving te krijgen. PROFIELWERKSTUK STERRE
De hoofdvraag van het profielwerkstuk van Sterre luidt: ‘W E L K E I N V L O E D H E E F T N E G L E C T O P D E P A T I Ë N T I N H E T
D A G E L I J K S L E V E N ?’
De deelvragen hierbij zijn: 1. Welke handelingen kan iemand met neglect wel en niet doen? 2. Wat zijn bestaande revalidatie methodes voor neglect? 3. Bij welke dagelijkse bezigheden heeft iemand met neglect hulp nodig? Om de hoofdvraag ‘Welke invloed heeft neglect op de patiënt in het dagelijks leven?’ te kunnen beantwoorden, moeten eerst de bovenstaande deelvragen worden beantwoord. Door na te gaan bij welke bezigheden iemand met neglect hulp nodig heeft, kom je te weten wat iemand met neglect wel en niet kan. De eerste deelvraag wordt beantwoord door literatuur studie en het experiment. De tweede deelvraag wordt beantwoord door literatuur studie, waarbij allemaal verschillende revalidatiemethodes vergeleken worden en gekeken wordt naar welke methode geschikt is voor dit onderzoek. De laatste deelvraag wordt beantwoord door vooral interviews, er worden drie interviews gehouden, twee met neglect patiënten en een met een verzorger. Verder wordt er bij deze deelvraag ook gebruikt gemaakt van literatuurstudie. Aangezien het uiteindelijke doel van dit onderzoek is om een hulpmiddel te maken, moeten wij ook weten welke handelingen een neglect patiënt wel en niet kan uitvoeren. Als het hulpmiddel bijvoorbeeld een app wordt, dan moeten patiënten met neglect wel een mobieltje of tablet kunnen vasthouden. Als experiment voor dit profielwerkstuk gaan twee mensen met neglect en een zonder allemaal verschillende dagelijkse handelingen uitvoeren en de resultaten worden dan met elkaar vergeleken. 8|P a g i n a
2. N EGLECT IN DE HERSENEN In dit profielwerkstuk van Eva wordt uitgelegd waar neglect ongeveer in de hersenen ligt. Hiervoor wordt eerst de algemene werking van het brein uitgelegd. Daarna wordt er uitgelegd hoe zintuigprikkels in de hersenen worden verwerkt en uiteindelijk waar het misgaat van de zintuigverwerking bij neglect. Hierbij zit ook een kort interview met een neuropsycholoog en de resultaten van het experiment. Dit profielwerkstuk eindigt met een conclusie.
H ET
BREIN EN NEGLECT
Om goed te kunnen begrijpen wat neglect is en hoe het hersengebied gestimuleerd kan worden, is het belangrijk precies te weten wat de pathofysiologie van neglect is. Pathofysiologie, ook wel pathologie genoemd, is de leer van de fysieke aard van ziekten. Een goede voorkennis over het brein is hierbij van belang, in de eerste paragraaf wordt daarom de algemene werking en bouw van het brein uitgelegd. Hierna wordt dieper ingegaan op de ligging van neglect en wat de functie is van die specifieke hersengebieden.
H ET
BR EI N
Het brein is een wonderlijk orgaan dat al onze belangrijke functies in het lichaam aanstuurt. Het is onze intelligentie, creativiteit, gedachten en herinneringen. Ook ontvangt en interpreteert het informatie uit de buitenwereld. Al deze informatie komt binnen door vijf zintuigen; gezichtsvermogen, gehoor, reuk, smaak en tast. Het brein verwerkt de informatie van de zintuigen op een manier zodat het voor ons betekenis heeft en kan het opslaan in het geheugen. Zo worden we ons bewust van de omgeving en kunnen we hier op reageren. De hersenen bestaan uit een hersenstam, de kleine hersenen en de grote hersenen. Om de hersenen liggen drie hersenvliezen, deze dienen ter bescherming en zorgen ervoor dat de hersenen van bloed voorzien zijn. De grote hersenen bestaan uit een linker- en rechterhemisfeer (hersenhelft) die een identieke bouw hebben maar de functie verschilt. De twee hersenhelften worden verbonden door een bundel zenuwvezels, de corpus callosum. In het verlengde merg kruizen de zenuwen van beide hersenhelften waardoor de linker hersenkwab dominant is voor de rechter kant van je lichaam en andersom. In het verlengde merg bevinden zich ook centra van het autonome zenuwstelsel. Hierin worden bijvoorbeeld de hartslag en de ademhaling geregeld. De schors, cerebrale cortex, van de grote hersenen hebben verschillende kloven, waardoor ze te verdelen zijn in vier kwabben aan beide helften. De frontale kwab, dit is de grootste kwab en wordt gezien als de meest geavanceerde deel van de hersenen, hier zit bijvoorbeeld het vermogen om te plannen en beoordelingsvermogen. De pariëtale kwab is betrokken bij zintuiglijke en cognitieve functies, zoals 9|P a g i n a
aandacht, ruimtelijk inzicht, lezen en rekenen. De temporale kwab speelt een rol bij het verstaan van taal, gehoor en geheugen. De occipitale kwab is de kleinste hersenkwab en onder andere betrokken bij het zien. In figuur 3 zijn deze verschillende hersengebieden aangegeven.
F IGUUR 3; H ERSENGEBIEDEN
Onder de cortex cerebri bevinden zich andere hersenstructuren, de subcortex cerebri. Deze structuren zijn onderverdeelt in de thalamus, de hypothalamus, het basaal ganglion en het limbische systeem. De thalamus is een verbindingsstation in de hersenen, het regelt namelijk welke belangrijk zijn en waar ze dan heen moeten. De hypothalamus regelt de homeostase in het lichaam, zoals het krijgen van slaap en honger maar ook het constant houden van de lichaamstemperatuur. De hypothalamus kan ook de centra van het autonome zenuwstelsel in het verlengde merg beïnvloeden, als bijvoorbeeld het hartritme of de ademhalingsfrequentie moet worden aangepast. Het limbisch systeem is betrokken bij motivatie, emotie, genot en het emotioneel geheugen. De hippocampus, wat zich ook in het limbisch systeem bevindt, is onder andere betrokken bij de vorming van het lange termijn geheugen.
DE
P AT HO LO GI E V AN N E G L E CT
F IGUUR 4; L OCATIE NEGLECT IN DE
HERSENEN
Neglect is het gevolg van schade aan voornamelijk de rechter pariëtale kwab in de hersenen (Kerkhoff, 2001), maar andere hersengebieden kunnen ook beschadigd zijn. Deze schade kan optreden als gevolg van een beroerte, hierbij is er plotselinge schade aan de hersenen doordat er een herseninfarct of hersenbloeding heeft 10 | P a g i n a
plaatsgevonden. Doormiddel van CT-scans van dertien patiënten met neglect hebben de onderzoekers Kenneth Heilman en Robert Watson in kaart gebracht welk hersengebied beschadigd is bij neglect (Heilman and Watson, 1993). In figuur 4 zie je een afbeelding van de hersenen, waarbij donkere en lichtere gebieden zijn aangegeven. Hoe donkerder de plek, hoe meer overlap er was tussen de patiënten. Ook al is er in sommige gebieden overlap in de frontale kwab en temporale kwab, de meeste overlap bevindt zich in de pariëtale kwab. Dit gebied is aangeduid met de witte lijntjes. LINKER EN RECHTER KAN T
Zowel aan de linker en aan de rechter kant van je hersenen heb je een pariëtale kwab, maar wat typisch is aan de hersenafwijking neglect, is dat het zich vaak alleen uit bij schade aan de rechterhemisfeer. Deze ongelijke verdeling is vermoedelijk ontstaan door het verschil in informatie verwerking. De rechter pariëtale kwab verwerkt de informatie van de linker en rechter kant van het lichaam en de reikruimte. De linker partiële kwab verwerkt alleen informatie van de rechter helft van het lichaam en de reikruimte.
F IGUUR 5; S CHEMATISCHE AFBEELDING VAN DE ONGELIJKE VERDELING HERSENKWABBEN BIJ CONTR OLE VAN DE AANDACHT
Dit betekent dat bij schade aan de linker kant, de rechter kant het kan compenseren. Maar als de rechterhelft is beschadigd kan de linkerhelft het niet of nauwelijks compenseren voor de linkerkant van het lichaam of de reikruimte (Benton, 1990). In figuur 5 is dit schematisch afgebeeld. Deze ongelijke verdeling is ontstaan doordat de linker pariëtale kwab gespecialiseerd is in taal en rekenen, waardoor functies van bewustzijn gedwongen zijn zich uit te breiden in de rechterhelft. De studie van Posner en Raichle (1994) toonde deze ongelijkheid van de hersenhelften aan doormiddel van een experiment. Hierbij moesten de proefpersonen een activiteit aan de rechterkant van hun reikruimte uitvoeren en dezelfde activiteit ook aan de linkerkant. Tijdens dit experiment werden PET scans gemaakt, in figuur 6 is het resultaat te zien. De rechter pariëtale kwab is bij alle twee de activiteiten van de linker en rechter kant actief, terwijl de linker pariëtale kwab dat alleen is bij de rechter activiteit.
11 | P a g i n a
F IGUUR 6; PET- SCANS VAN GEZONDE HERSENEN . B IJ AFBEELDING A DOET DE PERSOON EEN ACTIVITEIT IN DE LINKER REIKRUIMTE , HIERBIJ IS DE RECHTER PARIËTALE KWAB GEACTIVEERD . B IJ AFBEELDING B DOET DE PERSOON EEN ACTIVITEIT IN DE RECHTER REIKRUIMTE , WAARBIJ DE LINKER EN DE RECHTER PARIËTALE KWAB ZIJN GEACTIV EERD .
INTERVIEW MENEER VAN CRANENBURGH
Ben van Cranenburgh is een Nederlandse neuropsycholoog en hij werkt nu in Zwitserland. Hij heeft veel boeken geschreven over de neurologie en is een expert op het gebied van neglect. Zo heeft hij in 1998 een artikel geschreven over neglect. In het interview is hij benaderd met vragen over de pahtologie van neglect. Hij was hier goed van op de hoogte en heeft veel uitgelegd over een recente studie van Baldassarre (2014). Hier heeft hij via de mail verdere informatie van gestuurd. Hij legde uit dat deze studie heeft aangetoond dat ook in de rustfase er verschil is in activiteit in de hersenen bij mensen met neglect. De Default Mode Network (DMN) is alle hersenactiviteit die plaatsvindt als mensen geen activiteit uitvoeren. Bij scans die worden gemaakt van de DMN krijg je informatie over hoe de hersengebieden communiceren als er niets gebeurd. Hieruit blijkt dat bij patiënten met neglect minder connectiviteit tussen de twee hemisferen heeft, minder correlatie met de frontale kwab en een verhoogde connectiviteit met het basaal ganglia. Dit bewijst dat er bij neglect een verstoorde hersenactiviteit is. Maar dit hoeft niet te betekenen dat die precieze verstoorde connecties neglect veroorzaken, vertelde Van Cranenburgh. Zo kan het bijvoorbeeld zijn dat de verminderde connectiviteit tussen de hemisferen komt door minder globale activatie van je gehele brein. Deze verstoorde hersenactiviteit tijdens DMN doet vermoeden dat neglect niet alleen een aandoening is die ontstaat door het niet richten van je aandacht op een stimulus. Neglect kan dus ook veroorzaakt zijn door verstoorde connectiviteit in de hersenen waardoor verwerking van prikkels niet langer normaal verloopt, wat dus uiteindelijk leidt tot het niet gewaarworden van visuele prikkels.
12 | P a g i n a
MEER HERSENGEBIEDEN
Er is ook bewijs dat er een verhoogde activiteit van de frontale kwab is tijdens de handelingen die worden uitgevoerd in de linker of rechter kant van de reikruimte (Posner en Raichle, 1994). Deze observatie suggereert dat er verschillende hersengebieden actief zijn bij aandacht, die gebieden kunnen dus misschien ook bij de pathologie van neglect horen. Ook andere onderzoeken tonen (Husain and Kennard, 1996, Smania, 1998) aan dat meerdere hersengebieden waaraan letsel is kan leiden tot neglect, zoals de subcorticale structuren. Deze waarnemingen kunnen betekenen dat er meerdere hersengebieden actief zijn tijdens informatieverwerking van de omgeving, en er dus meerdere gebieden bij de pathosfysiologie van neglect horen. Maar het is zeker dat neglect het gevolg is van voornamelijk beschadiging aan de rechter pariëtale kwab. Dit laten hersenscans duidelijk en consistent zien. Onderzoeken in de toekomst zullen de pathosfysiologie van neglect waarschijnlijk nog duidelijker uitbreiden.
13 | P a g i n a
E FFECT
NEGLECT OP ZIN TUIGEN
De informatie van de buitenwereld komt ons lichaam binnen via de zintuigen. Via onze oren, ogen, neus, tong en tast staan de hersenen doorlopend in contact met de omgeving. Ieder zintuig heeft zintuigcellen die alles wat ze waarnemen, de prikkels, doorsturen naar het centrale zenuwstelsel. De prikkels worden omgezet in elektrische signalen, dit zijn impulsen, die via sensorische zenuwen naar de zintuiggebieden in de schors van de hersenen gaan. Daar worden alle impulsen verwerkt waardoor we ons bewust worden van wat er in de omgeving gebeurd. Bij mensen met neglect gaat er iets mis bij de bewustwording, ze zijn zich namelijk niet bewust van één helft van de omgeving. Alle prikkels van die helft worden verwaarloosd. Ik ga verder in op welke zintuigen precies worden verwaarloosd door neglect en hoe dat kan, waarbij ik eerst uitleg hoe zintuigverwerking in de hersenen werkt. Door te kijken hoe zintuigen worden beïnvloed door neglect, is het misschien mogelijk door stimulering van deze zintuigen, er meer bewustwording van de verwaarloosde kant optreedt.
Z I N T UI GV ER W ERK I N G
I N D E H ER S EN EN
De overgrote meerderheid van de impulsen die via de sensorische neuronen naar de hersenen gaan, komt eerst bij de thalamus. De thalamus is een centraal gelegen structuur in de hersenen en hoort dus bij de subcortex celebri. Hier worden de signalen doorgestuurd naar het gebied in de hersenen waar het goed geïnterpreteerd en verwerkt kan worden, het is dus te vergelijken met het regelceltrum van de hersenen. Alleen de geurprikkels gaan rechtstreeks naar de olfactoire cortex (geurengebied) in de F IGUUR 7; A LLE IMPULSEN VAN DE ZINTUIGEN GAAN VIA DE hersenen, dit is ook in THALAMUS NAAR HUN SPECIFIEKE HERSENGEBIED figuur 7 te zien. Deze rechtstreekse verbinding is er, zodat bij gevaarlijke geuren en situaties direct gereageerd kan worden. Elke aparte zintuig heeft een eigen, specifiek gebied in de hersenen waar de informatie wordt verwerkt. Zo bevindt het zien zich in de occipitale kwab, ook wel de visuele cortex genoemd. De reuk en het gehoor bevinden zich in de temporale kwab en de smaak en tast in de pariëtale kwab. De sensorische prikkels komen eerst in de primaire 14 | P a g i n a
cortexgebieden van hun specifieke gebied. Zo komt de prikkel geluid het eerst in het primaire auditieve gebied. In dit gebied vindt een eerste analyse plaats. De informatie wordt opgesplitst in bijvoorbeeld vorm en grootte en wordt vervolgens doorgestuurd naar het bijbehorend associatiegebied waar hij verder wordt geanalyseerd, verwerkt en vergeleken met eerdere ervaringen. Daarna vinden pas herkenning, begrip en actie plaats, zo zien we een gezicht bewust, horen muziek of maken een beweging. De binnengekomen prikkels krijgen dan dus een betekenis. Op een impuls vindt ook vaak een reactie plaats. Vanaf de specifieke gebieden van de cortex lopen neuronen weer terug naar de thalamus, waar ze geschakeld kunnen worden met neuronen die naar de spieren lopen. Dit zijn de motorische neuronen, zij sturen de spieren aan. Zo komt de reactie tot stand. Dit hele proces noemen we sensorische integratie, de informatie opnemen uit de buitenwereld, selecteren, verschillende stukjes informatie aan elkaar kunnen koppelen en daarna op de juiste manier reageren. GEHOORZINTUIG
De oorschelp vangt geluidsgolven op die daardoor in de gehoorgang komen. Deze geluidgolven brengen het trommelvlies in beweging. De trillingen van het trommelvlies worden doorgegeven aan het middenoor doormiddel van gehoorbeentjes. De trillingen van de gehoorbeentjes zorgen ervoor dat de vloeistof in het slakkenhuis, het gehoororgaan, in beweging wordt gezet. Kleine sensoren in het slakkenhuis nemen de beweging van het vloeistof waar en registreren de beweging. Bij elk geluid hoort een andere beweging, waardoor geluiden van elkaar onderscheiden kunnen worden. De sensoren komen uiteindelijk samen als een zenuw, die loopt vervolgens naar temporale kwab in de hersenen. Hier wordt in de auditieve cortex de signalen verwerkt en weten we wat we horen. TASTZINTUIG
De mens is in staat veel verschillende dingen te voelen. Een sensor in het lichaam, ook wel een receptor genoemd, is gevoelig voor prikkels zoals temperatuur of pijn. De receptor kan zich onder de huid bevinden maar ook in de spieren of pezen. Wanneer de receptor een pikkel waarneemt, stuurt hij een signaal via een zenuw naar het ruggenmerg. Daar wordt de prikkel via het ruggenmerg naar de hersenen gebracht. In de somatosensorische cortex wordt de informatie verwerkt en kan je dus waarnemen wat je voelt. REUKZINTUIG
Geurdeeltjes komen onze neus binnen en verspreiden zich in de neusholte. Hier bevinden zich zintuigcellen van de reukzintuig. Als het geurdeeltje op de receptor van deze zintuigcellen komt, wordt de zintuigcel geactiveerd. Hierdoor gaat er een zenuwimpuls naar de bulbus olfactorus zonder eerst 15 | P a g i n a
langs de thalamus te gaan. De bulbus olfactorus zijn uitlopers van de hersenen die zich vlak boven de neus bevinden. Vanuit hier gaan de zenuwvezels over in grotere zenuwvezelbanen die naar het reukcentrum in de temporale cortexleiden. Bij verschillende geuren wordt een ander deel van het reukcentrum gestimuleerd waardoor we de geuren kunnen onderscheiden. GEZICHTSZ INTUIG
Het zien begint met het binnenvallen van licht in het oog. De lichtstralen worden afgebogen en komen terecht bij het netvlies. Het netvlies geeft de visuele informatie van beide ogen door aan de occipitale kwab waar de informatie wordt verwerkt. Het gezichtsveld bestaat uit een linker en een rechter kant. Het linker gezichtsveld wordt gevormd door de visuele informatie die op het linker nasale (aan de neuszijde) netvlies en op het rechter F IGUUR 8; C HIASMA OPTICUM temporale (aan de slaapzijde) netvlies valt. Andersom geldt dat het rechter gezichtsveld wordt gevormd door de visuele informatie die op het rechter nasale netvlies en linker temporale netvlies valt. Hierbij wordt de informatie van het rechter gezichtsveld verwerkt in de linker visuele schors en het linker gezichtsveld in de rechter visuele schors. Dit komt doordat beide oogzenuwen ter hoogte van de 'chiasma opticum' samenkomen. De nasale vezels van de oogzenuwen kruisen hier elkaar en komen dus in de andere hersenhelft terecht. De temporale vezels kruisen elkaar niet. Deze kruising zorgt ervoor dat we diepte kunnen zien. Ook is dit een evolutionair voordeel, beschadiging aan één hersenhelft leidt niet rechtstreeks tot gezichtsverlies. Samenvattend verwerkt je lichaam zenuwprikkels in allemaal andere hersengebieden. Door de informatie uit de buitenwereld op te nemen, te selecteren en verschillende stukjes informatie aan elkaar te kunnen koppelen maakt het mogelijk dat wij kunnen waarnemen en reageren.
16 | P a g i n a
F IGUUR 9; D E STRUCTUREN VAN DE
V ER ST O R I N G
ZI N T UI GV ER W ERK I N G DO O R N E G L E CT
Bij de pathologie van neglect is uitgelegd dat door een beroerte er voornamelijk schade is aan de pariëtaal kwab. Door deze schade is de communicatie tussen andere hersenkwabben verstoord. Dit is niet alleen fysieke verstoring door de aangetaste zenuwverbindingen maar ook functioneel is het verstoord. Er kunnen namelijk minder of zelfs geen impulsen van de een naar het andere hersengebied gaan. Bij object-centered neglect gaat er iets mis bij de verwerking van de visuele prikkels (Baldassare, 2014). Hiervoor leg ik eerst uit hoe de visuele verwerking precies verder gaat vanaf de occipitale kwab en daarna wat er misgaat bij neglect. OCCIPITALE KWAB
De visuele informatie komt aan bij de occipitale kwab. Hier bevinden zich structuren die elk een ander deel van de informatie verwerken. De eerste structuur verwerkt bijvoorbeeld alleen rechte lijnen, de volgende structuur combinatie van lijnen en de vijfde structuur kleuren. Zo wordt dus de visuele informatie verdeelt in verschillende gebieden in de occipitale kwab. OCCIPITALE KWAB
DIE VISUELE INFORMAT IE VERWERKEN .
PARIËTAAL KWAB
De pariëtale kwab verwerkt deze verschillende informatie en maakt het als het ware tot één geheel. Hierbij verwerkt hij vooral de ruimtelijke informatie, dus waar het object staat, of het beweegt en in wat voor ruimte. Dit is het ruimtelijke informatie verwerking (figuur 10). Deze stroom van ruimtelijke verwerking wordt de dorsale stroom genoemd en eindigt bij de frontale kwab. De andere stroom, de ventrale stroom, gaat via de temporale kwab naar de frontale kwab. Hier wordt de informatie van het object verwerkt, bijvoorbeeld de kleur. F IGUUR 10; V ISUELE INFORMATIE STROMEN VANAF DE OCCIPITALE KWAB . D E RUIMTELIJKE INFORM ATIE WORDT
VERSTORING
VERWERKT IN DE PARIËTALE KWAB EN DE INFORMATIE VAN HET VOORWERP IN DE TEMPORALE KWAB .
17 | P a g i n a
Door de schade aan de pariëtale kwab is er een storing in de dorsale stroom. Door de beroerte is een stuk van de pariëtale kwab niet meer in staat de ruimtelijke informatie te verwerken (Brown and Chambers, 1978) waardoor neglect het gevolg is. Welke beschadigde cellen of netwerken precies deze verstoring veroorzaken is niet bekend. Het is namelijk moeilijk om precies te lokaliseren waar de bewustwording van stimuli plaatsvindt. Object-centered neglect heeft dus voornamelijk effect op de visuele zintuigverwerking. Hierdoor wordt voornamelijk de ruimtelijke informatie verwaarloosd, waardoor er dus een deel van de omgeving niet meer tot het bewustzijn doordringt. Andere zintuigprikkels worden vaak wel waargenomen, maar omdat er een deel van de omgeving niet 'bestaat' kan er op die prikkels soms ook niet gereageerd worden.
18 | P a g i n a
S TIMULERING
HERSENGEB IEDEN NEGLECT
Uit veel onderzoeken blijkt dat het stimuleren van de hersenen en zenuwbanen vaak leidt tot verbetering van handelen en herstel van functies (Phycura, 2015). Dit komt door de hersenplasticiteit, het vermogen van de hersenen om te veranderen door nieuwe informatie te verwerven. Bij het afsterven van een hersengebied, door ouderdom of een beroerte, kan door veel stimulering nieuwe neurocognitieve netwerken ontstaan (Toga, A. W. and J. C. Mazziotta, 2006). De hersenen bereiken deze functionele oplossing door de activering van alternatieve zenuwbanen, die meestal gebieden in beide hemisferen activeren. Het ligt aan het gebied wat beschadigd is in welke mate het herstelt kan worden. In dit onderzoek wordt er weergegeven of stimulatie van zintuigen zorgt voor prikkeling van het hersengebied van neglect, en dus tot revalidatie leidt. Hierbij wordt er gekeken of het bewustzijn een stukje opschuift tijdens de zintuigstimulering.
E XP ER I M EN T In dit experiment worden er drie zintuigen geprikkeld, het gehoor, de reuk en het zien. Er is gekozen voor drie zintuigen zodat het overzichtelijk en haalbaar is. Met teveel variabele zou dit experiment te groot worden en de resultaten minder duidelijk. Twee patiënten met neglect, meneer Brady en meneer Boumans, werken mee met dit experiment. Ook een persoon zonder neglect, meneer Bessems, werkt mee als controle proef. Ze zijn alle drie van hetzelfde geslacht en hebben ongeveer dezelfde leeftijd. Meneer Brady en meneer Boumans hadden voordat ze neglect kregen ongeveer dezelfde levensstijl als meneer Bessems. De personen moeten drie tekeningen na tekenen terwijl er één zintuig wordt gestimuleerd. Het gehoor wordt geprikkeld doormiddel van twee verschillende klassieke muziek, de reuk door twee geuren en het zien door twee kleuren. Er wordt eerst uitgelegd voor welke variabelen er gekozen is en waarom. Hierna volgt de hypothese en de methode van het experiment. De resultaten zijn beschreven met ondersteuning van een vergelijking. Uiteindelijk wordt alles samengevat in de conclusie. MUZIEK
Er is ontzettend veel onderzoek gedaan of muziek bepaalde cognitieve vaardigheden verbeterd. Uit veertig verschillende studies die uitgevoerd zijn over de hele wereld blijkt dat klassieke muziek een positieve invloed had op het ruimtelijk inzicht van de proefpersonen. Veel van deze studies concludeerde dat ook dat Mozart het positiefst uit de test kwam, het effect van de muziek van Mozart wordt ook wel het 'Mozart-effect' genoemd. Uit een onderzoek van Christopher Chabris (1999) bleek dat na het luisteren naar klassieke muziek volwassenen bepaalde ruimtelijke taken sneller konden uitvoeren. Dit komt doordat klassieke muziek trajecten in de hersenen stimuleert die vergelijkbaar zijn met trajecten voor ruimtelijk 19 | P a g i n a
redeneren. Daarom is er voor dit experiment gekozen voor twee verschillende soorten klassieke muziek, Mozart en Bach. Door stimulering tijdens het natekenen en de ruimtelijke trajecten geactiveerd worden, dan zou het kunnen dat het bewustzijn van de verwaarloosde kant opschuift. GEUREN
Ons reukvermogen behoort tot een van onze sterkere zintuigen. Zo kan een geur een sterkere herinnering of emotie oproepen dan bijvoorbeeld geluid of smaak dat kan. Geur, emoties en herinneringen liggen in de hersenen erg dichtbij elkaar. Omdat geur zo dicht bij deze gebieden ligt, kan geur je gedrag, sfeerbeleving en gemoedstoestand beïnvloeden. Zo zijn er geuren waarvan je eerder moe wordt of geuren die de sfeer gezelliger maken. Een geur kan daarnaast ook invloed hebben op je cognitieve prestaties. Geuren kunnen voor concentratie, energie en alertheid zorgen (McArdele, 2010). De concentratie geurmoleculen die in het bloed terecht zijn gekomen bepalen hoe verre je cognitieve prestaties verbeteren. Hoe hoger de concentratie van deze geurmoleculen, hoe beter je kunt concentreren en hoe sneller en nauwkeuriger je kunt werken. Voor dit onderzoek zijn twee geuren gekozen die volgens een onderzoek (Ris en Büchli, 2015) verschillen qua positieve werking. Citroen heeft een positieve invloed op de tekenvaardigheid. Lavendel, de andere geur die gekozen is, heeft een positieve invloed op de rekenvaardigheid. KLEUREN
Kleuren spelen een rol bij hoe je je voelt. Welke kleur een kamer is geschilderd bepaald vaak welke sfeer er hangt. Ook bepaalde kleuren licht bepaald de sfeer, een roomkleurige lamp hangt in huiskamers, terwijl felle neon kleuren in clubs hangen. De kleur in een bepaalde ruimte kan ook invloed hebben op cognitieve functies. Zo zijn er stimulerende kleuren als rood en geel, maar ook rustgevende geuren als roze en blauw. In dit experiment worden de kleuren rood en blauw getest. Volgens een onderzoek van Papez (1937) zorgt rood voor een versnelde ademhaling en de bloeddruk stijgt. Rood is de meest zichtbare kleur voor de mens en wordt meestal gebruik voor alertheid of actie, zoals stoplichten. Ook wekt het soms creatieve gevoelens op. Blauw kan daarentegen een kalmerend effect hebben wat de stofwisseling vertraagd. Blauw licht wordt vaak gebruikt om kalmte en rust te creëren. Rood en blauw zijn dus twee kleuren die verschillen qua invloed, misschien dat de een betere invloed uitoefent op de resultaten dan de ander.
20 | P a g i n a
H YP O T H ES E De verwachting bij dit experiment is dat de klassieke muziek de beste resultaten zal opleveren. Dit zal zich dan uiten in de meest gedetailleerde of goed uitgewerkte kopie van de tekenvoorbeelden. Dit wordt verondersteld omdat uit de literatuur blijkt dat muziek een positieve invloed heeft op het ruimtelijk inzicht. Aangezien neglect een afwijking is waarbij een gedeelte van de ruimte verwaarloosd wordt, wordt er verwacht dat door het Mozarteffect de bewustwording iets toeneemt bij de verwaarloosde kant. Maar ook bij de proefpersoon zonder neglect zou muziek een positieve invloed kunnen hebben. Toch wordt er verwacht dat bij patiënten met neglect muziek een grotere invloed zal hebben dan bij de proefpersoon zonder neglect. Ook wordt er verwacht dat de kleur rood andere resultaten zal opleveren dan de kleur blauw, omdat het kleuren zijn die heel erg verschillen qua invloed.
B E N O DI G DH E D EN Twee verschillende klassieke muziek Mozart (YouTube: The Best Of Mozart) Bach (YouTube: The Best Of Bach) Twee geuren Citroen (Hier kan een normale citroen voor worden gebruikt of toiletproducten met citroenaroma) Lavendel (Hiervoor kunnen toiletproducten met lavendelaroma voor worden gebruikt) Twee kleuren Rood (Fietslampje) Blauw (Een zaklamp en daarvoor blauw gekleurd crêpepapier werkt goed) De voorbeeldtekeningen (Zie bijlage 5) Pen Een camera of mobiel waarmee video-opnames gemaakt kunnen worden
F IGUUR 11; M ENEER B ESSEMS DIE TIJDENS KLEUR
STIMULATIE DE
TEKENINGEN MAAKT
21 | P a g i n a
M ET HO D E 1. Leg alle spullen klaar. Neem tijdens dit experiment korte opnames van de handelingen van de patiënt. 2. Dit experiment begint met een blanco test. Hierbij tekent de patiënt de drie tekeningen na, zonder zintuigprikkeling. 3. Dan volgt de gehoorprikkeling: - De patiënt tekent de drie tekeningen na in de eerste drie vakjes terwijl er muziek van Mozart wordt afgespeeld. - De tweede drie vakjes tekent hij weer de drie tekeningen na, maar dan met de muziek van Bach op de achtergrond. 4. De prikkeling van het reukzintuig gaat als volgt: - De patiënt tekent de drie tekeningen na in de eerste drie vakjes terwijl hij de geur van citroen goed ruikt. - De tweede drie vakjes tekent hij ook de drie afbeeldingen na, maar dan met de geur van lavendel. 5. Als laatst volgt de prikkeling van het gezichtszintuig (de ogen), zorg hierbij dat de geuren goed opgeborgen zijn zodat deze niet meer geroken worden: - Op het blaadje van de voorbeeldtekeningen wordt rood licht geschenen. De patiënt tekent de drie tekeningen na in de eerste drie vakjes bij het rode licht. - De tweede drie vakjes tekent hij in terwijl er blauw licht op het blaadje wordt geschenen. 6. Einde experiment
R E S UL T A T E N Voor het verwerken van de resultaten hebben de tekeningen een cijfer tussen de 1 en de 10 gekregen. Hoe hoger het cijfer, hoe meer onderdelen of hoe beter de tekening is gemaakt. Dit is een subjectief cijfer per persoon, daarom is het door drie personen beoordeeld. De klok tekeningen zijn buiten beschouwing gelaten. Deze is door de proefpersonen niet altijd ingevuld of verkeerd, en is dus geen relevante kopie. Er wordt in dit onderzoek dus gekeken naar een tekening van een huis en van een bloem. Alle tekeningen zijn te vinden in de bijlage en een voorbeeld is te zien in F IGUUR 12; V OORBEELD VAN EEN TEKENING DIE figuur 12. Uit de scores worden GEMAAKT IS DOOR MENE ER B RADY TIJDENS EEN gemiddelden getrokken. Deze gemiddelde ZINTUIGSTIMULATIE scores worden allemaal apart met de 22 | P a g i n a
blanco proef vergeleken. Bijvoorbeeld meneer Boumans, hij had bij de blanco 6 punten, en bij blauw licht stimulatie 3,17, dan is de afwijking -2,83. De afwijking van het huis en de bloem per stimulatie zijn samen genomen. Hieruit is uiteindelijk de grafiek gemaakt. Ook is er een gemiddelde genomen van de uiteindelijke afwijkingen per stimulatie. Zo kan je in een oogopslag zien of er gemiddeld een verschil is. Hieronder vind een voorbeeld uitwerking hoe de berekening precies is gemaakt. Alle tabellen van de resultaten bevinden zich in de bijlage. VOORBEELD BEREKENING
Meneer Boumans kreeg voor de bloemtekeningen bij de blanco een 6, een 5 en een 6. Het gemiddelde hiervan is een 5,67. Voor de bloem tekening bij lavendel geur kreeg hij een 6, een 4,5 en een 5. Het gemiddelde hiervan is een 5,17. De afwijking met de blanco: 5,17-5,67= -0,50 Bij het huis kreeg meneer Boumans een 3, een 2 en nog een 2. Het gemiddelde is 2,33. Voor het huis bij de lavendel geur kreeg hij drie keer een 2, dus een gemiddelde van 2,00. De afwijking met de blanco: 2,00-2,33= -0,33 Deze afwijkingen zijn samen genomen, zodat de resultaten in de tabel duidelijk weergegeven kunnen worden. Meneer Boumans heeft bij lavendel dus een gemiddelde afwijking van -0,415. Meneer Bessems en Meneer Brady hadden een gemiddelde afwijking bij lavendel van -0,51 en -0,5. De drie afwijkingen zijn samen genomen, zo kom je op een uiteindelijk gemiddelden van -0,475 (zie tabel 1). Meneer Meneer Meneer Gemiddelde Bessems Brady Boumans Blanco 0 0 0 0 Mozart 0,305 -0,07 1,25 0,495 Bach 0,215 -0,57 1,415 0,353 Citroen 0,03 -1 -2 -1,075 Lavendel -0,51 -0,5 -0,415 -0,475 Rood -0,175 -2,085 -1,335 -1,198 Blauw -0,05 -1,33 -1,67 -1,017 T ABEL 1; D E AFWIJKINGEN PER PERSOON MET DE BLANCO PROEF EN DE UITEINDELIJKE GEMIDDELDE AFWIJKINGEN .
Deze berekening is bij elke proefpersoon gedaan. De afwijkingen zijn in een vergelijking gezet (zie vergelijking 1).
23 | P a g i n a
VERGELIJKING
In vergelijking 1 zie je de staven van de proefpersonen in tinten blauw en de staven van de gemiddeldes in het groen. In een oog opslag is te zien dat Mozart en Bach positieve waardes hebben, terwijl alle andere resultaten negatief uitkomen. Gemiddeld heeft Mozart een positieve afwijking van 0,495, Bach heeft een positieve afwijking van 0,353. Het blijkt dus dat klassieke muziek de positiefste invloed op de tekenvaardigheid heeft van personen met neglect maar ook personen zonder neglect. Apart is wel, dat meneer Brady iets negatiever uitkomt. Maar als je de -0,07 bij Mozart vergelijkt met de -2,085, presteert hij dus alsnog beter bij muziek stimulatie. 2
Resultaten experiment zintuigprikkeling
1,5 1 0,5 0 -0,5 -1
Meneer Bessems (zonder neglect) Meneer Brady (met neglect) Meneer Boumans (met neglect) Gemiddelde
-1,5 -2 -2,5
V ERGELIJKING 1; D E AFWIJKINGEN PER PR OEFPERSOON TEGEN ELKAAR UITGEZET . D E GROENE BALKEN ZIJN DE GEMIDDELDEN VAN DE DRIE AFWIJKINGEN . M ENEER B ESSEMS HEEFT GEEN NEGLECT , MENEER B RADY EN MENEER B OUMANS WEL .
Bij citroen zijn de tekeningen van de neglect patiënten slechter uitgevoerd terwijl Meneer Bessems, zonder neglect, weinig afweek van de blanco. Opvallend is dat bij lavendel, alle drie de proefpersonen ongeveer een halve punt afwijken met de blanco. Het zou dus kunnen zijn dat lavendel bij iedereen een klein negatief effect heeft op de tekenvaardigheid van mensen. Om dit te bevestigen zal er verder onderzoek naar gedaan moeten worden. Bij de kleur stimulatie wijkt bij meneer Bessems heel weinig af met de blanco. Bij hem heeft kleur stimulatie dus weinig effect. Meneer Brady en meneer Boumans daarentegen presteren veel slechter. Maar de aparte kleuren rood en blauw verschillen niet extreem qua resultaten. Rood heeft een gemiddelde van -1,20 en blauw van -1,02, het verschilt dus maar 0,18
24 | P a g i n a
punten en dit is niet extreem. De kleuren rood en blauw hebben dus bij patiënten met neglect allebei een gelijk negatief effect.
C O N C LU SI E
P R O FI E LW E RK S T UK N E G L EC T I N D E H E RS E N E N
De hoofdvraag van het profielwerkstuk van Eva luidt: '‘Welke zintuigen moet je stimuleren om de hersengebieden van neglect te stimuleren?’ Uit literatuuronderzoek is gebleken dat neglect voornamelijk schade is aan de pariëtaal kwab waardoor de ruimtelijke visuele informatie niet verwerkt kan worden. Verder wetenschappelijk onderzoek zal de precieze gebieden van neglect kunnen vastleggen, maar dit is nu nog niet bekend. De pariëtaal kwab zal dus gestimuleerd moeten worden. Stimulatie kan namelijk leiden tot revalidatie. Het is mogelijk hersengebieden te stimuleren door zintuigprikkeling. Je hebt vijf zintuigen die informatie uit de omgeving opnemen, je gehoor-, tast-, reuk-, smaak- en gezichtszintuig. Deze worden allemaal in een ander hersengebied verwerkt. Uit de resultaten van het experiment blijkt dat stimulatie van het gehoorzintuig doormiddel van klassieke muziek voor betere resultaten leidt in tekenvaardig. Dit bevestigd de hypothese. De hypothese bij dit experiment was, dat de klassieke muziek de beste resultaten zou opleveren. Dit zou zich uitten in positievere scores in vergelijking met de blanco. Uit dit experiment volgt dat klassieke muziek een positieve invloed heeft bij patiënten met neglect op het geheel van de tekenvaardigheid. Vooral Mozart heeft zowel bij patiënten met neglect als bij patiënten zonder neglect een positief effect. In de hypothese werd ook verondersteld dat klassieke muziek een positiever effect op patiënten met neglect zou hebben dan bij personen zonder neglect. Dit is gedeeltelijk bevestigd. Meneer Bessems zonder neglect scoort lager dan meneer Boumans met neglect, maar meneer Brady scoort zelfs heel licht negatief. Maar gemiddeld gezien en in vergelijking met de andere resultaten, heeft muziek de positiefste invleod. Doordat de tekeningen tijdens het afspelen van Mozart en Bach beter en meer onderdelen hadden, kan dit betekenen dat het bewustzijn of ruimtelijk inzicht iets is toegenomen. Het zintuig gehoor stimuleert dus waarschijnlijk de pariëtale kwab, wat uiteindelijk het bewustzijn van neglect patiënten vergroot.
25 | P a g i n a
3. N EGLECT IN DE OMGEVING In dit profielwerkstuk wordt onderzocht welke invloed neglect heeft op de patiënt in het dagelijks leven. Dit wordt onderzocht door ten eerste uit te zoeken welke handelingen iemand met neglect allemaal wel en niet kan, daarna wordt er gekeken naar welke revalidatie methodes geschikt zijn voor dit onderzoek en als laatste wordt gekeken met welke handelingen iemand met neglect moeite heeft om ze uit te voeren.
W ELKE
HANDELINGEN KAN IEMAND MET NEGLECT WEL EN NIET DOEN ? Bij de eerste deelvraag wordt onderzocht welke handelingen iemand met neglect wel en niet kan doen in vergelijking met iemand zonder neglect. Deze vraag wordt beantwoord door middel van literatuur onderzoek en het doen van een experiment. Bij dit experiment voeren drie mensen, twee met neglect en één zonder neglect, bepaalde dagelijkse handelingen uit. De resultaten hiervan worden met elkaar vergeleken. Het verwachte resultaat van dit onderzoek is dat de patiënten met neglect de handelingen aan hun niet-neglected kant proberen uit te voeren. VORMEN VAN NEGLECT
Er zijn drie vormen van neglect; egocentrisch neglect, allocentrisch neglect, en object-centered neglect. Elke vorm van neglect zorgt voor een andere ‘handicap’. Vaak komen alle of meerdere vormen van neglect bij dezelfde patiënt voor. EGOCENTRISCH NEGLECT
Bij de eerste vorm van neglect, egocentrisch neglect, is de patiënt niet of minder bewust van de linker helft van zijn lichaam. Dit heeft als gevolg dat iemand met neglect niets of weinig met het linker of rechter deel van zijn lichaam kan doen. Het kan hierdoor lijken alsof iemand met neglect halfzijdig verlamd is. Als je aan iemand met neglect vraagt of hij zijn linkerarm omhoog wil doen, dan doet hij dit niet, want de patiënt is zich er niet van bewust dat hij een linkerarm heeft. Maar als je zijn arm vasthoudt en het dan nog een keer vraagt, dan lukt het wel, want dan is hij zich wel bewust van zijn linkerarm. Soms komt het voor dat bij aanraking van de linkerarm van iemand met neglect, de patiënt wel door heeft dat zijn linkerarm wordt aangeraakt. Echter, bij aanraking van beide handen tegelijkertijd is de patiënt zich er alleen van bewust dat zijn rechter arm wordt aangeraakt. Dit heeft te maken met het aantal impulsen dat wordt afgegeven aan de hersenen. Als alleen de linkerarm van iemand wordt aangeraakt dat zijn die hoeveelheid impulsen genoeg om het tot de hersenen door te laten dringen, maar wordt gelijktijdig ook de rechterarm aangeraakt dan geeft deze veel meer impulsen af zodat de hersenen de linkerarm ‘negeren’. Een ander 26 | P a g i n a
gevolg van egocentrisch neglect kan zijn dat de motoriek verslechterd, waardoor de patiënt bijvoorbeeld minder behendig wordt met zijn linkerhand. Patiënten met egocentrisch neglect komen in sommige gevallen in een rolstoel terecht, terwijl anderen alleen problemen hebben met de motoriek van hun linker of rechter lichaamsdeel. ALLOCENTRISCH NEGLECT
Allocentrisch neglect is een vorm van neglect waarbij een deel van de omgeving wordt verwaarloosd. Hierdoor ziet hij een deel niet. Dit heeft tot gevolg dat als iemand aan de neglected kant staat van een neglect patiënt, de patiënt niet door heeft dat daar iemand staat. Een allocentrisch neglect patiënt heeft FIGUUR 12 1H ET ZICHT VAN EEN PATIËNT een erg slecht ruimtelijk inzicht. Hierdoor MET NEGLECT zien deze mensen niet alleen veel gebouwen niet als een geheel, maar lopen ze ook vaak tegen deurposten en andere obstakels aan. Iemand met neglect kan hierdoor niet alleen de straat op of überhaupt alleen leven, want doordat zij zich niet bewust zijn van de helft van hun omgeving is alleen leven erg lastig. Dagelijkse bezigheden als koken, aankleden en douchen worden hierdoor belemmerd. Ook scheren mensen met allocentrisch neglect maar de helft van hun hoofd en eten ze maar de heft van hun boord leeg. Je zou kunnen denken: ‘Waarom zetten mensen met neglect dan niet bijvoorbeeld hun eten aan de rechter kant van hun zicht.’ Maar het probleem van deze vorm van neglect is dat mensen met neglect niet door hebben dat ze de helft van hun omgeving niet kunnen zien. Ze kunnen daardoor ook niet bedenken dat het voorwerp in hun rechter gezichtsveld geplaatst moet worden. OBJECT-CENTERED NEGLECT
Object-centered neglect lijkt op allocentrisch neglect. Bij object-centered neglect wordt de reikruimte verwaarloosd. De reikruimte is de ruimte van je armlengte, dus hoe ver je armen kunnen reiken. Doordat de reikruimte aan één kant genegeerd wordt, kan iemand met neglect minder makkelijk lezen dan iemand zonder neglect. Hij ziet maar een gedeelte van de regel en moet dan bedenken wat er voor zou kunnen staan. Dit is erg lastig en vergt veel tijd. Soms zien deze mensen zelfs alleen maar een deel van een woord. Als iemand met neglect het woord ‘voetbal’ leest dan denkt hij dat er ‘bal’ staat en verwaarlozen het ‘voet’ deel, of andersom. Niet alleen verstoord objectcentered neglect het lezen, ook wordt het eten belemmerd. Een tekening maken is voor iemand met neglect ook erg moeilijk. Vaak zetten de patiënten veel extra strepen in hun tekening waardoor het erg onduidelijk wordt en er soms niet meer uit te halen is wat het moet voorstellen. 27 | P a g i n a
Samenvattend is neglect onder te verdelen in drie vormen; Egocentrisch neglect, allocentrisch neglect, en object-centered neglect. Egocentrisch neglect leidt er toe dat deze patiënten zich niet bewust zijn van een deel van hun lichaam. Hierdoor zitten zij vaak in een rolstoel en is hun beweging met één arm beperkt. Allocentrisch neglect zorgt ervoor dat mensen met neglect een deel in hun omgeving verwaarlozen, hierdoor is oppakken aan de neglected kant beperkt en hebben ze geen besef van een deel van hun omgeving. Bij object-centered neglect wordt een deel van de reikruimte verwaarloosd, hierdoor is lezen, schrijven en tekenen erg lastig.
28 | P a g i n a
W AT
ZIJN GESCHIKT E RE VALIDATIE METHODES V OOR NEGLECT ? Er zijn al een aantal revalidatie methodes voor neglect. Om deze deelvraag goed te beantwoorden moet er gekeken naar verschillende revalidatie methodes, of deze relevant zijn voor dit onderzoek en welke toegepast kunnen worden voor het vervolgonderzoek. Ook wordt er gekeken naar revalidatie technieken die veel invloed hebben op de activiteit van de hersenen. Het resultaat van deze deelvraag is een selectie met de meest geschikte revalidatie methodes voor bij dit onderzoek.
B E ST A AN D E
R EV A LI DA T I E M ET HO D E S
Er zijn voor neglect verschillende revalidatie methodes. Al deze methodes zijn gemaakt om de hersenen te stimuleren. Er bestaan over het algemeen twee soorten revalidatie methodes; functietraining en compensatie. Functietraining richt zich vooral op het zwakke gedeelte van een lichaam, bij neglect is dat voor de meeste patiënten de linkerkant. De patiënt leert hierdoor meer zijn linkerkant te gebruiken. Bij compensatie gaat het er juist om dat de patiënt zo veel mogelijk zijn niet-neglected kant leert gebruiken. Vaak worden deze twee technieken samen in een revalidatie methode toegepast. Om iemand met neglect alle vaardigheden opnieuw goed aan te leren moet de patiënt drie stappen doorlopen: 1. De patiënt moet zich bewust worden van de verwaarlozing. Als iemand er niet bewust van is dat hij een deel van zichzelf en zijn omgeving verwaarloosd is het erg lastig om alle vaardigheden weer opnieuw aan te leren, daarom is dit een erg belangrijke stap. 2. De patiënt moet nu nieuwe vaardigheden aan gaan leren en gaan beginnen met revalideren. 3. Heel veel herhalen. De patiënt moet de procedure blijven herhalen totdat hij deze allemaal automatisch kan verrichten. PRISMA BRIL
De prisma bril is een bril die makkelijk is uit te klappen met een hand, dit is nodig omdat iemand met neglect vaak halfzijdig verlamd is en daardoor niet allebei zijn handen kan gebruiken om de bril uit te klappen. In deze bril zit een prisma. Als iemand niet bewust is van zijn linkerkant, dan staat de prisma zo dat het beeld van iemand met neglect een stuk naar links is geschoven. Hierdoor wordt iemand met neglect meer bewust van de omgeving aan de linker kant. Deze methode is geschikt zijn voor ons om mee te werken, omdat het aansluit bij ons onderzoek en het haalbaar zou zijn qua tijd om zo een bril te maken. Ook is het handig bij deze methode dat het
29 | P a g i n a
geen lange tijd nodig heeft om te werken, als een neglect patiënt de bril op zet ziet hij meer en als hij hem weer af zet weer zijn normale zicht. VERSCHUIFTECHNIEK
De schuiftechniek is een erg simpele techniek die bij bijna alle neglect patiënten worden toegepast. Bij deze techniek leren de neglect patiënten voorwerpen die ze niet zo goed kunnen zien, maar waarvan ze wel weten dat ze er zijn, te verplaatsen naar een deel op hun gezichtsveld die zij wel kunnen zien. Verzorgers helpen neglect patiënten door ze feedback te geven en zeggen of er iets ligt of staat. Het is de bedoeling dat iemand met neglect dit op een gegeven moment zonder hulp kan. Deze techniek is voor ons heel makkelijk toe te passen, het kost namelijk geen tijd en we zouden makkelijk aan een verzorger van iemand met neglect kunnen vragen of hij dit elke dag een paar weken lang zou willen doen. Wat iets minder goed is aan deze methode is dat het pas werkt op lange termijn. ROTATIETECHNIEK
Bij de rotatietechniek leert iemand met neglect zijn hoofd of lichaam te roteren waardoor de patiënt wel een bepaald deel ziet. Neglect patiënten doen dit vaak niet uit zichzelf. Ze zijn zich er namelijk niet van bewust dat ze een deel niet kunnen zien en daardoor draaien ze hun hoofd dus ook niet. Als dit ze vanaf het begin wordt aangeleerd door verzorgers, dan is er een grote kans dat ze het na een tijdje uit zichzelf doen. Net als bij de verschuiftechniek is deze techniek makkelijk en budgetloos toe te passen. Ook is hier weer het probleem dat het pas op lange termijn werkt. VERBALE STIMULERING
Dit is een revalidatie techniek waarbij er steeds met een verzorger of begeleider getraind wordt. De begeleider geeft dan steeds een opdracht die de patiënt moet uitvoeren. Voorbeelden hiervan zijn: ‘Zoek de klok aan de muur links van u’ of ‘Kijk steeds meer naar links tot u de muur ziet’. Deze techniek zou voor ons project kunnen helpen alleen vergt ook dit weer een erg lange tijd en moeten de verzorgers ook de tijd hebben om dit elke dag met de patiënt te doen. LIMB ACTIVATION APPROACH
Dit is een behandeling om iemand meer bewust te maken van zijn lichaam. Robertson & North hebben in 1992 onderzocht dat door het bewegen van de linkerhand het neglect verminderd. Dit zou voor dit onderzoek makkelijk haalbaar zijn. Er is namelijk niet veel apparatuur voor nodig. Alleen werkt deze methode ook alleen maar op lange termijn.
30 | P a g i n a
ELEKTRO STIMULATIE
Bij deze methode worden er door middel van elektro stimulatie bepaalde hersengebieden gestimuleerd om te doen wat ze horen te doen. Elektro stimulatie werkt door de hersenen kleine elektrische impulsen te geven. Hierdoor worden de hersenen gestimuleerd om een bepaalde beweging te doen, afhankelijk van het hersengebied dat er gestimuleerd wordt. Elektro stimulatie kan ook averechts werken. Als het wordt toegepast op een hersengebied dat wel werkt, dan wordt door de elektro stimulatie de werking van dat hersendeel juist geremd.
A N DE R E
R EV A LI D AT I E M E T HO D E S
Om geschikte revalidatie methodes te vinden voor mensen met neglect gaan wij niet alleen kijken naar bestaande revalidatie methodes, maar ook naar andere toepassing. Wij hopen hierdoor een methode te vinden die ook goed aansluit op het revalideren van neglect. FLUITTAAL
Fluittaal is een taal die wordt gefloten in plaats van gesproken. Deze taal wordt niet alleen door de linkerhersenhelft verwerkt maar ook door de rechter. De fluittaal wordt in het dagelijks leven gebruikt om te communiceren via lange afstanden. Bij neglect wordt fluittaal ingezet omdat de rechterhersenhelft is gespecialiseerd in de melodie en de toonhoogte verschillen. Hierdoor wordt bij de fluittaal dus niet alleen de linkerhersenhelft gestimuleerd, maar ook de rechterhersenhelft. Als iemand met neglect veel naar fluittaal luistert, is de verwachting dat dit de rechter hersenhelft stimuleert en wordt er gehoopt dat op ten duur het bereik van neglect opschuift waardoor iemand met neglect meer kan. ZINTUIGEN
Zoals in een van onze andere deelvragen is beschreven, denken wij dat het stimuleren van verschillende zintuigen een positieve werking heeft op neglect. Bohn Stafleu van Loghum heeft een boek geschreven over de invloed die klanken hebben op je hersenen, zijn boek heet; Klanken kleuren de hersenen. Er wordt gedacht dat door sommige zintuigen te gebruiken bepaalde hersendelen worden geactiveerd en iemand met neglect zo bijvoorbeeld meer gefocust is op de neglected kant van zijn omgeving. Dit is in een van de experimenten getest. Het resultaat hiervan was dat sommige zintuigen inderdaad een positieve werking hebben op de activiteit van de hersenen. Wij zouden dit goed kunnen gebruiken in verder onderzoek omdat het makkelijk te testen is en niet veel tijd kost.
31 | P a g i n a
GEHEUGEN APP
Een groot probleem voor mensen met neglect is dat zij zich er niet van bewust zijn dat ze neglect hebben, hierdoor vergeten ze bijvoorbeeld dat ze ook hun hoofd een beetje naar links kunnen draaien om zo meer van hun omgeving te doen. Een App die de patiënten hieraan herinnert zou hier een goede oplossing zijn. Samenvattend zijn de methode van de prismabril, de geheugen App en de zintuigen het beste te gebruiken voor bij dit onderzoek, met deze methodes is het makkelijkst te werken en het kost niet veel tijd voor het resultaat geeft. De Limb Activation Approach, de verschuiftechniek en de rotatietechniek zijn erg goede technieken alleen kost het heel veel tijd voordat we het resultaat zouden kunnen meten. Elektro stimulatie is een erg goede methode, alleen is het heel erg duur en moeilijk om eraan te komen. Daarom is deze manier helaas niet geschikt voor ons onderzoek.
32 | P a g i n a
B IJ
WELKE DAGELIJKSE BEZIGHEDEN HEEFT IEM AND MET NEGLECT HULP NODIG ? Iemand met neglect heeft moeite met veel handelingen. Om te weten te komen waar deze patiënten precies moeite mee hebben wordt er bij het beantwoorden van deze vraag gebruik gemaakt van literatuurstudie en zijn er interviews gehouden.
I N T E R V I EW S Er worden drie interviews gehouden, met meneer Brady, meneer Boumans en een verzorgster van meneer Brady. Meneer Brady en meneer Boumans zijn allebei neglect patiënten. INTERVIEW MENEER BRADY
Als eerste is er een interview gehouden met meneer Brady. Meneer Brady is een van oorsprong Ierse man. Hij is naar Nederland verhuisd toen hij rond de 20 was. Nu is hij 72 jaar en lijdt nu al twee jaar aan neglect. Hij kreeg neglect doordat hij, toen hij 70 was, een woede aanval kreeg. Hij werd opgesloten en toen ging hij in een bed liggen. Hij denkt dat hij toen in slaap is gevallen, maar dat weet hij niet zeker. Een paar uur later viel hij uit zijn bed en toen hij later wakker werd, lag hij in een ziekenhuis in Lelystad. Hij bleek een beroerte gehad te hebben waardoor zijn rechter pariëtale kwab beschadigd was. Voordat meneer Brady neglect kreeg was hij piloot en hij vond het altijd geweldig om te vliegen. Hij werkte bij Airholland. Hij denkt veel terug aan zijn tijd als piloot en heeft er een mooie en emotionele herinnering aan overgehouden. Meneer Brady kijkt vaak televisie en leest wel eens boeken. Boeken lezen gaat niet erg snel maar hij kan het wel. Als hij televisie kijkt, gaat hij altijd op een bepaalde manier voor zijn televisie zitten waardoor hij het goed kan zien. Als hij een programma of film kijkt met ondertiteling vindt hij dit wel lastiger, want het gaat snel en hij kan soms een deel van de zin niet lezen, maar dan bedenkt hij wat er zou hebben kunnen staan. Dit is hetzelfde als bij boeken lezen, hij ziet tijdens het lezen een deel van de woorden niet. Hij bedenkt dan wat er zou kunnen staan en zo leest hij het boek. Het gaat niet erg snel maar het is een goede en slimme oplossing. Meneer Brady is zich niet bewust van de hele linker helft van zijn lichaam en hij kan ook niks zien aan de linkerkant. Hij kan wel goed horen met beide oren. Meneer Brady heeft niet alleen last van zijn neglect doordat hij de helft van zijn lichaam en omgeving verwaarloosd. Hij heeft vaak om de tien minuten krampen in zijn lichaam, aan de rechterkant want de linker kant kan hij niet voelen. Deze krampen doen erg veel pijn en hij heeft het meestal als hij het niet warm genoeg heeft. Als hij het koud heeft en krampen krijgt wil hij altijd graag een deken van de verzorging maar die geven zij hem niet.
33 | P a g i n a
Tijdens het interview viel het op dat meneer Brady heel negatief tegen zijn eigen leven aankijkt. Hij vindt dat hij veel fouten heeft gemaakt in zijn leven en gaat hier moeilijk mee om. Hij heeft tijdens het interview een aantal keer gezegd: ‘Jullie zijn nog jong, jullie hebben nog een lang leven waarin jullie net zulke fouten kunnen maken als ik.’ Een dag van meneer Brady ziet er als volgt uit; Meneer Brady wordt s’ochtends wakker rond 5 uur, om 10 uur wordt hij uit zijn bed gehaald en klaargemaakt voor de dag. Dan krijg hij een ontbijt. Zijn favoriete ontbijt is een wit broodje, met daarop chocopasta en hagelslag en dan een bruin broodje erop. Vervolgens doet hij vaak wat spelletje met zijn medebewoners, leest hij een boek of kijkt hij televisie. Rond 12 uur luncht meneer Brady en om 2 uur is er elke dag een activiteit. Hij vindt de activiteiten altijd erg leuk. De activiteit die ze doen verschilt per keer, soms kijken ze een film (vaak een film over de geschiedenis of over bijvoorbeeld de koningin) en soms leest een van zijn verzorgers een krant voor. Daarna krijgt hij avondeten en na het eten, om 7 uur, gaat hij naar bed. Meneer Brady is rooms-katholiek en een keer in de twee weken komt er een priester bij hem langs en leest hij een hoofdstuk voor uit de Bijbel. INTERVIEW MENEER BOUMANS
Meneer Boumans is geboren op 5 oktober 1934, hij is nu 81 jaar oud. Hij zit doordeweeks in het verzorgingstehuis de Berg in Heerlen en in het weekend gaat hij naar zijn huis waar zijn vrouw woont. Elk weekend komt een van zijn kinderen zijn vrouw helpen om hem te verzorgen, omdat het verzorgen van meneer Boumans erg zwaar is. De vrouw van meneer Boumans heeft gevraagd of ze in het verzorgingstehuis de transfer willen oefenen, de beweging van zijn bed naar zijn rolstoel en omgekeerd. Zo kan zij hem met minder moeite in zijn bed leggen en zo kan hij ook makkelijker de auto in en uit. In maart 2014 kreeg meneer Boumans tijdens een vakantie in België een hersenbloeding aan de linkerkant van zijn hersenen. Hierdoor heeft hij neglect gekregen en verwaarloost hij het rechterdeel van zijn lichaam en omgeving. Hij heeft daarna op de IC gelegen in Veurne in België. Hij heeft daar een tijdje aan de beademing gelegen en hij kreeg daar sondevoeding. Sondevoeding is het toedienen van vloeibaar voedsel door middel van een maagsonde. Het ging daarna erg slecht met hem, de doctoren wisten niet meer wat ze voor hem konden doen. Het ging een stuk beter met hem toen hij daarna ging revalideren in het revalidatie centrum Adalante in Hoensbroek. Hij is daar erg goed vooruit gegaan door alle revalidatie die hij daar heeft gehad. Momenteel heeft meneer Boumans geen of weinig therapieën meer. De enige therapie die hij op het moment heeft is de in en uit bed stap techniek. 34 | P a g i n a
Meneer Boumans was vroeger de directeur van het ziekenhuis en weet hierdoor veel over zijn eigen ziekte. Hij is zich er hierdoor vaak van bewust dat hij het rechterdeel van zijn omgeving niet ziet en kan hier vervolgens rekening mee houden. Meneer Boumans is nu erg eenzaam, zijn vrouw komt bijna elke dag langs, maar voor de rest komen er niet zo veel mensen bij hem. Hij vond het daarom ook erg leuk om mee te werken aan dit onderzoek. Elke woensdag middag schildert hij onder begeleiding. Hij oefent zo zijn motoriek in zijn linker hand. Voor zijn hersenbloeding was meneer Boumans rechtshandig, hierdoor is zijn linkerhand erg zwak en kan hij er niet zo heel veel mee. INTERVIEW VERZORGSTER
De verzorgster die is geïnterviewd, houdt zich vooral bezig met het voeden van de patiënten en zo ook meneer Brady. In het Sarphatie verzorgingstehuis te Amsterdam hebben ze waarvan, voor zover de verzorgster weet, nog nooit patiënten met neglect gehad behalve meneer Brady. Deze verzorgster maakt het ontbijt, de lunch en het avondeten voor meneer Brady en geeft hem meerdere keren per dag drinken, voornamelijk thee. De verzorgster vertelde dat de andere verzorgsters van meneer Brady hem s’ochtends uit zijn bed halen. Verder wordt meneer Brady ook door de verzorgsters gewassen en helpen ze hem met naar het toilet gaan. Vaak helpen ze meneer Brady ook met zijn tandenpoetsen maar af en toe doet hij het ook zelf. Volgens de verzorgster kan hij dat namelijk wel alleen kost het veel moeite en daarom heeft hij er vaak geen zin in. De rest van de dag vermaken ze hem door een stukje uit de krant voor te lezen of een spelletje met hem te doen, maar vaak zijn de verzorgers daar te druk voor en doet hij dat met zijn medepatiënten. De verzorgster vindt dat meneer Brady erg goed eet. Er zijn namelijk ook patiënten die door hun ziekte of afwijking heel moeilijk kunnen eten of een stuk minder willen eten, maar daar heeft meneer Brady geen last van. Hij eet alleen de rechter helft van zijn bord leeg, maar dan draaien de verzorgsters vaak zijn bord om en dan eet hij alsnog zijn hele bord leeg. De verzorgster vertelde dat meneer Brady de laatste tijd erg stil is, wat daarvoor helemaal niet zo was. VERZORGINGSTEHUIS
Mensen met neglect zitten bijna altijd in een verzorgingstehuis. Ze zijn door hun hersenafwijking namelijk niet erg zelfstandig en hebben daardoor veel hulp nodig. De hulp die een verzorgingstehuis aan iemand met neglect verleent, is vaak niet heel anders dan hoe ze een oud iemand verzorgen. De verzorgers maken de patiënt wakker en helpen hem in de rolstoel en maken vervolgens ontbijt. De verzorgers rijden iemand met neglect overal naar toe omdat hij niet zelf de rolstoel kan besturen. Eten kan iemand met neglect 35 | P a g i n a
wel zelf dus daar hoeven de verzorgers ze niet bij te helpen, het is alleen wel handig als de verzorgers, als de patiënt zegt klaar te zijn, zijn of haar bord omdraait omdat iemand met neglect meestal maar de helft van zijn of haar bord leeg eet. Naar het toilet gaan, douchen en tandenpoetsen kan iemand met neglect over het algemeen niet. Hier heeft hij dan ook zijn verzorgers voor nodig. CONDITIE
Als je een bepaalde handicap hebt is het leven een stuk vermoeiender. Ten eerste gaat er veel energie naar de plekken in je lichaam die niet helemaal goed functioneren en ten tweede moet je, door die handicap, alles anders uitvoeren dan normaal. Hier hebben neglect patiënten ook last van, doordat zij een bepaald deel van hun lichaam niet kunnen gebruiken en een deel van hun omgeving niet zien moeten zij anders handelen dan normaal. Het valt ook heel erg op wanneer je met een neglect patiënt praat, dat zij al heel snel moe worden en het dan moeilijk vinden om het gesprek gaande te houden. Samenvattend hebben patiënten met neglect hulp nodig met douchen, naar het toilet gaan, eten en drinken klaarmaken, hun rolstoel duwen en tanden poetsen, ook we; de ADL (algemene dagelijkse lichaamsverzorging). Neglect patiënten die in een verzorgingstehuis zitten worden met al deze handelingen geholpen en ondersteund door hun verzorgers.
36 | P a g i n a
E XPERIMENT
HANDELINGEN VERGELIJ KEN
Voor het tweede experiment gaan twee mensen met neglect, meneer Brady en meneer Boumans een paar handelingen uitvoeren. Deze resultaten worden vergeleken met hoe iemand zonder neglect, meneer Bessems, de resultaten uitvoert. Meneer Bessems is 72 jaar oud, even oud als meneer Brady, ze zijn alle drie van hetzelfde geslacht en hij heeft ongeveer dezelfde levensstijl als meneer Brady en meneer Boumans hadden voordat ze neglect kregen. Het is erg belangrijk dat de neglect patiënten niet heel moe zijn tijdens het experiment, hierdoor zouden zij onder hun niveau kunnen presteren en dan kloppen de resultaten van het onderzoek niet meer. In dit onderzoek zijn de proefpersonen rond half 11 s ’morgens getest. De verzorgers van de patiënten zeiden dat zij rond deze tijd het fitst zijn. Het doel van dit experiment is om erachter te komen welke handelingen mensen met neglect allemaal wel en niet kunnen uitvoeren en te kijken waar ze allemaal moeite mee hebben. Dit is allemaal gefilmd zodat het altijd terug te kijken is. Alle handelingen die de proefpersonen hebben uitgevoerd hebben een cijfer gekregen op de schaal van 1 tot 10. MATERIAAL EN METHODE De benodigdheden voor dit experiment zijn: Een camera De proefpersonen Iemand zonder neglect Oortjes en muziek Een blank papiertje en een pen Een mobiel/ iPad Het experiment is als volgt uitgevoerd: 1. 2.
3.
4. 5.
6.
7.
Als allereerste zijn alle benodigdheden voor het experiment klaargezet. Volgens heeft de proefpersoon een klok en een huis zonder voorbeeld getekend, hierbij moest hij ook zelf een pen uit een etui pakken en later er weer terug in doen. Daarna tekende de proefpersoon een klok, een huis en een bloem na. Toen kreeg de proefpersoon een blaadje met de nummer 1 tot 10 die hij met elkaar moest verbinden. Vervolgens had hij een blaadje gekregen met allemaal streepjes van ongeveer 10 centimeter, het was hierbij de bedoeling dat de proefpersonen steeds in het midden van het lijntje een streepje zetten. Daarna heeft de proefpersoon geprobeerd zijn eigen brood te smeren en dit vervolgens op gegeten. Ook heeft hij een glas water gedronken. Vervolgens heeft de proefpersoon een filmpje van YouTube gekeken vanaf verschillende plekken. Van helemaal rechts, naar helemaal links. Ook werd er een gesprek met de proefpersoon gevoerd vanaf verschillende kanten. Daarna kreeg de proefpersoon een mobiele telefoon en werd gevraagd of hij hiermee een foto van zichzelf wilde maken en eventueel een bericht kon sturen. Ook heeft de proefpersoon geprobeerd zijn tanden zelfstandig te poetsen.
37 | P a g i n a
8. 9.
Vervolgens ging de proefpersoon proberen in zijn rolstoel te rijden. Als laatste proef luisterde de proefpersoon naar verschillende soorten muziek, de muziek waarnaar hij heeft geluisterd is: ‘I will always love you’ van Dolly Parton en The best of Mozart, van W.A. Mozart. Het gehoor werd op drie verschillende manieren getest; eerst in beide oren, daarna alleen het rechteroor en tenslotte het linkeroor.
HYPOTHESE De verwachting voor dit experiment is dat de proefpersonen veel moeite heeft met bijna alle handelingen waar ze hun neglected arm voor nodig hebben en handelingen waarbij ze een beeld moet creëren, zoals tekenen. Deze hypothese is erop gebaseerd dat ze er niet van bewust zijn dat ze een linker of rechter kant hebben en daardoor kunnen ze die hand niet bewegen en geen beeld creëren. RESULTATEN VERGELIJKE N
Alle resultaten van het experiment worden met elkaar vergeleken zodat het verschil tussen meneer Brady, meneer Boumans en meneer Bessems duidelijk wordt. De resultaten zijn in een diagram weergegeven. In de bijlage zit een document waarin staat hoe de punten zijn verdeeld. In de bijlage staan ook alle tekeningen van de proefpersonen uitvergroot. In de volgende sub paragrafen worden de resultaten per activiteit duidelijk besproken. De licht blauwe staaf is de staaf van meneer Bessems, hij is de proefpersoon zonder neglect. Aangezien dit experiment maar uit twee proefpersonen met neglect bestaat, kan niet worden gezegd dat de resultaten van dit experiment gelden voor alle neglect patiënten.
D IAGRAM 4; V ERGELIJKEN VAN DE BEHAALDE SCORES VAN DE
PROEFPERSONEN MET DE
VERSCHILLENDE ACTIVITEITEN
TEKENEN
38 | P a g i n a
Zoals te zien is in diagram 1, hebben de proefpersonen met neglect gemiddeld twee keer zo laag gescoord als de proefpersoon zonder neglect op het gebied van tekenen. De proefpersonen met neglect hebben maar de helft van de meeste tekeningen getekend. NUMMER/ LIJNEN VERBINDEN
Bij dit onderdeel valt het op dat meneer Brady twee keer zo laag heeft gescoord als meneer Boumans. Een oorzaak hiervoor kan zijn dat het bewustzijn van meneer Boumans een stukje meer is, waardoor hij niet in staat was alle nummers te verbinden en in het midden van de lijntjes een streep te zetten. Meneer Boumans scoort maar 2 punten lager voor dit onderdeel dan meneer Bessems, de twee punten die hij heeft laten liggen waren bij het vinden van het midden van de streepjes. Hij dacht dat hij door elk streepje een getal van 1 tot 10 neer moest zetten in het midden. ETEN/DRINKEN
Eten en drinken konden alle proefpersonen, het ging alleen wel een stuk langzamer bij de proefpersonen met neglect dan bij meneer Bessems. Het grootste verschil tussen de twee proefpersonen met neglect is dat meneer Brady wel zijn brood kon smeren, het ging erg langzaam maar het lukte wel, en meneer Boumans niet. Mensen met neglect, in dit experiment, kunnen dus wel eten en drinken, alleen het bereiden van hun eten is heel moeilijk voor ze. ZICHT
Voor het zicht hebben alle proefpersonen een voldoende. Ze zien namelijk allemaal meer dan de helft. Meneer Bessems heeft score 10 omdat hij alles ziet. TABLET BESTUREN
Bij het onderdeel tablet besturen haalde alle drie de proefpersonen niet zo hoog. Een van de redenen hiervan is dat zij redelijk oud zijn en daarom niet goed weten hoe ze met een tablet om moeten gaan. Meneer Brady en meneer Boumans haalde een 2 en een 1 voor het besturen van een tablet. Ze zien ook niet het hele beeld en het ging veel te snel voor ze. TANDENPOETSEN
De resultaten bij het tandenpoetsen waren erg wisselend. Meneer Bessems en meneer Brady hadden heel erg hoog gescoord( 8 en 9), terwijl het meneer Boumans niet lukte om zijn tanden te poetsen. Dit heeft waarschijnlijk te maken met een stukje coördinatie, die meneer Boumans niet kan met zijn linker arm en meneer Brady wel.
39 | P a g i n a
VOORTBEWEGEN
Voor voortbewegen krijgen meneer Brady en meneer Boumans allebei een drie. Ze zitten allebei in een rolstoel en kunnen deze wel een klein beetje voortbewegen met één arm en één been, maar het gaat erg langzaam en doordat ze ook de helft van hun omgeving niet kunnen zien kan het ook gevaarlijk zijn, ze kunnen dan namelijk heel makkelijk tegen iets of iemand aanrijden. Meneer Bessems zit niet in een rolstoel en kan gewoon lopen, hij heeft daarom een stuk hoger gescoord dan de andere twee proefpersonen. GEHOOR
Bij het onderdeel gehoor scoorden alle drie de proefpersonen bijna even hoog. Meneer Brady scoorde zelfs nog hoger dan meneer Bessems. Dit komt doordat neglect niks aantast aan je oren en heet gehoor van meneer Bessems iets minder goed is geworden door de jaren heen. Hij hoort even goed als meneer Boumans.
C ONCLUSIE
PROFIELWERKSTUK NEG LECT IN DE OMGEVING
De handelingen waar de proefpersonen met neglect bij dit experiment moeite mee had waren vooral een tablet besturen, rijden in een rolstoel en meneer Boumans is niet in staat zijn tanden te poetsen. Voor de meesterproef betekent dit dat het niet heel verstandig is om een app te maken als hulpmiddel. Het tekenen, verbinden van de getallen en het zicht van de proefpersonen met neglect was daarna het minst goed. Ze zagen van hun omgeving en in hun reikruimte maar iets meer dan de helft. In de meesterproef zou dit goed zijn om verder op in te gaan. Met eten en drinken hebben de proefpersonen met neglect geen probleem, alleen het zelf bereiden ervan lukte niet. De hypothese was dat de proefpersonen met neglect vooral moeite hadden de activiteiten waarbij zij hun neglected arm moesten gebruiken en met activiteiten waarbij zij een beeld moesten creëren. Deze hypothese klopt, dat ze de handelingen, zichzelf wassen, naar het toilet gaan, aankleden, tandenpoetsen en hun eten klaar maken niet kunnen uitvoeren komt namelijk vooral doordat ze een arm niet kunnen gebruiken. Tekenen, televisie kijken en lezen gaat ook niet doordat ze maar de helft van hun reikruimte kunnen zien.
40 | P a g i n a
4. E INDCONCLUSIE Uit dit vooronderzoek blijkt dat muziek een positieve invloed kan hebben op het bewustzijn van neglect patiënten. Mensen met neglect kunnen handelingen als zichzelf verzorgen en eten klaar maken niet zelf. Dit komt omdat bij deze handelingen veel verschillende stappen zijn waardoor ze door de war raken. Ook hebben ze moeite met lezen, tekenen en televisie kijken. De laatste handelingen, de hobby’s, zouden door middel van muziek beter kunnen worden uitgevoerd. Het blijkt namelijk uit het experiment 'zintuigprikkeling' dat de patiënten tijdens het afspelen van muziek betere en completere tekeningen maken. Uit het experiment ‘handelingen vergelijken’ is gebleken dat de mensen met neglect waarmee wij het experiment hebben gedaan niet om kunnen gaan met een tablet of mobiel. Hierdoor is het niet mogelijk om een App te ontwikkelen voor neglect patiënten. Het is echter wel mogelijk om een makkelijk bedienbaar apparaatje te ontwikkelen voor neglect patiënten. De prisma bril en het stimuleren van de hersenen door middel van zintuigen blijken uit het onderzoek de beste revalidatie methodes te zijn voor neglect. De meesterproef is het vervolg project van de profielwerkstukken. De aanbeveling voor de meesterproef is om te onderzoeken welke soorten muziek een positieve invloed hebben op patiënten met object-centered neglect. Hierbij wordt vooral gericht op hobby’s als lezen, tekenen en televisie kijken. De resultaten uit dit onderzoek worden verwerkt in een apparaatje wat speciaal voor patiënten met neglect wordt ontworpen. De meesterproef zal dus bestaan uit een onderzoek naar muziekstimulatie en het ontwerpen van een hulpmiddel-apparaatje.
41 | P a g i n a
5. D ISCUSSIE Als conclusie van de profielwerkstukken blijkt dus dat muziek een positieve invloed kan hebben op het bewustzijn van neglect patiënten en dat deze patiënten veel moeite hebben met hun hobby’s en zichzelf onderhouden. Dit onderzoek bevat een aantal punten waardoor het minder betrouwbaar wordt. Ten eerste het aantal proefpersonen. Er hebben voor dit experiment twee proefpersonen met neglect en een proefpersoon zonder neglect mee gewerkt. Voor een valide onderzoek zijn er meer personen nodig zodat de resultaten betrouwbaarder zijn. Doordat het moeilijk is om in contact te komen met patiënten met neglect, er niet ontzettend veel zijn en er te weinig tijd was om nog meer patiënten met neglect te zoeken is het alleen gelukt om twee patiënten met neglect te onderzoeken. Ook is het experiment per proefpersoon maar één keer uitgevoerd, dit komt ook doordat er een beperkte hoeveelheid tijd was. Dit maakt de resultaten ook minder betrouwbaar. Het kan zo zijn dat de patiënt die dag beter of juist slechter presteerde dan een andere dag. Ook weten we niet wat de activiteiten waren van de proefpersonen voordat het experiment is uitgevoerd. Het kan bijvoorbeeld zijn doordat de proefpersoon net vers gebakken brood heeft geroken en gegeten, hij beter presteerde. Voor een valide onderzoek zal het experiment dus vaker uitgevoerd moeten worden. Bij het experiment van zintuigprikkeling zijn de tekeningen subjectief beoordeeld met een cijfer van 1 tot en met 10. Hiervoor hebben wel drie personen beoordeeld, maar het blijft een subjectief cijfer. Deze drie personen zijn ook familie van elkaar. Dit kan invloed hebben op het beoordelingsvermogen omdat familieleden vaker dezelfde mening hebben over bepaalde dingen. Ook moesten de proefpersonen bij elke aparte zintuigstimulatie dezelfde drie tekeningen na tekenen in dezelfde volgorde. Hierdoor kan het zijn dat ze de tekening door gewenning beter werd gemaakt. Maar het kon ook zijn dat ze na een tijdje moe werden of minder geconcentreerd, waardoor ze juist slechter gingen tekenen. Bij het experiment van de handelingen vergelijken is ook een cijfer gegeven op de schaal van 1 tot 10. Bij de tekenonderdelen zijn de cijfers gegeven door te kijken naar het aantal onderdelen die de proefpersonen wel en niet getekend hadden. Bij de andere handelingen heeft één persoon beoordeeld, dit is heel erg subjectief. Het was beter geweest als er een manier was om het objectief te beoordelen.
42 | P a g i n a
AANBEVELING HERUITVOE RING ONDERZOEK
Als deze profielwerkstukken opnieuw worden uitgevoerd zullen er dus een paar handelingen anders aangepakt moeten worden. Ten eerste zijn er voor een valide onderzoek meer proefpersonen nodig om significante verschillen in de resultaten te krijgen. Tevens zouden de experimenten vaker moeten worden uitgevoerd zodat invloeden van de omgeving geminimaliseerd worden. De beoordelingen van beide experimenten zijn subjectief. Er zal in de heruitvoering van de profielwerkstukken een manier gevonden moeten worden om de handelingen objectief te kunnen beoordelen. Als laatste moet er in het experiment zintuigprikkeling voorkomen worden dat er gewenning optreedt en de patiënt moet goed uitgerust zijn voor hij het experiment doet. Voor een vervolg onderzoek op het experiment zintuigprikkeling, zou er gekeken kunnen worden of de geur lavendel een negatief effect heeft op de tekenvaardigheid van mensen. Uit het experiment kwam namelijk dat alle drie de proefpersonen een halve punt met het gemiddelde verschilden. Dit is dus een interessant verschijnsel wat verder onderzocht kan worden.
43 | P a g i n a
B RONVERMELDING BOEKEN, ARTIKELEN EN TIJDSCHRIFTEN
Baldassarre, B. (2014). Large-scale changes in network interactions as a physiological signature of spatial neglect. Brain. Pennsylvenia: Echelon Applied Geochemistry Consulting Benton, A. L. (1990) Contructional apraxia. Handbook of Neuropsychology. Amsterdam: Elsevier Bloem F.E. and Lazerson A. (1999) Brain, Mind, and Behavivor. New York: W. H. Freeman and company Denes, G. (1992). Partial Remission of Hemiplegia and Somatoparaphrenia Through Vestibular Stimulation in a Case of Unilateral Neglect. Clinique Universitaire de Neurologie. Lyon: Elsevier Denny-Brown, D. , Chambers, R.A. (1978). The parietal lobe and behaviour. Boston: Research Publications of the Association of Research in Nervous & Mental Disease Fasotti, L. , Van Kessel, M. (2013). Novel insights in the rehabilitation of neglect. Frontiers in Human Neuroscience. Arnhem: SIZA support and rehabilition Kennard, C. (1998). Visual neglect associated with frontal lobe infarction. Clinical Neuroscience. London: Charing Cross Hospital Kerkhoff, G. (2001) Spatioal hemineglect in humans. Munich: SHme McArdle W.D. , Katch F.L. , Katch V.L. (2010). Exercise physiology: Nutrition, Energy, and Human Performance. Mississippi: Proxis Smania, N. , Martini, M.C. , Gambina, G. (1998) The spatial distribution of visual attention in hemineglect and extinction patients. Verona: Rehabilitation Center Smit, M. , Schutter, D. J. L. G. , Nijboer, T. C. W. , Dijkerman, H. C. & Kappelle, L. J. (2013). Transcraniële gelijkstroomstimulatie mogelijk nieuwe behandeling voor unilateraal “neglect.” Nederlands Tijdschrift Voor Geneeskunde, 157, blz.1–5. Tinga, A. M., Visser-meily, J. M. A., Smagt, M. J. van der, Dijkerman, H. C., & Nijboer, T. C. W. (2014). Innovatieve cognitieve revalidatietechnieken gericht op functieherstel bij hemispatieel neglect. Tijdschrift Voor Neuropsychologie, 133, blz. 207–223. Toga, A. W. , P. W. Thompson (2006). Towards multimodal atlases of the human brain. Neuroimage. Los Angeles: Laboratory of Neuro Imaging 44 | P a g i n a
DIGITALE BRONNEN
Blankevoort B. (2007). Sensorische zenuwen, transporteurs van waarnemingen. Opgehaald op 22 oktober 2015. http://www.natuurinformatie.nl/nnm.dossiers/natuurdatabase.nl/i004326.h tml Caes C. (2015). Het ‘Mozart-effect': hoe klassieke muziek je baby slimmer maakt. Opgehaald op 27 september 2015. http://www.welingelichtekringen.nl/wetenschap/436696/het-mozart-effecthoe-klassieke-muziek-je-baby-slimmer-maakt.html Dewey (2015). Subcortical Structures and Functions. Opgehaald op 13 september2015. http://www.intropsych.com/ch02_human_nervous_syste m/subcortical_structures.html Genova L. (2011). Left neglected. Opgehaald op 2 oktober 2015. http://www.goodreads.com/book/show/8492768-left-neglected Hartstichting (2015). Beroerte. Opgehaald op 18 oktober 2015 https://www.hartstichting.nl/beroerte Hersenletsel (2015). Hersenletsel uitleg. Opgehaald op 13 oktober 2015 http://www.hersenletsel-uitleg.nl/hersenletsel-algemene-info/herstelmogelijk Hersenstichting (2015) . Anatomie.m Opgehaald op 28 september 2015. https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/dehersenen/anatomie/anatomie#T Hersenstichting (2015). Neglect. Opgehaald op 27 augustus 2015. https://www.hersenstichting.nl/alles-overhersenen/hersenaandoeningen/neglect Kort de P. (2015). Aandacht voor neglect. Opgehaald op 14 oktober 2015. http://www.stichtingiton.nl/eigenbestanden/images/Aandacht%20voor%20 neglect%20Paul%20de%20Kort.pdf Kullmann D.M. (2005). Spatial neglect a vestibular disorder?. Opgehaald op 28 oktober 2015.http://brain.oxfordjournals.org/content/129/2/293 Mayfield (2015). Anatomy of the brain. Opgehaald op 15 september 2015. http://www.mayfieldclinic.com/PE-AnatBrain.htm#.VgWiKPntlBc Phycura (2015) Neurorevalidatie bij CVA of Parksinson. Opgehaald op 11 oktober 2015. http://www.phycura.nl/pages/21 Prifitis K., Passarini L., Pilosio C., meneghello F. en Pitteri M. (2013). Visual Scanning Training, Limb Activation Treatment, and Prism Adaptation for
45 | P a g i n a
Rehabilitating Left Neglect: Who is the Winner? Opgehaald op 18 oktober 2015. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3703546/ Quarks Are Strange (2007). Brain Damage affecting Perception in multiple ways -part 2/2. Opgehaald op 4 oktober 2015. https://www.youtube.com/watch?v=ADchGO-0kGo Singh-Curry V. & Husain M. (2009). The functional role of the inferior parietal lobe in the dorsal and ventral stream dichotomy. Opgehaald op 1 oktober 2015. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2697316/ Stone S.P. , Halligan P.W. en Greenwood R.J. (1992) The Incidence of Neglect Phenomena and Related Disorders in Patients with an Acute Right or Left Hemisphere Stroke. Opgehaald op 3 november 2015 http://ageing.oxfordjournals.org/content/22/1/46.short Denes Teez, (2010). Neglect: halfzijdige verwaarlozing. Opgehaald op 3 november 2015 http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/aandoeningen/48053-neglecthalfzijdige-verwaarlozing.html
46 | P a g i n a
B IJLAGE In de bijlage staat alle informatie die te gedetailleerd is om in dit verslag te
zetten. Elke bijlage is genummerd; 1. Labjournaal 2. Uitwerking experiment met meneer Brady 3. Uitwerking experiment meneer Boumans 4. Uitwerking experiment meneer Bessems 5. Experiment voorbeeld tekeningen 6. Experiment tekeningen meneer Bessems 7. Experiment tekeningen meneer Brady 8. Experiment tekeningen meneer Boumans 9. Resultaten experiment Sterre 10. Scores experiment zintuigprikkeling 11. Scores activiteiten per proefpersoon
1. L A BJO U R N A A L In het labjournaal staat wat er per maand allemaal is uitgevoerd. Hierna volgt de reflectie van Eva en Sterre op het project. MAART
In week 11, 2015, hadden we een profielwerkstuk week en zijn we begonnen met het verzinnen van een idee voor onze meesterproef/profielwerkstukken. Toen we op het idee van een onderzoek naar neglect kwamen, zijn we meteen begonnen met het zoeken van een opdrachtgever en expert en hebben we een plan van aanpak geschreven. Dit hebben we gedaan door allemaal verschillende ziekenhuizen en stichtingen, zoals de hersenstichting, te bellen. Het duurden een aantal weken maar in de week voordat de zomervakantie begon hadden we eindelijk een opdrachtgever, meneer Röling. We hebben meneer Röling gevonden door contact op te nemen met mca en zij hebben ons door verbonden met hem. Onze expert, meneer Scherder, zagen we op televisie bij de wereld draait door een college houden over hersenen en het onderdeel neglect kwam daar ook in voor. We hebben toen gelijk contact met hem opgenomen en hij vond het erg leuk om onze expert te zijn. We hadden heel veel geluk dat onze expert een patiënt met neglect voor ons kon regelen. Toen we afspraken hadden gemaakt met onze opdrachtgever en expert in week 15, konden we beginnen aan het maken van het projectplan. In week 17 moesten we dit project inleveren.
47 | P a g i n a
AUGUSTUS
Na de zomervakantie moesten we in de eerste paar weken het projectplan van onze profielwerkstukken aanpassen. In week 34 zijn we gestart met het regelen van allemaal dingen voor ons profielwerkstuk, zoals nog meer patiënten met neglect. Helaas zonder resultaat. Ook hebben we toen geprobeerd te regelen of we voor Eva’s experiment een MRI-scan konden gebruiken, maar dit was helaas niet mogelijk doordat het heel erg duur is om een MRI-scan te laten maken. SEPTEMBER
Toen alle voorbereidingen af waren en we alles geregeld hadden konden we in week 36 eindelijk beginnen aan ons profielwerkstuk. We begonnen met het beantwoorden van de eerste deelvragen waarbij we voornamelijk gebruik hebben gemaakt van literatuur studie. In week 38 zijn we naar meneer Brady geweest voor het experiment en voor het interview met meneer Brady voor het profielwerkstuk van Sterre. Meneer Brady heeft neglect en is een van de proefpersonen voor ons experiment. Hiervoor hebben we allemaal voorbereidingen getroffen voor het uitvoeren van het experiment. We hebben een lijst met benodigdheden gemaakt en een stappenplan hoe we het experiment gaan uitvoeren. Na het uitvoeren van het experiment kon Sterre beginnen met het verwerken van de resultaten. OKTOBER
In week 41 waren wij van plan nog een keer naar meneer Brady te gaan om het experiment voor het profielwerkstuk van Eva uit te voeren, maar Eva liep op krukken, dus zou het al lastig worden met het vervoer. En toen brak Sterre haar sleutelbeen waardoor het al helemaal lastig werd om met zijn tweeën naar Amsterdam te gaan. We hebben toen uitstel gekregen om het experiment later uit te voeren en ook om onze profielwerkstukken in te leveren. We zijn toen verder gedaan met ons literatuur onderzoek. In het begin van week 44 hebben wij onze experimenten uitgevoerd met de proefpersoon zonder neglect, meneer Bessems. We hebben dit tijdens een van onze O&O lessen gedaan. In week 44 zijn we op een zaterdag ochtend weer naar meneer Brady geweest om het experiment van Eva’s profielwerkstuk te doen en Sterre moest de verzorgster van meneer Brady interviewen. Toen we klaar waren bij meneer Brady konden we verder met ons profielwerk stuk.
48 | P a g i n a
NOVEMBER In week 45 zijn we bij een Psychobiologie student, tevens onze tweede expert, geweest. We zijn met hem in contact gekomen doordat Eva met hem werkte en wist dat hij psychobiologie studeerde. Hij heeft een deel van ons verslag bekeken en ons tips gegeven, zoals hoe we het beste de APA stijl konden toepassen en hoe we bepaalde zinnen beter konden verworden. Daarna hebben wij hem nog een aantal vragen gesteld en hij heeft deze vervolgens beantwoord. De week voordat we ons profielwerkstuk moesten inleveren, week 45, hadden we op het laatste moment nog een tweede proefpersoon met neglect gevonden, meneer Boumans. Er was alleen een probleem, hij woont namelijk in Heerlen (Zuid-Limburg). Als oplossing gingen de opa en oma van Sterre, Hub en Nel Bessems, naar meneer Boumans toe om de experimenten met hem uit te voeren, zij wonen namelijk in Wijlre en dat ligt vlak bij Heerle. We hebben de dagen na het bezoek aan onze tweede expert heel hard aan ons profielwerkstuk gewerkt om de deadline te halen. Wij hebben het voor zaterdag, week 45, opgestuurd naar onze docent, opdrachtgever, experts en tweede corrector zodat zij ons feedback konden geven. In de tijd dat zij feedback gaven hebben hij het wetenschappelijke artikel gemaakt. Toen we alle feedback gekregen hadden, hebben we alles meegenomen in het verbeteren van ons verslag. Uiteindelijk hebben wij onze profielwerkstukken woensdag 11 november 2015 ingeleverd.
49 | P a g i n a
EVA
Hierbij reflecteer ik op het verloop van het profielwerkstuk. Ik begin met het reflecteren op mijn eigen doelen. Mijn eerste doel was om vaardigheid in onderzoek te verbeteren. Ik heb in dit project heel veel geleerd op het gebied van onderzoeken. Niet alleen hoe je een verslag in elkaar zet, maar ook hoe je een experiment uitvoert en de gegevens verwerkt. Voor het in elkaar zetten van het verslag heb ik hulp gevraagd aan experts en voorbeeld verslagen bekeken. Ik weet nu precies welke componenten essentieel zijn voor een goed verslag. Ik heb het meest geleerd van het uitvoeren en verwerken van het experiment. Ik kwam erachter waar je allemaal rekening mee moet houden als je een valide onderzoek wil uitvoeren. Dit is vrij veel, zo moet je genoeg proefpersonen hebben en de invloeden van buiten af minimaliseren. Ik wist voor dit onderzoek niet precies hoe ik goed de resultaten moest verwerken. De eerste manier waarop ik het had gedaan was de aparte resultaten vergelijking met hun gemiddelde. Dit was niet duidelijk en het was van belang dat ik ook de proefpersonen met elkaar vergeleek. Door feedback te krijgen kreeg ik een goed beeld hoe ik de uitkomsten van het onderzoek het best kon weergeven. Het doel om mijn onderzoeksvaardigheden te verbeteren heb ik dus bereikt. Mijn tweede doel was om meer te leren van een bepaalde vorm van techniek. Dit heb ik nog niet gehaald, omdat dit doel vooral gericht was op de uiteindelijke meesterproef. Ik kan wel steeds beter met Word omgaan, wat een erg handige vaardigheid is. Ook heb ik nu meer ervaring met het verwerken van gegevens in Excel, maar hier had ik op het begin wel hulp bij nodig. Ik ben erg tevreden over de teamontwikkeling. Sterre en ik hebben al in veel projecten met elkaar samen gewerkt en we weten precies van elkaar wat we willen. We streven alle twee naar dezelfde kwaliteit wat heel positief is voor de samenwerking en het resultaat. We hebben goed contact gehouden via WatsApp en Skype waardoor er geen miscommunicatie ontstond. Het beste vind ik, is dat we er plezier in hebben met elkaar samen te werken. De communicatie met de opdrachtgever was goed. We hebben hem af en toe een mail gestuurd om hem op de hoogte te houden. Ons doel was om hem om de twee weken een mail te sturen. Op het begin is dit niet gelukt en hebben dit doel daarom niet helemaal gehaald. Wel is hij heel tevreden met de resultaten van dit vooronderzoek. Het contact met de expert liep wat stroever. Dit komt voornamelijk omdat hij ontzettend druk is en niet veel tijd voor ons had. Dit wisten wij vanaf het begin en hebben daarom een tweede expert gezocht, met succes. De mede-expert, een psychobiologie student, heeft ons ontzettend geholpen. Al met al was dit een heel leerzaam project. Veel van de dingen die ik heb geleerd neem ik mee naar mijn studie en vervolg onderzoeken. 50 | P a g i n a
S te r r e
Ik vond dat de samenwerking erg goed ging. We hebben van de drie keuzeprojecten met twee bij elkaar in het groepje gezeten. We gaan op school best veel met elkaar om en daardoor weten we wat we van elkaar kunnen verwachten en hoe we het beste de andere op haar fouten kunnen wijzen. Als bijvoorbeeld Eva tegen mij zegt dat ik iets niet goed doe, dan doe ik daar wat mee en pik ik dit niet verkeerd op. In het begin van dit project heb ik als doel gesteld om sneller een beeld te krijgen van hoe ik een verslag in elkaar moet zetten. Dat leek me voor het profielwerkstuk een goede uitdaging aangezien dit verslag er heel anders uit ziet dan andere verslagen. Ik vind dat dit doel goed gelukt is. Voor dat ik aan het verslag begon heb ik verschillende profielwerkstukken van een ander jaar opgezocht een gekeken hoe dit in elkaar zat. Daardoor kon ik erg snel met mijn eigen verslag beginnen en bespaarde ik heel veel tijd. Dit is het eerste project waar ik een ander experiment heb gedaan dan een enquête of een interview. Hierdoor was het heel anders om de gegevens van dit experiment te analyseren. Dit verliep allemaal goed, waarschijnlijk doordat ik met natuurkunde ook altijd een experiment moet doen en dat dan analyseren en hierdoor wist ik hoe dit moest. Volgende keer moet ik eerder beginnen. In het begin maakte ik al mijn uren op school wel, maar thuis deed ik niet zo veel aan mijn profielwerkstuk waardoor ik in de laatste paar weken super veel moest doen. Hierdoor had ik geen tijd meer voor mijn andere huiswerk. Ook moet ik de volgende keer iets beter mijn experiment voorbereiden. Toen we naar meneer Brady gingen om mijn experiment uit te voeren was het meeste voorbereid, maar ik ben nogal chaotisch. Daardoor was ik vergeten muziek op mijn mobiel te zetten die ik aan meneer Brady moest laten horen en ben ik extra witte baadjes vergeten mee te nemen waar meneer Brady een klok en een huis op moest tekenen. Het ging gelukkig wel goed toen meneer Bessems en mevrouw Klinkerberg naar meneer Boumans gingen. Ik ben toen gelukkig niks vergeten in het stappenplan te zetten voor het uitvoeren van het experiment. Hierdoor konden zij het experiment goed en volledig uitvoeren.
51 | P a g i n a
2. U I T W ER K I N G
E XP ERI M EN T M ET M EN E ER
B R AD Y
Als eerste kreeg meneer Brady een etui en werd er aan hem gevraagd of hij deze open wilde maken en een pen eruit wilde pakken. Het lukte hem om de pen uit de etui te pakken, het ging alleen wel erg langzaam. Ook was hij in staat om de pen open te maken. Op een schaal van 1 tot 10 krijgt meneer Brady voor het pakken van een pen een 6. Hij kan het namelijk wel alleen, gaat het wel erg langzaam en vooral met de pen openen had hij meer moeite. De tekening die meneer Brady vanuit de zonder voorbeeld had getekend was niet heel goed, maar er was wel uit op te maken wat het moest zijn, namelijk een huis met een weg en bomen en een klok. Er wordt gezegd dat mensen met neglect altijd heel veel extra lijnen in een tekening zetten en dat was bij deze tekeningen ook het geval. Dit was vooral te zien bij de tekening van het huis. Het is opmerkelijk dat bij de tekening van de klok hij wel de 9 aan de linker kant heeft getekend, maar niet de 3 aan de rechterkant van de klok. Verder zijn de streepjes in de klok niet helemaal goed verdeeld. Zie de tekeningen hiernaast. Meneer Brady tekent niet zo snel, maar wat hij wel erg slim doet is dat hij zijn blaadje best vaak draait tijdens het tekenen. Hierdoor kan hij meer zien van wat hij heeft getekend. Voor het tekeningen zonder voorbeeld krijgt meneer Brady een 4 op een schaal van 1 tot 10. hij krijgt een 4 omdat hij wel in staat is om te tekenen alleen gaat het ten eerste erg langzaam en het er is wel uit te halen wat het moet voorstellen, maar het is niet erg mooi. De nagetekende tekening van meneer Brady is een stuk duidelijker, maar dat is ook logisch. Op de foto hier rechts staat zijn resultaat met het voorbeeld erbij. Bij de klok is duidelijk te zien dat vooral de rechterkant van de klok gelukt is. Het is meneer Brady wel gelukt om een heel rondje te tekenen. Aan de linkerkant staan wel allemaal streepjes alleen buiten de klok. Ook heeft hij maar één wijzer van de klok getekend in plaats van twee. Het huis is erg goed gelukt. Het enige wat er niet klopt is dat de linker ramen buiten het huis zitten en dat het huis geen deur heeft. De bloem is daarentegen minder goed gelukt, de bloem heeft helemaal geen stengel en geen stengelbladeren. Ook de blaadjes van de bloem zijn niet zo goed gelukt. Aan de linkerkant van de bloem ontbreken een paar blaadjes. Meneer Brady krijgt een 5 voor tekenen met een voorbeeld op een schaal van 1 tot 10.
52 | P a g i n a
Daarna heeft meneer Brady geprobeerd de cijfers 1 tot en met 10 te verbinden, zie de tekening links. Hij heeft 1 tot en met 4 verbonden en daarom krijgt meneer Brady een 4 op de schaal van 1 tot 10. Ook moest meneer Brady het midden aangeven van een aantal verticale strepen, het resultaat staat hiernaast (rechts) weergegeven. Hij heeft bij de helft van de streepjes het midden aangeven, maar omdat het niet het echte midden is krijgt meneer Brady ook hiervoor een 4. Een broodje smeren lukt meneer Brady, hoewel het erg langzaam gaat en het beleg niet mooi verdeeld is. Het brood eten ging ook goed, maar wel langzaam. Zijn brood was in vier stukjes verdeeld en het lag in een soort van ruit. Wat opviel was dat meneer Brady de rechter en de twee middelste broodjes wel op at, maar dat hij het linker stukje brood liet liggen. Toen er aan hem gevraagd werd of hij klaar was zei hij: ‘ Ja, ik heb mijn brood op.’ Tijdens het experiment had meneer Brady een glas met water waar hij steeds een slokje uit nam. Dit ging goed, alleen dronk hij wel erg langzaam. Op een schaal van 1 tot 10 krijgt meneer Brady een 6,5. Het eten en drinken gaat namelijk prima, alleen doet hij het erg langzaam en hij at een deel van zijn brood niet op. Op de IPad met het YouTube filmpje zag hij alles aan de rechterkant goed. Toen het beeld steeds meer naar links ging zei hij op een gegeven moment (Op het plaatje hiernaast bij het gele bolletje) dat hij het beeld alleen nog maar globaal zag. Toen het beeld nog meer naar links werd verplaatst zag hij het helemaal niet meer. Doordat meneer Brady iets meer dan de helft van zijn omgeving ziet, krijgt een 5,5 op een schaal van 1 tot 10. Het werken met een mobiel verliep niet heel soepel. Meneer Brady wist totaal niet hoe hij er mee om moest gaan. Het lukte hem ook niet echt om de telefoon vast te houden en tegelijk te besturen. Toen de telefoon voor hem werd vastgehouden en er werd gezegd waar hij op moest klikken ging het wel. Op deze wijze lukte het hem om een foto van zichzelf te maken (zie foto hiernaast), maar een bericht typen lukte echt niet, dit kwam onder andere doordat zijn vingers niet op de toetsen pasten. Meneer Brady krijgt een 2 op de schaal van 1 tot 10 voor het besturen van een mobiel. Hij weet totaal niet hoe hij er mee om moet gaan, hij kan hem niet vasthouden en besturen tegelijk en zijn vingers zijn te groot om te typen, hij weet ook niet hoe hij kan zorgen dat hij wel kan typen.
53 | P a g i n a
Meneer Brady is in staat zijn tanden te poetsen. Zoals net als bij bijna alle andere handelingen gaat dit niet heel snel, maar hij kan het wel. Hij vertelde dat hij soms ook zijn eigen tanden poetst. Hij krijgt een 8 op de schaal van 1 tot 10, dit doen wij omdat hij dus wel zijn eigen tanden kan poetsen, alleen gaat het niet heel snel en hij kan het wel, maar als de verpleegsters het doen worden zijn tanden wel beter gepoetst dan als hij het zelf doet. Meneer Brady zit door zijn neglect in een rolstoel en kan daardoor zelf niet lopen, wel kan hij door middel van zijn rechterarm en -voet zijn rolstoel voortbewegen. Hij draait dan aan het rechter wiel van zijn rolstoel om een beetje te sturen en met zijn rechtervoet stapt hij zichzelf vooruit. Het gaat wel erg langzaam omdat hij met alleen zijn rechtervoet zijn hele rolstoel vooruit moet krijgen. Naar links sturen is iets moeilijker omdat hij niet aan zijn linker wiel kan draaien, hierdoor wordt hij bijna altijd door zijn verzorgers geduwd. Voor het rijden in zijn rolstoel krijgt meneer Brady een 3. Hij kan het namelijk wel, maar het gaat heel langzaam en naar links sturen is erg lastig voor hem. Meneer Brady kon beter met zijn linkeroor horen dan met zijn rechter, dit was in eerste instantie erg opmerkelijk, maar later bleek dat het hoor zintuig niet wordt aangetast door neglect. Er zat eigenlijk geen verschil tussen de verschillende soorten muziek die er werd afgespeeld, maar dat is wel logisch als hij met beide oren goed kan horen. Van het lied ‘I will always love you’ van Dolly Parton werd meneer Brady erg emotioneel en hij pinkte een traantje weg. Hij zei dat het over een oude piloot gaat en dat het hem deed denken aan zijn werk vroeger. Meneer Brady krijgt een 9 voor horen. Hij hoort namelijk erg goed, alleen door de ouderdom is zijn gehoor iets minder goed geworden.
54 | P a g i n a
3. U I T W ER K I N G
E XP ERI M EN T M EN E ER
BOUMANS
Meneer Boumans was voor zijn neglect rechtshandig. Aangezien hij met zijn linkerhand moet schrijven doordat hij neglected is aan de rechterkant, moet er rekening mee worden gehouden dat het waarschijnlijk iets minder mooi getekend is dan als hij het met zijn rechterhand zou hebben gedaan. De klok die hij zonder voorbeeld had getekend is het cijfer 3 op een schaal van 1 tot 10. Ten eerste is de klok niet rond, de getallen staan niet op de zelfde afstand van elkaar en de klok heeft geen wijzers. Bij het natekenen van een klok heeft meneer Boumans juist heel veel wijzers getekend, maar geen cijfers. Er gaan vanuit de as van de klok allemaal strepen naar buiten. Het huis is vrij groot getekend. De vormen van het huis zijn getekend, alleen de deur en de ramen zijn weggelaten. De bloem die hij heeft nagetekend is erg goed gelukt. Hij heeft niet evenveel blaadjes als de bloem in het voorbeeld, maar voor de rest ontbreekt er niks aan de bloem. Voor natekenen krijgt meneer Boumans een 5 op de schaal van 1 tot 10. Behalve met de klok heeft hij namelijk wel een goed beeld van de vorm van het huis en de bloem, alleen ontbreekt er zeker bij het huis toch nog een aantal dingen. Het lijntjes trekken van de getallen 1 tot 10 gingen meneer Boumans goed af, het is hem helemaal gelukt om bij het begin te beginnen en vervolgens via nummer 1 tot 10 bij het eindbolletje te komen. Toen meneer Boumans een streepje moest zetten in het midden van een ander streepje, zette hij steeds een getal op de lijn. Hierdoor is het lastig te bepalen welk cijfer hij hiervoor krijgt. Voor het eerste onderdeel krijgt hij een 10 en voor het tweede een 6 omdat hij wel bij elk streepje een cijfer kon plaatsen. Hij heeft dus in totaal voor deze twee onderdelen een 8 op de schaal van 1 tot 10. Een broodje smeren kon meneer Boumans niet, hij kon amper het mes vast houden. Wel kon de heer Boumans zelf zijn brood eten. Ook lukte het drinken van een glas water drinken wel, hij dronk alleen wel erg langzaam. Bij het YouTube filmpje en het gesprek zag meneer Boumans helemaal rechts alleen maar schaduwen van mensen en voorwerpen. Hoe meer het beeld zich naar links verplaatste, hoe beter hij het zag. Vanaf recht voor hem kon meneer Boumans de voorwerpen al goed waarnemen. Meneer Boumans 55 | P a g i n a
krijgt een 6 voor kijken, omdat hij ongeveer 60 procent van zijn omgeving ziet. Met een tablet kan meneer Boumans niet overweg, hij snapt er niks van en het gaat allemaal veel te snel voor hem. Hij kan wel redelijk overweg met een ouderwetse computer. Hij heeft hier zelf ook mee gewerkt vroeger dus hij kan er goed mee om gaan. Het gaat wel een stuk langzamer dan vroeger, maar hij kan er wel mee werken. Voor het werken met een tablet krijgt meneer Boumans een 1, want hij weet totaal niet hoe het werkt. Maar voor het omgaan met een computer een 7, hij kan er bijna alles mee, het gaat alleen iets langzamer dan normaal. Meneer Boumans kan niet zijn eigen tanden poetsen. Het lukt hem niet om de tandenborstel goed vast te houden en de poets bewegingen lukken hem ook amper. Dit kan ook komen doordat hij normaal rechtshandig is en dan is je tanden poetsen met je linkerhand erg lastig. voor tandenpoetsen krijgt meneer Boumans een 1, hij kan het namelijk echt niet. Meneer Boumans kan zich net als meneer Brady een beetje met zijn linkervoet vooruit duwen. Dit kan echter alleen op hele kleine afstanden. Het is erg zwaar en tevens kan hij de rechterkant van zijn omgeving niet zien dus zou het ook gevaarlijk zijn als hij zichzelf overal heel zou rijden. Hierdoor haalt hij een 3 voor rijden met zijn rolstoel. Meneer Boumans heeft geen moeite met horen. Zijn rechteroor functioneert even goed als zijn linkeroor. Hij is wel al 82 jaar oud, dus zijn gehoor is wel iets slechter geworden door de jaren heen, maar volgens hem en zijn vrouw heeft zijn neglect daar geen invloed op gehad. Meneer Boumans krijgt een 8 voor horen, want er mankeert niks aan zijn oren. Door zijn leeftijd is het gehoor echter wel wat verslechterd.
4. U I T W ER K I N G
E XP ERI M EN T M EN E ER
B E S SE M S
Allereerst had meneer Bessems een klok en een huis getekend, zie hiernaast. De klok en het huis zijn erg goed gelukt, er ontbreekt namelijk niks aan de tekening. Ook bij het natekenen ging het erg goed, er ontbrak niks aan de tekeningen. Meneer Bessems krijgt een 9 voor tekenen, want het is allemaal volledig getekend, maar het is natuurlijk niet perfect. Het verbinden van de nummer 1 tot 10 ging ook erg goed. Alle cijfers zijn verbonden, dus voor dit onderdeel krijgt hij 10 van de 10 punten. Meneer Bessems slaagde er ook in om op elk horizontaal streepje een verticaal streepje in het midden te
56 | P a g i n a
zetten. Hierdoor krijgt hij ook voor dit onderdeel een 10 op de schaal van 1 tot 10. Meneer Bessems is goed in staat om zijn eigen brood te smeren, hij kan dit erg snel en het beleg is goed verdeeld over het brood. Ook het eten van zijn brood en een glas water drinken ging vlekkeloos. Daarom krijg meneer Bessems een 10 op de schaal van 1 tot 10 voor het onderdeel eten en drinken. Een gesprek voeren en een YouTube filmpje kijken kon meneer Bessems van alle kanten, van helemaal links tot helemaal rechts. Hij krijgt hiervoor een 10. Omgaan met een mobiele telefoon is voor meneer Bessems geen probleem, hij heeft ook zelf een mobieltje en ook een tablet dus hij weet goed hoe hij hiermee om moet gaan, door zijn leeftijd heeft hij af en toe wel moeite met bepaalde instellingen, daarom krijgt hij voor dit onderdeel een 6. Ook is tanden poetsen voor meneer Bessems geen enkel probleem, hij poetst elke avond zijn eigen tanden en op de manier waarop hij dit doet is niks aan te merken. Hij krijgt een 9 voor zijn tandenpoetsen, hij doet het goed, alleen het kan natuurlijk altijd beter en schoner. Meneer Bessems heeft geen rolstoel nodig, dus het is voor hem niet van belang dat hij in een rolstoel kan rijden. Meneer Bessems kan prima lopen, hij heeft hier geen hulpmiddelen voor nodig. Hij krijgt een 8 voor lopen, hij doet het namelijk goed, gezien zijn leeftijd is hij echter niet altijd even snel. Meneer Bessems kon met allebei zijn oren even goed naar muziek luisteren, zijn gehoor is alleen erg verslechterd door zijn ouderdom en daarom krijgt hij een 8 voor horen.
57 | P a g i n a
5. E XP ER I M EN T
V O O R B E E LD T EK EN I N G EN
58 | P a g i n a
6. E XP ER I M EN T
T EK EN I N G EN M EN E ER
B E SS E M S
Blanco-proef
59 | P a g i n a
Gehoorprikkeling
- Mozart -
- Bach -
60 | P a g i n a
Reukprikkeling
- Citroen -
- Lavendel-
61 | P a g i n a
Gezichtsprikkeling
- Rood -
- Blauw -
62 | P a g i n a
7. E XP ER I M EN T
T EK EN I N G EN M EN E ER
B RA D Y
Blanco-proef
63 | P a g i n a
Gehoorprikkeling
- Mozart -
- Bach -
64 | P a g i n a
65 | P a g i n a
66 | P a g i n a
8. E XP ER I M EN T
T EK EN I N G EN M EN E ER
BOUMANS
Blanco-proef
67 | P a g i n a
Gehoorprikkeling
- Mozart -
- Bach -
68 | P a g i n a
Reukprikkeling
- Citroen -
- Lavendel-
69 | P a g i n a
Gezichtsprikkeling
- Rood -
- Blauw -
70 | P a g i n a
9. R ES U LT AT EN
EX P E RI M EN T
S T E RR E
71 | P a g i n a
72 | P a g i n a
73 | P a g i n a
74 | P a g i n a
75 | P a g i n a
76 | P a g i n a
10. S CO R E S
EXP E RI M E N T ZI N T UI GP RI K K E LI N G
Hierbij de scores gegeven door drie personen. De personen hebben de tekeningen van het experiment zintuigprikkeling apart van elkaar beoordeeld. Alleen het huis en de bloem zijn beoordeeld, omdat de klok niet altijd getekend was of niet goed uitgevoerd. Als laatst nog de gemiddelde van de beoordelingen. MENEER BLESSEMS Huis
Bloem
Blanco
9
9
Mozart
9,5
9
Bach
9
9
Citroen
9
8,5
Lavendel
8,5
9
Rood
9,5
8,5
Blauw
9
9
Blanco Mozart Bach Citroen Lavendel Rood Blauw
Huis 9 8 8 8 7,5 7,5 8
Bloem 7 7,5 6 7 7 7 7
Huis
Bloem
Blanco
9,5
7
Mozart
9,5
8
Bach
9
7,5
Citroen
8
7
Lavendel
7,5
8
Rood
9,5
7
Blauw
9
8
Beoordeling 1
Beoordeling 2
Beoordeling 3
GEMIDDELDE SCORES
Huis
Bloem
Blanco
9,17
7,6
Mozart
9
8,38
Bach
8,75
7,5
Citroen
8,33
8,5
Lavendel
7,83
7,83
Rood
8,83
7,5
Blauw
8,67
8
77 | P a g i n a
MENEER BRADY Beoordeling 1
Huis
Bloem
Blanco
7
4,5
Mozart
5,5
6
Bach
5,5
5,5
Citroen
5,5
4
Lavendel
5
4,5
Rood
4
3,5
Blauw
5
4,5
Blanco Mozart Bach Citroen Lavendel Rood Blauw
Huis 5 5 5 3 4 2,5 4
Bloem 4 3,5 2 2 5 2 2
Blanco Mozart Bach Citroen Lavendel Rood Blauw
Huis 6 5 5 4,5 5 4 5
Bloem 5 6 5 4 5 3 3
Beoordeling 2
Beoordeling 3
GEMIDDELDE SCORES
Huis
Bloem
Blanco
6
4,5
Mozart
5,17
5,17
Bach
5,17
4,17
Citroen
4,33
3,33
Lavendel
4,67
4,83
Rood
3,5
2,83
Blauw
4,67
3,17
78 | P a g i n a
MENEER BOUMANS Beoordeling 1
Huis
Bloem
Blanco
3
6
Mozart
6
6
Bach
6,5
5,5
Citroen
1
3
Lavendel
2
6
Rood
2
4
Blauw
1
4
Blanco Mozart Bach Citroen Lavendel Rood Blauw
Huis 2 3,5 4 1 2 2 2
Bloem 5 4,5 4 3 4,5 3 3
Blanco Mozart Bach Citroen Lavendel Rood Blauw
Huis 2 6 6 1 2 2 1
Bloem 6 5,5 4 3 5 3 3
Beoordeling 2
Beoordeling 3
GEMIDDELDE SCORES
Huis
Bloem
Blanco
2,33
5,67
Mozart
5,17
5,33
Bach
5,33
5,5
Citroen
1
3
Lavendel
2
5,17
Rood
2
3,33
Blauw
1,33
3,33
79 | P a g i n a
11. S CO R E S
Activiteiten
A CT I V I T EI T EN P E R P RO E FP E RSO O N
Meneer Brady
Meneer Boumans
Meneer Bessems
Tekenen
5
4
9
Nummer/lijnen verbinden
4
8
10
Eten/ drinken
6,5
5
10
Zicht
5,5
6
10
Tablet besturen
2
1
6
Tanden poetsen
8
1
9
Voortbewegen
3
3
8
Gehoor
9
8
8
80 | P a g i n a
