SaaS als maatwerk. Visie. mobiele applicaties ICE in Amsterdam. ontwikkelen Wat is een Goede Architectuur? ontwikkeltaal Visual Cobol R3

Het vakblad over ontwerpen, bouwen, testen en moderniseren van bedrijfsapplicaties

Jaargang 3, februari 2011

1

mobiele applicaties ICE in Amsterdam ontwikkelen Wat is een Goede Architectuur? ontwikkeltaal Visual Cobol R3

Visie

SaaS als maatwerk

Actuele IT cursussen in 2011! ◆

Enterprise Application Integration (EAI) Enterprise Application Integration is zonder twijfel een van de belangrijkste IT-uitdagingen van dit moment. In deze professionele cursus - grotendeels geschreven door de werkgroep EAI van het NGI - leert u hoe u een integratiestrategie kunt opzetten, uit welke oplossingen u kunt kiezen en hoe u een integratieproject tot een succesvol einde kunt brengen

◆

Enterprise Architectuur (EA) Deze cursus geeft u inzicht in de ins en outs van EA. Wat is het? Wat kun je ermee? Hoe doe je het? Wat komt er bij kijken? Hoe voer je het in? Hoe verbeter je? Welke hulpmiddelen zijn er? Dit alles voorzien van vele praktijkcases!

◆

Projectmanagement De schriftelijke cursus Project Management is uitermate geschikt als u relatief weinig ervaring heeft met het werken in projecten en behoefte heeft aan basiskennis en

Geachte AppWorks lezer, Op deze pagina treft u een overzicht aan van een aantal opleidingen op uw vakgebied. Een groot deel hiervan betreft schriftelijke cursussen. Een schriftelijke cursus heeft tal van voordelen, zoals: ◆ U studeert in uw eigen tempo, waar en wanneer ú dat wilt ◆ Geen out of pocket kosten: geen reistijd, geen reiskosten en belangrijker nog, u bent niet dagen van kantoor weg. U bespaart 40-60% op de kosten van een mondelinge cursus ◆ U kunt uw vragen rechtstreeks aan de auteurs stellen ◆ Na afloop van de cursus heeft u een gedegen en praktisch naslagwerk Wij nodigen u uit een kijkje te nemen op onze website www.imf-online.com/partner/works

-vaardigheden in dit vakgebied. De cursus is ook geschikt als een gedegen ‘opfrisser’ van weggezakte kennis en kunde. ◆

Verandermanagement in (IT) organisaties Veranderen is in veel organisaties bijna een continu proces geworden. Informatiseren is veranderen en deze verandering heeft zijn weerslag op de hele organisatie. Wilt u ook inzicht krijgen in de complexe krachtenvelden en weerstanden binnen uw organisatie en hoe u hiermee effectief kunt omgaan, dan is deze cursus een absolute

Startdata De schriftelijke cursussen starten elke derde donderdag van de maand. Kijk voor meer informatie op onze website www.imf-online.com/partner/works

aanrader! ◆

Succesvol implementeren van IT Deze schriftelijke cursus is gebaseerd op Regatta®, het denken werkmodel voor gestructureerd implementeren van Sogeti. De cursus is sterk op de praktijk gericht. U krijgt concrete handvatten voor het inrichten en professionaliseren van implementatietrajecten.

◆

Functioneel Beheer

In-company Al vanaf 7 deelnemers kunnen wij deze cursussen tegen een zeer aantrekkelijke prijs in-company bij u organiseren. Neem contact met ons op voor de mogelijkheden via 040 - 246 02 20.

Modulaire leergang, mede gebaseerd op BiSL. Stel uw eigen leergang samen met tal van certificeringsmogelijkheden! ◆

SABSA Foundation SABSA is voor Security Management wat ITIL is voor Service Management en PRINCE2 voor Project Management. Het SABSA model sluit vrijwel naadloos aan op het Enterprise Architecture model van John A. Zachman. Laat u nu certificeren!

TOGAF 9 Foundation Deze certificeringscursus behandelt de hele inhoud van TOGAF 9 èn ArchiMate en bereidt u voor op het officiële TOGAF 9 Foundation (level 1) examen.

Voor meer informatie en inschrijven: www.imf-online.com/partner/works

in dit nummer

redactioneel

Korte berichten

ICE in Amsterdam

Legal Look

Visual Cobol R3

Meer openheid over projecten

App aware firewall

Nokia en Qt

Online juridische contracten

Persoonlijk

Elke ICT-journalist heeft ergens op zijn bureau wel een ‘pak van Sjaalmans’ liggen. Degenen

Omslagverhaal SaaS als maatwerk

Goede Architectuur

CRM verhuist

Veilige software

Implementatie EPD

Scrum meest gebruikt

Boeken en zo

Column Warmerdam

die Max Havelaar (die ‘Sjaalmans’ wordt genoemd) ooit hebben gelezen, weten dat dit duidt

4 9 1 1 12 13 18 21 24 26

op een pakket documenten over zeer uiteenlopende onderwerpen. Ertussen veel papieren over de misdragingen van de Nederlandse overheid en haar dienaars in het toenmalige Nederlands Indië. De auteur (Max Havelaar) had niet de middelen om ze zelf te publiceren; dit deed Batavus Droogstoppel die niet nalaat te melden dat hij makelaar in koffie is. Eigenlijk had Multatuli (pseudoniem voor Eduard Douwes Dekker) met zijn boek een Wikileaks avant la lettre in het leven geroepen. Genoeg literatuur: over naar de hedendaagse ICT-praktijk. Mislukte IT-projecten uit de (semi)overheidsector komen vaak in alle geuren en kleuren naar buiten. Als het over het bedrijfsleven gaat, is dit veel minder het geval. Toch kennen veel journalisten de verhalen van verzekeringsmaatschappijen, banken of industrieën die miljoen verkwisten aan een migratietraject, snijden in service management of verkeerde software laten ontwikkelen. Die verhalen komen niet voorbij ‘corporate communications’, terwijl ze toch vaak een les bevatten voor vergelijkbare ondernemingen. ‘Corporate’ vreest immers dat de aandeelhouders niet op prijs stellen dat ze zo knullig met hun ICT-projecten omgaan. Dat ingewijden vaak al wel weten dat bedrijf X een misser heeft begaan, doet niets aan de stellingname van ‘corporate’ af. Uiteindelijk is het toch een klein wereldje en zingt een verhaal rond, dat niemand wil vertellen. Om meerdere redenen gaan journalisten mee in de afwijzing tot publicatie. Onder andere om te voorkomen dat degene die het verhaal vertelt, ontslag wacht. Een wiki-leaks op het gebied van ICT-projecten zou aan te bevelen zijn. Tegelijk duidt dit weer op een aansporing om een Raad voor de ICT-veiligheid in het leven te roepen. Het onderwerp waarover AppWorks vorig jaar over schreef. Mocht u overigens onderwerpen hebben die in dit kader passen, dan hoor ik daar graag over.

Teus Molenaar Hoofdredacteur AppWorks [email protected]

appworks februari 2010

3

31 35 36 3 8 42 44 46

kort

Vertrouwen in disaster recovery Het Nederlandse midden- en kleinbedrijf is koploper op het gebied van disaster recovery. In de Global Disaster Recovery Index staat ons land tweede, na Duitsland. De index geeft het vertrouwen weer dat ICTmanagers hebben in hun backup- en herstelmogelijkheden.

Chart: Acronis Global Disaster Recovery Index 2011 (Duitsland) DE

2,08

(Nederland) NL

meerderheid (68%) van de ICT-managers verplaatsing van data tussen hun

1,83

(Hong Kong) HK

fysieke, virtuele en cloud-omgeving beschouwt als de grootste uitdaging.

1,75

(Zwitserland) CH

Nederland scoorde twee keer het internationale gemiddelde wat betreft

1,64

(Singapore) SG

gereedheid op het gebied van backup en disaster recovery. Duitsland,

1,37

(Zweden) SE

Nederland en Zwitserland scoren het best. Gevolgd door Singapore, Hong

1,24

(Noorwegen) NO

Kong en Japan. Noorwegen en Zweden vormen de middenmoot. Achter-

1,11

(Brittannië) UK

blijvers zijn Australië, het Verenigd Koninkrijk en de VS. Frankrijk en Italië

0,63

(Ver. Staten) US

hebben op dit vlak nog een wereld te winnen.

0,56

(Australië) AU

Acronis, uitgevoerd door het Ponemon Institute onder drieduizend kleine en middelgrote bedrijven in een aantal landen. Hieruit blijkt dat de overgrote

2,02

(Japan) JP

De enquête is, in opdracht van backup- en herstelsoftware producent

Nederlandse ICT-managers kunnen rekenen op het grootste draagvlak op

0,25

(Italië) IT

-0,65

directieniveau (69%), beschikken over de beste controlemechanismen en

(Frankrijk) FR

-0,92

procedures (77%) en hebben hun beleidsregels het best gedocumenteerd

-1

-0,5

Low Confidence

0

0,5

Neutraal

1

1,5

2,0

2

3,0 Very Confident

(78%). Nederlandse bedrijven besteden 14% van hun ICT-budget aan backup en disaster recovery, waarmee zij in de index op de tweede plaats komen.

Concurrentie voor Google nodig Een Europese commissie van ‘Wijze mannen’ wil dat Google niet de enige is die het cultureel erfgoed digitaliseert. Er zou concurrentie moeten komen en meer private partijen om versnelling in het digitaliseringsproject te krijgen.

4


De commisie is in april 2010 in het leven geroepen om

De aanbeveling van Commissie Lévy is meer private

na te gaan op welke manier de inhoud van Europese

investeerders en bedrijven in de digitaliseringsarena te

musea en bibliotheken sneller is te digitaliseren. Ook

brengen. “Het is niet goed voor concurrentie als er maar

is de groep gevraagd te onderzoeken welke fondsen

één speler op het veld is”, aldus Lévy.

hiervoor beschikbaar zijn en hoe privaat-publieke sa-

Tegelijk meldt de commissie dat alle materiaal beschik-

menwerkingen een rol kunnen spelen. Maurice Lévy

baar zou moeten zijn via de Europese online bibiliotheek

(algemeen directeur van Publicis), Elisabeth Niggemann

die in 2008 in het leven is geroepen: www.europeana.

(hoofd van de Duitse Nationale Bibliotheek) en Jacques

org. In 2016 zouden alle lidstaten hun meesterwerken

De Decker (auteur en permanent secretaris van de Ko-

via dit portaal openbaar moeten maken.

ninklijke Academie van Franse Taal en Letteren in België)

Europana en Google liggen al jaren overhoop. Uiteinde-

hebben onlangs hun bevindingen bekend gemaakt.

lijk heeft Google ingestemd de tijd dat bibliotheken de

Op het moment digitaliseert Google alleen gedrukt

Google-scans commercieel niet mogen gebruiken terug

materiaal in Europa van voor 1870. Sinds de lancering

te brengen naar vijftien jaar. De Commissie Lévy vindt

van Google Books in 2004 meldt Google meer dan 15

dat zeven jaar wel genoeg is voor Google om zijn geld

miljoen boeken wereldwijd te hebben gedigitaliseerd.

terug te verdienen.

Rendement niet reëel ingeschat

Onderzoek naar hosters

Opdrachtgevers hebben in veel gevallen geen reëel beeld van het rendement van hun IT-investeringen voor de bedrijfsvoering. Dit is de ervaring van Ruud van Vliet, CTO van IT-dienstverlener

Minder techniek, meer diensten. Dat is kort samengevat de weg die

Profict. Methoden als ROI en TCO schieten te kort.

de Nederlandse hostingbedrijven moeten bewandelen om in te

aantoonbaar

vooraf gestelde eisen, maar dat ze niet datgene

rendement op te leveren voor de bedrijfsvoering,

doen waar de opdrachtgever echt behoefte aan

dan wel een wezenlijke bijdrage te leveren aan

heeft. Dus wat is dan de daadwerkelijke waarde

kostenbesparingen. Financiële methoden als

van zo’n systeem?”, aldus Van Vliet.

ROI en TCO bieden bruikbare handvatten om

Hij pleit voor oplevering van een systeem in

beslissingen over IT-projecten zoveel mogelijk

delen om het rendement ervan beter te bepalen.

te objectiveren. Volgens Van Vliet voldoen ze

Hij pleit dan ook voor een agile ontwikkeltraject.

niet om de effectiviteit van IT-systemen te

“Doordat het systeem in delen en in korte

toetsen. “De praktijk wijst uit dat opgeleverde IT-

tijdframes wordt opgeleverd en getest, is het

Accountantskantoor

systemen in veel gevallen wel voldoen aan de

rendement beter te bepalen.”

(Dutch Hosting Provider Association) willen

IT-investeringen

dienen

een

spelen op de behoeften van de klant. Er loopt nu een onderzoek om een beter inzicht te krijgen in de Nederlandse hostingmarkt. Mazars

en

de

DHPA

met de studie de hostingsector voor zakelijke en

overheidspartners

inzichtelijker

maken.

Veilig internet noodzakelijk

De DHPA is de belangenorganisatie van de

Voor de verdere ontwikkeling van de Europese economie is een

uit en verwacht de resultaten in maart 2011

veilig internet noodzakelijk. Dit geldt zeker voor de elektronische patiëntendossiers. Zo vindt vice-president van de EU Neelie Kroes. Niettemin wil zij voorkomen dat internet ontwikkelt tot een ‘ommuurde tuin’.

twintig grootste managed hostingbedrijven in Nederland. Blauw Research voert het onderzoek beschikbaar te hebben. Voorafgaande aan de opdrachtformulering heeft DHPA een rondetafelconferentie gehouden onder het thema ‘Hosting, don’t panic’. Uit een zelfde onderzoek in 2010 bleek al dat de diensten van hostingbedrijven verschuiven

bestrijding van cybercrime een randvoorwaarde

van technologie naar toegevoegde waarde.

is voor elektronisch bankieren en elektronische

“Leveranciers

gezondheidszorg. Kroes meent dat de Europese

waarde

overheid de inbreng van het bedrijfsleven nodig

bieden. Het leeuwendeel van de hosters die

heeft om een waterdicht systeem op te zetten.

puur servercapaciteit bieden, zal in de huidige

Zij benadrukt dat burgers alleen vertrouwen krij-

vorm geen bestaansrecht meer hebben. Het

gen in nieuwe technologie en internetdiensten

landschap verandert”, aldus Louis van Garderen,

als zij ervan kunnen uitgaan dat hun (persoons)

partner bij Mazars.

gegevens – en in het bijzonder informatie over

Bedreigingen voor hosters zijn bijvoorbeeld

hun gezondheid – veilig zijn.

kortetermijndenken, de lappendeken van data-

December vorig jaar heeft Kroes met Kathleen

center-clouds, het gebrek aan kennis, samen-

Sebelius, secretary of health and human services

werking en interoperabiliteit, en te veel praten

in de VS, een eHealth-overeenkomst gesloten.

vanuit de techniek. “Kansen zijn er genoeg. Over

De uitspraken van de eurocommissaris staan in

Door afspraken te maken over standaarden en

vijf jaar is 75 procent van de wereldwijd 400

een interview in het verenigingsmagazine Infor-

interoperabiliteit is de markt voor Europese én

miljoen fysieke desktops gevirtualiseerd”, stelt

matiebeveiliging van het Platform voor Informa-

Amerikaanse aanbieders van eHealth-software

Van Garderen.

tiebeveiliging (PvIB). Zij zegt hierin dat een goede

en –diensten groter.

dfoor

vergroten integrale

hun

toegevoegde

diensten


aan

5

te

kort

‘Grip op IT’

België vreest monopolie iPad

Om de huiver voor virtualisatie en onwetendheid over dit onderwerp weg te nemen, start Microsoft de

De Belgische minister van economie, Vincent van

campagne ‘Grip op IT’. Het eerste evenement vindt plaats op 8 maart waar samen met HP en Citrix in het Corpus te Leiden een overzicht is te verkrijgen van

Quickenborne, heeft antimonopolie autoriteiten gevraagd misbruik van Apples iPad te onderzoeken. Hij vreest een monopolie van Apple op de online

oplossingen om IT beter beheersbaar te maken.

kranten via diens online winkel iTunes.

Uit onderzoek dat Microsoft heeft laten verrichten in Nederland door Universal Media blijkt dat een derde van de organisaties onvoldoende kennis heeft van

Apple heeft de tablet-pc nieuw

een dominante positie en heeft de

de mogelijkheden van virtualisatie. De studie is verricht onder 192 technische

leven ingeblazen. De iPad had on-

EU gevraagd stappen te onderne-

beslissers bij organisaties met 25-250 pc’s en 136 technische beslissers bij orga-

geveer negentig procent van de

men.

nisaties met meer dan 250 pc’s. “Het onderzoek bevestigt dat bedrijven zich nog

markt in 2010. Verwacht wordt dat

Ook op een ander vlak ligt de

onvoldoende realiseren hoe zij met de nieuwste technologie meer grip op hun

concurrerende tablet-pc’s (vooral

iPad onder Europees vuur: Apple

IT kunnen krijgen, zonder dat aanzienlijke investeringen nodig zijn”, zegt Arjan

die met een Android-besturings-

staat namelijk alleen diens eigen

Oude Kotte, Director Small and Midmarket Solutions & Partners bij Microsoft Ne-

systeem) in 2012 een flink stuk

browser Safari toe op de iPad. Mi-

derland. “Bovendien ervaren we ook dat er een steeds grotere afstand ontstaat

van dit overweldigende marktaan-

crosoft heeft onder druk van de EU

tussen de mogelijkheden die IT biedt en de vraagstukken die ontstaan bij het

deel zullen afsnoepen.

toegestaan dat andere browsers

beheren van deze complexe systemen. Voor ons was dit aanleiding de campag-

Tot die tijd beheerst Apple de

dezelfde kans krijgen op het Win-

ne ‘Grip op IT’ te starten, waarbij we onze partners nadrukkelijk betrekken. Voor

markt van online kranten: de uit-

dows-platform als diens Internet

hen betekenen virtualisatie en het aanbieden van slimme beheeroplossingen

geverijen

gedwongen

Explorer. Apple schermt zijn iPad

ook nieuwe zakelijke kansen.” De informatie geldt zowel server-, desktop- als

abonnementen op hun iPad-krant

nog sterker af dan Microsoft ooit

applicatievirtualisatie. Waarbij een opvallend resultaat van het onderzoek is dat

via iTunes aan te bieden en mogen

deed en heeft daarmee de woede

applicatievirtualisatie het minst bekend is: 21 procent van de grote en 10 pro-

niet via eigen kanalen abonnees

op de hals gehaald van Joaquin Al-

cent van de kleinere organisaties gebruikt applicatievirtualisatie. Op de langere

bedienen. Van Quickenborne ziet

munia, Europees Commissaris voor

termijn verwacht 21 procent van de grote bedrijven en 16 procent van de klei-

dit als een teken van misbruik van

Mededinging.

worden

nere bedrijven deze technologie te gaan inzetten.

IT-architecten in Nederland verenigd Iasa, ’s werelds grootste vereniging van professionele IT-architecten heeft sinds kort een afdeling in Nederland. Dennis Mulder, werkzaam bij Microsoft, is de voorzitter van de Nederlandse vereniging. Hij wil zorgdragen voor een betere uitwisseling van ideeën tussen (internationale) IT-architecten.

6


Iasa is in 2002 opgericht met het doel via

en belangstellingsgroepen in meer dan

best practices, onderwijs en certificering

dertig landen. Zij telt in totaal meer dan

de beroepsgroep van IT-archtitecten ver-

60.000 leden. Behalve Dennis Mulder,

der te professionaliseren. De vereniging

vormen Clemens Reijnen, Dylan van

is niet commercieel en deelt informatie

Iersel en Angelo Hulshout het bestuur

die te maken heeft met software, infra-

van de Nederlandse Iasa-groep. Reijnen

structuur, informatie, en bedrijfsarchitec-

is vice-voorzitter; hij werkt bij Sogeti. Van

tuur voor ondernemingen, onderwijs en

Iersel is secretaris en penningmeester;

overheid. Het hoofdkantoor van Iasa is

hij is een onafhankelijk softwarearchi-

gevestigd in Austin, Texas. De vereni-

tect. Hulshout is bestuurslid; hij heeft zijn

ging heeft wereldwijd vijftig afdelingen

eigen bedrijf: Delphino Consultancy.

Lab heeft software nodig Ziekenhuislaboratoria kunnen in hoge mate bijdragen aan vergroting van de doelmatigheid en behandelcapaciteit in de zorgsector. Voorwaarde is wel dat ze software gaan gebruiken: hun bevindingen elektronisch vastleggen, analyseren en verspreiden via geïntegreerde ziekenhuisinformatiesystemen.

Eric Spannenburg is recent benoemd tot coun-

gebruikmaking van webservices, XML en Soap).

trymanager Benelux van vision4health, een pro-

Molis is ontwikkeld op het Uniface-ontwikkel-

ducent van laboratroy information management

platform. In de nieuwe Visionary Technology van

systems (Lims). Hij meent dat een betere inzet

molis wordt het Microsoft.Net-framework geïn-

van software in de laboratoria kan helpen de

troduceerd, samen met het integratieplatform

processen in de zorgsector te optimaliseren en te

Ensemble van InterSystems.

versnellen.

De laboratoriummarkt voor zorginstellingen in

Volgens hem is er een golf te verwachten van

Europa kenmerkt zich door toenemende centrali-

vervanging van oudere systemen. Zijn bedrijf

satie. Zorginstellingen brengen hun laboratorium-

speelt hierop in door de applicatie molis uit te

diagnostiek onder in een gezamenlijk centrum of

breiden met een webgebaseerde omgeving (met

besteden hun processen uit aan particuliere labs.

Meer en betere ICT-studenten

NEN onderzoekt cloud

Een groep bedrijven en onderwijsinstellingen heeft

Door de toenemende complexiteit en de vrag

het strategische samenwerkingsverband ‘ICT-onderwijs

naar een business case voor cloud computing is

& bedrijfsleven’ opgericht om tekorten op de ICT-

behoefte ontstaan voor interoperabiliteit in de cloud.

arbeidsmarkt te voorkomen. Het is voor het eerst dat

Nederlands normalisatie-instituut NEN onderzoekt of

een zo brede coalitie zich op dit probleem richt.

Nederlandse, belanghebbende partijen mee willen helpen normen op te stellen voor de interoperabiliteit.

Ondertekenaars van het conve-

gebruikers als in het ICT-onderzoek.

nant zijn het CIO Platform, ECABO,

Dit brengt de ambitie in gevaar.

ICT~Office, de HBO-I Stichting, de

De doelstelling is vergroting van

Er zijn verschillende cloud service oplossingen en systemen in gebruik en

Informatica Kamer, het Informatie-

de instroom van nieuwe studenten

nieuwe ontwikkelingen vinden vaak ongecoördineerd van elkaar plaats.

kunde Platform Nederland en de

en vermindering van de uitval in

De kans op ‘vendor lock-in’ neemt hierdoor toe. Dit staat acceptatie van

Kenniskring ICT van de MBO Raad.

het onderwijs, verbetering van de

de cloud door de markt in de weg.

Zij zijn van mening dat samenwer-

doorstroom tussen ICT-opleidingen

Normen vormen een belangrijk mechanisme om interoperabiliteit

king nodig is om de ambitie waar

en een versterking van de aanslui-

te garanderen. Die maken het mogelijk diensten van verschillende

te maken dat Nederland behoort

ting van het ICT-onderwijs op het

leveranciers af te nemen en data onafhankelijk van een dienstverlener

tot de top vijf kenniseconomieën

ICT-bedrijfsleven. Partijen streven

op te slaan. NEN meent dat de ‘concurrentie’ die hierdoor onstaat tussen

van de wereld.

naar concrete resultaten en verder

dienstverleners leidt tot een groter aanbod en hogere kwaliteit van cloud

De verwachting is dat binnen en-

verspreiden van best practices in

diensten. De organisatie zoekt mensen die willen deelnemen aan de

kelen jaren aanzienlijke tekorten

de samenwerking tussen individu-

ontwikkeling van normen voor cloud computing. De NEN-normcommissie

ontstaan op de ICT-arbeidsmarkt,

ele ICT-opleidingen en bedrijven.

draagt bij aan de ISO die begin 2010 met dit onderwerp is gestart.

zowel bij de ICT-aanbieders en ICTappworks februari 2010

7

kort

Open source op Zorg & ICT

Management remt innovatie Zelfs als een bedrijf het opperen van nieuwe ideeën niet stimuleert, komen werknemers toch met plannen

Tijdens de beurs Zorg & ICT, van

aanzetten bij het management. Maar daar gaat het mis.

16 – 18 maart in de Jaarbeurs, is er

Volgens onderzoeker Han Bakker hout het management

speciale aandacht voor de laatste

creativiteit in organisaties soms actief tegen.

ontwikkelingen en trends binnen de open source software voor de zorgsector. Er is een speciaal Open Source Plein.

Bakker is onlangs gepromoveerd op het onderzoek naar innovatie binnen organisaties aan de faculteit der Sociale Wetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam.

Niet zozeer de techniek, als wel de praktijk van ‘open

Hij meent dat de top wel roept om innovatie,

werken’ staat centraal op het Open Source Plein.

maar vervolgens eigen prioriteiten volgt en niet

Brancheorganisatie Nederland Open In Verbinding

geïnteresseerd lijkt in ideeën van werknemers.

(NOIV) geeft er dagelijks acte de présence met gast-

Voorts blijkt de oproep om nieuwe gedachten

sprekers uit ziekenhuizen en zorginstellingen.

een wassen neus, omdat het management

Audrey Wilschut, projectmanager Zorg & ICT: “Een

geen geld beschikbaar stelt de ideeën uit te

aantal ziekenhuizen en instellingen investeert al

werken. Daar waar ideeën wel serieus worden

een krachtenveld van onderhandelen, lobbyen,

fors in de implementatie van open source software.

genomen en er fondsen beschikbaar komen,

netwerken en kennisontwikkeling.

Meer zorgorganisaties zouden die op de agenda

ontstaan politieke processen voor de verdeling

Bakker beveelt het hebben van een computer-

moeten zetten. Het biedt veel kansen voor de zorg

van het geld. Dit noemt Bakker het ‘crea-poli-

ondersteund ideemanagementsysteem aan,

en sluit steeds beter aan op de processen in een

tieke proces’.

ondersteund door beschikbaarstelling van fond-

zorgorganisatie.”

Uitvindingen blijken niet vanzelfsprekend een

sen. Werknemers kunnen per computer hun

afgeleide te zijn van kennis, maar ontstaan in

ideeën inleveren.

Henk Broeders gelauwerd

met 14 december 2010 van ICT~Office. Broeders

De ICT Personality Award 2010

belangenbehartiging van alle bedrijven in de IT-,

is vanwege zijn vele verdiensten tevens benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Het juryrapport onderstreept het feit dat Broeders erin is geslaagd de juiste balans te vinden in de telecom-, kantoortechnologie- en internetsec-

is door brancheorganisatie

tor, zowel groot als klein. Broeders is tevens te

ICT~Office toegekend aan Henk

beschouwen als de geestelijk vader van ICT als innovatie-as.

Broeders, bestuursvoorzitter

Vanwege zijn bijzondere en jarenlange verdien-

van Capgemini Nederland. Een eervolle vermelding ging naar Gerard van Oortmerssen, directeur van ICTRegie.

8


sten voor de ontwikkeling van de ICT-onderzoeksinfrastructuur was er in 2010 een eervolle vermelBroeders kreeg de onderscheiding opgespeld om-

ding voor Van Oortmerssen. ICTRegie is gestopt

dat hij sinds 1997 het boegbeeld is geweest van

eind 2010. De ICT Innovatieplatforms en het ICT

de Nederlandse ICT-sector. Eerst als voorzitter van

Deltacongres vormen volgens de jury een stekt

FENIT, vervolgens van Nederland~ICT en tot en

nalatenschap.

mobiele apps

Mobiel Web op ICE De workshop ‘Mobile Web & Mobile Apps’ van de Engelsman Ajit Jaokar is één van de hoogtepunten tijdens ICE 2011 in Amsterdam. Dit evenement richt zich op de toepassing van mobiele technologieën in het bedrijfsleven en de ontwikkeling van apps voor smart phones. Hans Vandam

Volgens de organisatoren van ICE – dat plaatsvindt in de Westergasfabriek te Amsterdam op 7 en 8 maart – zijn de mobiele ontwikkelingen in de

beheren en hoe je beveiliging goed regelt. Dit

voeligheden van een bepaalde route aangeeft

Verenigde Staten momenteel richting gevend.

is de Policy Workbook Session. Philippe Win-

en wellicht alternatieve routes laat zien.

Zij wijzen daarbij op het succes van Apple

throp, voorzitter van de Enterprise Mobility

Maar er zijn natuurlijk veel meer applicaties

(iPhone, iPad), Google (Android) en sociale

Foundation, zal tijdens de Pitch Fest aanbieders

denkbaar en dan specifiek voor het HLAEP-plat-

media (Facebook, LinkedIn). Om deze reden

van mobiele oplossingen de gelegenheid ge-

form: het HiGrids open source Location Aware

is het programma opgezet rond een aantal uit

ven te vertellen wat zij als belangrijkste aspec-

Exchange Platform. De openheid van dit plat-

de VS gehaalde gebeurtenissen met de daarbij

ten zien voor de ‘mobiele organisatie’.

form zorgt ervoor dat een applicatie niet herschreven dient te worden voor de verschillende

behorende Amerikaanse sprekers. Op het programma staat bijvoorbeeld het En-

Wedstrijd

besturingssystemen van mobiele apparatuur.

terprise Mobility Boot Camp. Eén van de ‘hot is-

December vorig jaar al is de HiGrids Apps

Voor de HiGrids App Challenge zijn drie catego-

sues’ tegenwoordig is het gebruik van individu-

Challenge begonnen. HiGrids staat voor Hy-

rieën ingericht. De eerste is ‘mobility, business

ele draagbare computerapparatuur, zoals smart

brid Intercity Grids, een Nederlandse stichting

& productivity’. De belofte om smartphones het

phones en tablet pc’s, in relatie tot de vertrou-

die ijvert voor de ontwikkeling, verspreiding

leven van reizigers (auto, tram, trein, taxi, fiets

welijkheid die ondernemingen eisen van hun

en implementatie van intelligente vervoers

of te voet; of een combinatie van die modali-

medewerkers. In een sessie komt bijvoorbeeld

systemen. Te denken valt aan een applicatie

teiten) te vergemakkelijken, is nog steeds niet

aan bod hoe je apparatuur en applicaties kunt

die via de portalen boven snelwegen de filege-

ingelost. De uitdaging ligt erin locatiebewuste appworks februari 2010

9

applicaties te ontwikkelen die reizigers gaan

21 maart tijdens de Internationl CTIA in Orlando,

wrocht raadgever als het gaat om draadloze

gebruiken.

Florida. CTIA is de belangenorganisatie van de

communicatie. Seybold is een van de pioniers

De tweede categorie is ‘social networking &

industrie voor draadloze communicatie.

op dit vlak.

networking’. Mensen bestoken elkaar al langer

Een paar jaar geleden bleek mobiel internet

Tijdens de ‘universiteit’ begint hij met de fun-

met berichten via sociale media, maar hier is

nog een hersenschim, maar de iPhone, Android,

damenten van ‘draadloos’ en bouwt daarop

de uitdaging een, eveneens locatiebewuste,

Blackberry, Nokia en andere platformen, hebben

verder. Hij vertelt over de jongste draadloze

applicatie te verzinnen waarmee je bij jouw

de wereld voorgoed veranderd. Het gebruik van

technologieën en ontwikkelingen bij appara-

vrienden en familie voor de dag kunt komen.

mobiel internet neem hand over hand toe. Dit

ten. Gaat in op de trends, vertelt welke rol IP

De derde categorie heeft de algemene titel

betekent dat bedrijven en andere organisaties

speelt in draadloze netwerken en hoe ‘vast’ en

‘wildcard’ meegekregen. Grof gezegd, zou je dit

zich hieraan zullen moeten aanpassen. De

‘mobiel’ in elkaar opgaan, hoe de grenzen ver-

kunnen omschrijven als: alle applicaties die niet

workshop gaat onder meer in op cross platform

vagen. Hij gaat uitleggen waarom ‘draadloos

vallen in een van de twee andere categorieën.

ontwikkelstrategieën en praktische strategieën

gebruik’ de komende tijd met meer dan drie-

De organisatie zoekt naar een prototype of wel-

om een bedrijf te ‘mobiliseren’.

honderd procent gaat groeien; en hoe organisa-

doordacht concept dat laat zien hoe het HLEAP-

Dit onderdeel van het evenement is bedoeld

ties daarop kunnen inspelen.

platform de bruikbaarheid van elk apparaat of

voor bestuurders van bedrijven, ontwikkelaars

De titel van het ‘iOSDevCamp’ spreekt eigenlijk

interface verbetert. “Vergeet wat je weet over

(web en mobiel), content leveranciers, mobiele

voor zich. ‘Gastheer’ is hier de Amerikaan Dom

locatiebewuste diensten, of zelfs de huidige

operators, online winkeliers, marketeers, amu-

Sagolla die heeft meegebouwd aan Twitter en

mogelijkheden van het platform. Zie geen be-

sementsbedrijven,

brand

medeoprichter is van iPhoneDevCamp. Het eve-

perkingen, denk buiten de kaders”, moedigt de

managers, banken, durfkapitalisten, user inter-

nement in Amsterdam is bedoeld om nieuwe

organisatie ontwikkelaars aan.

face architecten, enzovoorts.

applicaties te bouwen voor iOS (elk mobiel

Op 1 maart sluit de deelnameregistratie. Op

Joakar heeft als consultant onder meer gewerkt

besturingsprogramma), bestaande Mac OS X

8 maart presenteren de genomineerden hun

voor de Europese Unie, telecombedrijven, fabri-

applicaties te migreren naar iOS, en bestaande

ideeën, applicaties of concepten voor de jury.

kanten van mobiele apparatuur, social networ-

iOS-applicaties te verbeteren.

reclamebedrijven,

king bedrijven en beveiligingsbedrijven.

Workshop

Topgun

Joakar, onder meer bekend van zijn boeken

Universiteit

Het Android Top Gun Training Camp ontbreekt

Beyond Web 2.0 – 3.0 en The Internet of

De Wireless University vormt eveneens een

natuurlijk niet aan het programma. Dit bestaat

Things, houdt de workshop ‘Mobile Web And

pijler van het tweedaags programma. ‘Hoogle-

uit zes verschillende sessies die bedoeld zijn om

Mobile Apps – synergies and strategies’. Dit

raar’ is hier Andrew Seybold. Hij is de auteur

in rap tempo ontwikkelaars de vaardigheden

evenement loopt al vele jaren in de VS en zal

van het boek ‘Using Wireless Communications

te bieden die nodig zijn om Android Apps te

– na ICE in Amsterdam – worden gehouden op

in Business’ en staat bekend als een door-

bouwen. Omdat het een hands on bijeenkomst is, dienen deelnemers zelf hun laptop mee te nemen, met daarop geïnstalleerd Java, Eclipse en Android SDK 2.x. ‘Voor de klas’ staan James Shen en David Kao, beiden werkzaam bij BeyondSoft Consulting, een adviesbureau over alles dat met Android van doen heeft uit Santa Clara. Tot slot noemen we nog het iPad & Tablet Boot Camp. Ook dit wordt geleid door Ajit Jaokar. Hij gaat in op de revolutionaire mogelijkheden binnen de bedrijfswereld die de nieuwe tablet pc’s (dat zich niet beperkt tot de iPad) met zich meebrengen.

Hans Vandam is freelance journalist.

10


legal look

?

Tweedehands software In ieder nummer van AppWorks beantwoordt mr. Victor de Pous juridische vragen. Wie iets wil vragen aan hem kan een e-mail sturen naar [email protected]. De redactie van AppWorks zorgt dan dat u antwoord krijgt.

ken bij De Slegte. Wanneer een auteursrechtelijk beschermd werk (tijdschrift, boek, film, kunstwerk, computerprogramma) eenmaal rechtmatig in verkeer is gebracht door eigendomsoverdracht, dus met toestemming van de eigenaar, bijvoorbeeld door de koop van een exemplaar in een winkel, vormt de doorlevering ervan geen inbreuk op het auteursrecht. Voor verhuur en uitlening, geldt dat overigens niet. In deze zaak ging het om de volgende bepaling: ‘16.2. Verkoper verleent koper voor de geleverde programma’s en bijbehorende documentatie een niet-exclusief en niet overdraagbaar gebruiksrecht voor intern gebruik, voor de doeleinden waarvoor deze producten geleverd worden. Koper is ervoor verantwoordelijk dat deze programma’s en documentatie zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van verkoper niet voor derden

Victor de Pous

toegankelijk zijn.’

> Wat zegt de rechter hierover? Het geschil draait om de overname door IV Bouw en Industrie van het CAD-systeem van een derde partij in het kader van de overname van de

> Kan software een tweedehands karakter hebben?

afdeling engineering, waartegen de softwareproducent bezwaar maakt.

Zeker. Vaak hanteren softwareproducenten van pakketten een contractueel

De rechter redeneert als volgt. Er zijn exemplaren van de CAD-software

verbod op het verder distribueren van hun computerprogramma’s door

geïnstalleerd op werkstations en in het verkeer gebracht door middel

de oorspronkelijke licentienemer; een clausule die opgenomen is in

van eigendomsoverdracht door de distributeur. Dat gebeurde dus met

de standaardovereenkomst met eindgebruikers. Anders gezegd, de

toestemming van de auteursrechthebbende, en binnen de Europese

producent levert dus doorgaans een niet-overdraagbare licentie aan de,

Gemeenschap. Een en ander heeft tot gevolg dat de rechthebbende op de

wat juristen noemen, de rechtmatige verkrijger. Wie de software dus

software zich niet kon verzetten tegen de verdere verspreiding van deze

toch wil overdragen, zal toestemming van de rechthebbende leverancier

software, omdat het tot het auteursrecht behorende verspreidingsrecht

moeten hebben.

ten aanzien van deze exemplaren uitgeput was. De producent kan er dus

Anders gezegd, tweedehands software (denk aan overbodige pakketten,

geen beroep meer op doen. Goed beschouwd is deze uitputtingsregel sinds

oude versies, e.d.) is niet zomaar te verhandelen. Maar daar komt nu

2004 in de Auteurswet opgenomen, als gevolg van vaste jurisprudentie

verandering in. Volgens de Rechtbank Dordtrecht in i.e. beheer v. iv bouw

van de Hoge Raad. Ook de Europese richtlijn softwarebescherming

en industrie – een zaak die vorig jaar diende - staat echter een dergelijk

erkent de regel. De uitspraak kan verregaande gevolgen hebben voor de

verbod van verdere overdracht haaks op de zogenoemde wettelijke

licentiepraktijk in het kader van hergebruik van software door derden.

uitputtingsregel.

> Wat behelst de juridische uitputtingsregel voor computerprogramma´s? Vergelijk de doorlevering van tweedehands softwarepakketten met die

Mr. V.A. de Pous is bedrijfsjurist en industrie-analist. Hij houdt zich sinds 1983 bezig met de juridische aspecten van digitale technologie en informatiemaatschappij en is medewerker van uitgeverij FenceWorks.

van tijdschriften via de leesportefeuille of de handel in tweedehands boeappworks februari 2010

11

ontwikkeltaal

Nieuwe Visual Cobol Vrijwel heel Las Vegas draait op Cobol. Maar jongeren leren op school tegenwoordig alleen Java, C++ en C#. Om toch nauwkeurig en snel tot achter de komma te kunnen rekenen, én gebruik te kunnen maken van cloud, webdiensten en andere moderne IT-verdiensten heeft Micro Focus Visual Cobol R3 uitgebracht. Zodat Java-programmeurs toch Cobol-applicaties kunnen schrijven of bewerken. Teus Molenaar

IT-tijdperk met (applicatie)virtualisatie en cloud

is te integreren met Java. Door Cobol te draaien

binnenloodsen. In die behoefte voorziet Visual

op een JVM, is het mogelijk de pluspunten van

Cobol R3, zo meldt Peter Anderton, product so-

JVM te combineren met die van Cobol. Het is

lutions director op het Britse hoofdkantoor van

nu nog niet helemaal mogelijk, aldus Anderton,

Micro Focus.

maar ontwikkelaars kunnen al wel het ‘gevoel’ voor deze combinatie krijgen. Met de release

12

Ver achter de komma

van Visual Cobol R4 (verwacht in mei) is het

Volgens Micro Focus bestaan er in de wereld

laten draaien van een Cobol-applicatie op een

Chad Hoehne is CEO van Table Trac, een Ame-

220 miljard regels Cobol-code. Kwaadsprekers

JVM ‘kinderspel’.

rikaans bedrijf dat software schrijft voor de ca-

zeggen dat die nooit verdwijnen, omdat er

Het is nu zelfs mogelijk Cobol-applicaties te

sino’s in het land van de onbegrensde mogelijk-

geen geld (en tijd) is om ze naar een ‘betere’

schrijven die zijn te hosten in een Azure-cloud.

heden. Hij vertelt dat zijn onderneming Cobol

taal om te zetten. Cobol-adepten roemen de

Voor Linux- en Unix-gebruikers biedt Visual Co-

gebruikt, vanwege diens betrouwbaarheid én

nauwkeurigheid (rekenen tot ver na de komma

bol R3 de ‘Development Hub’. Daarbij is het

vanwege het feit dat leveranciers als Micro Fo-

wat belangrijk is voor bijvoorbeeld applicaties

mogelijk om Cobol op de desktop te schrijven

cus erin geslaagd zijn deze antieke taal levend

die met kapitaalrentes werken, en waar Java

en de code op een remote machine te comple-

te houden. Daarbij noemt hij onder meer de

en C++ het laten afweten) en het gemak om

ren en debuggen.

integratie van XML en webdiensten in de vijftig

de taal te leren.

Tegelijkertijd heeft Micro Focus een community

jaar oude ontwikkeltaal.

Toch lijkt Cobol op een oud dametje dat nog

in het leven geroepen waar mensen een de-

Recent heeft Micro Focus de taal een nieuwe

heel goed kan stijldansen, maar het street

moversie kunnen downloaden en ervaringen

impuls gegeven door de grafische user inter-

dancen niet onder de knie kan krijgen. De vori-

kunnen uitwisselen:

face van de taal te moderniseren. Want Cobol

ge versie van Visual Cobol loste dit dilemma op,

http://community.microfocus.com.

is nauwelijks nog onderwerp van studie aan de

maar was een plugin voor Visual Studio. Met de

universiteiten en hogescholen. Daar zijn het

nieuwste Visual Cobol R3 beschikt de ontwik-

Java, .Net en de C-varianten die de klok slaan.

kelaarsgemeenschap over een zelfstandige taal

Teus Molenaar is hoofdredacteur

Niettemin is er behoefte aan programmeurs

die ook is in te zetten om direct applicaties te

van AppWorks.

die de bestaande Cobol-applicaties het nieuwe

schrijven voor het JVM-framework en naadloos


beveiliging

Firewall besnuffelt applicaties De meeste organisaties denken niet meer echt na over de beschermingsmuur rond het netwerk, de firewall. Hij is een standaard netwerkcomponent geworden. Toch staan de ontwikkelingen op het gebied van firewalls zeker niet stil. Application Aware Firewall (AAF) en Web Application Firewall (WAF) zijn inmiddels veelgehoorde termen. Gaat het hier om dezelfde wijn in nieuwe zakken? Corne de Keizer

De traditionele firewall is niet voldoende in het ‘webtijdperk’. Bescherming van data moet nu voorop staan.


13

Het gebruik van applicaties vanaf of via internet neemt hand over hand toe. Daarbij gaat het ook om bedrijfsapplicaties die medewerkers op allerlei locaties gebruiken: op kantoor, thuis of onderweg. De grenzen van het netwerk vervagen. Dat betekent dat de rol van de firewall verandert. cloud computing is het architectuurmodel voor

webgebaseerd

computergebruik.

De

cloud is daarbij een metafoor voor het open en ontastbare internet. In de cloud worden applicaties

aangeboden

en

gebruikt

als

Software-as-a-Service (SaaS). De verandering van een interne, gesloten netwerkomgeving, naar cloud computing vraagt om een slimme en innovatieve beveiligingsstrategie. Daarin

Volgens het Bijbelse verhaal is Jericho door de Israëlieten ingenomen door in zeven dagen

staat niet de verdedigingswal centraal, maar

totaal dertien keer rond de stadsmuur te lopen, waarna deze het bij de laatste keer begaf.

de te beschermen data. Waar deze zich ook

Hier een foto van het hedendaagse Jericho op de Westoever.

bevindt; binnen of buiten de muren van de organisatie. De kennis, expertise en ervaring

Firewalls verkennen nieuwe grenzen

een methodiek om IT-beveiliging ook in een

om beveiliging te optimaliseren, wordt het gedachtegoed van Jericho genoemd.

Was een firewall voorheen een sterke muur

beveiliging neemt daarbij de rol van firewalls

Volgens het Jericho Forum is het eigen bedrijfs-

die de ‘bedrijfsvesting’ beschermde, vandaag

over. In het gedachtegoed van Jericho zijn fire-

netwerk onderdeel van het onveilige internet.

de dag hebben we te maken met telewerkers,

walls weliswaar niet langer houdbaar als enige

‘Jericho’ verplaatst eenvoudigweg de beveili-

extranetten en andere vormen van externe

of afdoende verdediging van het netwerk.

ging van het netwerk naar de gegevens zelf.

toegang. Daardoor zitten er tegenwoordig in de

De-perimeterization betekent echter niet dat

De traditionele grens tussen binnen en buiten

oude vertrouwde muur meer gaten dan in een

firewalls hun langste tijd hebben gehad. Er zijn

komt daarmee te vervallen. Een begrenzing is

Leerdammer kaas. Toch wil dat niet zeggen dat

zelfs drie ontwikkelingen waardoor firewalls

in het Engels een perimeter; daarom noemt het

een firewall nutteloos is. Sterker nog, de rol is

ook in het gedachtegoed van Jericho een be-

Jericho Forum dit concept ‘De-perimeterization’

weliswaar anders, maar zeker niet kleiner.

langrijke beveiligingsmaatregel blijven:

(‘ontgrenzing’).

Het Jericho Forum verspreidt kennis en promoot

1 Volgens de richtlijnen van Jericho is het kan-

die ten grondslag liggen aan deze methodiek

open netwerkomgeving te handhaven. Data-

toornetwerk voortaan een onderdeel van internet. De introductie van beveiligingszones maakt het mogelijk het netwerk op te knippen in veilige delen die ieder een kleine set van informatiesystemen met hoge vertrouwelijkheid bevatten (Jericho beginsel 11). Dit wordt beveiligd met een netwerkfirewall met hoge doorvoersnelheden en intrusion preventiontechnieken. 2 Jericho beginsel 5 onderschrijft de potentiële schade van malware (zoals virussen en spyware) voor kwetsbare pc’s. Een veilig gebruik van internetdiensten is daarom essentieel. Firewalls met kennis van internetapplicaties vervangen daarom de traditionele firewalls. Dit heet een Application Aware Firewall (AAF). Een implementatie van eindpuntbe-

14


Elf beginselen van het Jericho Forum De principes van het Jericho Forum zijn in uitgebreidere vorm te vinden op www.jerichoforum.org. Het Jericho Forum is onderdeel van The Open Group, een consortium met een ideële visie op toegang tot informatie op basis van open standaarden. Het Jericho Forum onderzoekt en adviseert over richtlijnen voor IT-beveiliging in een open netwerkomgeving. Het gedachtegoed van het Jericho Forum is gebaseerd op de volgende, vrij vertaalde, elf richtlijnen voor informatiebeveiliging: Leg een goed fundament 1 De omvang en mate van beveiliging moet toepasselijk zijn voor, en in verhouding staan tot, het risico. 2 Beveiligingsmechanismen moeten diep- en vergaand zijn, eenvoudig, schaalbaar en beheersbaar. 3 Maak grensoverschrijdende aannames over de risico’s die gelopen worden. Houdt bijvoorbeeld rekening met de beperkingen van maatregelen, en met beperkingen buiten de eigen organisatie zoals locatie, wetgeving, etc. Overleven op een vijandig internet veiliging (het beveiligen van alle apparaten

4 Apparatuur en programmatuur moeten communiceren via open, en inherent veilige protocollen.

die toegang krijgen tot bedrijfsnetwerken via internet), is volgens Jericho nagenoeg altijd

5 Alle apparatuur moet in staat zijn om de veiligheid te kunnen waarborgen op een inherent onveilig netwerk (lees: internet).

vereist. 3 Door de implementatie van beveiligde netwerkzones tussen het datacenter en internet

De noodzaak van vertrouwen

ziin extra maatregelen te treffen voor ge-

6 Het niveau van wederzijds vertrouwen bij transacties tussen systemen, processen en technologie dient helder en transparant te zijn vastgelegd.

gevensbeveiliging. Dit geldt vooral voor het extra beschermen van (internet)applicaties

7 Wederzijds vertrouwen moet voor beide partijen gewaarborgd zijn.

tegen misbruik. Dit is te doen met een Web Application Firewall (WAF).

Identiteit, management en samenwerking 8 De processen voor authenticatie, autorisatie en verantwoording moeten altijd

Organisaties met een hoog risicoprofiel passen

samenwerken en uitwisselbaar zijn met locaties buiten de (gecontroleerde)

de genoemde voorbeelden al toe. Dit onder-

omgeving.

schrijft de stelling dat De-perimeterization de stap maakt van hype naar trend.

Toegang tot data 9 Toegang tot data moet worden gecontroleerd door de (beveiligings)eigen-

Het nieuwe beveiligen

schappen van de data zelf.

Het gedachtegoed van het Jericho Forum heeft

10 Privacy van gegevens (en de beveiliging van de data met hoge mate van

veel gevolgen voor netwerkbeveiliging. Daar

vertrouwelijkheid en integriteit) moet voldoen aan de scheiding tussen het

waar voorheen de nadruk lag op het onder

technische functiebeheer en privileges.

controle krijgen van de verkeersstromen, werd

11 In beginsel dient alle data voldoende te zijn beveiligd. Of deze nu wordt gebruikt, opgeslagen of getransporteerd (zoals e-mailen of kopiëren).

de daadwerkelijke data vergeten. Terwijl de echte waarde juist terug te vinden is in de data zelf. Het Jericho Forum hanteert dan ook als één van de grondbeginselen dat de data

verschil tussen deze twee is echter groot en is

het beleidsregels rond internetgebruik. De

zelf beveiligd moet worden, in plaats van de

terug te vinden in de toepassing.

‘Application’-component richt zich vooral op het

verkeersstromen.

verkeer van binnen naar buiten. Met andere

De Web Application Firewall en de Application

Application Aware Firewall

woorden: wat mag een gebruiker op welke

Aware Firewall geven concreet invulling aan

De Application Aware Firewall (AAF) komt in

website doen?

dit beginsel. Deze systemen voegen veel toe

plaats van de traditionele firewall en helpt de

Deze vraag is vooral van belang als medewer-

aan de traditionele vormen van firewalling. Het

organisatie bij het technisch afdwingen van

kers binnen organisaties socialemediakanalen appworks februari 2010

15

en andere online diensten gebruiken. Gezien de maatschappelijke ontwikkelingen en de zakelijke kansen die sociale media bieden, willen veel organisaties dit toestaan, in plaats van dit

Deze foto van het huidige Jericho (een militaire controlepost) laat zien dat een muur alleen niet voldoende is: de inhoud van pakketjes (bij dataverkeer) moet ook worden gecontroleerd.

zonder meer te blokkeren. Dat vraagt echter wel om bedrijfsbeleid voor het gebruik van socialemediakanalen. Dit is er in feite op gericht om gebruikers handvatten geven hoe om te gaan met sociale media. Verkeerd gebruik van sociale media kan namelijk grote gevolgen hebben voor het imago van de organisatie. Zo is het vrij eenvoudig om, door onwetendheid of met opzet, vertrouwelijke documenten te

De Application Aware Firewall kan voorkomen dat medewerkers bestanden via de webinterface op internet publiceren.

lekken via sociale mediakanalen. Denk bijvoorbeeld aan WikiLeaks, maar ook LinkedIn, Face-

16

book of Gmail brengen deze risico’s met zich

bedoeld als vervanger van de traditionele fire-

betekent in feite dat een applicatie twee maal

mee.

wall. De WAF wordt ingezet om gepubliceerde

wordt gebouwd, wat niet alleen een tijdrovend

De AAF kan voorkomen dat medewerkers be-

webapplicaties te beschermen tegen aanvallen

proces is, maar ook foutgevoelig.

standen via de webinterface op internet publi-

van buitenaf. In omgevingen zonder WAF zien

ceren. Met een AAF kunnen netwerkbeheerders

we vaak een traditionele firewall in combinatie

Applicatieprofielen

mensen bijvoorbeeld toegang geven tot de

met Intrusion Detection & Prevention (IDP) om

Ook het doorvoeren van wijzigingen in de ap-

webinterface van Gmail, terwijl zij het onmo-

de webapplicatie te beschermen. Deze con-

plicatie heeft gevolgen voor het profiel. Het

gelijk maken een bijlage te verzenden. De AAF

structie voorziet echter niet in het controleren

dynamisch opbouwen van applicatieprofielen

heeft inhoudelijke kennis van Gmail en weet

(monitoren en eventueel blokkeren) van het

is dan ook een logische vervolgstap. In eerste

hoe Gmail omgaat met (bijvoorbeeld) bijlagen.

verkeer op daadwerkelijke inhoud; hooguit op

instantie controleert de WAF het verkeer naar

Zo is het mogelijk beleidsregels op te stellen

basis van afwijking van protocollen en herken-

en van de webapplicatie. Op basis van deze

en te implementeren rondom webmail, maar

bare aanvallen.

controle stelt hij vast hoe de applicatie in elkaar

bijvoorbeeld ook rondom LinkedIn, Twitter en

De WAF voorziet daar wel in, en voegt zodoen-

zit en aan welke voorwaarden de componen-

andere populaire media, waarbij de organisatie

de een beveiligingsdimensie toe. Alle verkeer

ten binnen de applicatie moeten voldoen. De

het naleven van deze regels door gebruikers

naar en van de webapplicatie verloopt via de

nieuwste WAF’s zijn voorzien van geavanceerde

technisch afdwingt.

WAF. De WAF kent de applicatie inhoudelijk en

algoritmen voor het dynamisch opbouwen van

De AAF mag echter niet gezien worden als de

weet bijvoorbeeld wat de te verwachten input

applicatieprofielen. De WAF leert het normale

oplossing die alle vormen van het lekken van

is in invoervelden binnen de webapplicatie.

gedrag van de applicatie, op basis waarvan de

data voorkomt. Medewerkers beschikken ook

Op het moment dat afwijking van de beleids-

beleidsregels worden afgedwongen.

over apparaten die zij privé hebben aange-

regels wordt geconstateerd, grijpt de WAF in.

Het inzetten van een WAF is echter meer dan

schaft, maar wel zakelijk gebruiken, zoals een

Dit varieert van het sturen van een alarm tot

het vaststellen van het applicatieprofiel alleen.

smartphone, netbook- of tablet-pc. Daarmee

het blokkeren van het verkeer. De WAF beperkt

Een goede WAF gebruikt een combinatie van

kunnen zij alles wat zij maar willen online pu-

zich niet tot de bekende of meest gebruikte

maatregelen. Stel dat bepaald verkeer opeens

bliceren. Daarom is het van groot belang eerst

applicaties. Sterker nog, voor een WAF maakt

buiten het profiel van de applicatie valt, dan

een strategie uit te stippelen voor Data Leakage

het juist niet uit welk type applicatie hij moet

hoeft dat niet per definitie een aanval te zijn.

Prevention (DLP) en daarna pas de maatregelen

beschermen. Bescherming vindt plaats op basis

Het kan ook gaan om een uitzondering die

en beleidsregels te definiëren. De raakvlakken

van het profiel van de applicatie dat de WAF

wel gewoon wordt doorgelaten, of misschien

tussen de AAF en DLP zijn groot. Het is daarom

zichzelf aanleert.

een wijziging in de applicatie. Voorbeeld: een

goed om de keuze voor een Application Aware

Bij de eerste typen WAF’s moesten netwerk-

online verzekeringsapplicatie staat bepaalde

Firewall te combineren met beleid rondom DLP.

beheerders dit profiel met de hand configu-

karakters niet toe in het veld klantnaam, terwijl

reren. Zij moesten zelf regels invoeren over

een nieuwe klant (om wat voor reden dan ook)

Web Application Firewall

welke (invul-)velden een applicatie heeft, en

een dergelijk karakter wel in de naam heeft.

In tegenstelling tot de Application Aware Fire-

wat de toegestane waarden daarvan zijn. Al-

Dit mag niet een blokkering van het verkeer tot

wall is de Web Application Firewall (WAF) niet

dus ontstond een profiel van de applicatie. Dat

gevolg hebben. In dat geval is de kans namelijk


groot dat de verzekeraar een klant misloopt.

Web Application Firewall wordt ingezet om

Iets voor mij?

Dit voorbeeld maakt duidelijk dat (te) rigide be-

(zelf)gepubliceerde applicaties te beschermen,

Is deze technologie interessant voor mij? Welke

leidsregels de organisatie tegenwerken en een

terwijl de Application Aware Firewall dient

technologie moet ik dan toepassen? Zijn beide

negatief effect op de bedrijfsvoering hebben.

om de beleidsregels rondom het gebruik van

voor mijn organisatie noodzakelijk?

De WAF kijkt daarom behalve naar het applica-

sociale mediakanalen en publieke webservices

Ook hier begint het zoals altijd bij beleid en

tieprofiel ook naar andere componenten. Denk

af te dwingen. Beide technologieën voegen

classificatie. Leg vast wat de waarde van de te

aan het toetsen van het verkeer aan de proto-

veel toe aan de traditionele vormen van net-

beschermen gegevens is (impactanalyse). Leg

collen, het herkennen van bekende aanvallen

werkbeveiliging, omdat veel meer valt te stu-

ook vast welk verkeer is toegestaan en wat

en de reputatie van de gebruiker.

ren op inhoud dan op platte verkeersstromen.

niet. Op basis daarvan is een overwogen keuze

De WAS correleert de resultaten en op basis

Voor veel organisaties is dit een uitkomst.

te maken. Afhankelijk van de impactanalyse is

hiervan besluit hij verkeer al dan niet te blok-

Beide maatregelen zijn echter net zo krachtig

vast te stellen welke beleidsregels de organisa-

keren. Dit geeft een hogere mate van betrouw-

als het bewustzijn van gebruikers. Een gebrui-

tie technisch moet afdwingen. Vervolgens is de

baarheid van de beveiligingsomgeving.

ker die al dan niet bewust vertrouwelijke of

juiste oplossing te kiezen.

gevoelige bedrijfsinformatie twittert, is niet

Sturen op inhoud

tegen te houden. Men kan tenslotte altijd ge-

De Web Application Firewall en de Application

bruik maken van privémiddelen om informatie

Corné de Keizer (CISSP, CISA)

Aware Firewall zijn totaal verschillende oplos-

te lekken. Vertrouwen en verantwoordelijkheid

is security consultant bij Motiv.

singen ieder met een eigen specifiek doel. De

blijven cruciale factoren in databeveiliging.

Bijblijven met de laatste methodieken en technieken is van groot belang voor iedere ICT-professional. Daarom selecteert de redactie van AppWorks in ieder nummer een

Opleidingen

aantal trainingen en opleidingen die goed aansluiten op uw dagelijkse taken en verantwoordelijkheden. Uiteraard is dit slechts een kleine greep uit het overweldigende aanbod.

Software Delivery en Configuratie

opzetten en hoe u een integratieproject tot

Universiteit Utrecht: In samenwerking met

een succesvol einde kunt brengen.

Software~VOC geeft de Universiteit Utrecht

Verandermanagement in (IT) organisaties IMF: Wilt u inzicht krijgen in de complexe

een cursus waarin diverse onderwerpen die

Enterprise Architectuur (EA)

krachtenvelden en weerstanden binnen uw

te maken hebben met software delivery,

IMF: Deze schriftelijke cursus geeft u inzicht

organisatie en hoe u hiermee effectief kunt

configuratie en productsoftware aan bod

in de ins en outs van EA. Wat is het? Wat

omgaan? Dan is deze cursus een absolute

komen. Denk aan releasekwaliteit, ideale

kun je ermee? Dit alles voorzien van prak-

aanrader.

releasmomenten, methoden voor versiema-

tijkcases!

Succesvol implementeren van IT

nagement, installatie en updates. Voor meer informatie: u kunt bellen met

Projectmanagement

IMF: In deze schriftelijke cursus krijgt u con-

030-2534040 of mailen met j.kabbedijk@

IMF: Deze schriftelijke cursus is uitermate

crete handvatten voor het inrichten en pro-

cs.uu.nl. Kijk op http://jkabbedijk.nl/UU.

geschikt als u relatief weinig ervaring heeft

fessionaliseren van implementatietrajecten.

met het werken in projecten, maar is ook

Enterprise Application Integration (EAI)

een gedegen ‘opfrisser’ van weggezakte

Functioneel Beheer

kennis en kunde.

IMF: Modulaire leergang, mede gebaseerd

IMF: In deze schriftelijke cursus leert u onder

op BiSL. Stel uw eigen leergang samen met

andere hoe u een integratiestrategie kunt

tal van certificeringsmogelijkheden.


17

ontwikkeltaal

Nokia zet in op Qt Wie applicaties voor mobiele apparaten wil ontwikkelen, kan kiezen uit een veelheid van platformen. De keus voor een platform is al een uitdaging op zich. Logisch, want wie eenmaal een platform heeft gekozen, investeert daar tijd en geld in. Met welk platform bereik je het grootste deel van je doelgroep?

Foto: Nokia

Jean-Marc Nicola

18

Bij de keuze voor een ontwikkelplatform spelen meer zaken een rol:

applicaties te gebruiken zijn op Symbian-toestellen en op toekomstige

efficiëntie, gebruiksgemak, de kwaliteit van de tools en ondersteuning

MeeGo-producten. Hoe ziet dit cross platform raamwerk eruit en wat

bij het platform, maar ook inzicht in de distributiewijze en de geboden

betekent het voor de ontwikkeling van mobiele applicaties?

betaalwijze. Deze factoren zijn alle van invloed op de doelstellingen.

Qt is bij velen al bekend van de desktop, onder meer omdat het de basis

Nokia kondigde in oktober 2010 aan Qt als enig framework voor

is van de KDE-Linux-desktop, en van toepassingen als Google Earth en

applicatieontwikkeling te kiezen. Daarmee garandeert het bedrijf dat

Skype. Met Qt kan een ontwikkelaar zich ontfermen over verschillende


Technologiekeuze Bij de opkomst van een nieuwe technologie rijzen vaak stemmen om een product te ontwikkelen. Maar is het wel verstandig om voor een nieuwe technologie te kiezen? Er is geen eenduidig antwoord op deze vraag. Een nieuw project opstarten met een nieuwe technologie als basis is soms noodzakelijk, maar beïnvloedt ook de mogelijkheden, de prestaties, en de look & feel. Zo heeft een app die ontwikkeld is met HTML- en JavaScript™-technologie, beperkte mogelijkheden ten opzichte van een app die ontwikkeld is in Java of C. Anderzijds zijn er ook voordelen, Jean-Marc Nicolaï: ‘Om ontwikkelaars op weg te helpen, heeft Nokia een speciaal programma via Forum Nokia (http://www.forum.nokia.com) opgesteld.

zoals de mogelijkheid om gemakkelijk een update door te voeren bij een bug, gebruikersverzoeken of –feedback of marktontwikkelingen. Bij aanvang van een project is niet altijd helemaal uitgekristalliseerd voor wie het product is, wat het exact moet doen, of hoe het zich onderscheid van gelijksoortige producten. De keuze voor technologie parkeren, tot deze vragen

platformen en apparaten vanuit dezelfde code base. De ontwikkelomge-

zijn beantwoord, helpt bij de uiteindelijke ontwikkeling.

ving is daarbij zeer geschikt om aantrekkelijke interfaces te creëren, wat bij mobiele applicaties een must is. Nokia heeft in 2010 veel aandacht besteed aan de promotie van Qt onder

kennen, waardoor het de integratiepunten tussen eigen kernapplicaties

ontwikkelaars. Om het commitment voor dit platform te onderstrepen,

en apps van externe ontwikkelaars kon verbeteren.

koos Nokia niet alleen voor Qt als enige ontwikkelplatform. Het bedrijf besloot bovendien om alle kernapplicaties, zoals Ovi Store, Ovi Music en Ovi

Zonder C++-ervaring

Kaarten, zelf te herontwikkelen in Qt. Zo heeft Nokia Qt uitstekend leren

Nokia werkt hard aan de verdere ontwikkeling van Qt. Zo introduceert Nokia de Qt Quick component (Qt User Interface Creation Kit). Dit is een high-level user interface technologie die het voor UI designers en ontwik-

Wat is Qt?

kelaars met scripting language skills vergemakkelijkt om snel en gemak-

In 2008 heeft de Finse mobieletelefoongigant Nokia een meerder-

kelijk pixel perfect UI’s en apps met touch mogelijkheden te ontwikkelen

heidsbelang genomen in het Noorse bedrijf Trolltech (inmiddels Qt

met Qt, en dat alles zonder C++-ervaring te hebben.

Software geheten). Deze onderneming uit Oslo staat bekend om zijn

Daarnaast is de geïntegreerde ondersteuning van HTML5 in Qt een aan-

multi-platform GUI framework Qt (spreek uit als ‘cute’, het Engelse

vulling op de voorgenomen ondersteuning door Nokia van HTML5 in web-

woord voor ‘leuk’) en het daarvan afgeleide Qtopia, een Linux-geba-

browsers.

seerd platform voor interfaces van mobiele apparatuur. Qtopia heet

Nokia maakt al lange tijd gebruik van Symbian op zijn apparatuur. Ook de

tegenwoordig Qt Extended.

nieuwe smartphone, de Nokia N8, de Nokia C7 en de Nokia C6-01 zijn

Qt is een softwarebibliotheek en zorgt voor het uiterlijk van (dia-

met Symbian uitgerust. Vanaf nu zal alle ontwikkeling op het Symbian-

loog)vensters, rolmenu’s en kleinere schermelementen (widgets

platform plaatsvinden met Qt. Daardoor kan Nokia de bestaande gebrui-

genaamd). Overigens is de toolkit niet alleen te gebruiken voor in-

kerservaring verbeteren en hoeven gebruikers niet te wachten tot ze een

terfaces, maar bijvoorbeeld ook voor threading. Trolltech had Qt al

nieuw toestel met de laatste update aanschaffen.

als open source product vrijgegeven; Nokia heeft de voorwaarden waaronder Qt door derden is te gebruiken een jaar geleden nog

Continue ontwikkeling

verruimd.

Groot voordeel van de vereenvoudigde aanpak is dat geplande en toe-

Het grote voordeel van Qt is dat dezelfde code geschikt is voor

komstige Symbian-verbeteringen in Qt worden ontwikkeld en geschikt

Embedded Linux, Mac OSX, Windows, Linux/X11, Windows Mobile,

zijn voor het bestaande Symbian^3-platform. Dit betekent dat niet al-

Windows CE, Symbian, Maemo and MeeGo. Herschrijven van de

leen toekomstige gebruikers van Symbian-producten profiteren van de

code is niet nodig.

commitment van Nokia met de ontwikkeling van het Symbian-platform,

Nokia zag destijds het belang van Qt in voor applicaties die niet al-

maar dat ook bestaande Symbian^3-gebruikers profiteren van updates

leen op telefoons, maar ook smartphones en zelfs televisies (gaan)

en upgrades.

draaien. Mobiele internet verlangt applicaties die zonder problemen

Het nieuwe model van continue ontwikkeling vervangt het vorige

overdraagbaar zijn; een filmpje dat bijvoorbeeld met mobiele tele-

versiegebaseerde model. Daarom zal Nokia niet langer refereren aan

foon X is gedownload zou zonder problemen te bekijken moeten zijn

Symbian^3 of Symbian^4. Consumenten op hun beurt profiteren van

op een tablet-pc Y of televisie Z.

een continu betere ervaring met hun op Symbian gebaseerde Nokiaproducten. appworks februari 2010

19

Ontwikkeling van succesvol product

Qt voor Symbian en MeeGo

Goede afwegingen over behoeften, mogelijkheden, en beperkingen ver-

Voor ontwikkelaars betekent een en ander dat een applicatie die zij in

eisen zorgvuldige planning en goede kennis van talloze onderwerpen. Om

Qt ontwikkelen voor bijvoorbeeld de Nokia N8, ook op alle toekomstige

de beste resultaten te realiseren tijdens het planningproces, moeten alle

apparaten werkt. Ieder apparaat dat uitgerust is met een nieuwe versie

teamleden kennis hebben van:

van Symbian is in staat een Qt-applicatie te draaien. Nokia zet het MeeGo-

De mobiele markt: welk toestel is het meest populair onder onze doel-

platform ook in voor andere producten dan de smartphones.

groep? Heeft de keuze in technologie, doelgroep of features invloed op het

MeeGo is een open source-project dat goede voortgang boekt. Dit

verkoop- of distributiemodel van het product?

platform leent zich niet alleen voor telefoons, maar ook voor allerlei

De beschikbare technologieën: hoe groter de kennis van de beschik-

andere apparaten, zoals entertainmentsystemen in voertuigen, netbooks

bare technologieën, hoe gemakkelijker de haalbaarheid van ideeën te

en tablets. MeeGo ondersteurt ook Qt, waardoor het MeeGo-platform zich

toetsen is.

flink uitbreidt.

Het business model: sommige apps worden uitsluitend voor de ‘fun’ ontwikkeld, maar de kans is groot dat er bedrijfsdoelstellingen aan een app gekoppeld zijn. Een goed begrip van deze doelstellingen leidt tot gefundeerde beslissingen met betrekking tot budget en langetermijndoelstellingen. De mobiele consument: Het ontwikkelen van een mobiele applicatie is anders dan een desktopapplicatie. Wat zijn de gewoontes, verschil per regio of land, worden die verschillen beïnvloed door leeftijd, geslacht of andere factoren? De doelgroep: wie is de doelgroep? Welke behoefte vervult de applicatie? Op forum.Nokia.com staan diverse onderzoeken met informatie over doelgroepen. De concurrentie: zijn er bestaande producten, wat ontbreekt daarbij en waarin spannen zij de kroon? Hoe concurreert het nieuwe product hiermee? Dit kan ontmoedigend klinken, maar er zijn zeer veel onderzoeken over deze onderwerpen beschikbaar op het web. Goed onderzoek leidt tot het beste resultaat.

Goed onderzoek leidt tot het beste resultaat.

Om ontwikkelaars op weg te helpen, heeft Nokia een speciaal programma via Forum Nokia (http://www.forum.nokia.com). Op deze site zijn de nodige tools te vinden waaronder de Nokia Qt SDK. Ook is hier veel achtergrondinformatie beschikbaar. Daarnaast is de Ovi Store (http://store.ovi.com) een ideaal distributiekanaal voor apps. De app store van Nokia, Ovi Store, is in 190 landen beschikbaar en biedt via 90 operators in 27 landen, waaronder Nederland, operator billing. Het afrekenen van apps via de operator factuur leidt tot significant meer betaalde downloads.

MeeGo leent zich onder meer voor entertainmentsystemen in voertuigen.

20


Jean-Marc Nicola¨ ı is Head of Services Sales van Nokia Benelux.

praktijk

Stapels documenten moeten advocaten doornemen om te zorgen voor de juiste contracten.

Juridische contracten via portal Het opstellen van overnamedocumentatie is voor rond de tachtig procent standaard werk. Toch beginnen advocaten keer op keer van voren af aan. Quire Law Company heeft op het Aquima platform van Everest een kennissysteem laten bouwen dat automatisch alle relevante, op maat geschreven documenten opstelt. Dit beperkt handmatig werk tot de bijzondere onderwerpen of zaken die bijvoorbeeld voortvloeien uit onderhandelingen. Deze efficiëntieslag is voor elk willekeurig contract te maken. Teus Molenaar

Wouter Ofner en Reijnoud Homveld hebben

teren op het handmatig opstellen van overeen-

daar heel veel kennisintensief werk is geau-

bij grote advocatenkantoren gewerkt. Op enig

komsten, kwam de gedachte op dat het ‘toch

tomatiseerd, maar in de zakelijke advocatuur

moment zaten zij samen om vier uur ’s nachts

ook anders moet kunnen’. Oftewel: efficiënter.

wordt nog bijna geen gebruik gemaakt van IT

te sleutelen aan standaard documenten. Tegen

“Als je naar andere sectoren kijkt, zoals banken

om juridisch werk te verrichten. Terwijl er toch

een geweldig hoog tarief. Na al die jaren ploe-

en verzekeringsmaatschappijen, dan zie je dat

heel veel werk standaard en repetitief is. Dat appworks februari 2010

21

moet toch ook in een systeem zijn te gieten?”,

van de grote voordelen”, legt Ofner uit: “De ad-

Al rondkijkend kwamen Ofner en Homveld op

vroeg het tweetal zich af.

vocaten hebben nu tijd om hun expertise goed

de website van Everest Aquima tegen. “Wij

Dat dit idee nog niet eerder is uitgewerkt, vindt

in te zetten, omdat ze het – sterk uitgedrukt

hadden er bewust voor gekozen zelf niets

Ofner eigenlijk niet zo gek. De advocatuur is

– loopjongenswerk niet meer hoeven te doen.

met de IT van doen te willen hebben. Wij zijn

een conservatieve wereld. “En daar komt bij

Die nazorg kan een klant bij ons inhuren, maar

juridische experts. Dat is onze inbreng; de

dat het hele verdienmodel is gebaseerd op

hij kan natuurlijk ook een andere advocaat of

automatisering laten we aan andere experts

het schrijven van uren. Daar gaat de branche

de eigen juridische afdeling erop zetten.” Naast

over. Wat ons bij Aquima bevalt, is dat er

uit zichzelf niet in snijden. Overigens blijft er

de systemen die Quire Law Company zelf ont-

eigenlijk helemaal geen programmeerwerk

altijd nog genoeg werk over voor gespeciali-

wikkelt, ontwikkelt zij op verzoek van klanten

aan te pas komt. Wij stellen de beslisbomen op,

seerde advocaten, omdat de hoeveelheid com-

ook bedrijfsspecifieke systemen die zijn toege-

voeden het systeem met weten regelgeving,

plex juridisch werk toeneemt. Maar laat de

spitst op de specifieke activiteiten, contracten

jurisprudentie, teksten en vervolgens genereert

knappe koppen zich dan buigen over de echte

en wensen van de klant.

Aquima zelf te bijbehorende code. Het geheel

complexiteit in plaats van het repetitieve werk.

Ofner ziet nog een voordeel in de automati-

is teksten niet documentgebaseerd; dat is

Want de budgetten bij de bedrijven staan on-

sering van bedrijfscontracten, ingegeven door

ideaal voor onze aanpak.”

der druk; zij moeten in de kosten snijden. Dus

het bedrijfhoppen van bedrijfsjuristen. “Iedere

bestaat de behoefte om tegen een lager vast

keer als er een jurist bij een bedrijf weggaat,

Hoge kwaliteit

tarief de standaard contracten te kunnen op-

neemt hij ook meteen de kennis en ervaring

Het uitgangspunt, zo vertelt Ofner, is dat de

stellen.”

mee die hij heeft opgebouwd. Anderen weten

contracten die de portal oplevert van hoge

En in plaats van het geijkte carrièrepad – dat

niet hoe je een bepaald contract opstelt. Onze

kwaliteit moeten zijn. “Ze moeten minimaal

een partnerschap bij werkgever Allen & Overy

systemen houden deze kennis en ervaring voor

vergelijkbaar zijn met die van de topspelers

zou zijn – te volgen, zag hun eigen bedrijf Quire

het bedrijf vast en zijn direct toepasbaar door

in de advocatuur; anders kun je wel inpakken.

Law Company het levenslicht. Via een portal

anderen.”

Dan moet je nadenken over welke kennis je

kunnen bedrijven daar tegen betaling van een

allemaal in het systeem stopt. Vervolgens ont-

vast bedrag (dat zeer gering is in vergelijking

Geen programmeerwerk

staat er een hele lijst met feitelijke vragen, zo-

tot de kosten van een topadvocaat) zelf een

Toen eenmaal het idee gestalte kreeg (‘Wij

als: wie zijn de betrokken partijen, is een partij

maatwerkcontract opstellen. Voor bijzondere

leveren de juridische expertise en een ander

een natuurlijke of rechtspersoon, is een natuur-

– niet standaard – onderwerpen, kan via nazorg

bedrijf de IT-kennis om dit in een systeem te

lijke persoon gehuwd, etc.? Door middel van

de extra aandacht worden ingehuurd die nodig

gieten.’) was het zaak een bedrijf te vinden dat

het beantwoorden van de (online) vragenlijst

is om het contract af te ronden. “Dat is ook één

zou helpen de digitale structuur op te zetten.

is dan een hoogwaardig contract op te stellen. Alle feiten die relevant zijn voor het gekozen contract worden grotendeels door middel van Ja/Nee-vragen verzameld. Van bijna elk juridisch onderwerp kun je een beslisboom maken en zo kun je een hele reeks modelletjes opbouwen. De klant vult zelf alles in en krijgt bij elk antwoord, afhankelijk van de gegevens, een volgende, logische vraag voor zich.” Op basis van de verzamelde feiten herkent een systeem de relevante weten regelgeving, past deze toe en stelt een maatwerk contract of documentenset op. Uit de gesprekken met Everest bleek dat alles wat wij wilden in de praktijk uitvoerbaar bleek met Aquima. “En zelfs nog meer. Bij het opstellen van hoogwaardige contracten heb je veel

Wouter Ofner (l) en Reijnoud Homveld hebben Quire Law Company opgericht.

gegevens nodig die in databases zitten. Denk aan het Handelsregister of het Kadaster, maar ook aan eigen databases van bedrijven. Dat is standaard informatie die je altijd nodig hebt.

22


Dus zijn er binnen het systeem koppelingen ge-

hoeven niet allemaal beantwoord te worden.

Drie vormen beschikbaar

maakt met die databases, zodat de gegevens

De vragen passen zich automatisch aan aan de

Om een Legal Expert Systeem te raadplegen, biedt

automatisch worden binnengehaald. En het

antwoorden. Alleen de relevante vragen hoe-

Quire Law Company drie verschillende vormen. Bij

mooie van het systeem is dat die informatie

ven dus beantwoord te worden. Op die manier

het basispakket krijg je een Nederlandstalig contract

maar één keer hoeft te worden opgevraagd,

bouw je online een contract op. Aangezien er

na het invullen van alle vragen. Dat is een eenmalig

en verder op alle plekken in de documenten-

alleen feitelijke vragen worden gesteld die met

contact. Wie vaker juridische documenten moet

set waar zij nodig is automatisch wordt herge-

Ja of Nee kunnen worden beantwoord, heb je

opstellen, kan een abonnement nemen bij Quire.

bruikt. Je kunt niks meer vergeten; de kans op

geen juridische kennis nodig.”

Dan is er de keus uit Basis+, waarbij eventueel ook

slordigheden gaat naar nul.”

Het beantwoorden van de vragenlijst voor de

een Engelstalig contract uit de printer komt rollen,

Ofner komt met een voorbeeld: de 403-ver-

overnamemodule duurt niet langer dan 2 à 3

er automatisch compliance checks worden gedaan

klaring. Hierin stelt een moedermaatschappij

uur en de uitkomst is een complete documen-

(zij het beperkt) en er een aantal bijlagen aan het

zich hoofdelijk aansprakelijk voor een doch-

tenset. Commentaar van de wederpartij of de

contract wordt toegevoegd.

termaatschappij. Indien een 403-verklaring is

uitkomst van de onderhandelingen is eenvou-

De premium-versie biedt dit alles ook, zij het

afgegeven, wat eenvoudig is te controleren bij

dig te verwerken door de antwoorden op de

uitgebreider. Die laatste vorm is vooral geschikt voor

het Handelsregister, dient die te worden inge-

relevante vragen te wijzigen.

bedrijven die dagelijks met contracten bezig zijn en

trokken wanneer de dochter wordt verkocht.

Ofner denkt dat rond de tachtig procent van

daar een eigen juridische afdeling voor hebben. De

“Het is een werkje van niks, maar het komt nog

het werk dat gepaard gaat met het opstellen

juristen kunnen zich dan bezig houden met de niet

steeds voor dat deze check wordt vergeten.

van overnamedocumenten en dat nu handma-

repetitieve kwesties.

Binnen ons systeem is het niet mogelijk om dat

tig wordt verricht, is over te nemen door de

te vergeten, want onze systemen checken dit

‘contractenrobot’. “Voor het overige heb je dan

automatisch bij het Handelsregister. Indien het

nog specifiekere juridische input nodig. Dat kun

Samenwerken

systeem ziet dat er een 403-verklaring bestaat,

je dan door juristen verder laten afhandelen,

Opvallend is ook de wijze van samenwerking

worden automatisch alle documenten opge-

maar dan kom je dus alleen voor dat deel in het

tussen Everest en Quire Law Company. “Wij

steld om de verklaring in te trekken.”

uurtje/factuurtje-model terecht.”

willen betrokkenheid van onze softwareleverancier”, zegt Ofner. “Wij hebben de IT volledig

Een groot voordeel van de modelgebaseerde aanpak van Aquima vindt Ofner dat het programma in ‘gewone mensentaal’ is opgesteld.

uitbesteed; daar zorgt Everest voor. Wij zorgen voor de juridische kennis. Samen delen we het risico, maar ook het succes van de onderneming. De contractengenerator is nu een gezamenlijke core business.” Hij beveelt anderen ook aan af te stappen van de traditionele leverancier/klantverhouding, waarbij de klant iets koopt (of een licentie neemt) en de leverancier – behoudens de garantie en afgesproken ondersteuning – verder

Paar honderd vragen

Andere contracten zullen snel volgen. Denk

buiten beeld blijft. “Het succes hangt af van ons

Quire Law Company heeft als eerste een over-

aan financieringscontracten, arbeidscontracten,

beider inspanning. Het voordeel is dat Everest

namemodule ontwikkeld. “Uiteindelijk kun je

inkoop- en verkoopcontracten, en distributie-

door die betrokkenheid steeds meer te weten

voor elke contract een module maken, en in

contracten.

komt over de markt waarin wij opereren en

inmiddels zijn wij met een groot aantal be-

Een groot voordeel van de modelgebaseerde

de kennis die daarvoor nodig is. Dat komt de

drijven in gesprek over het ontwikkelen van

aanpak van Aquima vindt Ofner dat het pro-

software ten goede. We vullen elkaar aan en

een bedrijfsspecifiek systeem voor hun repeti-

gramma in ‘gewone mensentaal’ is opgesteld.

versterken elkaar. Het rendement van de ICT-

tieve contracten. Maar we zijn begonnen met

“Het is geen ingewikkelde code, maar leesbare

investering is daardoor voor ons groter.”

een onderwerp waar we zelf in de dagelijkse

tekst. Dat betekent dat we het zelf makkelijk

praktijk heel veel kennis over hebben opge-

kunnen onderhouden. Regelmatig wijzigt wet-

bouwd. Een bedrijf dat een ander bedrijf wil

en regelgeving. Dan hoeven wij niet terug naar

overnemen, gaat naar onze website en krijgt

een programmeur, maar kunnen we zelf de

daar toegang tot een vragenlijst. De vragenlijst

aanpassingen in het programma uitvoeren. Dat

bestaat uit een paar honderd vragen, maar die

is uiterst efficiënt.”

Teus Molenaar is hoofdredacteur van AppWorks.


23

persoonlijk

‘Juist het sociale spreekt me aan’ Rob Latten is Testmanager bij de Rabobank, gedetacheerd via zijn werkgever Valori. “Juist het sociale aspect van dit werk spreekt me aan”, vertelt hij. “Je hebt met heel veel mensen te maken en moet alles in goede banen leiden. Negen jaar geleden had ik nog nooit van het beroep softwaretester gehoord; nu vind ik het een prachtvak.” Teus Molenaar

De zelf aangedragen tekst op de achterkant van

lende keukens te kijken en sneller te groeien in

zijn visitekaartje spreekt eigenlijk al boekdelen:

het werk. Als je vast bij een bedrijf werkt, blijf

“Motiveren en sturen zijn dingen die ik in mijn

je vaak langer op één plek zitten. Nu ben ik al

werk erg belangrijk vind. Oog voor detail, zonder

Testmanager; dat zou me anders in die korte

het grotere geheel uit het oog te verliezen. Dit

tijd niet zijn gelukt.”

slag te zijn, gezien het aantal projecten dat nog

alles met een gezonde dosis humor, want naast

Bovendien, zo vult hij aan, is Valori een

op stapel staat. Over de inhoud van het werk,

het streven naar een tevreden klant, streef ik er

onderneming die niet zomaar uurtje/factuurtje

onder andere de beveiliging van (mobiel) inter-

ook naar dat ik het met mijn collega’s naar mijn

doet. “Zij heeft een eigen opleidingsinstituut en

netbankieren, laat hij zich niet uit. Des te meer

zin heb op de werkvloer. Omdat ik het sociale

dat staat, onder meer door de samenwerking

over de manier van werken. De bank heeft op

aspect tussen collega’s erg belangrijk vind, ben

met Exin, op grote hoogte. Het bedrijf heeft

verschillende plekken in Nederland diverse

ik naast mijn werk als consultant ook nog actief

een eigen testmethode ontwikkeld, SmarTEST,

bedrijfsonderdelen en laat bovendien ontwik-

voor de Valori personeelsvereniging.”

en investeert op die manier in het vakgebied.”

kelwerk in India verrichten via Cognizant. “De

Dat werpt de vraag op waarom Latten bij een

Met de verwijzing naar het logo toont hij zich

beheerorganisatie zit in Zeist, terwijl ik zelf op

detacheringsbedrijf als Valori in dienst is getre-

een waardig Valori-ambassadeur. “Een stip

het hoofdkantoor in Utrecht werk. Nu hebben

den en niet bij een ‘vast bedrijf’. “Dat is min of

in het midden, de mens, omringd door twee

we natuurlijk allerlei digitale contactmogelijk-

meer toevallig zo gegaan”, legt hij uit. “Toen ik

cirkels die symbool staan voor de middelen

heden en die gebruik ik ook, maar toch vind

negen jaar geleden een baan zocht, kreeg ik

en de methoden die we beschikbaar hebben.

ik het prettig om een keer per week in Zeist

van een kennis te horen dat Valori mensen re-

Kenmerkend is dat de mens centraal staat.”

mijn gezicht te laten zien. Dat persoonlijke con-

cruteerde. Daar ben ik op afgegaan. En ik heb er

24

tact is belangrijk. De beheerders hebben ook

geen spijt van. Het grote voordeel van een de-

Persoonlijk contact

meerdere projecten op hun lijstje staan en je

tacheringsbedrijf is dat je in vrij korte tijd heel

Latten werkt nu ruim 2,5 jaar bij de Rabobank.

loopt het risico één van de vele projecten te

veel kunt leren. Je krijgt de kans in verschil-

Hij verwacht er zeker nog wel een jaar aan de

zijn. Maar als je regelmatig met iemand in den


de intense samenwerking van alle betrokken partijen lukt dat met Agile beter. De kwaliteit neemt toe.”

Toch een planning

Als je regelmatig met iemand in den lijve overlegt, is de kans kleiner dat je in de stapel verdwijnt.

Latten heeft wel een kanttekening. “Met Scrum werk je met sprints van twee tot drie weken. Projectplanning over een periode van maanden is niet gewenst. Toch ontkom je daar vaak niet aan, omdat je binnen jouw eigen project regelmatig elementen nodig hebt die moeten worden geleverd door een groepje ontwikkelaars dat wel via de watervalmethode werkt. Dan kun je niet bij hen aankloppen op het moment dat je dat element nodig hebt, want dan duurt

Liever de IT Aan de Universiteit Twente heeft Latten de opleiding Chemische Technologie Informatica gedaan; een studie die de brug vormt tussen scheikundigen en IT’ers. “We hadden tachtig procent natuur- en scheikunde en twintig procent ICT”, verklaart Latten. “Maar uiteindelijk vond ik de IT veel leuker dan de scheikunde. Eigenlijk is er maar één van de CTIafsplitsing echt bij een chemisch bedrijf gaan werken; de rest is allemaal de IT in gegaan.” Het staren naar gebeurtenissen in een petrischaaltje kan hem niet boeien. Liever werkt hij met mensen. Daarom ook vindt hij het testen van software leuker dan zelf ontwikkelen. “Want dan zit je toch vrij lijve overlegt, het gezicht achter de e-mail laat

dup meeting”, vertelt Latten. Het is wennen

geïsoleerd een programma of een onderdeel ervan

zien, dan is de kans kleiner dat je in de stapel

en soms ook lastig, omdat de ontwikkelaars in

te schrijven.”

verdwijnt.”

India niet bij de standup meetings kunnen zijn.

Hij verafschuwt de, wat hij noemt, stoeptegel-

“Maar dat heeft ook weer een voordeel. Als

cultuur. “Iedereen is dan met een klein stukje

wij tegen het eind van de dag vaststellen dat

het te lang voordat je het krijgt aangeleverd.

van het geheel bezig en kijkt niet verder dan

er nog het nodige moet gebeuren, dan geven

Dus je moet bij een begin van een project toch

zijn eigen vierkantje. Ik vind het juist prettig

we dat aan de contactpersoon door en de vol-

een langetermijnplanning maken. Met elkaar

het overzicht te houden en ervoor te zorgen

gende morgen, als wij weer beginnen te wer-

bedenken welke componenten van derden

dat iedereen weet waarom hij aan een bepaald

ken, is het werk klaar. Daarmee houdt je vaart

moeten komen, en wanneer je die nodig hebt,

onderdeel werkt; hoe dat binnen het geheel

in een project. Wij hebben een aantal mensen

zodat je tijdig met hen in gesprek kunt gaan.”

past.”

uit India hier naartoe gehaald dat de contacten

Werk moet meer zijn dan een loonstrookje,

onderhoudt met de ontwikkelaars daar. Op die

vindt Latten. De passie waarmee hij over zijn

Agile toepassen

manier kunnen we de cultuurverschillen over-

baan praat, onderstreept dit.

Om die reden past ontwikkelen volgens de

bruggen.”

Agile-methode wel in zijn straatje. Rabobank is

Hem is opgevallen dat de Scrum-methode goed

enige tijd geleden, met hulp van Xebia, begon-

werkt. “Ten opzichte van de watervalmethode

nen met Scrum als ontwikkelmethode. “Wij be-

is het aantal bevindingen bij de testers behoor-

ginnen tegenwoordig elke dag met een stan-

lijk afgenomen. Testen is risico’s afdekken; door



25

visie

SaaS in een maatpak Dat er veel IT-problemen en –uitdagingen zijn, is allen bekend. De oorzaak is complexiteit. Een IT-strategie die is gericht op het wegnemen van die complexiteit doet recht aan de medewerkers van de organisatie en levert geld op. Complexiteit neem je weg door maatwerk software in combinatie met cloud computing: SaaS in een maatpak. Gert-Jan Schouten

Fusies van organisaties zorgen over het algemeen op IT-gebied voor extra complexiteit.

26


Wat zijn eigenlijk al deze problemen waar bijna iedere organisatie tegenaan loopt? De lijst is nu niet bepaald kort: De aanwezigheid van oude systemen, die moeilijk te ontwikkelen en te beheren zijn. Verschillende systemen voor verschillende taken, die niet met elkaar integreren. Data moet handmatig van het ene systeem worden overgezet naar het andere.

• Systemen die niet precies doen wat u wilt. • Systemen die te complex zijn en die veel meer opties bieden dan medewerkers ooit zullen gebruiken.

•

Systemen die alleen binnen uw bedrijfspand werken, zodat u ‘opgesloten’ zit in dat gebouw.

• Computers die langzamer worden naarmate

Toenemende complexiteit is mede oorzaak van falende IT-systemen.

de tijd verstrijkt.

• Complexe netwerken serverinfrastructuren, waarvan het onderhoud veel tijd en moeite kost.

•

Het feit dat niemand binnen de organisatie precies weet welke systemen en software-

systemen. Waarom zou je tenslotte betalen

Dit is prima. Maar wanneer het bedrijf groter

pakketten er allemaal zijn en hoe ze werken.

voor iets dat je al hebt en dat reeds draait?

wordt en mensen gaat aannemen, zullen hun

zeer grote bedrijven kampen met

Het tweede aspect vormen fusies en over-

IT-behoeften ook groeien. En hier ligt het pro-

deze tekortkomingen, maar iedereen her-

names. Elke keer als twee bedrijven fuseren,

bleem. Deze groeiende behoeften worden vaak

• Vooral

kent er wel iets uit.

Verandering wordt vaak verward met

Het probleem Wat veroorzaakt al deze problemen nu precies?

vooruitgang’, Richard Donovan.

Er zijn uiteraard verschillende oorzaken, maar ze komen allemaal neer op het volgende: complexiteit. Wanneer systemen te complex worden, liggen de problemen op de loer. Dit geldt

moeten hun IT-infrastructuren ook fuseren, iets

vervuld door nieuwe componenten (software

voor elk aspect van IT: van persoonlijke PC’s

dat nooit op een optimale en volledige manier

/ hardware) toe te voegen aan de bestaande

gevuld met talloze verschillende programma’s

gebeurt en altijd complexiteit aan het geheel

infrastructuur. Nieuwe componenten worden

en tools, tot server- en netwerkinfrastructuren

toevoegt, zonder nieuwe functionaliteit te bie-

toegevoegd, maar de oude blijven bestaan. Ze

die er meer als een spinnenweb dan als een

den.

werken tenslotte, dus laten we er vooral van afblijven, IT is al moeilijk genoeg!

hiërarchische boom uitzien. Dingen horen niet complex te zijn, ze moeten simpel zijn.

Van afblijven

Wat veroorzaakt deze complexiteit? Er is een

Kleinere bedrijven hebben gelukkig geen last

Laten we dit eens vergelijken met een

onderscheid tussen kleine en grote bedrijven.

van al deze zaken. Ze zijn flexibel en dyna-

bedrijfsgebouw. Wat doet een organisatie

Voor grote (multinational) bedrijven is het

misch en kunnen zich makkelijk aanpassen

als zij groter groeit dan het gebouw aankan?

antwoord tweeledig. Ter eerste zijn zij al lang

aan nieuwe situaties. Waarom komen ook zij

Uitbreidingen aan het gebouw blijven bouwen

bezig met IT, waarschijnlijk sinds IT beschikbaar

dan zoveel problemen tegen? Ik denk dat dit

elke keer dat er extra ruimte nodig is? Natuurlijk

kwam voor bedrijven (tussen 1960 en 1970).

veroorzaakt wordt door de angst voor veran-

niet. Ze verhuizen naar een groter gebouw,

Zij hebben daarom veel ‘oude zaken’ draaien.

dering. Wanneer een bedrijf start, hebben ze

dat optimaal geschikt is voor het grotere

Investeren in nieuwe functionaliteit is altijd

doorgaans alleen enkele Word-documenten,

personeelsbestand.

interessanter dan het upgraden van oude

Excel-sheets en wellicht een boekhoudpakket.

auto’s, als een auto te klein wordt, koop je een

Hetzelfde

geldt

voor


27

grotere. Waarom blijven we dan bij onze oude systemen, terwijl er iets beters beschikbaar is? Waarom blijven toevoegen aan een steeds complexer wordende infrastructuur, zonder ooit de tijd te nemen om de infrastructuur als geheel onder de loep te nemen en te migreren naar een nieuw systeem dat perfect aansluit bij het bedrijf zoals het vandaag de dag is? Houd het aantal verschillende systemen zo laag mogelijk. Probeer systemen te vinden die alle behoeften vervullen, in plaats van slechts de nieuwe behoeften en vervang oude systemen door nieuwe, voordat alles vastloopt. Dit is misschien een vrij grote investering in zowel tijd als geld, maar het betaalt zichzelf binnen de kortste keren terug.

Liever maatwerk Een laatste oorzaak van problemen, die van toepassing is op zowel grote als kleine bedrijven, is de keuze voor standaardpakketten, in

Als iets een maatpak is, dan is het wel een ruimtepak.

plaats van maatwerk software. Standaardpakketten lijken in eerste instantie makkelijker en zelfs goedkoper, maar doen nooit precies wat u wilt. De fabrikant kende immers uw bedrijf niet toen het pakket werd gemaakt. Om deze reden stoppen veel fabrikanten zeer

om wijzigingen vragen bij de fabrikant, maar

derneming niet langer hoeft te investeren in de

veel opties en functionaliteiten in de pakketten,

de vraag is of en wanneer deze op het verzoek

eigen infrastructuur en andere IT-gerelateerde

zodat elke klant iets vindt dat hij nodig heeft.

ingaat.

zaken. De onderneming heeft alleen computers

Maar niemand gebruikt ooit alle functionali-

Natuurlijk brengt de keuze voor maatwerk soft-

met een internetverbinding nodig; plus goede

teit die een standaardpakket biedt, wat ervoor

ware ook risico’s met zich mee. U moet een

afspraken met de dienstverlener(s). Het is wel

zorgt dat het onnodig complex is.

softwarebedrijf vinden dat nauw met u samen-

raadzaam een reserveverbinding met internet

werkt, uw organisatie en haar processen nauw-

achter de hand te houden voor het geval de

keurig analyseert en regelmatig feedback geeft

primaire verbinding het begeeft.

tijdens het ontwikkelproces. Eigenlijk een soft-

Exact Online is een bekend Software-as-a-Ser-

warebedrijf dat niet alleen vóór u werkt, maar

vice (SaaS) boekhoudpakket, dat een stuk mak-

ook mét u. Goede softwarebedrijven helpen bij

kelijker te gebruiken is dan zijn voorganger, die

het maken van de juiste keuzes en beslissin-

handmatig geïnstalleerd moest worden op elke

gen. En de resultaten zullen het zeker waard

computer waarop u het wilde gebruiken. Toch

zijn: Een systeem dat optimaal aansluit bij uw

gaat het hier in alle gevallen om standaardpak-

bedrijf, al uw bedrijfsprocessen integreert en u

ketten, met dezelfde nadelen als de traditio-

alles biedt dat u nodig heeft.

nele pakketten die niet op SaaS gebaseerd zijn.

’Simpelheid is voorwaarde voor betrouwbaarheid’, Edsger W. Dijkstra. Een organisatie heeft waarschijnlijk meer dan

De oplossing lijkt dan te zijn de combinatie van

één standaardpakket nodig. Dit betekent meer

28

complexiteit en meer handmatige werkzaam-

De oplossing

heden als deze pakketten niet op elkaar aan-

De eerste vraag is of een onderneming zelf

sluiten.

haar IT wil organiseren of dit geheel of gedeel-

Bedrijfsorganisatie

En het belangrijkste nadeel: afhankelijkheid van

telijk gaat uitbesteden.

Bij ‘een bedrijf’ dacht men tot voor kort vrij-

de fabrikant. Als uw behoeften stijgen, kan de

Cloud computing neemt veel sores uit handen.

wel altijd aan een bedrijfsgebouw met het

software zich niet aanpassen. Natuurlijk kunt u

Bovendien zijn de IT-kosten lager, omdat de on-

bedrijfslogo erop, misschien de directeur en


SaaS en maatwerk software.

natuurlijk de mensen. Ik deel deze traditionele

werkzaamheden uitvoeren meer nodig heeft,

dat steeds meer bedrijven en organisaties niet

visie van een gebouw met mensen niet.

maar de werknemers die overblijven, zullen

eens meer een bedrijfspand hebben, bijvoor-

‘Mijn’ organisatie is een groep mensen die sa-

ware ambachtslieden zijn, met een passie voor

beeld zakelijke netwerkbedrijven, die netwerk-

menwerkt en daartoe een IT-systeem gebruikt.

hun werk en de mogelijkheid om die passie te

bijeenkomsten voor ondernemers organiseren.

Dit systeem wordt gehost in een datacenter,

uiten.

Zij huren vaak gewoon een restaurant of een

is beschikbaar via internet en handelt alle be-

Iets dat ook zal veranderen voor de werknemers,

café voor het evenement en hebben geen ei-

drijfsprocessen af.

is dat ze niet langer gebonden zijn aan tijd,

gen gebouw. Hun medewerkers werken vanuit

Dat wat is te automatiseren, gebeurt zonder

plaats of gebouw. Het systeem is vanaf elk punt

huis of vanuit gehuurde flex-kantoren.

menselijk handelen. Maar wat betekent dit

ter wereld te benaderen, op elk moment. Dit

Belangrijker

’Simpelheid is de ultieme beschaving’,

Natuurlijk neemt het systeem een centrale rol in binnen het bedrijf, maar omdat de werknemers nu ware ambachtslieden zijn met passie

Leonardo Da Vinci.

en ervaring, worden zij des te belangrijker! Geen enkel systeem kan menselijke visie en vindingrijkheid vervangen. Het is de taak van

voor de mensen? Hebben zij nog steeds de-

betekent dat de werknemers niet noodzakelijk

het systeem ervoor te zorgen dat de werkne-

zelfde baan? Welnu, sommigen wel. Zij zorgen

op dezelfde plek hoeven te zijn. Voor sommige

mers hun werk kunnen doen, door bureaucratie

voor zaken die menselijke input, menselijke

bedrijven werkt het beter als alle werknemers

en overhead weg te nemen en een optimaal

interactie, menselijke creativiteit, zelfs men-

zich wel tegelijkertijd in dezelfde ruimte

efficiënte organisatie te creëren, waarin de me-

selijke emotie nodig hebben. Dit neemt niet

bevinden. Deze bedrijven zullen misschien

dewerkers alleen nog maar productieve taken

alleen veel ‘saaie’ werkzaamheden weg, zoals

minder van dit voordeel profiteren, maar het

hebben die in direct verband staan met de core

handmatige dataverwerking en procesmanage-

voegt toch flexibiliteit toe wanneer het nodig

business van het bedrijf.

ment, ook zullen de werknemers waarschijnlijk

is. Ook wanneer het bedrijf besluit om naar

Een voor de hand liggende vraag is: ‘Wat als de bedrijfsprocessen veranderen?’ Een menselijke procesmanager kan zich aanpassen, een systeem niet. Dit is een valide vraag, maar laat me eerst een andere vraag stellen: ‘Passen procesmanagers zich aan aan nieuwe bedrijfsprocessen? Of veranderen bedrijfsprocessen vanwege een nieuwe procesmanager?’ Vaak veranderen processen als er een nieuwe leidinggevende komt. Een nieuwe procesmanager moet aan degene die hem heeft ingehuurd, bewijzen dat hij of zij iets toe te voegen heeft en een makkelijke manier om dat te doen is een proces veranderen en verbetering claimen.

Verhuizen naar een nieuwe kantoor gaat met het gebruik van SaaS-oplossingen makkelijker, omdat ‘het systeem’ nooit uit de lucht gaat.

Ga maar na: als reorganisaties werkelijk problemen oplossen, waarom moeten we dan na een paar jaar opnieuw reorganiseren? Als de bedrijfsprocessen worden geautomatiseerd door een systeem, brengt dat stabiliteit en continuïteit met zich mee.

meer plezier in hun werk hebben, aangezien

een ander pand te verhuizen, zal deze transitie

ze meer van hun eigen creativiteit en persoon-

zeer soepel verlopen, aangezien het systeem

Veel ‘regel’-systemen

lijkheid aan het bedrijf kunnen toevoegen. Een

nooit uit de lucht gaat. De medewerkers krijgen

Mijn ervaring met een grote financiële instel-

bedrijf heeft wellicht minder mensen nodig,

op de dag van de verhuizing simpelweg een

ling leert dat veel systemen helemaal niets met

omdat het geen IT-personeel, geen procesma-

nieuwe computer met Internet-toegang.

een product te maken hebben, maar simpel-

nagers en geen mensen die automatiseerbare

Deze gehele aanpak past prima in de trend

weg nodig waren om de nieuwe systemen met appworks februari 2010

29

de oude te laten communiceren. Iedere keer

programmeren. Daarom is een goed systeem

en daarvoor moet je altijd de tijd nemen. Een

als er een nieuw verzekeringsproduct kwam,

niet te realiseren met standaard pakketten. Je

belangrijke richtlijn is: Het systeem moet het

waren er nieuwe systemen en processen no-

moet het bedrijf echt goed kennen, voordat je

bedrijf ondersteunen, maar mag het nooit op

dig om het nieuwe product te realiseren. Een

haar processen kunt definiëren.

wat voor manier dan ook beperken.

nieuw systeem om het nieuwe product te verkopen, een nieuw proces dat specificeerde wat er moest gebeuren als een klant schade claimde, een nieuw systeem om dat nieuwe proces te implementeren en daar bovenop nog een heleboel ‘regel’-systemen. Meer dan de helft van alle systemen in het bedrijf had niets te maken met de producten die verkocht werden, maar bestond uit technische systemen die nodig waren om alles draaiende te houden.

’Als kunstcritici bij elkaar komen, praten ze over Vorm en Structuur en Betekenis. Als kunstenaars bij elkaar komen, praten ze over waar je goedkope terpentine kunt kopen’, Pablo Picasso.

In dit voorbeeld is het proces sterk gekoppeld aan het product. Elke keer dat het product wijzigde, moest het proces meeveranderen. Dit

Als bedrijfsprocessen veranderen binnen een

Niet bang voor verandering

is een slechte zaak in een branche waarvan je

organisatie die met een ‘SaaS-maatpak’ werkt,

Als ik u één advies mag meegeven, dan is dat:

weet dat producten vaak veranderen en blijven

is dat geen probleem. De software is immers

‘Wees niet bang voor verandering.’ De hier voorgestelde IT-strategie kost wellicht wat tijd om eraan te wennen, maar het gericht is op het wegnemen van problemen, niet op het toevoegen ervan. Als het gaat om de toekomst, dan zijn er drie soorten mensen: mensen die zorgen dat het gebeurt, mensen die willen dat het gebeurt en mensen die zich afvragen wat er is gebeurd. Maatwerk software via een SaaS-oplossing hoeft niet duur te zijn; ook niet voor een klein of middelgroot bedrijf. Zelfs bij vermindering van het IT-personeelsbestand met één persoon is al sprake van een besparing. Ook voor een grotere organisatie pakt deze aanpak waarschijnlijk financieel gunstig uit.

SaaS zorgt ervoor dat er geen verrassingen meer zijn, zoals onverwachte IT-kosten.

Geldelijk gewin is overigens niet het enige voordeel van deze IT-strategie. Het andere is voorspelbaarheid: nooit meer onverwachte IT-kosten, aangezien het onderhoud van de technologie het werk is van professionele dienstverleners.

30

veranderen. Wanneer je een systeem ontwerpt

altijd aan te passen aan de nieuwe wensen.

dat bedrijfsprocessen automatiseert, moet je

Het zal misschien enige tijd duren (waar-

zorgvuldig rekening houden met de architec-

schijnlijk enkele weken), maar het systeem is

tuur van de processen. Ze moeten altijd ruimte

waarschijnlijk niet het enige onderdeel van het

openlaten voor toekomstige productveran-

bedrijf dat aangepast moet worden aan het

deringen. Dit is een moeilijke taak, maar een

nieuwe proces, dus de tijd is er. Ook is het zo

Zenbi Systems. Hij is tevens Senior Software

goed softwarebedrijf biedt deze mogelijkheid.

dat veranderende processen vaak het gevolg

Architect, gespecialiseerd in Java-technologie.

Het bouwen van systemen is meer dan alleen

zijn van een veranderende bedrijfsstrategie


Drs. Gert-Jan Schouten is de oprichter van

architectuur

Goede architectuur moet passen in haar omgeving. Hier een spiegelbeeld van een klassiek gebouw in de gevel van een strak, modern gebouw.

Goede Architectuur Succesvolle applicatieontwikkeling en –beheer kan niet zonder architectuur. Maar waar moet een degelijke architectuur aan voldoen? Op welke vlakken is een architectuur te verbeteren en wat komt daarbij kijken? Dit artikel reikt handvatten aan om die vragen te beantwoorden. Robert Deckers, Ruud Steeghs

Het is de taak van de architect om een zo goed

situatiespecifiek is. Vervolgens gaat het in op

de architectuur passen en de applicatie moet

mogelijke architectuur op te stellen en uit te

de eigenschappen van een goede architectuur.

realiseerbaar zijn binnen het budget en binnen

dragen. Veel boeken over architectuur (bijvoor-

Om die eigenschappen praktisch te evalueren is

de bestaande plannen.

beeld [Bass], [Rozanski], [Bosch]) reiken daar-

een vragenlijst beschikbaar (zie kader).

Een

standaard

architectuurraamwerk,

een

vaste architectuurtaal en voorgedefinieerde

voor technieken aan. Maar, welke technieken zijn op welk moment het meest geschikt? Om

Situatiespecifiek

architectuurproducten zijn geen garantie voor

dat te bepalen moet je als architect weten wat

Een applicatiearchitectuur vormt de balans

een goede architectuur. Zij vormen in feite

een goede architectuur is. DYA|Software [DYAS],

tussen de belangen van verschillende be-

alleen kaders voor een gemiddelde applicatie

het nieuwste boek in de DYA -reeks, hanteert

langhebbenden en biedt voor de belangrijkste

en gemiddelde organisatie.

het concept Goede Architectuur.

applicatie-eisen een oplossing. Zowel functio-

Maar, net zoals er geen gemiddelde Nederlan-

Het boek beschrijft dat een goede architectuur

nele eisen als kwaliteitseisen moeten binnen

der bestaat, bestaat er ook geen gemiddelde

®


31

applicatie en gemiddelde organisatie. De ene applicatie maakt gebruik van nieuwe technologie, een andere applicatie komt langs een afwijkend proces tot stand. Weer een andere applicatie moet afwijkende kwaliteitseisen ondersteunen. Een goede architectuur is toegespitst op de unieke aspecten van de applicatie en haar omgeving.

De eigenschappen Een goede architectuur heeft verschillende eigenschappen. Deze kenmerken zijn afzonderlijk van elkaar te beschouwen. Aldus is het moge-

Communicatie naar alle betrokkenen over de gekozen architectuur

lijk de kwaliteit van een architectuur en de mo-

is een belangrijke randvoorwaarde voor het slagen ervan.

gelijke verbeterpunten te bepalen. De eigenschappen van een goede architectuur zijn:

• Consistent:

de architectuur vormt een sa-

ren hun eigen notaties. De architectuur moet

menhangend geheel. De architectuuruitspra-

in overeenstemming zijn met bijvoorbeeld de

gevalideerde uitspraken over de applicatie-

ken zijn onderling niet strijdig. Dit geldt niet

projectroadmap van de programmamanager,

omgeving en de stakeholderbelangen in het

alleen voor de uitspraken binnen de archi-

de netwerktopologie van de netwerkarchitect,

bijzonder. De belangen zijn geprioriteerd. De

tectuur zelf, maar ook in relatie tot de om-

de componentenbibliotheek van de compo-

architectuur vormt de juiste balans tussen de

geving. De architectuur moet te realiseren

nentenbouwer, de financiële planning van de

belangen.

zijn in de applicatie. Voor alle relevante eisen

business manager, de weten regelgeving, de

moet de architectuur een oplossing bieden.

functionele structuur van functioneel beheer,

• Gecommuniceerd: de belanghebbenden zijn

de user interface van de eindgebruiker, en ten

•

Correct: de architectuur is gebaseerd op

Vragenlijst Gecommuniceerd Voor het onderdeel ‘Gecommuniceerd’ is onderstaan-

op de hoogte van hun relatie met de archi-

slotte het opleidings- en aannamebeleid van de

tectuur. Zij moeten de juiste verwachtingen

HRM afdeling.

hebben van de architectuur en weten wat

Natuurlijk zijn er in de praktijk nog veel meer

Welke rol speelt de architectuur in de activiteiten

hun eigen bijdrage is. De stakeholders moe-

belanghebbenden en specificaties waarop de

van de stakeholders? Wat moet elke stakeholder

ten begrijpen hoe hun eisen geborgd zijn.

architectuur moet passen. Daarnaast zullen de

met de architectuur doen?

de vragenlijst nuttig:

•

Een gecommuniceerde architectuur begint

verschillende architectuurmodellen en –richtlij-

Hoe is duidelijk of de stakeholders informatie van

bij een communiceerbare architectuurbe-

nen ook onderling in overeenstemming moe-

voldoende diepgang hebben (om de juiste acties te

schrijving.

ten zijn. Om deze te communiceren is het vaak

•

nodig een vertaling te maken naar de taal van

kunnen ondernemen)? Hoe wordt bepaald of de architectuur goed is ver-

•

Alhoewel uitspraken als ‘een architectuur moet

taald? Wat gebeurt er als dat niet zo is?

flexibel zijn, modulair zijn, toekomstvast zijn’

Hoe is duidelijk of de belangrijkste/invloedrijkste

•

vaak van toepassing zijn, zijn zij niet universeel

Correct

stakeholders betrokken zijn in de communicatie?

geldig. Er zijn altijd voorbeelden van applicaties

Correctheid van de architectuur wordt bereikt

• Wie erkent de architectuur en wie niet? • Wat wordt gecommuniceerd over architectuurvisie,

waarvoor die uitspraken niet gelden (of niet het

door het volgende:

belangrijkste criterium voor succes zijn). Cor-

Voldoende omgevingsanalyse: er zijn vol-

rectheid, consistentie en communiceerbaarheid

doende stakeholders, stakeholderbelangen en

Hoe wordt de architectuur ingebed in ontwikkel

•

zijn architectuurattributen die van toepassing

andere informatie over de omgeving van de

proces/-straat?

zijn op alle applicaties.

applicatie in beschouwing genomen en afge-

voorspelde gevolgen en behaalde successen?

• Hoe wordt de communicatie gecoördineerd? • Hoe worden de communicatievorm en inhoud gepland en vastgelegd?

• Hoe is bekend wie waarvan op de hoogte is of op de hoogte zou moeten zijn?

32


de stakeholders.

wogen. Deze informatie moet specifiek genoeg

Rekening houden

zijn om de architectuur op te baseren.

De architectuur speelt een centrale rol en moet

Bewuste afweging tussen belangen: een rich-

afgestemd zijn op de belangen van vele ver-

tinggevende architectuur is het resultaat van

schillende stakeholders en informatiebronnen.

een bewuste en traceerbare afweging tussen

Zijn hebben elk hun eigen vaktaal en hante-

verschillende en mogelijk tegenstrijdige belan-

Vragenlijst Consistentie Voor het onderdeel ‘Consistentie’ is onderstaande vragenlijst nuttig: gen en andere omgevingsuitspraken. De belangen zijn geprioriteerd. De prioritering is nuttig om afwegingen te maken tussen applicatieeigenschappen die de belangen dienen. Validatie van omgevingsuitspraken: de stake holders herkennen en erkennen hun beweegredenen en doelen. De geldigheid van omgevingsinformatie is getoetst. Stakeholders begrijpen dat er een afweging is gemaakt en het soms op organisatieniveau beter is bepaalde wensen niet in te willigen. De afwegingen zijn ook gevalideerd. Samengevat gaat het bij correctheid om de vraag ‘past de architectuur in haar omgeving?’

• Welke terminologie wordt gebruikt in de architectuurbeschrijving? Is er bijvoorbeeld een expliciete woordenlijst van te gebruiken termen?

• • Hoe wordt de architectuur geanalyseerd op tegenstrijdigheden? Zijn er consistentieHoe wordt ervoor gezorgd dat de terminologie begrepen wordt? regels en hoe worden ze getoetst?

•

Hoe is duidelijk dat alle architectuuruitspraken aansluiten op een omgevingsuitspraak? Passen ze op een stakeholderconcern of uitgangspunt over de omgeving?

• • Hoe wordt ervoor gezorgd dat de architectuur toegepast wordt tijdens realisatie? • Hoe wordt aangetoond of de applicatie volgens de architectuur is te realiseren? • Hoe wordt aangetoond of de applicatie volgens de architectuur is gerealiseerd? • Wat hoort wel en niet tot de architectuurbeschrijving? • Hoe wordt de architectuur beheerd? • Hoe is de architectuur vastgelegd?

Waaruit blijkt dat de belangrijkste architectuuruitspraken dezelfde belangen dienen?

Consistent Consistentie wordt bereikt door het volgende:

Samengevat gaat het bij consistentie om de

Communicatie

Verificatie op tegenstrijdigheid: alle architec-

vraag ‘Zit de architectuur goed in elkaar?’

Een gecommuniceerde architectuur wordt be-

tuuruitspraken en relevante omgevingsuitspra-

reikt door:

ken vormen een geheel. Dit geheel moet wor-

Consistentie geldt niet alleen als eis binnen de

Vertaalbaar naar acties door stakeholders: De

den geanalyseerd op tegenstrijdigheden.

architectuurbeschrijving, maar ook in relatie

betrokkenen rond de architectuur ondernemen

Aantoonbaar realiseerbaar: Het moet helder

tot uitspraken over de omgeving. Zo moet de

de juiste acties op basis van de architectuur.

zijn dat de applicatie met de architectuur en

broncode consistent zijn met de architectuur-

Voldoende verankering: Er zijn genoeg stake-

de gestelde middelen is te realiseren. Het rea-

principes die erop van toepassing zijn. Maar bij-

holders betrokken in de communicatie en zij

lisatieteam moet de architectuur in de praktijk

voorbeeld ook de structuur en terminologie van

moeten informatie van voldoende diepgang

kunnen brengen.

de requirements moeten passen op de archi-

krijgen om de erkenning en toepassing van de

Bewust beheerd: het moet duidelijk zijn wat

tectuur. Daarnaast moeten ook het projectplan

architectuur te borgen.

wel en niet tot de architectuurbeschrijving

en werkpakketten passen op de applicatiecom-

Bewust uitgevoerd. De communicatie tussen

hoort en hoe de architectuur wordt gewijzigd.

ponenten uit de architectuur.

de betrokkenen en de architectuur is gecoördineerd. De communicatievorm en inhoud zijn gepland en de architect weet wie waarvan op de hoogte is en hoe de informatie is overgebracht is. Samengevat gaat het bij communicatie om de vraag ‘Weet iedereen wat hij moet weten?’

Tien vragen In een ontwikkelproces komt vaak de mijlpaal ‘architectuur gereed’ voor. Echter, hoe bepalen de QA manager, business manager, de projectleider of de architectuur ook daadwerkelijk gereed is? Omdat architectuur de meer kwalitatieve aspecten van de applicatie adresseert en per situatie een andere verschijningsvorm kan hebben, zal het niet makkelijk zijn om een simpele test te doen. De uitgebreide vragenlijst in het bij dit artikel geplaatste kader kan hierbij In deze figuur is te zien op welke aspecten de architectuur altijd moet zijn afgestemd.

helpen.


33

Vragenlijst Correctheid Voor het onderdeel ‘Correctheid’ is onderstaande vragenlijst nuttig. Een relatief eenvoudige toetsing is om de aan de architect te vragen hoe het staat met de architectuur. Managers die kennis van en ervaring met architectuur hebben kunnen dat ge-

• Wat is de afbakening van de applicatie? Denk aan afbakening in toepassingsgebied, technologie, realisatie en levensduur.

•

Welke omgeving wordt beschouwd (ook in de tijd)? Hoever ga je? Denk aan concurrenten, marktontwikkelingen, technologische ontwikkelingen, samenwerking met

richt doen. Voor managers die dat in mindere mate hebben, is een aantal basisvragen voor handen. Het doel van deze vragen is een beeld te krijgen van de kwaliteit van de architectuur. De basisvragen aan de architect zijn: 1 Wie zijn de stakeholders en wat is de grootste zorg van elke stakeholder? 2 Wat zijn de vijf (een behapbaar aantal) belangrijkste doelen waar de architectuur invulling aan moet geven? 3 Wat zijn de vijf moeilijkste kwesties waar de architectuur een oplossing voor biedt? Welke stakeholderconcerns zijn daarmee gediend? 4 Wat is de belangrijkste rol die elke stakeholder speelt bij de totstandkoming van de

partners, aangrenzende applicaties, gerelateerde projecten.

• • Wat zijn de belangen van elke stakeholder? • Wat is belangrijke omgevingsinformatie? Denk hierbij aan inputdocumenten, marktinWie zijn de stakeholders?

formatie, weten regelgeving.

• • Wat is de prioritering van de verschillende belangen? • Is de prioritering bruikbaar om afwegingen te maken? • Welke afwegingen zijn gemaakt in de architectuur? • Hoe zijn deze terug te herleiden naar de stakeholderbelangen en hun prioritering? • Op welke andere omgevingsinformatie zijn de afwegingen gebaseerd? • Waaruit blijkt of de stakeholders de afweging begrijpen? • Hoe (h)erkennen de stakeholders de beschreven belangen? • Hoe zijn de andere uitgangspunten over de omgeving gecontroleerd op geldigheid? • Hoe komt de prioritering van belangen tot stand? De rol van de applicatie-eigenaar is Hoe wordt de omgevingsinformatie gebruikt als input voor de architectuur?

daarbij het belangrijkst.

architectuur? 5 Wat is de afbakening van de architectuur? In het bijzonder met betrekking tot Toepas-

schrijven, etc.? Aan welke stakeholders zijn

architectuur en praktische hulp bij de architec-

singsgebied, Technologie, Ontwikkel- en

deze gericht?

tuuractiviteiten. DYA|Software is te bestellen

beheerproces, en Levensduur.

9 Hoe zijn de stakeholders op de hoogte

via de reguliere boekhandel. Wilt u meer we-

gebracht van de manier waarop de archi-

ten over DYA|software stuur dan een mail naar

tectuur hun eisen (niet) inwilligt en wat er

[email protected].

van hen verwacht wordt / welke acties zij

Literatuur

moeten ondernemen? 10 Wat is er zo geweldig aan de architectuur wat ik niet mag vergeten? Wat moet ik echt weten van de architectuur dat ik niet gehoord heb in de antwoorden op de vorige vragen? kunnen geven of hij moet kunnen zeggen architectuur zijn vragenlijsten ontwikkeld, waarbij het een kwestie is van afvinken van de onderwerpen.

waarom hij geen antwoord heeft. Eventueel worden

de

Edition, ISBN 0-321-15495-9

• Nick Rozanski, Eoin Woords. Software Systems Architecture, Working with views and perspectives, ISBN 0-321-11229-6

De architect moet op alle vragen antwoord Als hulpmiddel om te komen tot een goede

• Len Bass, et al. Software Architecture in Practice, 2nd

antwoorden

besproken

met

verschillende stakeholders, zodat de business manager de geldigheid kan toetsen.

• Jan Bosch. Design and Use of Software Architectures: Adopting and Evolving a Product-Line Approach, ISBN 0-201-67494-7

• DYA, snelheid en samenhang in business- en ICTarchitectuur, ISBN10 9072194624; www.dya.info

• R. Deckers, R. Steeghs, DYA|Software, Architectuuraanpak voor bedrijfskritische applicaties,

6 Wat zijn de vijf belangrijkste afwegingen in de architectuur en hoe zijn deze vastge-

In DYA|Software [DYAS] wordt het concept Goe-

legd, uitgedragen en bewaakt?

de Architectuur verder uitgelegd. DYA|Software

7 Op welke manier is de consistentie van de

34

In de boekhandel

biedt verder een scala aan technieken om te

vijf belangrijkste eisen en hun oplossing

komen tot een goede architectuur.

aangetoond?

ISBN 978-90-75414-31-8

Robert Deckers is Principal Software Architect bij Sogeti. Ruud Steeghs is manager

Denk aan het maken van afgewogen beslis-

van de Microsoft ontwikkelstraat van Sogeti:

8 Welke architectuurviews zijn er om te re-

singen, het realiseren van een applicatie-

het Microsoft Delivery Center.

deneren, uit te leggen, uit te rollen, te be-

landschap, het beheren en beheersen van


cloud computing

CRM verhuist naar cloud Met de presentatie van Dynamics CRM Online laat Microsoft zien dat het de cloud serieus neemt: de online versie is ruim een maand eerder beschikbaar dan de nieuwe lokale versie van het klantbeheerpakket. Ook IBM ziet toenemende cloudbelangstelling en heeft partnerschappen afgesloten met Ariba (kostenbeheer) en SugarCRM (klantbeheer) om dergelijke diensten te kunnen leveren. Teus Molenaar

IBM’s cloud-vlaggenschip is LotusLive dat een geïntegreerde e-mail, web-

derlandse klanten in het rekencentrum te Dublin, met een uitwijk naar

conferenties, social networking en samenwerkingdiensten biedt via zijn

Amsterdam. Voor klanten is het belangrijk te weten waar de data zijn.

datacenters. Volgens Big Blue is er een toenemende belangstelling voor

Dit is ook belangrijk in verband met een eventuele exit-strategie. Wat

cloud-diensten. Recent IDC-onderzoek laat zien dat de wereldwijde uit-

gebeurt er als een organisatie besluit de crm-dienst niet meer van de

gaven aan cloud-diensten in 2013 uit zal komen op 44,2 miljard dollar.

aanbieder af te nemen?

Aanvullend onderzoek van het computerbedrijf zelf onder tweeduizend

Heleen van Offenbeek, Director Microsoft Business Solutions in Neder-

middelgrote bedrijven laat zien dat twee derde van deze ondernemingen

land: “Als een klant het contract voor gebruik van Microsoft Dynamics

cloud-diensten gebruikt of gaat gebruiken om het IT-beheer te verbeteren

CRM Online wil stopzetten, dan kan hij zijn data menemen door de data te

en de kosten te verlagen.

exporteren via standaard tooling (dus de klant hoeft geen extra tools aan

Omdat IBM niet zelf een CRM-systeem heeft, is het bedrijf een samen-

te schaffen). Voor klanten die overstappen van Microsoft Dynamics CRM

werking aangegaan met SugarCRM, dat open source software aanbiedt.

online naar de on-premise versie is er een service waar zij hun database

Ariba heeft software om de kosten binnen een organisatie in de hand te

kunnen opvragen.”

houden (spend management).

Eén van de eerste gebruikers van de MS CRM Online is administratiekantoor TMF Group. Robin Schumacher, project manager ERP bij TMF vertelt

Keuze laten

dat wereldwijd de onderneming het aantal applicaties wil rationaliseren.

Microsoft heeft wel een CRM-pakket, dat inmiddels toe is aan zijn zesde

Het gebruik van cloud diensten hoort daarbij. Hij zegt voor Microsoft te

versie. Om te laten zien dat het bedrijf veel belang hecht aan de cloud, is

hebben gekozen, vanwege de herkenbare gebruikersinterface. “Ik hoef

deze dienst eerder gepresenteerd dan de ‘on premise’-versie. “Maar we

geen wereldwijd trainingsschema af te werken; twee uur online training

brengen wel beide smaken op de markt, omdat we de klant de keuze

volstaat. Ook de integratie met bijvoorbeeld Excel is heel nuttig voor ons.”

willen laten”, zegt Peter de Haas, Online Strategy Manager bij Microsoft

De resultaten van CRM Online voor TMF? Live in 40 landen in vijf maanden,

Nederland.

75% sneller offertetraject, tevreden gebruikers en toegenomen vertrou-

Dat Microsoft pas nu (veel later dan bijvoorbeeld salesforce.com, Oracle

wen van klanten, omdat het bedrijf meer inzicht heeft in zijn klanten.

en SAP) met een online CRM-versie komt, heeft te maken met de cloudstrategie van het bedrijf. Eerst is 2,3 miljard dollar gestoken in het neerzetten van datacenters die de spil vormen van het online aanbod van

Teus Molenaar is hoofdredaceur van AppWorks.

Microsoft. De cloudversie van Dynamics CRM Online draait voor de Neappworks februari 2010

35

beveiliging

In het onderwijs is meer aandacht nodig voor het ontwikkelen van veilige software.

Meer aandacht voor veilige software nodig Beveiligingsexpert Symantec heeft een systeem ontwikkeld waarbij een online systeem voor identiteitsbeheer waakt over data. Symantec Information Protection is onlangs in bèta gegaan. Erik van Veen van het bedrijf pleit voor meer aandacht voor het ontwikkelen van veilige software in het (hoger) onderwijs. Hans Vandam

36

Van Veen, senior Manager Technical Sales Orga-

niet wordt gerekend tot de functionaliteit van

heel veel over dit onderwerp gepraat zonder

nisation bij Symantec Nederland, vindt het een

software, blijft het een zorgenkindje’.

concrete stappen te zetten.”

gemis dat op scholen te weinig aandacht is voor

Van Veen heeft er weinig vertrouwen in dat de

Hij meent dat code signing met internet als

het bouwen van intrinsiek veilige software. “Er

overheid dwingende maatregelen op het vlak

medium dat in toenemende mate applicaties

zou meer aandacht in het onderwijs moeten

van informatiebeveiliging afkondigt. “Toch is

(of apps) verspreidt, gewoongoed zou moeten

zijn voor het schrijven van veilige code”, meent

er een lichtpuntje. Minister Van Opstelten van

zijn. Code signing is een techniek waarbij een

hij. Hij vindt hier onder meer het Platform voor

Veiligheid en Justitie heeft gezegd cybercrime

ontwikkelaar zijn executables van een digitale

Informatiebeveiliging (PvIB) aan zijn zijde. Op

harder te willen gaan aanpakken. Veiligheid is

handtekening voorziet, zodat de programma-

een informatiebijeenkomst eind vorig jaar was

een speerpunt van dit kabinet. Ik hoop alleen

tuur niet door onbevoegden is te wijzigen. Het

één van de PvIB-stellingen: ‘Zolang beveiliging

dat het niet bij woorden blijft, want er is al

systeem werkt met certificaten en wordt al wel


door bijvoorbeeld Microsoft en in Java applets

als metadata meegeven. Dat is een eenmalige

aan te haken. De gesprekken hierover willen

gebruikt.

actie. Maar eigenlijk is het een voortdurend

niet echt vlotten.”

proces, want voortaan zullen altijd dergelijke

De vraag rijst of een dergelijke dienst niet een

metadata moeten worden ingegeven.”

overheidsdienst moet zijn, en niet in handen

Classificeren

mag rusten van een commerciële partij als

Zolang software zelf niet intrinsiek veilig is, zullen de beschermende maatregelen op andere

Database met identiteiten

Symantec is. “Daar wil ik geen politieke uit-

doelen gericht moeten zijn. Het aloude adagi-

Symantec onderschrijft de Jericho-beginselen

spraken over doen. Ik stel alleen vast dat wij

um van een firewall met alle bedrijfsgegevens

van The Open Group. “Open security betekent

binnenkort deze dienst wereldwijd kunnen

binnen deze digitale slotgracht voldoet niet

dat je de data beschermt”, vertelt Van Veen.

aanbieden en dat supranationale overheden,

meer. “Mensen lopen met smartphones rond

“Op het moment dat jij een bestand krijgt, en

zoals de Verenigde Naties, dat niet hebben.”

waarop tal van belangrijke gegevens staan”,

je wilt het openen, dan gaan jouw persoons-

zegt Peter Geytenbeek, algemeen directeur Sy-

gegevens naar onze database met certificaten.

Zwakste schakel

mantec Nederland. Erop wijzend dat dergelijke

Daar wordt gecontroleerd wie je bent en wat

De mens is bij elke beveiligingsoplossing de

apparaten, evenals tablet pc’s, in toenemende

je vervolgens met die gegevens mag doen. Als

zwakste schakel. “Het is een terugkerend the-

mate een bedrijfs- én particulier karakter heb-

je het bestand niet mag openen, dan kun je er

ma: de medewerkers binnen een organisatie

ben. “Mensen gebruiken hetzelfde ding om za-

niks mee, want het is versleuteld. Op het end-

moeten ervan worden overtuigd dat beveili-

kelijke mail te versturen en te ontvangen als

point (de smartphone, tablet-pc en dergelijke)

ging een serieuze zaak is. Tegelijk proberen wij

bijvoorbeeld om hem als wekker te gebruiken.

oplossingen aan te dragen die het op technisch

De grenzen tussen privé en zakelijk vervagen.”

vlak dichttimmeren. Zo kun je in een ziekenhuis

Tevens spelen trends als consumerization van

ervoor zorgen dat elke e-mail (plus bijlage)

IT, virtualisatie en cloud een rol als het gaat om beveiliging van gegevens. Als het niet lukt op

De mens is bij elke

applicatieniveau alles goed dicht te timmeren, dan is het minstens zaak ervoor te zorgen dat

beveiligingsoplossing

de informatie zelf is beveiligd. Symantec mikt op databescherming. De overnames van een aantal bedrijven door Symantec (denk onder meer aan Veritas en VeriSign) mondt uit in een

Een goed beveiligingsbeleid begint met het classificeren van gegevens binnen een organisatie.

de zwakste schakel.

nieuwe dienst die het bedrijf heeft ontwikkeld: Information Protection.

waarin gegevens staan die zijn terug te voeren

“De eerste stap is evenwel te weten welke

op een bestaand persoon alleen versleuteld het

data een organisatie allemaal heeft. Er zijn

eigen netwerk mogen verlaten. Mocht iemand

maar heel weinig bedrijven die daarop een ant-

heb je dan een pdf-achtige reader nodig om de

toch een bericht niet-versleuteld versturen,

woord hebben. De meeste hebben geen idee

bestanden te kunnen manipuleren. Die wordt

dan zorgt onze software ervoor dat het alsnog

welke gegevens er zijn, laat staan dat ze weten

gratis verstrekt en neemt nauwelijks ruimte in.”

wordt geëncrypt. Tegelijk krijgt de afzender

wie toegang heeft tot die gegevens en wat zij

Dit impliceert dat Symantec een database

een pop-up dat hij niet volgens de richtlijnen

ermee doen”, legt Geytenbeek uit.

bouwt met alle certificaten en digitale identi-

heeft gehandeld en dat de software alsnog het

Classificatie van gegevens is de eerste stap.

teiten om ‘on the fly’ te kunnen nagaan of ie-

bericht heeft versleuteld. Daarmee voed je de

“Dat kan ook achteraf. Wij hebben daar tools

mand inderdaad is gerechtigd om bijvoorbeeld

mensen op.”

voor. Als je namelijk ziet dat bijvoorbeeld Jantje

een bestand te lezen en af te drukken. “Wij zijn

In de herziene beveiligingsnorm voor zieken-

de enige is die een bepaald document heeft op-

hier al vergevorderd mee, omdat dit tenslotte

huizen, NEN7510, zal dit onderwerp worden

gevraagd, dan kun je er gevoeglijk vanuit gaan

een van de kernactiviteiten van VeriSign was”,

afgedicht. “Het zou mooi zijn als dergelijke nor-

dat hij de eigenaar is van de data. Vervolgens

vertelt Van Veen. “Dit bieden wij internationaal

men ook voor andere branches, bijvoorbeeld

kun je hem vragen wat hij met de gegevens

aan. We hebben ook een wereldwijd netwerk

de (proces)industrie, gaan gelden”, aldus Van

wil: algemeen beschikbaar, alleen lezen, is ko-

beschikbaar om die identificatiegegevens uit

Veen.

piëren mogelijk, mag iemand ‘plakken en knip-

te wisselen. Wat dat betreft, is het vreemd dat

pen’, gedurende welke tijd gelden die eigen-

DigiD hetzelfde probeert te doen, maar dan

schappen voor de bewuste data? Daar moet je

lokaal, alleen voor Nederland. Wij hebben die

allemaal antwoord op vinden en die vervolgens

infrastructuur al. Het lijkt me logischer daarop

Hans Vandam is freelance journalist.


37

implementatie methode

Zo voer je een EPD in Veel ziekenhuizen zijn momenteel bezig met de invoering van een Elektronisch Patiëntendossier (EPD). Dat is een gigantische operatie. Niet alleen op ICT-vlak, maar ook op organisatorisch vlak. M&I/Partners heeft een op de praktijk gebaseerde implementatiemethode ontwikkeld. Deze kan overigens ook zijn vruchten afwerpen bij andere applicaties binnen een keten. Jan Houben, Veronique Kruize M&I/Partners heeft een methode ontwikkeld die rust op negen pijlers voor de planmatige invoering van een EPD.

De grootste ICT-trend binnen ziekenhuis is op

Het urgentiebesef zit vaak bij de Raad van

dit moment de invoering van een EPD (Elek-

Bestuur en niet bij alle artsen voor het invoe-

tronisch Patientendossier). Hierbij ligt de focus

ren van een EPD. De invloed van de Raad van

Negen pijlers

op het invoeren van een digitale status zodat

Bestuur, net als in veel hoogwaardig profes-

De vragen die spelen zijn: hoe krijg je alle art-

artsen en ziekenhuismedewerkers hun status-

sionele organisaties, kent zijn beperkingen.

sen en medewerkers mee? Hoe doe je dat per

voering digitaal kunnen invoeren in plaats van

Naarmate je dichter bij de kern van het bedrijf

individuele vakgroep en met multidisciplaire

op papier. Het voordeel van het invoeren van

komt, wordt de zeggenschap van het manage-

aangelegenheden? Hoe ga je van papier naar

een ziekenhuisbreed EPD is dat informatie lees-

ment kleiner, terwijl de standaarden, normen

digitaal werken? M&I/Partners heeft bij meer-

baar, overal beschikbaar en actueel is. Proces-

en waarden van de beroepspgroep(en) toene-

dere ziekenhuizen su ccesvol een ziekenhuis-

sen zijn patiëntvriendelijker in te richten en het

men. Hierdoor drukken professionels een groot

breed medisch en verpleegkundig EPD inge-

biedt meer mogelijkheden voor het realiseren

stempel op de organisatie. Door de organisatie-

voerd. Op basis van best practices heeft zij een

van meer kwaliteit en betere zorg. Ook levert

structuur van ziekenhuizen met een Raad van

EPD-implementatiemethodiek ontwikkelt die in

het EPD veel informatie op voor onderzoek en

Bestuur en Stafbestuur en de wijze waarop de

de praktijk zeer succesvol is gebleken.

evidence-based verbeteringen.

financiering in de zorg in elkaar steekt, is het

De EPD-implementatiemethodiek bestaat uit

Maar hoe zorg je er nu voor dat er een zieken-

een ingewikkeld speelveld.

negen pijlers. Deze geven een totaaloverzicht

huisbreed EPD daadwerkelijk wordt ingevoerd?

38


van zaken die met een vakgroep tijdens een

implementatie moeten worden geregeld en

De afspraken gaan over de invulling van de

komstige werkprocessen is de derde subpijler.

hoe je dit kan doen. Tijdens de implementa-

werkgroepen: welke artsen deelnemen in wel-

De werkgroepen kan naar wat er voor nodig

tie van een EPD lopen we de pijlers langs. We

ke groepen. Overeenstemming moet er voorts

is om in de toekomstige situatie te kunnen

beginnen altijd bij pijler 1, 2 en 3; en eindigen

zijn over hoe vaak de werkgroepen bij elkaar

werken. Zij geven vorm aan de opleidingen en

bij pijler 9.

komen en wat de streefdatum is om over te

inventariseren de benodigde infrastructuur. Ook

De volgorde en de invulling van de overige pij-

gaan op het EPD.

denken zij na over de start van het gebruik van het EPD. Een dergelijke werkgroep is multidis-

lers is per vakgroep is anders. Dit doet recht aan de omvang, complexiteit, dynamiek en

3 Voorbereiding

ciplair ingericht en houdt rekening met eventu-

eigenschappen van en binnen een vakgroep.

De voorbereiding valt uiteen in drie subpijlers.

ele verschillende locaties. Het multidisciplinaire

Kenmerkend aan onze EPD-implementatieme-

De invulling van de werkgroepen is de eerste

karakter zorgt ervoor dat een compleet en helder beeld ontstaat over de huidige manier

De kracht van de implementatiemethodiek is dat de diverse disciplines tussen organisaties, en binnen één organisatie of bedrijfsonderdeel

van werken en breed gedragen afspraken over de toekomstige manier van werken. De werkgroep schermen heeft alleen bestaansrecht als het systeem veel vrijheidsgraden biedt voor de inrichting. Ook staan in de voorbereiding de planning en communicatie centraal (derde subpijler). De

met elkaar aan de slag gaan.

planning gaat over het tijdpad dat met een vakgroep is afgesproken. Wanneer gaat een vakgroep live? Is dat qua tijd haalbaar? Hoe gaan

thodiek is dat we onderzoekend handelen. We

subpijler. In ieder geval zijn er minimaal twee

we live; met één arts of met de hele vakgroep?

luisteren naar wat echt nodig is en faciliteren

werkgroepen: polikliniek en kliniek. Een werk-

In welke weken doen we dat juist wel of niet?

de dokters.

groep schermen is een mogelijke derde werk-

Is het systeem op tijd gereed? Is er voldoen-

groep. Dit is afhankelijk van de vrijheidsgraden

de begeleiding op de werkvloer beschikbaar?

1 Contractering Voordat de implementatie start, is het goed om te contracteren. Dit kan op twee verschillende manieren. Enerzijds een ziekenhuisbreed contract. De Raad van Bestuur en de Medische Staf zijn het er dan mee eens een EPD in te voeren. Met de vakgroep zijn dan vooral op de planning contracten te maken. Ook is het mogelijk per vakgroep te contracten af te sluiten. Dan gaan de onderhandelingen meer over de voorwaarden waaronder een EPD is in te voeren bij de vakgroep. Contractering is belangrijk om voldoende commitment te garanderen. Een grafische weergave van de EPD-implementatiemethodiek. Deze weer welke

2 Kick-off

stappen een vakgroep moet doorlopen om een EPD succesvol te implementeren.

Bij de start van een uitrol binnen een vakgroep vindt er een kick-off plaats met alle maatschapsleden. Verwachtingsmanagement begint

die een vakgroep heeft om een systeem in

Communicatie geeft aan hoe de communicatie

hier al. Tijdens deze kick-off gaat het erom te

richten en/of te ontwikkelen. Elke werkgroep

verloopt met de vakgroep en medewerkers van

vertellen wat het EPD inhoudt en vooral ook

heeft zijn eigen rol. De werkgroepen polikliniek

het ziekenhuis. Hierbij valt te denken aan het

wat niet. Hiervoor is het mogelijk een alge-

en de kliniek nemen in ieder geval het orga-

intranet, nieuwsbrieven en dergelijke. Com-

mene presentatie aan te vullen met vakgroep-

nisatorische veranderingen voor hun rekening.

municatie is ook posters ophangen bij een poli

specifieke zaken.

Het in kaart brengen van de huidige en toe-

om patiënten te informeren dat het ziekenhuis appworks februari 2010

39

bezig is een EPD in te voeren en dat mogelij-

mogelijk maakt om in paar sessies van een

over hoe de vaststaande schermen gebruikt

kerwijs een spreekuur uitloopt. Denk hierbij ook

uur zowel huidige als nieuwe werkprocessen in

gaan worden. Dit geldt overigens ook voor zelf

aan externe partijen waarmee een ziekenhuis

kaart te brengen.

ontwikkelde schermen.

een nauwe samenwerking met een privékli-

5 Schermen

6 Opleiding

niek, of een ander ziekenhuis.

Als het systeem veel vrijheidsgraden biedt aan

De werkafspraken zijn gemaakt, schermen zijn

te maken heeft. Mogelijk heeft de organisatie

een vakgroep voor eigen invulling is het aan

ontwikkeld en/of aangepast en de datum van

4 Werkprocessen

te raden om in een aparte werkgroep of met

go-live is bekend. Dan is het tijd om het oplei-

De werkgroepen polikliniek en kliniek inventari-

enkele artsen de schermen te ontwikkelen.

dingsmateriaal te ontwikkelen en de cursussen

seren de bestaande en nieuwe werkprocessen.

Dit zijn de schermen voor de intake, de cursus,

te geven.

Hoe wordt er nu gewerkt? Hoe gaan we straks

benodigde brieven en formulieren. Belangrijk

Verschillende gebruikersgroepen volgen apart

werken? Wie gaat wat doen? Wat gaat wel over

hierbij is dat artsen zo snel mogelijk een beeld

van elkaar opleidingen en krijgen hun eigen

naar het EPD en wat niet? Wat gebeurt er met

en kaders krijgen welke vrijheidsgraden zij heb-

gebruikersinstructies. De basis voor de ge-

de papieren die niet over gaan naar het EPD?

ben en welke niet. Het antwoord op de vragen

bruikersinstructies zijn de eerder ontwikkelde

Daarvoor is het nodig alle gebruikte papieren

‘hoe registreer je nu en hoe snel gaat dat?’ is

werkprocessen en schermen. Het is nodig om

te inventariseren. Welke signaaltje geeft het

hierbij belangrijk. Ook is het goed om zo snel

keuzes te maken in wanneer de opleidingen

dossier? Waar komt het dossier allemaal en

mogelijk ‘echte’ ervaring op te doen met het

plaatsvinden en hoe zij zijn ingericht.

wanneer? Op basis van de bestaande werkpro-

EPD.

7 ICT-infrastructuur en ergonomie Hierbij gaat het om welke ICT-infrastructuur nodig is om goed gebruik van het EPD te kunnen faciliteren. Zijn er scanners, printers en

Als het systeem veel vrijheidsgraden biedt aan een vakgroep voor eigen invulling is het aan te raden om in een aparte werkgroep of met enkele artsen de schermen te ontwikkelen. voldoende pc’s met de juiste eisen? Ook kan ergonomie een belangrijk onderdeel zijn. Als er investeringen in de ICT-infrastructuur en/ of ergonomie nodig zijn, is het belangrijk om antwoord te hebben op de vraag wie verantEen elektronisch patiëntendossier is een hulpmiddel om de juiste medicijnen aan de juiste mensen op het juiste moment te verstrekken.

woordelijk is voor de financiering van welk onderdeel.

8 Start gebruik EPD

40

cessen zullen nieuwe werkprocessen worden

Het is een aanrader om eerst schermen per

Hier gaat het om wanneer en hoe met het EPD

gemaakt. Wat wordt door het systeem afge-

vakgroep te ontwikkelen om vervolgens daarna

te starten. Is er begeleiding op de werkvloer?

dekt en waar zijn aanvullende werkafspraken

pas aan de slag te gaan met multidisciplinaire

Wie en hoeveel begeleiding? Beginnen met

nodig?

teams. Als het systeem weinig vrijheidsgraden

nieuwe patiënten of met controlepatiënten?

Voor dit onderdeel heeft M&I/Partners een

biedt zal deze werkgroep niet nodig zijn. Wel is

Hoe wordt de papieren status omgezet naar

aparte procesmethodiek ontwikkeld die het

het belangrijk om goede afspraken te maken

een EPD? Wat zijn de tips en trucs na twee we-


ken starten binnen een vakgroep? Welke nieuwe (werk)afspraken moeten gemaakt worden? Wie wil een training voor gevorderd gebruik? Waar wordt dan aandacht aan besteed? Is er een noodplan?

Het voordeel van het invoeren van een ziekenhuisbreed EPD is dat informatie leesbaar, overal beschikbaar en actueel is.

9 Nazorg Betrokkenen evalueren bij de negende pijler hoe de overgang van papieren naar digitale status is verlopen. Wat ging goed en wat ging minder goed? Welke punten staan nog open en wie pakt die op? De vakgroep wordt uiteindelijke overgedragen naar de staande organisatie.

Het is zaak alle vakgroepen, ook

In de praktijk

de OK, actief bij de

Wanneer een ziekenhuisorganisatie tijdens

invoering van een

de implementatie van een EPD al deze pijlers

EPD te betrekken.

doorloopt, ligt er een goede basis voor een succesvolle implementatie. In de praktijk zijn

de

implementatiebegeleiders

en

de

programmamanager de cruciale factor om dit echt tot een succes te maken. Zij zijn degenen die dagelijks contact hebben met de medische

van nieuwe manier van werken is het zieken-

als overzichtelijke omgevingen. Voorbeelden

staf en medewerkers van het ziekenhuis. Zij zijn

huis. Tijdens deze procesmethodiek raken le-

van complexe omgevingen zijn waar organisa-

degenen die de bruggen bouwen binnen een

den van een vakgroep en werknemers van het

tiebrede applicaties ingevoerd worden zijn bij-

vakgroep, tussen vakgroepen, medewerkers

ziekenhuis enthousiast. Ze zijn nauw betrokken

voorbeelden gemeenten. Denk hierbij aan de

van het ziekenhuis, Raad van Bestuur en de ICT-

in het traject, hebben echte inbreng en raken

invoering van de WABO. Ook biedt het houvast

afdeling. Zij moeten een goed gevoel hebben

daarmee ook gemotiveerd. Het invoeren van

voor implementatie van applicaties in ketens

voor de organisatie en de verhoudingen.

een EPD is primair een veranderproject.

en is het niet alleen in de non-profit maar ook

Door onze procesmethodiek creëren we begrip

De implementatiemethodiek is met kleine aan-

in profit-organisaties toepasbaar.

dat het invoeren van een EPD ook het invoeren

passingen goed toepasbaar in zowel complexe

De kracht van de implementatiemethodiek is dat de diverse disciplines tussen organisaties, en binnen één organisatie of bedrijfsonderdeel

De invoering van een elektronisch patiëntendossier speelt in elk ziekenhuis.

met elkaar aan de slag gaan. Zij richten gezamenlijk

hun

nieuwe

applicatie

en

werkprocessen in. De negen pijlers geven een goed overzicht waaraan men moet denken tijdens een implementatie. Zij bieden houvast. Tegelijkertijd is de methodiek open genoeg omdat de volgorde en de exacte invulling per pijler bij iedere implementatie opnieuw is in te vullen.

Jan Houben is partner en Véronique Kruize adviseur bij M&I/Partners, een adviesbureau dat acteert op het cruciale snijvlak van organisatie-inrichting en informatievoorziening voor non-profitorganisatie.


41

onderzoek

Soepel veranderen dankzij Agile Organisaties die een Agile methode gebruiken bij ontwikkelwerk zeggen dat zij daardoor soepeler kunnen omgaan met wijzigingen gedurende een ontwikkelproject. Hoewel Excel nog steeds als tool de boventoon voert, verliest het terrein aan hulpmiddelen als VersionOne en Jira/Greenhopper. Agile begint ook door te dringen binnen uitbestedingsprojecten. Teus Molenaar

Redenen om met Agile te werken  Helemaal niet belangrijk  Enigszins belangrijk  Erg belangrijk  Zeer belangrijk

Versnelling Time to Market

ger (19%), ontwikkelmanager (10%), teamlei-

Verbetering om te gaan met prioriteitswijzigingen

der (9%), ontwikkelaar (9%), ander (9%), con-

Verhoging productiviteit

sultant/trainer (8%), director of development

Verbetering softwarekwaliteit

(8%), senior ontwikkelaar (7%), architect (6%),

Verbetering afstemming IT en business

qa-tester (4%), product manager (4%), CIO/

Verbetering projectzichtbaarheid

CTO (3%), president/CEO/COO (2%) en ten

Vermindering risico’s

slotte IT/medewerker (2%).

Vereenvoudiging ontwikkelproces Verbetering onderhoudbaarheid/uitbreidbaarheid software

Scrum aan top

Verbetering teamgeest Vermindering kosten

Uiteraard is het VersionOne te doen om de ge-

Verbetering engineering discipline

reedschappen die mensen binnen Agile projec-

Beheer van verspreide teams

ten inzetten. Dan zien we dat Excel met 52% de lijst aanvoert, gevolgd door VersionOne met 36%. De overige tools zijn Microsoft Project (30%), Jira/Greenhopper (29%), ander (23%),

42

VersionOne heeft onlangs zijn Fifth State of

bedrijfsleven. Onlangs is de studie over 2010

HP Quality Center (17%), Microsoft TFS (17%),

Agile Survey (met de ondertitel: ‘The State of

uitgebracht. Het onderzoek is uitgevoerd tussen

In-house/Custom (16%), Google Docs (16%),

Agile Development’) uitgebracht. Dit bedrijf uit

11 augustus en 31 oktober 2010. De deelne-

Vendor T (14%), Bugzilla (13%), IBM Clear Case

Atlanta (Georgia, VS) bracht in 2003 al zijn eer-

mers zijn gerecruteerd van mailing lijsten, web-

(9%), Rational (7%), Vendor X (5%), Xplanner

ste commerciële projectbeheerhulpmiddelen

sites en andere fora uit de softwareontwikkel-

(5%), IBM Rational Team Concert (3%), Mingle

op de markt voor extreme programming en

industrie. Aan de studie hebben 4.770 mensen

(3%) en Target Process (3%).

Scrum. De afgelopen jaren heeft de onderne-

meegedaan uit 91 landen.

Wie de scores vergelijkt met die van vorig jaar,

ming onderzoek laten doen (door Analysis.Net

Om te beginnen, is het aardig na te gaan wie

zal zien dat het gebruik van Excel en Microsoft

Research) naar de acceptatie van Agile in het

de antwoorden hebben gegeven: projectmana-

Project aan het verminderen is. Volgens som-


mige analisten lijkt dat te wijzen op een professionalisering van de Agile gemeenschap.

Voordelen behaald door gebruik Agile

Welke methode wordt dan het meest inge-

 Weet niet  Veel slechter  Slechter  Geen voordelen  Verbeterd  Aanzienlijk verbeterd

zet? Hier is Scrum overtuigend de nummer 1,

Betere mogelijkheid veranderingen te beheren

stijgend van 50% in 2009 naar 58% in 2010.

Betere projectzichtbaarheid

Scrum/XP Hybrid gaf een lichte daling te zien

Verbetering afstemming IT en business

van 24% naar 17%, maar het percentage men-

Verbetering teamgeest

sen dat of Scrum/XP Hybrid gebruikt of pure

Versnelling Time to Market Verhoging productiviteit

Scrum is ongeveer hetzelfde gebleven (van

Verbetering softwarekwaliteit

74% naar 75%), hetgeen Scrum duidelijk tot

Vereenvoudiging ontwikkelproces

een winaar maakt. De andere methoden sco-

Vermindering risico’s

ren als volgt: Custom Hybrid (5%), ander (4%),

Verbetering engineering discipline

Extreme Programming XP (4%), weet niet

Verbetering onderhoudbaarheid/uitbreidbaarheid software

(3%), Scrumban (3%), Lean (2%), Feature Dri-

Beheer van verspreide teams

ven Development FDD (2%) en AgileUp (2%).

Vermindering kosten

Technieken De belangrijkste aspecten van de Agile methode zijn iteratieve planning, dagelijkse staande

41% van verbetering spreekt. De overige 13%

organisatiecultuur te veranderen (51%) en een

vergaderingen en unit testen. Uit de studie

is verdeeld over ‘geen voordeel’, ‘verslechterd’,

algemeen verzet tegen verandering (40%).

blijkt dat deze onderdelen het meest worden

‘sterk verslechterd’ en ‘weet niet’.

Andere obstakels zijn de beschikbaarheid van

gebruikt. Iteratieve planning (83%), daily stan-

Verbetering van projectzichtbaarheid binnen

personeel met de noodzakelijke vaadigheden

dup (82%), unit testen (77%), release planning

de organisatie is een ander voordeel van Agile

(40%), steun van hoger management (34%),

(72%), retroperspectieven (68%), burndown

(39% sterk verbeterd; 39% verbeterd). Een

projectcomplexiteit of de grootte van een pro-

(67%), voortdurende integratie (65%), geau-

voordeel is voorts een betere aansluiting van

ject (31%), medewerking van de klant (29%),

tomatiseerde builds (60%), snelheid (57%),

de automatisering op de behoeften van de

vertrouwen hebben in de schaalbaarheid van

refactoring (57%), codeerstandaarden (56%),

business (respectievelijk 28% en 40%). De be-

Agile (25%), de veronderstelde tijd om de tran-

test driven development (46%), open werk-

langrijkste onderdelen waarop de responden-

sitie te voltooien (16%), budgetbeperkingen

gebieden (43%), digital dashboard (37%),

ten geen voordelen zagen van het gebruik van

(13%), geen (12%) en ander (6%).

collectief eigenaarschap van code (36%), pair

een Agile-methode zijn: verbetering van soft-

Ook is gevraagd naar de onderwerpen waarbij

programmeren (33%), geautomatiseerde ac-

warebeheer, het beheer van verspreide teams,

mensen zich zorgen maken bij de invoering van

ceptatietesten (31%), on-site klant (29%), con-

en vermindering van de kosten.

Agile. Dat blijkt een gebrek aan management

tinue uitrol (25%), Kanban (18%), cycle time

Het is aardig om die uitkomsten af te zetten

control het hoogste te scoren (36%), gevolgd

(12%) en gedragsgedreven ontwikkelwerk

tegen de redenen waarom de deelnemers

door een gebrek aan planning vooraf (33%),

(9%).

überhaupt zijn begonnen met Agile. De belang-

het management dat geen verandering wil

Voorts is gebleken dat bij ongeveer de helft

rijkste reden blijkt te zijn: het versneld kunnen

(32%), gebrek aan documentatie (28%), ge-

van de projecten binnen organisatie een Agile-

opleveren van software (accelerate Time to

brek aan voorspelbaarheid (27%), gebrek aan

methode leidend is.

Market) met 37% als ‘zeer belangrijk’ en 41%

engineering discipline (25%), verzet tegen

In organisaties groeit het aantal teams dat Agile

als ‘belangrijk’. Andere redenen zijn het beter

verandering bij het ontwikkelteam (23%), te

gebruikt. 29% van de respondenten werkt bij

kunnen beheren van veranderingen gedurende

weinig kwaliteit bij de technici (16%), ander

organisaties met meer dan tien Agile-teams.

een ontwikkelproject (36% en 46%), verhoging

(15%), onmogelijkheid te schalen (12%), vol-

Overigens werkt 54% bij organisaties die nul

van de productiviteit (27% en 53%) en verbe-

doen aan weten regelgeving (12%), vermin-

tot vijf teams tellen.

tering van de softwarekwaliteit (24% en 49%).

derde softwarekwaliteit (11%), helemaal geen

Verbeteringen

Verzet

Waar leidt dit alles toe? Wat zijn de voorde-

Zoals te verwachten is bij proceswijzigingen, ge-

len die Agile heeft gebracht? 46% noemt de

ven de respondenten aan dat de grootste bar-

mogelijkheid om veranderingen binnen een

rières voor een breder gebruik van Agile binnen

project te beheren opvallend verbeterd, terwijl

de organisatie liggen op de mogelijkheid om de

zorgen (11%).



43

boeken en zo

Handboek SharePoint 2010 Bij Van Duuren Media is het ‘Handboek SharePoint 2010’ verschenen. In een wereld waarbij portals de interface vormen tussen gebruikers en applicaties/data speelt SharePoint van Microsoft een belangrijke rol. Over de jongste versie van dit programma zijn meedere boeken verschenen. De grens tussen wat eens zo duide-

componenten aan SharePoint-sites

lijk ‘lokaal geïnstalleerd’ was en wat

toevoegt en hoe u de functionaliteit

‘via internet loopt’ is voor gebruikers

daarvan naar uw hand zet. Aan de

steeds diffuser. Portal services zoals

hand van praktijkvoorbeelden leert

Microsoft SharePoint spelen daarbij

u hoe u informatie via het web deelt

een bepalende rol en beïnvloeden

en toegankelijk maakt voor anderen.

in sterke mate de manier waarop

Ten slotte leert u hoe u efficiënt ge-

werknemers

Een goed gesprek Een adviesgesprek verloopt anders dan bijvoorbeeld een beoordelingsgesprek. In het boek ‘Een goed gesprek’ gaat auteur Luc van Berkesteijn in op de verschillende gespreksmodellen. Het drukwerk beoogt de lezer in twee uur wegwijs te

gen in Nederland. Ook is hij enkele jaren trainer en coach geweest bij diverse adviesbureaus. Zijn ervaringen hebben hun weerslag gekregen in dit boekwerkje, dat vooral bedoeld is voor leidinggevenden. Aan bod komen vragen als ‘Welke gesprekstechniek gebruik je voor de verschillende gesprekken?’, ‘Hoe bespreek je opvallende (wan)prestaties met

organisaties

bruikmaakt van de deelmogelijkhe-

samenwerken. Systemen verbinden

den van SharePoint in combinatie

personen, documenten en acties

met (lokaal) geïnstalleerde Office-

door alle toepassingen heen. De

toepassingen als Word, Excel, Out-

content levert de context waarbin-

look en PowerPoint. Bij uitgeverij

Luc van Berkestijn (1942) heeft ja-

probeert te drijven?’ en ‘Hoe be-

nen - over individuele applicaties

Wrox (onderdeel van Wiley) is het

renlang een huisartsenpraktijk ge-

reid je een moeilijk gesprek zo

heen - constructief valt samen te

Engelstalige ‘Beginning SharePoint

had. Als universitair docent gaf hij

goed mogelijk voor?’.

werken. Dit Handboek is primair

2010; Building Business Solutions

gedurende meer dan twintig jaar

Theoretische

geschreven om gebruikers een hel-

with SharePoint’ verschenen. Ook

communicatietrainingen voor art-

onderbouwingen zijn tot een mi-

pende hand te bieden zodra ze met

dit is een drukwerk dat bedoeld is

sen. Daarnaast is hij verantwoor-

nimum beperkt. Het is vooral een

SharePoint (moeten) gaan werken.

voor mensen die beginnen te wer-

delijk geweest voor het samen-

praktisch toepasbare handleiding.

Stap voor stap leert u wat Share-

ken met het Microsoft-product of er

stellen van het curriculum voor de

Het boek is uitgegeven door Uit-

Point-sites zijn en uit welke com-

al enige ervaring mee hebben op-

gezamenlijke huisartsenopleidin-

geverij Tiem.

ponenten ze bestaan. U leert hoe u

gedaan.

binnen

maken in de techniek van één-op-één gesprekken.

Android, Google App Engine, enzovoorts? Dat kan in Python. In de serie ‘Head First’ heeft uitgeverij O’Reilly een handleiding over deze programmeertaal uitgebracht. Dit begint niet met ellenlange stukken tekst, maar meteen met code en verklaart die onderweg.

44


open of gesloten vragen?’’, ‘Hoe ga je om met je gesprekspartner die boos wordt of jou in een hoek

Python in een handomdraai Applicaties willen schrijven voor

je medewerker?’, Wanneer stel je

Het aardige van het boek is dat er juist helemaal niet zoveel tekst in staat. Het gaat veeleer om tekeningen en ander beeld om in elk geval de beginselen van de taal aan te leren. Programmeurs die voor het eerst kennis maken met Python krijgen op die manier snel de basis van Python onder de knie. Om vervolgens alles te leren over persistence, afhandeling van uitzonderingen, webontwikkeling, SQLite, data wrangling, en Google App Engine. Gaandeweg leert de lezer ook te programmeren voor het Android-platform. Volgens de uitgeverij is de tijd van de lezers te kostbaar om ze te vermoeien met lappen tekst. Zij biedt daarom, gebaseerd op de jongste communicatie-inzichten, een boek dat aansluit op de manier waarop onze hersenen beelden verwerken.

uitweidingen

en

ICT-woordenboek De auteur van diverse ICTwoordenboeken, Hein van Steenis, heeft een update gemaakt. De laatste versie dateert van 2003. Bijzonder aan deze actualisering is dat het een online versie betreft: het WordWeb Woordenboek (W3Dict).

Get ready for cloud computing Hoewel de IT-sector vol zit met hypes, denken de schrijvers in het boek ‘Get ready for cloud computing’ dat cloud computing een blijvertje is. Meer dan dat: het fenomeen zet de manier van bedrijfsvoering op zijn kop. IT gaat niet meer om technologie, maar om diensten.

WordWeb Pro is een uitgebreid éénkliks Engelse thesaurus en woordenboek voor Windows met

In een boek dat zoveel mogelijk jargon

Dat boek gaat namelijk expliciet in op de mo-

meer dan 300.000 trefwoorden en uitdrukkingen.

probeert te vermijden, is ruim aandacht voor

gelijkheden en gevolgen van cloud computing.

Het is te gebruiken voor het vinden van definities,

virtualisatie: de technologie die de basis

‘Get ready for cloud computing’ begint met een

synoniemen en verwante woorden. Het bevat

vormt voor cloud computing. De bedoeling is

historische schets die de geboorte van cloud

uitspraken en voorbeelden van gebruik, evenals

dat de lezers begrip krijgen voor deze totaal

computing verklaart. De beloofde beweeglijk-

nuttige links naar gelijkluidende woorden.

andere wijze van automatisering, waarbij

heid en lagere IT-kosten van het nieuwe model

Samen met het woordenboek vormt WordWeb Pro

medewerkers een geautomatiseerde dienst

zullen, zo blijkt uit het voorwoord, niet binnen

het W3Dict. Het programma toont de vertaling en

betrekken van dienstverleners als Microsoft,

een jaar zijn gerealiseerd. Ook niet binnen drie

definitie van ongeveer 20.000 Engelse ICT-woorden,

Cisco, Google, Amazon en IBM, zonder daarmee

jaar, maar ze zullen onvermijdelijk tot stand

vertaling en definitie van circa 20.000 Nederlandse

hun ‘eigen’ IT-afdeling daarmee te belasten.

komen.

ICT-woorden, de letterlijke betekenis van 33.000+

Het drukwerk bevat veel bijdragen van auto-

Deel twee van het boek bevat diepgravende

Engelse afkortingen (in het Engels), de definitie van

matiseringsdeskundigen die bij de ING werken.

artikelen van experts over gebruikmaking van

300.000+ gewone Engelse woorden (in het Engels).

De IT-journalisten Fred van der Molen en Adrian

(web)services en het verband daarmee met de

Als een woord niet in deze vier databases voorkomt,

Offerman hebben het geheel tot een leesbaar

eigen infrastructuur. Deel drie laat de praktijk

zal W3Dict automatisch op zoek gaan in andere

boek weten te maken.

aan het woord en beschrijft een breed spec-

databases: externe referentiebronnen op internet,

Hoewel in het voorwoord wordt gerefereerd

trum van virtualisatie- en cloud-gerelateerde

zoals Wikipedia en Wiktionary.

aan het roemruchte boek ‘Does IT Matter?’ van

onderwerpen.

Meer informatie is te vinden op www.w3dict.nl.

Nicholas Carr, lijkt een verwijzing naar zijn la-

Het boek is uitgegeven door Van Haren

tere boek ‘The big switch’ beter op zijn plaats.

Publishing.

Embedded software in auto’s

De ontwikkeling van complexe infotainment systemen voor voertuigen vereist kennis van diverse domeinen: audio, video, communicatie, navigatie en sensoren. In dit Duitstalige boek wordt uitgebreid ingegaan op de softwarematige

Programmatuur vinden we niet alleen op ‘kantoor’, maar evenzeer in onze auto’s, in de industriehal. Aan deze embedded systemen worden harde eisen gesteld. Wie hier meer zicht op wil krijgen, leze ‘Automotive Embedded Systeme; Effizientes Framework - Vom Design zur Implementierung’.

implementatie van dergelijke componenten in een complex framework.’ In het eerste deel komen de fundamenten aan bod van embedded systems en de specifieke methoden om die softwarematig te vertalen. Het tweede deel behandelt een concrete, objectgeorieënteerde implementatie van een framework. Het boek is uitgegeven door Springer.


45

column

colofon

AppWorks is hét vakblad dat alle aspecten van de levenscyclus van

Marcel Warmerdam

(bedrijfs)applicaties behandelt. Jaargang 3, februari 2011, nummer 1

Verzamelzucht

Toezending van AppWorks geschiedt op abonnementsbasis en controlled circulation. Een gratis abonnement op AppWorks?

Toen koning Shirham van Sissa een prachtig schaakspel had gekregen vroeg de koning hoe hij

Stuur een e-mail naar [email protected]

hem hiervoor kon belonen. Sissa antwoordde dat hij graag op het eerste vlak van het schaakbord

met daarin naw-gegevens en uw functie.

één graankorrel zag, en op elk daarna volgende vlak de dubbele hoeveelheid graankorrels van het voorgaande vlak. De berg graan waarmee Sissa naar huis ging bedekte 50 keer het oppervlak

Uitgever:

van de Benelux.

Robbert Hoeffnagel; [email protected]

Dit klassieke voorbeeld van exponentiële groei zien we ook terug in het dagelijks leven. De finan-

+31 (0)6 51 28 20 40

ciële wereld bijvoorbeeld gebruikt samengestelde interest en in de wereld van informatietechnologie wordt vaak aan de wet van Moore gerefereerd die stelt dat het aantal transistors op een IC

Hoofdredacteur:

elke twee jaar verdubbelt.

Teus Molenaar; [email protected]

Een ander goed voorbeeld zien we terug in de studie van EMC naar de omvang en groei van de

+31 (0)6 51 57 84 47

Digital Universe. In 2010 groeide de digitale informatieberg 1200 exabyte (1,2 zettabyte). Verder verwacht men dat de informatieproductie jaarlijks met meer dan 40% zal groeien wat er op neer-

Postadres redactie:

komt dat de Digital Universe elke 18 maanden verdubbelt.

Postbus 82, 2460 AB Ter Aar

Nu besteedt deze studie aan tal van aspecten aandacht, maar zij rept niet over de relevantie van

e-mail: [email protected]

de geproduceerde informatie. Dat komt waarschijnlijk omdat de vraag of informatie relevant is vaak moeilijk is te beoordelens. Een willekeurige foto van de Eiffeltoren zullen de meeste mensen

Aan dit nummer werkten mee:

niet relevant vinden. Vele Eiffeltorenfoto’s zijn alleen relevant voor degene die hem heeft gemaakt

Robert Deckers, Corné de Keizer, Jean-Marc

genomen.

Nicolaï, Victor de Pous, Gert-Jan Schouten, Ruud

De relevantie voor anderen is wat moeilijker voor te stellen, maar niet onmogelijk. Voor overheden

Steeghs, Hans Vandam, Marcel Warmerdam

en bedrijven zou deze foto relevant kunnen zijn of worden. Bijvoorbeeld omdat de maker een belangrijk persoon is, of omdat het tijdstip van de afbeelding een alibi kan verschaffen. Alleen

Vormgeving:

weet men dat op voorhand niet. Wel weet men dat er een kans bestaat dat deze op het eerste

ONTWERPERS DIE MEEDENKEN.NL

gezicht onbetekenende Eiffeltorenfoto weleens relevant zouden kunnen zijn of worden. Donald Rumsfeld beschreef dit fenomeen als volgt: ‘There are things we know that we know. There are

Druk:

known unknowns. That is to say there are things that we now know we don’t know. But there are

3L Drukkerij BV, Rotterdam

also unknown unknowns. There are things we do not know we don’t know’. De oplossing voor dit probleem is even briljant als eenvoudig: gewoon zoveel mogelijk verzamelen

Kopij kan worden ingezonden in overleg met de

en bewaren. Over de relevantie kun je later nadenken.

redactie. Geplaatste artikelen vertegenwoordigen

Nu heeft iedereen wel enigszins last van verzamelen bewaarwoede, maar met name overheden

niet noodzakelijkerwijs de mening van de redactie.

zijn er extra bevattelijk voor. Ze verzamelen steeds meer en vaker informatie over wat burgers

De redactie noch de uitgever aanvaarden enige

denken en doen, en dwingen ook bedrijven steeds meer gegevens te bewaren en over langere

aansprakelijkheid voor de inhoud van artikelen van

perioden. Er is een onmiskenbare neiging bij overheden om burgers scherper te controleren. Inzet

derden, ingezonden mededelingen, advertenties

van ICT is daarbij ideaal. Gelukkig blijkt software voor bijvoorbeeld het gericht doorspitten van

en de juistheid van genoemde data en prijzen. Het

informatie nog weinig efficiënt. Software die een combinatie van woordbegrip, grammatica, stijl,

kopiëren of overnemen van artikelen, geheel of

context, samenhang, achtergrondkennis en interpretatievermogen in zich verenigt, is (nog) uiterst

gedeeltelijk, wordt aangemoedigd, maar is uitsluitend

rudimentair. En voor de vrijheid en privacy van burgers lijkt me dat maar beter ook, want Big

toegestaan na schriftelijke toestemming van de

Brother waart nadrukkelijk rond.

uitgever en onder vermelding van: ‘Overgenomen uit AppWorks; inzicht in de levenscyclus van applicaties’ onder vermelding van jaargang en nummer. Marcel Warmerdam is senior analist bij Henry Corporation.

AppWorks is een uitgave van FenceWorks BV

46


Meer klantwaarde realiseren begint met beter luisteren. (En meestal is dat ook beter voor uw portemonnee)

Goed luisteren is volgens ons essentieel bij ICT-projecten. Dan lever je pas echt oplossingen waar een opdrachtgever behoefte aan heeft. Ook dat maakt de mensen van Sogeti tot ideale partners. Of het nu gaat om ontwerpen, bouwen, implementeren of beheren. In testen en architectuur lopen wij door onze aanpak zelfs voorop. Sogeti kan opdrachtgevers in alle sectoren verder helpen. Voor vandaag, morgen en overmorgen. Dankzij mensen met Passie voor ICT.

sogeti.nl

Staat voor resultaat.

SaaS als maatwerk. Visie. mobiele applicaties ICE in Amsterdam. ontwikkelen Wat is een Goede Architectuur? ontwikkeltaal Visual Cobol R3

Recommend Documents