RUIMTE VOOR ELKAAR Het spanningsveld tussen individu en collectief

RUIMTE VOOR ELKAAR Het spanningsveld tussen individu en collectief

auteur: D.K. van Schie studienr.: 1155369 afstudeerlab: Explore-Lab 7 docent: dr.ir. M.J. van Dorst

2

RUIMTE VOOR ELKAAR

het spanningsveld tussen individu en collectief auteur: D.K. van Schie

afbeelding voorzijde: de tekeningen

studienr.: 1155369

op de voorzijde zijn het resultaat van

afstudeerlab: Explore-Lab 7

vraag 29 van de enquête (zie bijlage 1)

docent: dr.ir. M.J. van Dorst

en zijn gemaakt door de bewoners die

© Copyright Oktober 2009

deel hebben genomen aan de enquête

VOORWOORD

Dit onderzoeksrapport is geschreven in het kader van mijn afstudeeropdracht aan de faculteit Bouwkunde, Technische Universiteit te Delft. Het onderzoek beschrijft het spanningsveld tussen individu en collectief binnen de gebouwde omgeving. Dit spanningsveld bevindt zich binnen de gebouwde omgeving overal. Helaas wordt dit echter nauwelijks erkent waardoor er voornamelijk wordt ontworpen vanuit één perspectief. Hierdoor ontstaan gebouwen waar ofwel de behoeften van het individu onder druk staan ofwel de belangen van het collectief. Met dit onderzoek hoop ik dat er, binnen de beroepspraktijk een stap in de goede richting gemaakt kan worden. Tot slot wil ik bij deze nog een aantal mensen bedankten namelijk ten eerste Ted van Schie en Robert Wierenga voor het kritisch doorlezen van mijn thesis en de discussies en verbeteringen die daarop volgden. Verder wil ik mijn medestudenten van het gehele Explore-Lab bedanken. Dit alles heeft geleidt tot verhelderende inzichten en nieuwe ontwerpoplossingen. Als laatste wil ik nog mijn onderzoeksdocent Machiel van Dorst bedanken voor de productieve, inspirerende en ook leuke gesprekken tijdens alle begeleidingen. D. K. van Schie

0

4

INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk 1 - Inleiding - Het spanningsveld tussen individu en collectief

blz.

5

1.1

Onderzoek en kernaspecten

blz.

6

1.2

Methode en onderzoeksaanpak

blz.

7

1.3

Leeswijzer hoofdstukken

blz.

8

Hoofdstuk 2 - Fysieke omgeving in relatie met collectieve en individuele behoeften

blz.

9

2.1

Inleiding

blz.

10

2.2

Mens en behoeften

blz.

10

2.3

Relatie gedrag en omgeving

blz.

11

2.4

Relatie ontwerp en ontwerper

blz.

12

2.5

Epiloog

blz.

13

Hoofdstuk 3 - Opkomst van de individuele behoefte binnen de gebouwde omgeving

blz.

15

3.1

Inleiding

blz.

16

3.2

Van algemene naar individuele woonwensen

blz.

16

3.3

Dichtheden en ruimtebehoefte in de toekomst

blz.

17

3.4

Flexibel bouwen (open bouwen, timebase architecture)

blz.

18

3.5

Conclusie

blz.

19

Hoofdstuk 4 - Sociale behoefte van individu en collectief

blz.

21

Inleiding

blz.

22

4.2

Behoefte aan sociale interactie

blz.

22

4.3

Sociale interactie en communicatie

blz.

22

4.4

Privacy-zoning (het toevoegen van semi-publieke ruimte)

blz.

24

4.5

Ruimte en het collectief

blz.

24

4.6

Sociale gelaagdheid: stad versus dorp en hoogbouw versus laagbouw

blz.

26

blz.

27

4.1

Hoofdstuk 5 - Het spanningsveld van ouderen

5.1

Maatschappelijke context van ouderen

blz.

28

5.2

Ouderen nu en in de toekomst

blz.

29

5.3

Anders ouder worden (huidige ontwikkelingen)

blz.

29

5.4

Woonconcepten van ouderen

blz.

30

5.5

Individueel en collectief perspectief van ouderen

blz.

31

blz.

33

Hoofdstuk 6 - Casestudies

6.1

Algemene inleiding

blz.

34

6.2

Leiden

blz.

34

6.2.1

Data en Cijfers

blz.

34

6.2.2

Omschrijving

blz.

34

Uitkomst enquête

blz.

35

blz.

36

6.2.3 6.3

Papendrecht

6.2.1

Data en Cijfers

blz.

36

6.2.2

Omschrijving

blz.

36

Uitkomst enquête

blz.

37

blz.

38

6.2.3 6.4

Den Haag

6.2.1

Data en Cijfers

blz.

38

6.2.2

Omschrijving

blz.

38

Uitkomst enquête

blz.

39

Conclusies enquête

blz.

40

Hoofdstuk 7 - Conclusie

blz.

41

Literatuur

blz.

45

Bijlage 1 - vragenlijst enquête

blz.

49

6.2.3 6.5

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

INLEIDING

Het spanningsveld tussen individu en collectief

1

6

HOOFDSTUK 1 - INLEIDING HET SPANNINGSVELD TUSSEN INDIVIDU EN COLLECTIEF Binnen dit onderzoek ben ik een zoektocht gestart naar het

1.1 Onderzoek en kernaspecten

spanningsveld tussen het individu en het collectief. Dat dit in het

Om het spanningsveld tussen individu en collectief te kunnen

begin makkelijker leek dan dat het was kan dit onderzoek illus-

onderzoeken heb ik het probleem bekeken vanuit een specifieke

treren. Zo bleken de termen individu en collectief niet eenduidig,

doelgroep, de doelgroep ouderen. Hierdoor ontstaat er een beter

omdat bijvoorbeeld het collectief ook weer opgebouwd is uit

inzicht wat dit spanningsveld inhoudt. Binnen dit onderzoek

vele individuen. Zo kunnen we ons afvragen of de woonkamer

zullen we de groep ouderen definiëren als de groep mensen

behoort tot het individuele domein of bij het collectieve domein

die zich bevinden in hun pensioenfase (65-plus). Steeds meer

van de woning. Het gemiddelde rijtjeshuis kent dus meerdere

mensen binnen Nederland behoren tot deze groep waardoor

dimensies van collectiviteit en individualiteit, maar waar begint

Nederland te maken heeft met een vergrijzende samenleving.

het een en houdt het ander op?

Wat betekent echter een vergrijzende samenleving, wie zijn deze ouderen, en waarom lijkt het, dat zij geen bijdrage mogen le-

Ook roept de term sociale behoefte vele vragen op, want is dit

veren aan de maatschappij terwijl deze groep een grootte schat

een individuele behoefte aan sociale interactie of een collec-

aan ervaring en kennis heeft?

tieve naar sociale veiligheid. Individueel hebben we ook weer een wisselende behoefte aan sociale interactie die verschilt per

Het huidige beleid versterkt dit nog eens door mensen te kun-

individu en door de tijd heen. Hoe moeten we echter binnen de

nen verplichtten tot pensioenontslag, bij het bereiken van hun

gebouwde omgeving omgaan met deze fluctuerende behoeften.

65e levensjaar. Zo wordt het eerder af- dan aan geraden om

Totale flexibiliteit leidt namelijk tot nietszeggende architectuur. Al

door te werken en gaan kennis, expertise en daarmee inkom-

met al wordt het hierdoor een complex vraagstuk.

sten verloren. Ook kennen we binnen de gebouwde omgeving een onderscheidt in leeftijdscategorieën, de starterswoning, de

Hiernaast komen uit beide perspectieven (collectief en individu)

eengezinswoning en het seniorenappartement. Willen we echter

uiteenlopende woonwensen voort. De woonwens van de een kan

een duurzame woonomgeving creëren, waar oud en jong elkaar

echter leiden tot het inperken van andermans mogelijkheden.

stimuleren en ondersteunen ook in de toekomst, dan zullen we

Hoe kunnen we deze tegenstrijdige eisen faciliteren zonder de

eerst deze verschillende leeftijdscategorieën bij elkaar moeten

een boven de ander te stellen. Vanuit de gebouwde omgeving

brengen. Willen we dit vraagstuk oplossen voor ouderen, dan

is het daarom makkelijker om te ontwerpen vanuit een gemene

komen we dus al snel uit bij een meer maatschappelijke opgave,

deler, waarbij iedereen moet inleveren. Dit heeft in het verleden

waar niet alleen ouderen een belangrijke rol spelen maar alle

nog al eens geleid tot standaardisatie en eenzijdigheid, doordat

leeftijdsgeneraties. Het zou zonde zijn als ervaring, expertise

voor het individu ontworpen werd vanuit een collectief perspec-

en mogelijkheden verloren gaan door de ontbrekende banden

tief, zoals bij de massawoningbouw van na de Tweede Wereld-

tussen deze generaties. Hoe kunnen we deze banden versterken

oorlog.

oftewel sociale relaties stimuleren binnen de architectuur? Of nog specifieker;

Om te komen tot ‘goede aansluitende architectuur’ zullen we dus moeten kijken hoe we individuele en collectieve behoeften

Hoe kunnen (nieuwe) woonconcepten bijdragen aan het

kunnen faciliteren. En kunnen we door deze architectuur ook

bevorderen van interactie met en integratie in de maat-

het individu stimuleren om bij te dragen aan het collectief? Als

schappij van (oudere) mensen, zonder afbreuk te doen

we een van de twee perspectieven als uitgangspunt nemen

aan hun individuele woonwensen?

zullen we ten alle tijden afbreuk doen aan de wensen van de ander. Vandaar dat we moeten zoeken binnen de architectuur naar ontwerpmiddelen, waarbij beide tot hun recht komen. We moeten zoeken naar delen binnen de gebouwde omgeving die tot het collectieve domein gerekend kunnen worden en welke tot het individuele. Door de gelaagdheid die zo ontstaat kunnen we genuanceerd omgaan met het individu en het collectief. In dit onderzoek zal ik deze zoektocht nu verder uitwerken.

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HST 1 - Inleiding

7

individu

1.2 Methode en onderzoeksaanpak Binnen dit onderzoek is gebruik gemaakt van verschillende bronnen en onderzoeksmethodes. De verschillende thema’s collectief

binnen dit onderzoek zijn als eerste bestudeert vanuit een literatuurstudie. Hiernaast is gebruik gemaakt van de informatie die is verkregen door het bezoeken van lezingen, symposia en projecten (zie literatuurlijst). Hierdoor is een beeld ontstaan van het onderzoeksgebied, dat soms versterkt of weerlegd werd door de literatuurstudies. Hiernaast is bij drie woonprojecten een enquête gehouden onder de bewoners om de opgedane kennis te toetsen in de praktijk. Doordat de woonprojecten vanuit verschillende visies zijn ontworpen, geeft de uitkomst van de enquête

gebouwde omgeving

een indruk van de overeenkomsten en afwijkingen in belevingswaarde en invloed van zekere architectonische ingrepen. Deze

Hierin kunnen we drie kernaspecten onderscheiden; het gebouw

informatie is aangevuld met de informatie verkregen uit het

(woonconcepten), het collectief (de groep ouderen) en het indi-

interviewen van een aantal van de gebruikers afzonderlijk. Alle

vidu (individuele woonwensen). Dit lijkt vrij eenduidig, maar hier

verzamelde informatie heeft in zekere mate bijgedragen aan

begint ook direct de complexiteit van de opgave. Want moeten

het totstandkomen van dit onderzoeksrapport. Hierdoor is het

we het collectief zien als een opzichzelfstaand iets of als de

onderzoeksrapport niet alleen een koppeling van verschillende

samenstelling (of compromis) van individuele wensen? Bestaat

theorieën maar ook een koppeling tussen theorie en praktijk.

het collectief überhaupt wel of is dit alleen de fictieve voorstelling van meerdere individuele wensen? Dit spanningsveld tussen het individu en het collectief kunnen we op een grotere schaal vergelijken met dat tussen een collectief en de maatschappij of nog weer anders: tussen Nederland en Europa. In welke context bestaat dus het individu en kan het collectief zodoende ook als

interactie

individu gezien worden? Het individu is volgens de definitie van de Van Dale: ‘ieder mens of dier op zichzelf beschouwd, als

een zelfstandig deel van de soort’ Een collectief zou, vanuit het

collectief

individu

perspectief van de maatschappij als ‘een zelfstandig deel van de

soort’ (de maatschappij) gezien kunnen worden.

interactie

De grens tussen beide is dus niet zo eenduidig als deze lijkt. Bin-

interactie

nen dit onderzoek zullen we echter het begrip collectief bekijken vanuit een bundeling van individuen binnen de woonomgeving.

collectieven

collectief

individu

Het spanningsveld tussen individu en collectief zullen we in dit onderzoek bekijken vanuit een sociaalperspectief. Elk individu heeft in verschillende mate behoefte aan sociale interactie, terwijl voor een collectief (bijvoorbeeld de maatschappij) sociale interactie eerder belangrijk is vanuit een praktisch oogpunt, zoals kostenreductie voor beheer en veiligheid. Sociale behoeften kunnen dus gezien worden vanuit een individueel en een collectief perspectief. Een woonomgeving en daarmee het gebouw faciliteert en stimuleert deze behoeften. Het individu heeft dus te maken met de gebouwde en met de sociale omgeving.

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

8

1.2 Leeswijzer hoofdstukken Hieronder volgt nu een overzicht van de hoofdstukken binnen dit onderzoek met een korte toelichting van de inhoud. Hoofdstuk 2 - Fysieke omgeving in relatie met collectieve en individuele behoeften Hoe kan door middel van de gebouwde omgeving de balans gestimuleerd worden tussen het individu en het collectief? Welke verschillende sociale behoeften hebben zij en bestaat er zodoende een conflict tussen individu en collectief? Hoofdstuk 3 - Opkomst van de individuele behoefte binnen de gebouwde omgeving Hoe kan de woning aangepast worden aan de individuele wensen? Wat zijn de individuele wensen en hoe zien we die terug binnen de Architectuur? Hoofdstuk 4 - Sociale behoefte van individu en collectief Wat zijn sociale behoeften? Hoe kunnen we in de fysieke omgeving rekening houden met individuele sociale behoeften? En hoe kunnen we individueel onwenselijk gedrag (bijv. wat als asociaal gezien wordt) zoveel mogelijk mijden uit het collectief domein? Wat zijn de verschillende zones van privacy en openbaar? Hoofdstuk 5 - Het collectieve perspectief van ouderen Als we het vraagstuk vanuit een bepaald groep bekijken is de vraag hoe de balans wordt gevonden tussen individuele en collectieve behoeften. Als we kijken naar de huisvesting van de ouderen, binnen de ouderenzorg van tegenwoordig, blijkt al snel dat de sociale kant ontbreekt of ondergeschikt is. Door het ontstaan van verpleeg- en verzorgingshuizen is er een meer individueel perspectief ontstaan, waar het collectieve perspectief ondergeschikt is aan het individueel belang naar zorg. Hierdoor wordt de individualistisch georiënteerde maatschappij versterkt terwijl het juist om een balans zou moeten gaan. Hoofdstuk 6 - Casestudies Wat kunnen we leren van de bestaande gebouwde omgeving? Binnen dit kader heb ik gekeken naar drie woongebouwen die alle ontworpen zijn vanuit een andere visie. Hoe zien deze gebouwen eruit en kunnen we iets terug zien van de visie, die eraan ten grondslag lag? Waar bevindt zich het collectieve belang en waar het individuele? Hoe draagt de fysieke vorm bij aan de balans tussen wisselende individuele behoeften naar sociale interactie? Dit heb ik getracht te ontdekken door deze gebouwen te bestuderen en de gebruikers te enquêteren. Hoofdstuk 7 - Conclusie

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HOOFDSTUK

Fysieke omgeving in relatie met collectieve en individuele behoeften

2

10

HOOFDSTUK 2

FYSIEKE OMGEVING IN RELATIE MET COLLECTIEVE EN INDIVIDUELE BEHOEFTEN ‘De anonimiteit in de Willem Buytewechstraat in Rotterdam

een relatief kleine groep werkende mensen. Spanningen tussen

resulteerde in een bovengemiddelde vervuiling (door bewoners

generaties, werkenden en niet werkenden kunnen hierdoor op-

en passanten), mogelijk gemaakt door het ontbreken van sociale

lopen, als individuen hun positie blijven bekijken vanuit zichzelf.

controle. … De gemeente heeft blijkbaar ook geen vat op deze

‘Ouderen keren zich echter buiten de arbeidsmarkt af van de

situatie want de oplossing is de inzet van meer straatvegers.

samenleving. Zij richten zich vooral op persoonlijke ontplooiing

“Dat is goed geregeld”; denken de niet-betrokken bewoners en

en welzijn. … Door deze ‘vrijblijvende’ invulling van hun tijdsbe-

zij gooien het ongeadresseerde drukwerk vanuit de deuropening

steding hebben ouderen een meer in zichzelf gekeerde positie en

op straat.’ (Dorst, 2005, p20)

vervullen zij voor de samenleving als geheel een minder zinvolle rol dan mogelijk zou zijn.’ (Oevering, 2007) Dit kan leiden tot onbegrip en vooroordelen en zo tot meer conflicten en regels.

2.1 Inleiding

Onbekend maakt onbemind zegt het spreekwoord en dat is hier

Het voorbeeld hierboven maakt duidelijk dat om goed met elkaar

zeker van toepassing. We zouden het daarom moeten omdraaien

samen te kunnen leven, het belangrijk is om afspraken met el-

en kijken hoe we deze ontwikkeling positief kunnen inzetten

kaar te maken. Hierin moeten we vastleggen wat wel en wat niet

voor de toekomst. ‘Als ouderen langer en meer maatschappelijk

acceptabel is. Deze afspraken kunnen we dan weer vastleggen in

actief zijn, zou vergrijzing niet langer een last voor de samen-

wetten. Het vreemde hierbij is dat hoe vrijer en individueler de

leving zijn.’ (Oevering, 2007) We kunnen zo gebruik maken van

maatschappij georiënteerd is hoe meer we moeten vastleggen

de positieve voordelen van andere generaties. Zo ontstond het

binnen deze wetten. Zoals ook filosoof en columnist Wijnberg

uitgangspunt voor dit onderzoek. Kunnen we de wensen van het

beargumenteert in zijn essay ‘Hoe individualisme tot regelwoede

collectief faciliteren binnen architectuur zonder afbreuk te doen

leidt.’ (Wijnberg, 2009, p250); hoe meer we mensen vrijlaten,

aan de individueel georiënteerde maatschappij? Hoe kunnen ou-

hoe meer we moeten regelen om de vrijheid van anderen (het

deren beter geïntegreerd worden in deze samenleving en kan dit

collectief) te waarborgen. Immers waar de vrijheid van de een

gefaciliteerd worden door een woongebouw? Dit woongebouw

begint, houdt die van de ander op. Mede door het wegvallen van

moet een gebouw worden, waarbij jong en oud gebruik maken

traditionele morele autoriteiten (bijv. religie, verzuiling) is het

van elkaars kennis, mogelijkheden en aanwezigheid. Zo kan door

individu op zichzelf aangewezen wat betreft morele waarde. ‘Dit

sociale interactie en het ondersteunen van elkaar binnen kleinere

individualisme leidde in de afgelopen twee eeuwen niet alleen

groepen de eerder genoemde regeldrift worden teruggedrongen.

tot gezagsverlies van traditionele autoriteiten, maar had ook een

Betere sociale omgangsvormen met elkaar leidt tot meer begrip

onvoorzien bijeffect: bureaucratisering.’ (Wijnberg, 2009, p252)

binnen de maatschappelijke context en zo tot minder regels

Hoe groter de kracht van het individu hoe meer we moeten vast-

en dus uiteindelijk ook tot meer individuele vrijheid binnen de

leggen voor het collectief. De wens van de ene persoon kan wel

kaders van het collectief. De regels voor het individu bestaan

eens nadelige gevolgen hebben voor de andere, wat resulteert

dan namelijk niet meer zo zeer in wetten, maar vallen binnen de

in het bijna oneindig vastleggen van regels over gedragsnormen.

zelfregulatie van het collectief.

Dit zien we terug in de huidige individueel georiënteerde maatschappij, waar de wensen van het individu voorop staan. 2.2 Mens en behoeften Eén van de groepen die deze ontwikkelingen van dichtbij hebben

Het ontwerpen en bouwen van de gebouwde omgeving kan

meegemaakt is de toekomstige groep ouderen. De individualise-

gezien worden als invulling geven aan verschillende behoeften.

ring zorgde mede voor de opkomst van verzorgingshuizen en de

Zo zouden we een gebouw kunnen zien als de uitwerking van

afname van de gezinsgrootte. De oudendag is, buiten financiën

de behoefte aan een schuilplaats, het beschermt de mens tegen

om, een individueel probleem geworden en gaat daarom veelal

het wisselende klimaat. Eén van de bekendste theorieën over

gepaard met eenzaamheid. Meer ouderen dan ooit tevoren zijn

menselijke behoeften is de piramide van Maslow. (1970) Hierin

(voor hun oudendag) afhankelijk van de overheid. Waar familie

wordt een hiërarchie gemaakt tussen verschillende behoef-

vroeger een veel grotere invloed had, is deze afgenomen door

ten. Zo zijn de verschillende categorieën van behoeften in vijf

de afschuiving van verantwoordelijkheid en de afname van de

opvolgende stappen ingedeeld: fysiologische behoefte, veilig-

gezinsgrootte. Doordat Nederland in de toekomst, vergrijst zal

heid, sociale behoefte, egogerelateerde behoefte, en zelfactu-

een steeds groter percentage 65-plus zijn. De kosten voor zorg

alisatie. (Maslow in Dorst, 2005, p84) Als de lagere behoeften

en pensioen komen daardoor op de schouders te liggen van

(fysiologische behoefte en behoefte aan veiligheid) vervult zijn

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HST 2 - Fysieke omgeving in relatie met collectieve en individuele behoeften

kan de stap gemaakt worden naar de hogere behoeften (sociale

gefaciliteerd wordt, maar de omdraaiing, dat architectuur kan

behoefte, egogerelateerde behoefte en zelfactualisatie). Een van

bepalen wat de activiteit van de gebruiker gaat worden zonder

de belangrijke uitgangspunten van deze theorie, is dat de mens

een dwangmatig beginsel is vrijwel onmogelijk zoals Foucault be-

gezien wordt als één geheel. ‘…it means the whole individual is

weert. (Foucault, 1994, p354) De vraag of architectuur bij voor-

motivated rather than just a part of him.’ (Maslow, 1970, p19)

baat ergens aan bij kan dragen is hierdoor niet te beantwoorden,

Dit uitgangspunt is essentieel voor de theorie, want stel dat de

zonder te weten wie de gebruikers zijn. De gebruikers en hun

mens bestaat uit meerdere op zichzelf staande delen, dan zou

visie op het leven zijn dus het belangrijkst uitgangspunt voor de

dit betekenen dat een deel van hem gemotiveerd zou zijn om

architectuur. Toch worden er dagelijks gebouwen gebouwd zon-

de sociale behoefte (‘…de behoefte ergens bij te horen en liefde

der te weten wie de toekomstig gebruikers zijn. Deze gebouwen

en affectie geven en ontvangen en om begrepen te worden

zijn bij voorbaat gedoemd te mislukken tenzij ze toevalligerwijs

en geheel aanvaard.’ Dorst, 2005, p85) te vervullen terwijl de

samenvallen met de ideeën van de latere gebruikers.

fysiologische behoeften (‘Dat wat nodig is om te overleven,

zoals eten, drinken en geen onprettige fysische omstandighe-

Baum en Valins zien dit echter anders in hun boek ‘Architecture

den.’ Dorst, 2005, p85) van deze persoon nog niet vervuld zijn.

and Social behaviour’; ‘…we feel that one conclusion must be

Als we spreken in Nederland van een individueel georiënteerde

drawn from these data – that the architectural design of human

maatschappij zouden we hieruit kunnen vaststellen, dat de ba-

environments can have an influence on mood and behavior.’

sisbehoeften en de sociale behoefte vervuld zijn. Volgens Maslow

(Baum en Valins, 1977, vii) Binnen hun onderzoek hebben zij

kunnen we immers alleen aan egogerelateerde behoefte en

gekeken naar verschillende vormen van organisatie van studen-

zelfactualisatie werken als deze eerste drie behoeften zijn veilig

tenhuisvesting en de invloed op het sociale gedrag. Dit sugge-

gesteld. Dit roept het beeld op dat alle sociale problemen binnen

reerde dat architectuur niet alleen de ideeën van de gebruiker

onze maatschappij zijn opgelost.

kan versterken, maar ook eigen ideeën aan deze gebruiker kan opleggen. Zij concluderen: ‘…that students who live in small

Vanuit het spanningsveld tussen het individu en het collectief

suite groups develop cooperative orientations and that their

kunnen we beargumenteren, dat (binnen de huidige situatie) het

dormitory experiences teach them to compromise when dealing

individu al wel zijn basisbehoeften heeft gerealiseerd, maar de

with others. …Corridor residents, who live in large groups and

maatschappij (het collectief) nog niet. Dit verklaart de uiteen-

who actively avoid others, were less able to reach consensus,

lopende behoeften tussen het individu en het collectief binnen

especially with their neighbors.’ (Baum en Valins, 1977, p75)

de maatschappij. We kunnen dus stellen dat, als we proberen

Studenten kregen dus door een andere organisatie van privé en

de individueel georiënteerde maatschappij te faciliteren we uit

openbare ruimtes andere sociale vaardigheden. De vraag hierbij

moeten gaan van individuele behoeften maar hierbij sociale

is echter, kregen deze studenten daadwerkelijk andere vaardig-

behoeften van het collectief niet uit het oog moeten verliezen.

heden of trokken de verschillende organisatiestructuren gewoon

Zouden deze sociale behoeften niet vervuld worden, dan zou

andere persoonlijkheden aan?

binnen de theorie van Maslow automatisch de motivatie voor individuele zelfontwikkeling weg zijn.

Het geeft in ieder geval weer, dat het denken over sociaal gedrag en architectuur niet eenduidig te vatten is. We kunnen echter wel concluderen, dat er een zekere relatie is tussen beide.

2.3 Relatie gedrag en omgeving

Of beter gezegd ‘…the use of space may be considered both as

Dat brengt ons bij het volgende: wat kan architectuur bijdragen

determined by people and a determiner of human behaviour.’

aan de sociale behoeften van het collectief en het individu? Kan

(Altman in Canter, 1974, p121) Dit zien we terug in de heden-

architectuur überhaupt zorgen voor een verbetering op dit vlak?

daagse architectuur. De ruimte kan het gedrag bepalen, maar

Werkt architectuur bevorderend of alleen faciliterend?

het gedrag ook de ruimte. Bij het ontwerpen van ruimte wordt namelijk meestal uitgegaan van het gedrag binnen de ruimte

Filosoof Michel Foucault zegt hier in een interview, op de vraag

met andere woorden de functie van de ruimte die we willen

of architectuur alléén, sociale problemen kan oplossen, het vol-

creëren. Een andere functie heeft een andere vorm, omdat er

gende over: ‘I think that it can and does produce positive effects

nu eenmaal ander gedrag plaats vindt. Toch zien we binnen

when the liberating intentions of the architect coincide with the

de hedendaagse architectuur talloze specifiek voor één functie

real practice of people in the exercise of their freedom.’ (Fou-

ontworpen gebouwen, die worden hergebruikt voor een totaal

cault, 1994, p355) Een belangrijk uitgangspunt van Foucault is

andere functie. Zo zien we woningen omgebouwd worden tot

dat architectuur alleen de uitgangspunten van de gebruikers kan

winkels, kantoren tot woningen en zelfs oude kerken tot ap-

faciliteren en versterken maar niet andersom. Je kan wel zorgen

partementencomplexen of kantoorgebouwen en visa versa. Dit

dat de activiteit en interesse van een gebruiker gestimuleerd of

geeft ook aan, dat er binnen de maatschappij andere behoeften

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

11

12

zijn ontstaan door de tijd heen. Met dit in ons achterhoofd is de

that these models are brought out into the open and tested

vraag of een functie een specifieke ruimte behoeft twijfelachtig

objectively. For instance, a building which limits the possibilities

geworden en met het oog op hergebruik niet te beantwoorden.

of adaptation will tend to encourage regular, unvaried behaviour.

We weten immers niet, wat voor functies we in de toekomst zul-

If the designer looks at this behaviour he will say: “There I told

len kennen en welke belangrijk zijn.

you. People don’t need adaptable buildings.” ’ (Canter, 1974, p152) Dit zorgt dus niet alleen voor een verkeerd gebouw, maar

Gedrag kunnen we uitsplitsen in individueel gedrag en gedrag

ook nog eens dat het de ontwerper stimuleert om in de toekomst

binnen een collectieve context (sociale interactie). Zo kan de

dit als voorbeeld te gebruiken om zijn visie verder uit te werken.

ruimte de sociale interactie en privacy van individu en collectief

Het idee werkt en waarom zou je een werkend idee overboord

beïnvloeden. Kan bijvoorbeeld het individu binnen de ruimte en

gooien. ‘Thus a mechanical model of man on the part of the

locatie in contact komen met andere mensen, waardoor een

designer may lead to mechanical-like behaviour on the part of

sociaal netwerk opgebouwd kan worden? Is de fysieke ruimte

the user.’ (Canter, 1974, p153) Canter zegt hier eigenlijk indirect

flexibel genoeg om individuele krimpende of groeiende ruim-

mee, net zoals Baum en Valins, dat architectuur het gedrag van

tebehoefte op te kunnen vangen? De mate waarin een woning

mensen kan beïnvloeden. Mensen beïnvloeden de ruimte maar

deze behoeften kan faciliteren en stimuleren kan dus een grote

de ruimte heeft ook zeker invloed op het gedrag, vriendschap,

invloed hebben op hoe iemand zich voelt, leeft en contact heeft

sociale interactie en privacy. Het is daarom moeilijk te bepalen

met andere mensen, zoals ook naar voren komt binnen de

wat het meeste wordt beïnvloed door wat. We moeten uitkij-

studies van Festinger. ‘… people more centrally placed in the

ken, dat we ons als ontwerper niet teveel gaan bemoeien met

housing layouts had more friends.’ (Festinger in Canter, 1974,

de levensopvattingen van de gebruikers. We zouden daarom

p121) De studies van Festinger laten zien dat ‘…a person’s

eerder mogelijkheden moeten creëren dan de maatschappij om

location influenced the information he received, the people he

te vormen naar onze hand. Of zoals 2012 Architecten (2012

met and hence the friendship he made.’ (Festinger in Canter,

Architecten in WORM, 2007, p76) voorstelt om de maakbare sa-

1974, p122) Als de locatie en situatie binnen een woongebouw

menleving te vervangen door de potentiële samenleving. Hierin

grote invloed heeft op het individu, dan zou dit ook kunnen

worden mogelijkheden gecreëerd in plaats van pasklare oplossin-

gelden voor andere aspecten van de woning, zoals de relatie

gen. Ruimte laten om later aanpassingen te maken, we kunnen

tussen binnen en buiten, kleuren, texturen en materialen. Om

de wensen van toekomst immers niet voorpellen.

hier directe ontwerpaanbevelingen uit te filteren blijft echter nog

gebruiker

vrij lastig. Het probleem hierbij is dat elke persoon anders is en

sociale omgeving

daarom ook anders zal reageren. ‘It is maintained that even if

interactie

general laws for average behaviour could be found there would still be so much individual variations that these laws could be of little practical value in explaining or predicting our experiences of

individu

other people in daily life. … With in relation to buildings, in particular, it is thought that people differ from one another so much

behoeften faciliteren

belangen faciliteren

belangen stimuleren

in relation to their reactions that this would make it impossible

behoeften stimuleren

to identify clear trends.’ (Canter, 1974, p94) Dit betekent dat er binnen een ontwerp niet alleen uitdagingen liggen in het vastleggen van de relatie van openbaar en privé, materiaal, kleur en texturen, maar juist ook in het vastleggen wat niet vastligt, het vrijlaten aan de eigen invulling van het individu of het collectief.

2.4 Relatie ontwerp en ontwerper Het vastleggen wat niet vastligt (binnen het ontwerp) heeft ook nog een andere verklaring. Namelijk dat het gebouw in zekere mate de visie zal weerspiegelen die ten grondslag ligt aan het ontwerpidee. Dit ontwerpidee is het idee dat ontstaan is vanuit de visie van de ontwerper. Wie zegt echter, dat dit de juiste visie is? Het probleem wordt nog groter, als deze verkeerde visie ook nog eens bevestigd kan worden door het gebouw zelf, zoals Canter beweert. ‘The great dangers of self-fulfilling prophecy require

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

ontwerper

collectief

oed chteg geda E PV oed chteg geda E PV gebouwde omgeving

HST 2 - Fysieke omgeving in relatie met collectieve en individuele behoeften

13

2.5 Epiloog Zoals we eerder hebben gezien, kunnen de ruimte en locatie (ontwerpmiddelen) een invloed hebben op het gedrag van een individu. Het gedrag van deze persoon heeft weer invloed op andere personen en zo komen we weer uit bij de drie kernaspecten van mijn onderzoek; het gebouw, het collectief en het individu. Binnen het onderzoek zullen we eerst het gebouw bekijken vanuit het individuele perspectief (HST 3) en daarna naar de sociale behoefte binnen het individuele en het collectieve perspectief (HST 4). Hierna volgt de sociale omgeving (HST 5) vanuit het perspectief van een collectief (ouderen) en de gebouwde omgeving (HST 6) vanuit een aantal voorbeeldprojecten. Hoe gaat deze doelgroep (het collectief) om met de gebouwde omgeving (het gebouw) en hoe faciliteren de voorbeeldprojecten (het gebouw) de sociale omgeving (het collectief)? Deze drie kernaspecten zien we ook weer terug bij de ontwerpopgave van een woongebouw voor mijn afstuderen, die we zullen bekijken van uit drie kanten, het gebouwde of fysieke perspectief, het individuele en het collectieve. Hierbij is deze ontwerpopgave een toetsing aan de hand van de theoretische kennis verzameld in dit onderzoek. Zo probeer ik vanuit het individuele perspectief te streven naar zoveel mogelijk keuzevrijheid, vanuit het collectieve perspectief zoveel mogelijk naar leefbaarheid, duurzaamheid en het inzetten van elkaars kennis, expertise, mogelijkheden en aanwezigheid ten gunste van elkaar en vanuit het fysieke perspectief probeer ik deze twee perspectieven te faciliteren maar ook te stimuleren. Zo zoek ik binnen het woongebouw naar een balans tussen de individuele en collectieve behoeften. Hoe kunnen we de individuele behoeften faciliteren en stimuleren zonder afbreuk te doen aan het collectief en omgedraaid?

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

14

HOOFDSTUK

Opkomst van de individuele behoefte binnen de gebouwde omgeving

3

16

HOOFDSTUK 3

OPKOMST VAN DE INDIVIDUELE BEHOEFTE BINNEN DE GEBOUWDE OMGEVING ‘Nu de woningnood grotendeels is verdwenen, en de burger

opgericht door een aantal architectenbureaus uit onvrede over

steeds uitgesprokener woonwensen krijgt, schiet de aanpak

de bestaande woningbouwpraktijk. De SAR deed onderzoek naar

tekort. De burger wil een product op maat, waarover hij zoveel

nieuwe methodes en alternatieven voor de massaproductie van

mogelijk zelf kan beslissen.’ (VROM, 2000, p9)

woningen. Habraken schetst binnen zijn boek, dat het woningvraagstuk niet ophoudt nadat het woningtekort is opgelost. Zo komen bewoner en bouwer schijnbaar lijnrecht tegenover elkaar

3.1 Inleiding

te staan als het gaat om de massawoningbouw. De een ziet zijn

Zoals we in hoofdstuk 1 hebben gezien, heeft de mens pas de

vrijheden wegebben en opgaan binnen een nummertje in het

motivatie voor egogerelateerde behoeften en zelfactualisatie als

woongebouw en de andere ziet door de vele verschillende woon-

aan de eerste drie basisbehoeften (gezondheid, veiligheid en

wensen de kosten stijgen, projecten onbetaalbaar worden en

sociale behoefte) van de priramide van Maslow is voldaan. We

onoverzichtelijk om te bouwen. ‘Er bestaat in de architectuur een

willen deze individuele behoeften binnen dit hoofdstuk nu bekij-

intrinsiek spanningsveld tussen twee elementaire gebruikswen-

ken vanuit een drietal thema’s: de veranderde woonwensen, de

sen: de primaire behoefte aan zekerheid (bouwtijd, bouwkosten,

hoge dichtheden door groeiende ruimtebehoefte en het flexibel

gebouwprestaties) enerzijds en de behoefte zich te onderschei-

bouwen.

den anderzijds.’ (Willems in Vollaard, 2007, p71) Zo blijven we steken binnen de massawoningbouw op het categoriseren van mensen. Zo lang we dit doen, kunnen we alleen woningen

3.2 Van algemene naar individuele woonwensen

ontwerpen voor de gecategoriseerde mens. Wie echter ontwerpt

Halverwege de 20ste eeuw was massawoningbouw de oplos-

voor de massa, creëert de massa. We gaan uit van algemeen

sing voor het nijpende woningtekort ontstaan tijdens de tweede

geldende woonwensen, een gemene deler, voor verschillende

wereldoorlog. De vraag naar snelle oplossingen zorgde voor

individuen binnen een categorie. Hoe moeten we dit echter

massaproductie en repetitie in de woningbouw. Dit werd mede

zien, wie maakt deze indeling en op welke basis? Een andere

mogelijk gemaakt door de ontwikkelingen in de industrialisatie

persoon, een andere indeling, waardoor de groep niet wordt

van de bouw. Binnen de massawoningbouw was het niet van

samengesteld vanuit de samenleving, maar vanuit het individu

belang, wat de wensen waren van de individuele gebruiker. Mis-

(bijv. ontwerper of overheid), die deze samenstelling maakt. An-

schien maar goed ook, aangezien de aanpak van het probleem in

dersom blijft het nog maar de vraag of we wel kunnen bouwen

korte tijd zeer veel (voor die tijd) geschikte woningen opleverde.

voor het individu door de grote hoeveelheid aan uiteenlopende

Er werd gebouwd vanuit een visie, waarbij hygiëne centraal

woonwensen. Zijn er gewoonweg niet teveel verschillende of

stond en vanuit het perspectief dat de architect/onderzoeker,

tegenstrijdige woonwensen? Als we dit binnen een woongebouw

wist wat goed was voor de mens. Hierdoor ontstonden gestan-

willen huisvesten, zijn we dan niet bezig allerlei individueel

daardiseerde woningen, gebaseerd op de gemene deler van het

ontworpen woningen te stapelen? Moeten we dit dan ook niet

collectief, die in grote aantallen werden gebouwd. Alle ontwor-

zien als een samenvoeging van een verzameling losse opdrach-

pen woningen waren een variatie op hetzelfde thema, waardoor

ten? Habraken stelde daarom het volgende: ‘Zou het kunnen zijn

verpersoonlijking ontbrak. Men bouwde immers voor de massa

dat het woningtekort, of liever de schijnbare onoplosbaarheid

en die was homogeen. ‘De centrale overheid, gemeente, wo-

ervan, veroorzaakt wordt door deze controverse tussen mens en

ningbeheerders en beleggers weten door hun analyses wat goed

methode?’ (Habraken, 1985, p7)

is voor de mensen…Het resultaat van dit analyserend rationeel denken is een grondige simplificatie van de menselijke omge-

Een van de doelen van Habraken was dan ook het bouwproces

ving.’ (Werf, 1993, p113)

anders in te richten. De massawoningbouw zorgde er in zijn ogen voor, dat de gebruiker weinig tot niets te zeggen had over

Langzamerhand bracht de welvaart binnen ons land meer

zijn woning. Dit zorgt tevens voor een conflict binnen het stede-

individuele georiënteerde woonwensen met zich mee. Er kwam

lijk weefsel. Het traditionele weefsel van een stad is opgebouwd

meer nadruk op het individu en hierdoor ook op de individuele

uit meerdere kleinere, veranderbare elementen, de individuele

woning. Een van de ontwerpers die dit probleem aankaartte, was

woningen. Deze woningen zijn onderhevig aan de eisen van het

Habraken met zijn boek ‘De dragers en de mensen: het einde

individu en de stad. Doordat het mogelijk is deze kleinste een-

van de massawoningbouw’. Dit boek is ontstaan en uitgege-

heid te veranderen, kan de stad groeien en krimpen. Als daar-

ven bij de Stichting Architecten Research (SAR). De SAR werd

entegen de stad is opgebouwd uit grote logge onveranderbare

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HST 3 - Opkomst van de individuele behoefte binnen de gebouwde omgeving

woongebouwen, verliest de stad haar aanpassingsvermogen.

3.3 Dichtheden en ruimtebehoefte in de toekomst

Vandaar dat Habraken stelt dat de kloof tussen architectuur en

De toenemende welvaart en individualisering van de maatschap-

gebruiker voornamelijk te maken heeft met een conflict over be-

pij zorgden ervoor, dat de afgelopen eeuw onze ruimtebehoefte

voegdheid. (Dat is Architectuur, p838) Wie mag wat aanpassen?

enorm is toegenomen. Dit komt doordat de behoefte per per-

‘De bewoners van de massawoningbouw-stad kunnen hun stad

soon is toegenomen, maar ook doordat de huishoudens kleiner

niet bezitten. Zij blijven gelogeerd in een omgeving die geen

zijn geworden. Zo wonen we nu gemiddeld met 2,3 personen,

deel is van henzelf. Om zich met deze omgeving te verenigingen

waar dat rond 1900 nog met 5 was. Dit zal in de toekomst al-

moeten zij zelf veranderen; een andere weg is niet mogelijk. Er

leen maar verder afnemen (in 2050 gem. 1,8 pers. per woning;

wordt dan ook wel eens opgemerkt dat de bewoners ‘nog niet

Uytenhaak, 2008, p18). De vraag naar meer oppervlak wordt

rijp zouden zijn voor hetgeen hun geboden wordt’ en dat zij ‘er

zo steeds groter. Hoe gaan we echter om met deze groeiende

nog in moeten groeien’.’ (Habraken, 1985, p22)

behoefte aan ruimte binnen de woning?

Er moest dus meer ontworpen worden vanuit het individu.

Ook zorgt deze groeiende ruimtebehoefte ervoor dat steden

Maar wie is het individu? Wat houdt hem persoonlijk bezig? Het

steeds leger worden. ‘Amsterdam bijvoorbeeld groeide in de

ontwerp moet zodoende ruimte bieden aan de onvoorspelbare

afgelopen eeuw van 15km2 naar 200km2, terwijl er nu maar

persoonlijke wensen en voorkeuren. Om dit in te passen bedacht

anderhalf keer zoveel mensen (500.000 naar 750.000 inwoners)

Habraken een systeem, waarbij het woongebouw gesplitst werd

wonen. Bij gelijkblijvende dichtheid had 22,5km2 volstaan.’

in drager en inbouw, het drager-inbouw-principe. De splitsing

(Uytenhaak, 2008, p17) Dit betekent dat het individu vanuit zijn

zorgt voor een scheiding van bevoegdheden. De drager is de

woning minder contact met andere mensen zal hebben, doordat

verantwoordelijkheid van overheid, gemeente en projectontwik-

de afstanden groter zijn geworden. Hiernaast is de levendigheid

kelaar. ‘Een drager is een constructie waarin zich een aantal

van de stad gereduceerd, doordat de handel verhuisd is van

woningen laat samenstellen, die ieder voor zich – onafhankelijk

de markt naar winkels of grote winkelcentra, de ambachtelijke

van de andere woningen erin – gebouwd, verbouwd of afge-

werkplaatsen ingeruild zijn voor fabriekshallen en de verkeers-

broken kunnen worden.’ (Habraken, 1985, p84) De inbouw

deelnemers van trottoir naar de gesloten auto verhuisd zijn.

is daarentegen de verantwoordelijkheid van de gebruiker. De

(Gehl, 1978, p43) Dit veranderde ruimtegebruik zorgt er voor,

gebruiker is daardoor de directe opdrachtgever van de woning.

dat steden leger zijn en dat we minder levendigheid op straat

De drager wordt gebouwd volgens de seriematige productie

tegenkomen. ‘Het leven tussen de huizen ontstaat niet langer

methodes van de bouw en de inbouw wordt overgelaten aan het

vanzelf, maar moet zorgvuldig worden opgebouwd en gesti-

individu. Binnen de visie van Habraken, zou voor deze inbouw

muleerd door alle bestaande mogelijkheden uit te buiten. Doet

een markt kunnen worden ontwikkeld met standaard inbouw-

men dat niet, dan zal het resultaat als regel een saaie, onleef-

producten. (Habraken, 1985) Net zoals je uiteindelijk je woning

bare stad zijn, waar vele mensen zullen vereenzamen temidden

kan inrichten met meubels, moet het mogelijk worden door

van duizenden medebewoners.’ (Gehl, 1978, p45) Het gevaar

standaardisatie en seriematige productie om je woning zelf in te

schuilt in de toegenomen ruimtebehoefte van het individu. ‘Het

richten en delen naar eigen behoefte. Zo zou de flexibiliteit van

is door gebrek aan ruimte eenvoudig niet mogelijk alle nodige

de stad gewaarborgd worden door deze veranderbare inbouw.

woningen naast elkaar te bouwen.’ (Habraken, 1985, p83) Een

Dit werd het ‘open bouwen’ genoemd. Daarnaast zorgde de vrije

oplossing kan mogelijkerwijs geboden worden door hoogbouw.

invulling van de inbouw voor het waarborgen van de individuele

Ondanks dat de ruimtebehoefte en het gebruik zijn toegenomen,

woonwensen. Hierdoor werd onder andere duidelijk, dat de tijd

kunnen we hierdoor nog steeds grote hoeveelheden mensen bij

van de massawoningbouw voorbij was en de tijd van het individu

elkaar brengen binnen een klein grondoppervlak. Zo kunnen we

aanbrak. Helaas zien we binnen de woningbouw nog steeds

voldoen aan de wens van het individu naar meer oppervlak en

massaproductie. ‘Veel recent opgeleverde woonzorgcomplexen

steden levendige maken. ‘In plaats van te spreiden zullen we

en verzorgingshuizen voldoen aan de nieuwste voorschriften,

moeten concentreren en bundelen. We moeten de stad weer

maar toch bieden ze een schrale leefomgeving. … Normalisering

doen leven.’ (Uytenhaak, 2008, p86) Dat dit echter niet altijd

is een problematisch begrip in een samenleving die zich ken-

leidt tot een wenselijke woonomgeving, laat de Bijlmer ons

merkt door culturele diversiteit en individualisering.’ (Rodermond,

zien. Hierin werd het grootst mogelijke oppervlak gecreëerd

2007, p130) We zien echter daarnaast steeds meer de opkomst

voor het individu voor de laagste kosten door het gebruik van

van het individu. De overheid lijkt nu ook overstag. Binnen de

industrialisatiemethodes bij de bouw. ‘Verdichten alleen levert

nota wonen geldt als een van de kernprincipes ‘het vergroten

echter niet automatisch interessante steden met de vereiste

van de keuzevrijheid van de burger’ (VROM, 2000, p4).

aantrekkingskracht op. Sterker nog, aan hoge dichtheden kleven (grote) nadelen. De architectuur moet de negatieve ruimtelijke effecten kunnen elimineren en compenseren.’ (Uytenhaak, 2008,

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

17

18

p86) Dat architectuur de kracht heeft om negatieve effecten te

meegroeien, is daardoor duur en onrendabel. Dat we flexibel

elimineren en te compenseren, wordt mogelijk onderstreept door

moeten bouwen, is daardoor tegenwoordig bijna onomstreden,

het eerder uitgelegde principe van ‘open bouwen’. Echter dat

hoe we dit moeten doen is echter nog steeds een lastigste

hiermee ook sociaal sterke en levendige steden ontstaan is alles

vraag. Wie voorspelt de toekomst? ‘…dat stelt de ontwerper voor

behalve zeker. Op dit moment leidt schaalvergroting, anonimi-

de onmogelijke taak het gebruik van de woning over een verre

teit en individualiteit binnen de stad indirect tot eenzaamheid

toekomst te voorspellen. Veel ontwerpen die zich baseren op het

onder een gedeelte van haar inwoners. Doordat bijvoorbeeld

veranderbare zijn daardoor oplossingen voor een nog onbekend

veel ouderen in Den Haag vereenzaamden, werd er in de stad

probleem dat zich mogelijk nooit voordoet.’ (Leupen, 2002,

het project ‘2tegen1zaamheid’ opgezet door het buddynetwerk.

p19) Zo zouden we ons volgens Leupen niet moeten richten op

(www.buddynetwerk.nl) We moeten uitkijken, dat de toegeno-

deze onoplosbare puzzel, maar juist op het tegenovergestelde,

men aandacht voor het individu niet leidt tot grote eenzame lege

het permanente. ‘Het permanente definieert de ruimte voor

woongebouwen.

verandering zonder een uitspraak te doen over die verandering.

De aandacht zou daarom niet alleen moeten uitgaan naar het

Dat betekent ontwerpen voor het onbekende in plaats van het

huisvesten van de individuele behoeften, maar juist ook naar het

voorspellen van het onvoorspelbare.’ (Leupen, 2002, p20)

contact er tussenin. ‘Steden met veel menselijke activiteit zijn

altijd rijk aan belevingsmogelijkheden en werken stimulerend,

Zo zijn er binnen de bouw verschillende thema’s ontstaan van

terwijl steden zonder ‘straatleven’ veelal gedoemd zijn doods

flexibel bouwen; open bouwen, timebased architecture, IDF-bou-

en saai te worden, ongeacht hoeveel kleur- en vormvariatie

wen (industrieel demontabel flexibel). De verschillende methodes

er aanwezig is.’ (Gehl, 1978, p16) Zo moeten we dus trachten

kennen over het algemeen dezelfde kernvraag: hoe kunnen we

hoge dichtheden te combineren met individuele flexibiliteit en

bouwwerken zo maken, dat zij later aangepast kunnen worden

groeiende ruimtebehoeften, zonder hierbij de sociale interactie

aan nieuwe wensen door het verloop van tijd? Dit aanpassen

en levendigheid van de stad aan te tasten.

kunnen we in verschillende mate doen. Door gebouwen polyva-

lent (multifunctioneel) te maken; deels permanent, deels flexibel (open bouwen); en semi-permanent (IFD). (Leupen e.a., 2005, 3.4 Flexibel bouwen (open bouwen, timebase architecture)

p13) Verandering ontstaat alleen maar ten opzichte van het

‘De gemiddelde levensduur van een woning ligt rond de honderd

onveranderbare. Zo bestaat het gebouw, zoals eerder bespro-

jaar, een periode waaraan zelfs de beste futuroloog zijn vingers

ken, uit een permanent deel en een flexibel deel. Bij polyvalente

niet wil branden.’ (Leupen, 2002, p9) Als ontwerper hebben we

gebouwen zien we dat de functie alleen flexibel is, bij het open

echter wel met deze moeilijke opgave te maken. Hoe kunnen

bouwen de inbouw en bij IFD-bouwen het hele gebouw. Het

we omgaan met de onbekende wensen van de toekomst? We

gebouw kunnen we volgens Leupen opdelen in vijf lagen; de

kunnen hierbij denken aan veranderende behoeften van het

draagconstructie; de huid; de enscenering; de dienende ele-

individu, zoals de groeiende ruimtebehoefte, maar ook aan

menten; en de ontsluiting. (Leupen, 2002, p32) Alle elementen

veranderende technische mogelijkheden. Vroeger kende men

kunnen dienen als permanent of flexibel. Als bijvoorbeeld de

bijvoorbeeld het begrip spouwisolatie niet en was het huis niet

enscenering (zoals bekleding, binnendeuren en wanden) flexibel

voorzien van electriciteit. Flexibiliteit en veranderbaarheid van de

is kan de ruimte of woning aangepast worden aan de wisselende

woning kunnen hier een uitkomst bieden. Deze flexibiliteit kun-

individuele woonwensen. Gebouwen kunnen hierdoor verschil-

nen we zien vanuit twee behoeften, namelijk het overbruggen

lende vormen en functies aannemen tijdens de levensduur. Zo

van uiteenlopende woonwensen van het individu (zoals bij het

kunnen niet alleen verschillende individuele woonwensen verwe-

open bouwen) en het kunnen reageren op toekomstige verande-

zenlijkt worden binnen één gebouw, maar ook door de tijd heen.

ringen (bijv. van techniek en beleid). De maatschappij verandert

Het woongebouw kan zelfs veranderen in een kantoorgebouw.

momenteel zo snel, dat sommige gebouwen al verouderd zijn als

De termen kantoorgebouw, woongebouw enz. kunnen verdwij-

ze worden opgeleverd. Binnen de zorgsector is dit bijvoorbeeld

nen door het polyflexibel gebouw. Als we hierbij echter te ver

goed te zien. ‘Waar gebouwen een theoretische levenscyclus van

gaan, krijgen we een levenloze nietszeggende architectuur. ‘The

40-50 jaar hebben gaat de technologie veel korter mee. Gevolg

desire for flexibility led to programmatically neutral, characterless

daarvan is dat ziekenhuizen na 20-25 jaar voor een mid life

buildings. Flexibility became synonymous with blandness and

renovatie staan die over het algemeen ongelooflijk veel geld kost

the word subsequently slipped from the architect’s vocabulary.’

en bijna niets oplevert.’ (Schaap, 2007, p11) De flexibiliteit en

(Leupen e.a., 2005, p9) Het probleem bij flexibiliteit is, dat als

veranderbaarheid zijn vanuit de huidige dynamische maatschap-

we uitgaan van maximale flexibiliteit, we geen gebouw kunnen

pij dan ook eerder ‘must’ dan vrijblijvende concepten. Gebou-

ontwerpen. Wat is er immers flexibeler dan het tekenpotlood en

wen worden niet meer eenduidig ontworpen voor een functie,

het schetspapier. Bij ontwerpen maken we keuzes en daarmee

zoals we in hoofdstuk 1 ook al zagen. Een gebouw, dat niet kan

beperken we keuzes van een ander. Dit betekent, dat absolute

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HST 3 - Opkomst van de individuele behoefte binnen de gebouwde omgeving

19

flexibiliteit nooit haalbaar is. We moeten daarom uitgaan van beperkte flexibiliteit, die de juiste balans zoekt tussen individuele vrijheid en maakbaarheid. De veranderende wensen van het individu kunnen echter alleen gewaarborgd blijven als we dit individu ook de vrijheid geven om aanpassingen te maken.

‘Wonen is niet anders dan je identificeren met een omgeving. … Identificatie is: in bezit nemen. Als je je niet kunt identificeren dan woon je niet, dan logeer je. Het verschil tussen de gast en de gastheer is dat de gastheer wel iets mag veranderen aan het huis en de gast niet. Dat is het verschil tussen logeren en wonen. En in onze samenleving logeren we bijna allemaal.’ (Habraken in Dat is Architectuur, p431) Flexibel bouwen betekent dus niet alleen rendabel en duurzaam maar ook invulling geven aan de individuele woonwensen.

3.5 Conclusie We hebben zien dat mensen altijd bezig geweest zijn met het vormgeven van hun eigen woonomgeving. Door de komst van de industriële revolutie kwam dit in het gedrang. De grootschalige productieprocessen zorgde er aan de ene kant voor dat iedereen een dak boven het hoofd had maar aan de andere kant ook voor eentonigheid. De bewoner kwam hierdoor aan de zijlijn te staan. Hierdoor ontstonden nieuwe initiatieven die de bewoners meer vrijheden gaven. Zo zorgde het open bouwen voor meer invloed van de gebruiker. De voorbeelden hiervan zijn echter schaars. Op dit moment wordt daarom de bewoner, onder andere door de overheid, gezien als een woonconsument wat nog steeds een belemmering is van de invloed van de bewoner. De keuzes die hij heeft gekregen zijn schijn vrijheden want deze vallen immers binnen een strikt geregisseerd kader. De weg van woonconsument naar woonproducent is nog lang. Pas als een groter deel van de verantwoordelijkheid wordt doorgeschoven naar de bewoner kunnen we echt spreken van woonproducent. Deze controle strijd is echter nog lang niet gestreden waardoor er binnen de woningbouw eindeloos gezocht kan worden naar de keuzevrijheid van het individu. Deze keuze vrijheid bestaat echter niet zonder de verantwoordelijkheid die hier bij hoort. Daarom kunnen we beter spreken van een herverdeling van de verantwoordelijkheden.

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

20

HOOFDSTUK

Sociale behoefte van individu en collectief

4

22

HOOFDSTUK 4

SOCIALE BEHOEFTE VAN INDIVIDU EN COLLECTIEF ‘Het leven in de huizen en het leven tussen de huizen blijkt in

(Altman, 1975, p4) een aantal middelen om de hoeveelheid

bijna alle situaties meer wezenlijk en meer relevant gevonden te

interactie te reguleren. Hiermee waarborgt hij dus zijn eigen pri-

worden dan de ruimten en de huizen zelf.’ (Gehl, 1978, p23)

vacy. Dit zijn (1) het gebruik van verbale communicatie (inhoud van het gesprek), (2) het gebruik van intonatie en stemvolume, (3) persoonlijke ruimte (afstand tot anderen) en (4) territoriaal

4.1 Inleiding

gedrag (het in gebruik nemen van ruimte d.m.v objecten afba-

Waarom behoefte aan sociale interactie? Zoals eerder besproken

kening enz.). Zolang het individu deze middelen vrij kan inzetten

kan sociale interactie en aanleiding zijn voor een zekere sociale

kan hij zijn eigen gewenste niveau van privacy waarborgen. Mid-

cohesie wat zorgt voor een grotere verdraagzaamheid voor

del 1 en 2 zijn vanuit de gebouwde omgeving niet of nauwelijks

elkaar. Een wijk of gebouw met meer interactie zorgt daardoor

te beïnvloeden. Middel 3 en 4 kunnen daarentegen wel sterk

voor een leefbaardere en socialere woonomgeving met minder

beïnvloed worden. Zo is het afbakenen van een territoriaal ge-

criminaliteit. Zoals Gehl het beschrijft ‘Een ding is zeker: als er

bied veel makkelijker in een voortuin door middel van een hekje

leven, beweging en activiteit voorkomt in de openbare ruimten

dan op een groot plein. Ook kan de mate waarin we afstand van

van een stad of wijk, betekent dat een grotere kans voor het

elkaar kunnen nemen, beïnvloed worden door de beperkingen

‘onder de mensen zijn’, voor het zien en horen van anderen, voor

van de ruimte. Of de behoefte aan sociale interactie ook beïn-

het beleven hoe andere mensen functioneren in verschillende

vloed kan worden door de gebouwde omgeving, is daarentegen

situaties, voor zien en gezien worden.’ (Gehl, 1978, p7) Dit

minder evident. Volgens Gehl werkt de hoeveelheid interactie

versterkt de mogelijkheid om je te bekommeren om elkaar. Zo

van andere mensen binnen de woonomgeving inspirerend voor

ontstaat er een socialere samenleving die wel tegen een stootje

anderen. ‘Kinderen zien anderen spelen en krijgen zelf zin om

kan. Een meer zelfregulerende samenleving met ongeschreven

mee te spelen of ontdekken nieuwe spelletjes door naar andere

wetten. Minder bureaucratie en meer zelfbeschikkingsrecht van

te kijken.’ (Gehl, 1978, p15) Hierin is het zien en horen van

de burgers. Ook hebben we gezien, dat we ons alleen op onze

mensen dus een belangrijk uitgangspunt voor de behoefte aan

individuele behoeften kunnen richten als onze sociale behoeften

sociale interactie. Een goede verblijfswaarde van de (publieke)

vervuld zijn. (Maslow, 1970) Individueel geluk is ook gek zonder

ruimte tussen de huizen word zo dus essentieel, stelt Gehl. Vroe-

de ander als context. We kunnen ons dus alleen onderscheiden

ger had de interactie op straat ook nog een belangrijke andere

door het bestaan van anderen. Omgang met anderen levert

achtergrond, namelijk het uitwisselen van informatie en nieuws.

daarom een belangrijke bijdrage aan de eigen identiteit. ‘Self-

‘Het kunnen zien en horen van anderen in stad en wijk, betekent

identity is a person or group’s cognitive, psychological, and

ook een waardevolle bron van informatie.’ (Gehl, 1978, p13) Met

emotional definitions and understanding of themselves as being.’

de komst van verschillende media waaronder de computer en

(Altman, 1975, p49) We weten door de omgang met anderen

daarmee het internet is het van minder belang geworden om

wie we zijn. Vandaar dat een mens niet zonder andere mensen

het nieuws via de straat te achterhalen, echter de plaatselijke

kan en daarom niet zonder sociale interactie.

ontwikkelingen volgt men nog steeds het beste via de kapper, de slager, de bakker en de buurman. Niet voor niets zien we binnen hechte en overzichtelijke gemeenschappen (zoals dorpen) vaak,

4.2 Behoefte aan sociale interactie

dat deze plaatselijke ondernemers hier hun bestaansrecht aan

Ieder mens heeft een verschillende behoefte aan sociale omgang

ontlenen. Zo was de behoefte aan contact met anderen vroeger

met anderen. En niet alleen verschillend van elkaar, maar ook

niet alleen een invulling van de sociale behoefte maar ook een

door de tijd heen verandert die behoefte. Volgens Altman (Alt-

essentiële in de informatievoorziening. Tegenwoordig wordt het

man, 1975, p8) spreken we van een gewenst niveau van privacy

nut hiervan minder gezien.

en een verkregen niveau. Als beide overeenkomen, spreken we van een juiste hoeveelheid verkregen sociale interactie. Als we echter weinig sociale interactie hebben, lager dan het gewenste

4.3 Sociale interactie en communicatie

niveau, spreken we van een sociaal isolement. Als we juist teveel

Als we het hebben over directe communicatie tussen mensen,

sociale interactie hebben in vergelijking met het gewenste dan

dan doen we dit doormiddel van onze zintuigen. We reageren

spreken we van sociale druk oftewel ‘crowding’. Vandaar dat een

op iemand door middel van verbale of non-verbale communica-

‘goede’ sociale interactie afhankelijk is van de mogelijkheid om

tie. Verschillende zintuigen dragen bij aan het totaalbeeld van

deze interactie te reguleren. Het individu heeft volgens Altman

ons gesprek. Niet alleen wat iemand zegt is belangrijk maar op

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HST 4 - Sociale behoefte van individu en collectief

welke manier en op welke afstand. Niet voor niets is er vaak

een menselijke gedaante onderscheiden. Op een afstand van

het typische voorbeeld van de discussie tussen man en vrouw;

70-100m kunnen we geslacht en activiteit herkennen. Vanaf

‘het is niet wat je zegt maar de manier waarop’. Volgens Canter

30-35m is het mogelijk om gelaatstrekken, haardracht en kleding

is het zo dat de indruk en de informatie die we binnen krijgen

te onderscheiden. Deze afstand is binnen het theater ook de

sterk afhangt van de sociale situatie. ‘There have been many

maximale afstand van publiek naar podium om het toneelstuk

similar studies all of which support the common experience that

nog goed te kunnen volgen. Binnen een straal van 20-25m is het

the way we see things differs according to the social situation.’

mogelijk met grote zekerheid gevoelens en stemmingen te on-

(Canter, 1974, p29) Binnen de architectuur is het daarom lastig

derscheiden. Binnen een straal van 1-3m wordt het mogelijk een

uitspraken te doen over in wat voor verband we gesprekken

diepgaand gesprek te voeren omdat meerdere zintuigen mee

kunnen stimuleren en faciliteren. Wat overblijft, is niet zo zeer

gaan doen. Binnen een afstand van 0-50cm kunnen het beste

de mogelijkheid van architectuur om mensen te dwingen op een

sterke gevoelens zoals woede of liefde worden overgebracht.

formele of informele manier met elkaar om te gaan, maar wel

(Gehl, 1978, p51)

om de verschillende mogelijkheden te faciliteren. Een belangrijk gegeven hierbij is de afstand en het aantal obstakels, die zich

Deze afstanden scheppen de voorwaarden voor interactie. We

tussen personen bevinden. De afstand hangt nauw samen met

kunnen nu ook afstanden bekijken vanuit het perspectief van pri-

de aard van het gesprek. Zo kunnen intieme gesprekken moeilijk

vacy. Altman (Altman, 1975, p37) onderscheidt vier verschillende

plaatsvinden op een grote afstand. Obstakels maken het daaren-

zones van ‘personal space’: ‘intimate distance’ (±45cm), ‘perso-

tegen mogelijk om een gesprek aan te gaan of juist te ontwij-

nal distance’ (±45cm- 120cm), ‘social distance’ (±1,2m – 3,7m)

ken. Gehl geeft ons, gebaseerd op het boek van E. T. Hall ‘The

en ‘public zone’ (±3,7m en groter). De afstand, waarbinnen

hidden dimension’ (Gehl, 1978, p51), voorbeelden van obstakels

iemand een ander persoon toelaat, heeft te maken met de aard

die zowel sociale interactie bevorderen als privacy waarborgen

van het contact en culturele verschillen. Zo wordt de ‘intimate

afhankelijk van hun gebruik en oriëntatie. Om interactie te be-

distance’ gebruikt voor intiem relaties en de ‘public zone’ voor

vorderen noemt hij de volgende middelen: minder muren, kleine

formele ontmoetingen.

afstanden, lage snelheden (<15km/u), gelijkvloers en orientatie (vis-à-vis). Middelen om juist privacy te waarborgen zijn: meer

Als we nu beide afstandstheorieën naast elkaar leggen, kunnen

muren, grote afstanden, hoge snelheden (>15km/u), stapelen,

we zien, dat de ‘intimate distance’ de afstand is, waar alle zin-

meerdere etages en oriëntatie (rug aan rug). Deze middelen

tuigen een bijdrage kunnen leveren aan de ervaring, waardoor

zijn voornamelijk gebaseerd op de mogelijkheden elkaar te zien,

veel informatie kan worden verzameld via verschillende bronnen.

horen en ruiken; de mate waarin we onze zintuigen kunnen

De ‘personal distance’ is de afstand waarop we nog intieme

gebruiken. Zo is het lastig een gesprek te voeren als men elkaar

gesprekken kunnen voeren en alle drie de hoofdzintuigen een

niet kan zien. We zullen nu de drie zintuigen behandelen aan de

bijdrage kunnen leveren aan het vergaren van informatie. De

hand van afstanden:

‘social distance’ zorgt voor het kunnen voeren van een gesprek maar ook voor een zekere bescherming tegenover ongewenste

Ruiken

informatieoverdracht. Doordat er minder informatie beschikbaar

Binnen een straal van 2-3m kunnen we sterke geuren onder-

is via de verschillende zintuigen is het moeilijker om ‘jezelf bloot

scheiden zoals parfum en dergelijke. Binnen een straal van 1m

te geven’. Bij de ‘public zone’ functioneren alleen de zintuigen

is het mogelijk om zwakke geuren van de huid en kleren te

oren en ogen nog op een voldoende niveau om informatie over

onderscheiden. (Gehl, 1978, p51)

de gemoedstoestand en dergelijke van de ander te onderscheiden.

Horen Binnen een straal van 1km kunnen we zonder al te veel obsta-

Ongewenste situaties kunnen ontstaan als mensen binnen

kels alleen zeer krachtige geluiden onderscheiden. Binnen een

bepaalde afstanden komen of hiertoe worden gedwongen door

afstand van 35m kunnen we mensen net verstaan en een simpel

de situatie zonder de toestemming van de ander. Zoals het met

vraag en antwoord gesprek voeren. Pas binnen een straal van

meerdere mensen in een lift staan, wat altijd een beetje onge-

7m is het goed mogelijk een gesprek te voeren. (Gehl, 1978,

makkelijke situatie oplevert. De gebouwde omgeving kan hier

p51)

dus oplossingen bieden, maar ook problemen veroorzaken. We moeten dus rekening houden met deze afstanden. Zo zouden we

Zien

galerijen en verkeersroutes een minimale breedte moeten geven

We kunnen mensen van achtergrond onderscheiden op een

van 2,6m (0,7m+1,2m+0,7m) zodat mensen in staat zijn elkaar

afstand van 0,5 tot 1km afhankelijk van licht, beweging en

op gepaste afstand te passeren. Een goed alternatief is het

contrast. Tussen de 0,1 en 0,5km kunnen we pas werkelijk

geven van meerdere routes naar en van de woning. Zo geven

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

23

24

binnen het onderzoek van DUS architecten (DUS architecten,

geeft ook aan, dat mensen eerder sociale banden aangaan en

2005), jongeren aan dat zij een achterdeur missen, waardoor ze

met elkaar willen meedenken als men woont in kleinere groepen

ongezien het huis kunnen verlaten. Door het ontbreken van deze

met een gelaagdheid van semi-publieke ruimtes. De gelaagdheid

mogelijkheid, beperkt het de gebruikers in hun middelen om hun

zorgt er voor, dat meer mensen elkaar op een ongedwongen

privacy te waarborgen.

manier leren kennen. DUS architecten onderstreept dit in hun onderzoek naar ‘Gezinsvriendelijke Hoogbouw’ (DUS architecten, 2005). Zij zien de oorzaak van een slechte woonomgeving in

4.4 Privacy-zoning (het toevoegen van semi-publieke ruimte)

het feit, dat mensen elkaar niet kennen. Binnen de hoogbouw

Het idee van privacy hangt nauw samen, zoals eerder bespro-

concluderen zij, dat veel verdiepingen even en oneven gescha-

ken, met de regulatie van sociale interactie. Om te komen tot

keld zijn via een lift waardoor het onmogelijk wordt om met je

een goede balans tussen gewenste en verkregen interactie

onder- of bovenburen in een lift te staan. Hierdoor is de kans,

maakt van Dorst in zijn artikel ‘Privacy zoning, the different

dat bewoners onder- en bovenburen op een ongecompliceerde

layers of public space’ (Dorst, 2005) een onderscheid in verschil-

manier leren kennen nihil. Zij zagen dit als een gemiste kans,

lende privacy zones. Hierbij onderscheidt hij in het voorbeeld

want ‘…mensen kunnen meer hebben van iemand die ze kennen

van het Tunjungan gebied in Surabaya, Indonesië negen zones

en men klopt makkelijker aan als je weet wie je kan verwachten.’

van privacy: de slaapkamer; de familiekamer; de gastenkamer;

(DUS architecten, 2005) We kunnen concluderen, dat het leren

de veranda; het voortuintje of bankje voor het huis; de gang;

kennen van elkaar en de controle over iemands eigen privacy in

pleintjes, kruispunten en winkeltjes in het gangenstelsel; de

belangrijke mate bijdraagt aan de leefbaarheid en beleving van

entree van de kampong; de openbare ruimte van de stad (Dorst,

de woonomgeving.

2005, p7). Deze verschillende zones geven de bewoners de mogelijkheid een eigen niveau van interactie te kiezen en dat duidelijk te maken aan andere mensen. Door het verblijf in de

4.5 Ruimte en het collectief

voortuin gaven zij aan een grotere interactie te verkiezen dan bij

We hebben gezien dat, de keuzevrijheid en daarmee de controle

het verblijf in de slaapkamer. Deze ruimtes geven dus zowel voor

over de eigen woonomgeving van grote invloed is op de leef-

de gebruiker als voor anderen aan wat in zekere zin gewenst

baarheid en het sociale netwerk. ‘Controle en verantwoordelijk-

is. Hoe duidelijker de ruimte en ongeschreven gedragswetten

heid dragen bij aan het welzijn van bewoners en dragen bij aan

binnen een cultuur hierover, hoe eerder gebruikers het gewenste

een blijvende sociale en economische kwaliteit van de gebouwde

niveau van privacy bereiken. Iemand op het toilet zal niet zo

omgeving’ (Turner in Dorst, 2005, p82) De inrichting van de

snel worden aangesproken voor een praatje, terwijl iemand in

woonomgeving (de semi-openbare of openbare ruimte) kan be-

de voortuin dat wel wordt. ‘People typically knocked on closed

palen, in welke mate men controle heeft. De afstand tot anderen

bathroom doors rather than barging in, and the more intimate

en territoriaal gedrag worden gefaciliteerd en gestimuleerd door

the activity (for example, using the toilet), the less likely it was

de gebouwde omgeving. Zo kunnen nauwe verkeersroutes langs

that others were permitted to use the bathroom.’ (Altman, 1975,

het gebouw en door het gebouw het lastig maken om afstand tot

p40) Het ontbreken van tussenlagen en dus ook de mogelijkheid

elkaar te nemen. Hierdoor kan een individu geforceerd worden

voor de nuance van interactie zorgt al snel voor eenzaamheid of

om mensen te ontmoeten, ook die hij juist zou willen ontwijken.

‘crowding’ (sociale stress). In het onderzoek van Baum en Valins

‘When interior design fails to provide suitable proximate space

(Baum en Valins, 1977) zien we dit terug; bij het ontbreken

that can be converted to semiprivate, defensible space, social in-

van tussenzones of overgangsgebieden deed het effect van

teractions will of necessity occur in areas that are not controlled

‘crowding’ zich sneller voor. Met andere woorden hoe minder

by the residents. Similarly, when residents are grouped around

overgang er is tussen privé en openbaar, hoe eerder mensen

common living areas in relatively large numbers, interaction with

zich bedrukt voelden. Dit lijkt te verklaren vanuit de keuzevrij-

many others becomes more frequent, regulation of social contact

heid voor een bepaalde privacyzone. Hierdoor kan het individu

more difficult, and the quality of residential interaction increasin-

zelf het gewenste niveau van interactie kiezen en dat zorgt voor

gly negative.’ (Baum en Valins, 1977, p79)

minder ongewenste situaties. Het toevoegen van deze verschillende lagen binnen de gebouwde omgeving zorgt dus voor een

Vanuit het oogpunt van het collectief is het belangrijk dat een

grotere individuele vrijheid, waar het ontbreken ervan zorgt voor

ruimte ingericht kan worden als hun domein. Kan deze ruimte

eenzaamheid of ‘crowding’. Deze ongewenste situaties zorgen

eigen gemaakt worden, dan draagt het bij aan het onderscheid

voor een onleefbare ruimte, zoals ook van Dorst pleit. ‘Er is een

van het collectief met anderen. Hierdoor wordt het collectief

verband tussen de waargenomen controle over sociale interactie

versterkt. Middelen hierbij zijn bijvoorbeeld de afbakening van

en de leefbaarheid van de buitenruimte.’ (Dorst, 2005, p323)

het terrein door middel van hoogteverschillen, hekken of muren.

Het experiment van Baum en Valins (Baum en Valins, 1977, p75)

Als ruimte gelezen kan worden als een afgebakend gebied (een

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HST 4 - Sociale behoefte van individu en collectief

ruimte) is ze ook in te richten voor een bepaald collectief of in-

(naar verhouding) verantwoordelijk voelt voor deze collectieve

dividu. Zo wordt het duidelijk welke ruimte in beslag is genomen

domeinen zal de sociale gemeenschap vorm kunnen krijgen.

en wie de verantwoordelijkheid heeft. Dit is niet alleen belangrijk voor het collectief zelf, maar vooral ook voor ‘indringers’ moet

De maatschappij wordt momenteel echter gekenmerkt door

het duidelijk zijn dat zij zich op andermans terrein begeven.

individualisering. Dit komt mede doordat veel omgevingsfactoren

Dit zorgt voor een makkelijker te controleren domein en meer

de laatste decennia zijn veranderd. Zo zijn natuurlijke sociale

betrokkenheid van de gebruikers. ‘Controle over de fysieke

netwerken minder herkenbaar dan vroeger. Toen kende men

omgeving is niet alleen daadwerkelijk veranderingen aanbrengen

grotere gezinnen en bleef men langer bij elkaar wonen. Ook was

(verpersoonlijken van de omgeving en het maken van een eigen

het niet ongebruikelijk om met meerdere generaties onder één

territorium), maar ook de mogelijkheid om betrokken te zijn bij

dak te wonen. Nu zien we, dat men eerder het ouderlijk huis

de omgeving en de mogelijkheid om de omgeving een beteke-

verlaat, er kleinere gezinnen zijn, meer mensen scheiden en zo-

nis te geven (leesbaar maken). (Dorst, 2005, p100) Zonder

doende meer mensen op zichzelf wonen. Waar de hechte sociale

deze betrokkenheid voelt niemand zich verantwoordelijk en

structuur van vroeger zorgde voor de eerste zone (de familie)

wordt deze afgeschoven op anderen en komt het bij de overheid

in de sociale gelaagdheid van de woonomgeving zien we nu dat

terecht. Het gevolg: meer regels om de orde te handhaven, wat

deze vaak ontbreekt. Hierdoor zijn mensen meer afhankelijk van

juist leidt tot grotere anonimiteit en individualisering. Doordat de

de samenstelling van de straat. De samenstelling en het stimule-

overheid eerder corrigerend in plaats van preventief optreedt, is

rend vermogen van de woonomgeving wordt dus belangrijker bij

het voor ‘indringers’ makkelijker om de woonomgeving (door het

het tot stand komen van de sociale gemeenschap.

gebrek aan een collectief domein) te betreden en aan te tasten (bijv. vervuilen of vandalisme). De gevolgen van deze anonimiteit

Deel uitmaken van deze sociale gemeenschap betekent ook

zorgen dus voor overlast. Echter een te sterke sociale gemeen-

meer controle over toekomstige sociale interactie. ‘…group

schap leidt tot overlast voor het individu. Die hierdoor zijn eigen

development helps individuals to maintain control over their

privacy niet meer kan waarborgen. ‘De sociale woonomgeving

social experience because the regulation of social encounter is

als systeem beweegt zich tussen anonimiteit en gemeenschap.

reinforced by the norms established within the group.’ (Baum en

Beide uitersten kunnen tot problemen leiden. Anonimiteit gaat

Valins, 1977, p70) Als we deel uit maken van een groep, ligt de

hand in hand met het ontbreken van sociale controle, met alle

focus binnen deze groep en kunnen we makkelijker negatieve

gevolgen van dien. Wonen in een gemeenschap is wonen in een

signalen van buitenaf negeren. We zijn zo beter in staat onze

sociale kooi.’ (Dorst, 2005, p41)

privacy op het gewenste niveau te houden. Men weet immers wat men ongeveer te wachten staat als men zich in een groep

De ruimte moet dus geen anonimiteit veroorzaken maar ook

bevindt. Baum en Valins spreken hier van een ‘psychological

geen ‘sociale kooi’. Een middenweg dus. Het gewenste privacy-

boundary’. ‘Groups can produce psychological boundaries

niveau verschilt echter sterk per individu en door de tijd heen.

that also shield individuals from many unwanted social inter-

Hoe kunnen we echter deze (schijnbare) tegenstelling tussen de

actions.’ (Baum en Valins, 1977, p69) Ze illustreren dit met het

behoeften van het individu en het collectief faciliteren. ‘Vanuit

voorbeeld, dat als een groep (vrienden of familie) gaat eten in

een individueel perspectief zijn sociale contacten in de buurt

een restaurant de focus zal liggen binnen deze groep; daardoor

geen noodzaak en steeds minder van belang in sociale netwer-

zullen signalen van buitenaf minder ervaren worden. Als we

ken. Vanuit het perspectief van de buurt als systeem is het totaal

daarentegen alleen zouden dineren, zijn we georiënteerd op

ontbreken van sociale contacten een probleem, op het moment

onze directe omgeving. We worden ons meer bewust en afhan-

dat dit tot anonimiteit leidt.’ (Dorst, 2005, p41) Zoals eerder

kelijk van de signalen om ons heen. Over deze signalen hebben

besproken kan het toevoegen van (privacy) zones een uitkomst

we veel minder controle en zo worden we eerder geconfronteerd

bieden. Deze zones moeten dan wel leesbaar blijven en het

met voor ons ongewenst gedrag. Naast de regulatie van fysieke

moet duidelijk zijn voor welk privacyniveau deze laag bedoeld

grenzen door hek, deur of hoogteverschil kunnen de ‘psycholo-

is. Zoals we eerder zagen is de betrokkenheid van de gebruikers

gica boundaries’ dus bijdragen aan het reguleren van privacy en

essentieel voor de leefbaarheid en functionaliteit van deze zones.

sociaal ongewenst gedrag uitsluiten. We spreken zo van ‘physical

Het moet dus duidelijk zijn voor welke groep de zone bedoeld is

boundary’ versus ‘psychological boundary’. Als de gebouwde

en men moet zich ook betrokken voelen bij het domein. Vanuit

omgeving bijdraagt aan de bevordering en het faciliteren van het

het individu gezien kunnen we dan deel uitmaken van verschil-

collectief kan het dus ook in zekere zin bijdragen aan het creëren

lende subgroepen binnen de woonomgeving. Zo kunnen we

van deze ‘psychological boundaries’.

tegelijkertijd behoren tot de familie (collectieve domein: de woonkamer) de buren (collectieve domein: de straat/hof) en het woongebouw (collectieve domein: het plein/park). Als men zich

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

25

26

4.6 Sociale gelaagdheid: stad versus dorp en

contact outside of the home or for the ready access to the space

hoogbouw versus laagbouw

provided by a garden, are not inevitable products of any high-

Er lijkt een groot verschil te zijn tussen het sociale netwerk in

rise development.’ (Canter, 1974, p151)

de stad tegenover dat van een dorp. ´The stereotype of the

city-dweller as aloof, cold, uninvolved with others, and imper-

Dit ontbreken van een zekere sociale gelaagdheid in de stad is

vious to the needs of others…’ (Altman, 1975, p41) geeft weer

voor sommige individuen juist een garantie voor hun privacy. De

welke reputatie de gemiddelde stadsinwoner als vooroordeel

anonimiteit van de stad zorgt, dat je kunt doen en laten, wat je

heeft te weerleggen. Dit gedrag wordt door Altman verklaard

wilt, zonder je daarover te hoeven verantwoorden tegenover het

door de hoeveelheid interactie met andere mensen. Door de

sociale netwerk van de woonomgeving. Daarnaast kan de stede-

grote hoeveelheid aan sociale interactie wordt de gemiddelde

ling zelf de tijden uitkiezen om buiten zijn woonomgeving vrien-

tijd verkleind om deze informatie te verwerken. Hierdoor wordt

den op te zoeken. Een dorpeling daarentegen binnen een straat

het lastiger om nauwere banden aan te gaan met iedereen.

(die gekenmerkt word door een sterk sociaal netwerk) zal eerder

Zoals Gehl (Gehl, 1978, p9) beschrijft vereist hechte vriendschap

de sociale druk voelen van andere bewoners. Deze reageren op

een grotere intensiteit dan het andere uiterste van het sociale

afwijkend gedrag van deze persoon, die daardoor leeft in een

spectrum: passief contact. Omdat de stadsbewoner zijn tijd moet

‘sociale kooi’. Binnen de stad geldt dit niet. We kunnen ons eigen

verdelen over de grote hoeveelheid sociale interactie, die hij

ding doen, niemand die ons lastig valt. Hierdoor ontbreekt echter

heeft, is het lastiger om hechte vriendschappen op te bouwen.

ook het sociale vangnet bij tegenslag. Binnen de woningbouw

Hierdoor ontbreekt het sociale netwerk of komt niet tot stand in

zouden we dus met beide uitersten rekening moeten houden:

de directe omgeving.

een goede overweging maken tussen de vrijheid van het individu en het collectief. Zo kunnen bijvoorbeeld meerdere wegen naar

We zien hier een groot verschil met het dorp, waar vaak een sterk sociaal netwerk de omgeving kenmerkt. Er heerste een beetje een ‘ons kent ons gevoel’. Dit heeft enerzijds te maken met de beperkte sociale omgeving, waardoor meer tijd beschikbaar is voor minder personen en dus intensievere contacten kunnen worden aangegaan, waardoor vriendschappen kunnen ontstaan. Hierdoor kent het dorp een zekere sociale gelaagdheid, die in de stad ontbreekt. Anderzijds heeft de gemiddelde straat met rijtjeshuizen in een dorp meerdere privacy zones, die het individu in staat stelt zijn privacy en daarmee zijn interactie met anderen beter te reguleren. Dit ontbreekt bij hoogbouw in de stad vrijwel altijd. ‘Clearly multi-storey dwellings as they

exist today limit the range of interactions that are possible. … for high-rise buildings I argued they could be successful if differently designed.’ (Canter, 1974, p152) Volgens Canter zijn er dus op psychologisch vlak geen bezwaren voor hoogbouw, maar deze moet dan wel anders worden ontworpen. Zo verklaart Canter, dat hoogbouw vooral nadelig is, omdat men afhankelijk is van technische apparaten, zoals de lift, om in contact te komen met de directe omgeving: de buurt, het groen en de stad. (Canter, 1974, p151) Hierdoor ontbreekt de gelaagdheid aan overgangszones om sociale interactie te reguleren. We zouden hier andere oplossingen voor moeten vinden om zo hoger in het gebouw ongedwongen sociale interactie mogelijk te maken tussen medebewoners, de buurt en het groen. Ook DUS architecten concluderen in hun onderzoek (DUS architecten, 2005), dat er meer ruimte zou moeten komen (binnen hoogbouw) voor interactie, maar dat met name het anders organiseren van een flat resulteert in een aangenamere woonomgeving. ‘Many of the

other problems associated with high-rise development, such as the difficulties of finding the right sorts of places for informal

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

de woning bijdragen aan de keuzevrijheid van de gebruiker.

HOOFDSTUK

Het spanningsveld van ouderen

5

28

HOOFDSTUK 5

HET SPANNINGSVELD VAN OUDEREN ‘Nu worden mensen gemiddeld tachtig. Maar ze geloven steeds

ging premier Drees er dan ook vanuit, dat de pensioensleeftijd

minder in een leven na de dood. Het hiernamaals is van een col-

elk jaar zou worden verhoogd met enkele weken aangezien

lectieve zekerheid een individueel twijfelgeval geworden, waarop

we steeds langer vitaal blijven en ouder zouden worden door

sommigen nog wel hopen (‘er zal toch wel iets zijn’), maar

de jaren heen.‘Drees was een wijs man. In de Memorie van

waarop weinigen meer hun bestaan bouwen. Imhof concludeert:

Toelichting op de AOW-wet stond dat de AOW-leeftijd elk jaar

historisch gezien leven mensen dus niet langer maar, door het

enkele weken verhoogd moest worden, vanwege de stijgende

verlies van de eeuwigheid, oneindig veel korter. Wat zijn die

levensverwachting. Hadden we geluisterd naar Drees dan was de

enkele tientallen jaren winst aan deze zijde van de doodsrivier,

AOW-leeftijd nu 72 jaar. Het Financiële Dagblad meldde onlangs

tegenover de eindeloos ontelbare die ons ooit te wachten ston-

dat de pensioenleeftijd om medische en biologische redenen

den aan gene zijde?’ (Imhof in Lange, 2008, p112)

makkelijk naar 75 jaar verhoogd kan worden.’ (Bakas, A., KRO, afl2; de toekomst van de vergrijzing, 2008) Aangezien de pensioenleeftijd tot op dit moment nog niet is verhoogd, ontstaat

5.1 Maatschappelijke context van ouderen

er dus een ‘nieuwe fase’ in ons leven. Deze fase is ontstaan

Een interessante ontwikkeling in de toekomst is de nieuwe

door het groter wordend verschil tussen levensverwachting en

samenstelling van leeftijdscategorieën oftewel het ontstaan van

pensioenleeftijd. Waar vroeger de levensverwachting 66 jaar was

het probleem van de vergrijzing. De scenario’s voor de toekomst

met een pensioenleeftijd van 65 jaar, is de pensioensleeftijd nu

voorspellen, op basis van geboortecijfers en stijgende levens-

nog steeds 65 jaar (of word deze zelfs vervroegd door prepensi-

verwachting, een groter aandeel ouderen binnen de maatschap-

oenregelingen) en is onze levensverwachting gestegen naar 77,2

pij. ‘Over tien tot vijftien jaar bestaat 40% van de Nederlandse

jaar (CBS 2005). Dit betekent dat er een periode is ontstaan van

bevolking uit senioren. Nu is dat 25%. Dat betekend dat de

zo’n 12 jaar waar we (lichamelijk gezien) nog steeds in staat zijn

komende decennia het aantal senioren oploopt tot circa 6

om te werken maar dat niet meer hoeven; de derde levensfase,

miljoen.’ (Seniorenstad, feb 2006) Deze ontwikkeling zal ‘bin-

die gezien zijn jonge bestaan nadere invulling behoeft: ‘Mensen

nenkort’ indirect ons straatbeeld gaan bepalen. Dit betekent dat

hebben in de eerste en tweede fase van hun leven - lerend en

de maatschappij, zich ook meer en meer op ouderen moet oriën-

economisch productief - een duidelijke rol en positie. Maar het

teren. De oudere generatie kan gezien worden als een belang-

is nog niet gelukt weer een algemeen aanvaarde nieuwe rol

rijke consumentengroep voor het marktgeoriënteerde bedrijf.

in de samenleving te vinden voor mensen in hun derde fase.’

Ouderen zullen hierdoor duidelijker meebeslissen en een grotere

(www.derdefase.org) Een belangrijk thema voor nu en de nabije

zeggenschap hebben over de maatschappij ten opzichte van de

toekomst is dan ook, hoe wordt deze periode/extra levensfase

werkende, oftewel economisch productieve mens: mensen die,

ingevuld? Waarschijnlijk is, dat er door deze groep meer gewerkt

zoals zij het waarschijnlijk zelf zullen voelen, moeten betalen

wordt in de toekomst en dit kan ook. We zijn immers nog

voor de oudedagsvoorziening van de voorgaande generatie,

langer vitaler op oudere leeftijd. Hiernaast stelt de regering de

wat kan leiden tot protest binnen de maatschappij. Het publieke

pensioenleeftijd aan de kaak en komen er nieuwe initiatieven om

debat kan in de toekomst door dit thema wel eens gedomineerd

arbeidsparticipatie onder ouderen te stimuleren. Dit is ook nood-

worden. Meedoen, ‘samen werken, samen leven’ (beleidspro-

zakelijk, aangezien de AOW, zoals deze nu bestaat, niet meer te

gramma overheid 2007-2011), wordt misschien wel één van de

betalen is in de toekomst. De jongere generatie betaalt gedeelte-

belangrijkste doelstellingen om iedereen binnenboord te houden.

lijk mee (via de belasting) aan deze AOW, terwijl hun eigen pen-

Gezien ‘de babyboomers’, die we mogen beschouwen als de ‘jon-

sioen onzeker is. Als meer dan de helft van Nederland niet meer

gere ouderen’ van de toekomst is dit ook goed realiseerbaar. Als

zou werken, kan er een grote druk ontstaan tussen verschillende

er één groep zich bewust is van het ‘vergrijzingsprobleem’, dan

leeftijdsgeneraties met als gevolg, een conflictsituatie. ‘Een

zijn zij het wel. Zij worden er als eerste mee geconfronteerd. Zij

reden om de AOW als een verworven recht ter discussie te stel-

zijn zich nu al bewust van de (komende) veranderingen en zullen

len is het afbrokkelende maatschappelijk draagvlak ervoor onder

hopelijk, net zoals zij in de jaren zestig hebben gedaan, gaan

jongeren.’ (Lange, 2008, p54) De arbeidsparticipatie van ouderen

voor vernieuwingen om daarmee hun steentje bij te dragen.

is daarom vanuit een maatschappelijk oogpunt belangrijk, voor de integratie tussen de verschillende leeftijdsgeneraties en voor

Historisch gezien is dit niet zo vreemd, aangezien de ouderen van nu vitaler zijn, dan toen het pensioen werd ingevoerd. Bij de oorspronkelijke wettekst van de pensioenvoorzieningen,

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

het wederzijdse begrip.

HST 5 - Het spanningsveld van ouderen

5.2 Ouderenzorg nu en in de toekomst

duidelijke scheiding van scholing, werk en rust. ‘Arbeid en rust

De zorgsector en samenleving zijn samen een nieuwe weg inge-

zijn verdeeld over baan en pensioen, overdag en avond, door de

slagen. Ouderen worden ouder en zijn in vergelijking met vroe-

week en weekend. Het een komt als beloning op, en na, het an-

ger anders. Maar hoe anders? Is het alleen uiterlijk vertoon, wat

dere.’ (Lange, 2008, p64) We zouden echter moeten leven in een

verdwijnt zodra men meer zorgbehoevend worden? Men is dan

afwisseling van scholing, arbeid, zorg en vrije tijd. Ons oriënte-

meer geneigd veiligheid gecombineerd met een grote zorginstel-

ren in het ‘leven in de breedte’ (Heijden in Lange, 2008, p64)

ling als voorkeur aan te geven. Hoe komt deze verandering tot

Veel ouderen (van tegenwoordig) ervaren daarom de rust na het

stand? Waarschijnlijk heeft het niet zozeer met de wens van de

werk (arbeidsleven) als saai. Ben Slijkhuis in een uitzending van

ouderen te maken maar eerder met het aanbod. Mensen zien in

de KRO over rentenierende 65-plussers: ‘..wat is het saai, ik wil

deze veilige grote zorginstellingen de ideale plaats om te genie-

zo graag nog iets betekenen. Ik heb kennis, ik heb ervaring, ik

ten van een vlekkeloos verlopende oudendag, waarin goede zorg

heb energie. Ik zou niet weten waarom ik op zo’n stil eiland, zo

binnen handbereik is.

stom stil zou moeten gaan zitten de hele dag. Laat mij alsjeblieft

Vroeger was er totaal nog geen sprake van ouderenzorg, dit

die willen gewoon deel uitmaken van de samenleving en het

is langzaam veranderd, de grootste verandering direct na de

hunne bijdragen.’ (Slijkhuis, B., KRO, afl2; de toekomst van de

tweede wereldoorlog: ouderen verhuizen massaal naar het

vergrijzing, 2008)

functioneren. Dat is wat ik van heel veel oudere mensen hoor,

verpleeg- en verzorgingshuis. We zien nu juist dat deze sociale maatregel op de lange termijn een averechts effect heeft op de

De rust, het pensioen, is gebaseerd op de fysieke slijtageslag

samenleving. Het lijkt, dat we juist weinig meer met ouderen

van de (hand)arbeider van vroeger. (Lange, 2008, p62) De

te maken willen hebben en stoppen ze weg in een t(e)huis.

huidige arbeidsmarkt kent echter veel minder arbeidsintensieve

Verzorginghuizen hebben echter grote last van de steeds maar

beroepen, door de komst van machines en verbeterde regel-

wisselende politieke en wetenschappelijke visie. Zo zijn zorgcon-

geving. Ook de gezondheid en levensverwachtingen van de

cepten van korte duur zijn. Gemiddeld wisselt een zorgprincipe

65-plusser zijn anders. Waar het pensioen vroeger noodzaak

om de 12 jaar. Hierdoor zitten verzorgingshuizen in een continu

was, is het nu een wettelijk opgelegde leeftijd, los van de fysieke

vernieuwingsproces. Hierbij moet steeds weer opnieuw worden

toestand. Waar men vroeger verplicht werd om uit te rusten,

voldaan aan de nieuwe eisen gesteld door de overheid, voor

doordat de mogelijkheden door fysieke achteruitgang werden

ruimte en zorgoppervlak. Hierdoor ontstonden vaak onrendabele

beperkt, heeft de huidige 65-plusser nog alle mogelijkheden om

gebouwen, die binnen korte tijd te maken kregen met hoge

nog jaren, zonder fysieke beperkingen, te functioneren. Vandaar

verbouwingskosten. Daardoor wordt het steeds duidelijker dat

dat het pensioen niet als rust wordt gezien, maar eerder als een

de huidige vorm van verzorgingshuizen onhoudbaar is. Zo kijken

mogelijkheid om nog van alles te doen wat men heeft gemist

veel zorginstellingen uit naar flexibele gebouwen, die aanpasbaar

tijdens het arbeidsleven. En zo wordt het nemen van rust of het

zijn. Toch is het nog steeds maar de vraag of dit het concept van

eeuwige-vakantievieren-tot-aan-je-dood-gevoel door veel ou-

verzorgingshuis veilig stelt voor de toekomst omdat steeds meer

deren gezien als saai. Logisch want rust is pas rust bij de gratie

mensen liever thuis willen blijven wonen en niet ‘weg willen

van het contrast met het tegenovergestelde.

gestopt worden’. ‘Uit onderzoek naar de wensen van ouderen

blijkt dat zij het liefst zo lang mogelijk in hun eigen, vertrouwde

‘Naast de evidente functie van inkomensverwerving op basis

omgeving willen blijven.’ (Jurriaans en Hogema, 2007, p14) Ook

van inspanning, staan min of meer verborgen, maar niet minder

zijn mensen individueler georiënteerd, een trend die zich in de

wezenlijke functies van arbeid: arbeid structureert het dage-

toekomst waarschijnlijk door zal zetten. Door mensen thuis te

lijkse bestaan, biedt mogelijkheden om sociale contacten op te

laten wonen wordt dit continue vernieuwingsproces verspreid

bouwen en status te verwerven, stelt mensen in staat om een

over vele individuele woningen, waardoor het idee van onrenda-

bijdrage te leveren aan het geheel van de samenleving en draagt

bele gebouwen plaats kan maken voor het idee van investeren

bij aan hun zelfverwerkelijking.’ (Lange, 2008, p57) De Lange

in jezelf. Het individu is veel flexibeler dan (grote) zorginstellin-

slaat hier de spijker op zijn kop. Doordat veel mensen worden

gen. Individuen kunnen daardoor makkelijker anticiperen op de

‘uitgesloten’ van het werkmilieu (door hun pensioen), zijn zij

toekomst en ook op hun individuele wensen.

ineens verbroken van sociale contacten en regelmaat. Door het gemis ergens deel van uit te maken en het midden in de maatschappij staan kan eenzaamheid ontstaan. Zo is de eenzaamheid

5.3 Anders ouder worden (huidige ontwikkelingen)

van ouderen in veel steden een groot probleem. Zij verkeren in

De Lange geeft in zijn boek ‘De armoede van het zwitserleven-

een staat van anonimiteit en missen hierdoor de aansluiting met

gevoel’ (Lange, 2008, p135) een interessante visie op het ouder

de maatschappij.

worden. Hij stelt dat het huidige leven ingedeeld is met een

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

29

30 We zouden in de toekomst anders tegenover werk moeten staan

We zullen er nu enkele behandelen. Eigenlijk elke nieuwgebouw-

dan als ´een noodzakelijk kwaad’. (Lange, 2008, p55) Deze

de woning zou moeten voldoen aan de eisen binnen de categorie

visie van noodzakelijk kwaad is ontstaan door de waardering en

algemeen toepasbaar. In de toekomst wordt het zo mogelijk om

het idee over arbeid. De waardering voor arbeid kent histo-

te kunnen blijven wonen in de eigen woning, ondanks fysieke

risch gezien twee uitersten ‘de Grieks-Romeinse en de Bijbelse’

achteruitgang. Ook is er een grote wenselijkheid voor het cre-

(Lange, 2008, p55) Binnen het Grieks-Romeinse beeld werd

ëren van een open samenleving zoals bij Bosdael (Jurriaans en

lichamelijke arbeid als een kwaad gezien, dat alleen voor boeren

Hogema, 2007). Daar stimuleren en ondersteunen jong en oud

en slaven was, het echte werk was van geestelijke aard, maar

elkaar. Dit zorgt voor een vergroting van de mogelijkheden van

dat zag men niet als arbeid. De Bijbelse visie was gebaseerd op

ouderen en de kans voor jongere generaties om in contact te ko-

arbeid als roeping, de mens als rentmeester van de aarde, die

men met ouderen. Zo verlaagt het bijvoorbeeld de drempel voor

hem onderhoud en behoudt. ‘Wie moeizaam de ene steen op de

ouderen om nieuwe technologieën te ontdekken en het biedt

andere legt, kan, als hem gevraagd wordt wat hij aan het doen

de kans aan kinderen om onder begeleiding hiermee kennis te

is, antwoorden: ‘Ik leg de ene steen op de andere.’ Maar ook:

maken. ‘De kinderen reageerden enthousiast op de technische

‘Ik metsel een muur’, en zelfs: ‘Ik bouw een kathedraal.’’ (Lange,

snufjes…Zij schroomden niet om alles spontaan te testen en dat

2008, p56) Zo zouden we dus arbeid, scholing, zorg en vrije tijd

hielp de ouderen over de drempel van eventuele aarzeling.’ (Jur-

niet moeten zien als onafhankelijke fases, als goed en slecht,

riaans en Hogema, 2007, p24)

maar moeten zoeken naar een balans, waarbij we begrijpen dat

Grote problemen zien we ontstaan bij woonconcepten door

allen bijdragen aan onze mentale en fysieke gesteldheid.

stagnatie in de doorstroom van (jongere) ouderen. Zo blijft het de vraag, wat te doen met een tweegeneratie-woning als één van de twee generaties komt te overlijden. Ditzelfde zien we ook

5.4 Woonconcepten van ouderen

terug bij woongroepen. Als men besluit met een groep mensen

Naast blijven wonen in de woning, waar men al jaren in woont,

een ouderenwoongroep op te richten, blijkt het lastig om na

is er een grote diversiteit in woonconcepten voor ouderen en

verloop van tijd nieuwe bewoners te vinden na het overlijden

ouderenzorg. Aan de hand van de verzamelde literatuur is er zo

van één of meerdere ouderen. Probleem hierbij is, dat de iets

een lijst samengesteld met de meest voorkomende woonconcepten voor ouderen. Deze heb ik ingedeeld in vijf categorieën: algemeen toepasbaar; stedenbouwkundig; wooncomplexen; woningen; traditionele zorginstellingen. (zie schema)

Service- of dienstflat

Combinatie concepten

appartementen binnen een appartementencomplex waarbij er zorgfaciliteiten aan huis worden aangeboden. extramurale zorg

Wooncomplexen Stedenbouwkundige schaal

Algemeen toepasbaar kan in elke woning en/of zorgcomplex worden toegepast

open samenleving Bösdael – Hoe gewoon is anders? – www.bosdael.info intramurale zorg + extramurale zorg

gesloten samenleving – Villavie – Seniorenstad www.vilavie.nl intramurale zorg + extramurale zorg

Nultredenwoning een woning die zonder trappen van buiten af bereikbaar is en waarbij de zogenaamde 'primaire ruimtes' (de keuken, het sanitair, de woonkamer en minimaal één slaapkamer) eveneens zonder traplopen te bereiken zijn. Drempels zijn laag of ontbreken in de woning. intramurale zorg + extramurale zorg

Levensloopbestendige woning tegenvoordig ook wel levensloopgeschikte woning woning die mee kan groeien en dus alle levensfases bestedig is, bedacht door stichting Humanitas Rotterdam http://www.humanitas.nu/ extramurale zorg

niet meer de specialistische hulp van een ziekenhuis behoeven maar anderzijds ook niet gezond genoeg zijn om thuis te verblijven. Patienten/ouderen verblijven op eenpersoons- of meerpersoonskamers. intramurale zorg

Woongroep idee binnen het verzorgingshuis woon je in een groep en heb je een kamer i.p.v. een appartement intramurale zorg

Bejaardentehuis een verzorgingshuis waar ouderen langdurig of geheel worden opgenomen. Ouderen wonen op eenpersoons- of meerpersoonskamers. intramurale zorg

Hotelconcept

Hotelconcept

binnen het verzorgingshuis word je in je eigen appartement verzorgd intramurale zorg

binnen het verzorgingshuis word je in je eigen appartement verzorgd intramurale zorg

Woongroep idee binnen het verzorgingshuis woon je in een groep en heb je een kamer i.p.v. een appartement intramurale zorg

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

Woongroepen bewoners met dezelfde interesse en eigen initiatief wonen samen in een gebouw intramurale zorg

Groepswoning binnen de woongroep leeft iedereen met elkaar en door elkaar. Er is dus een gezamenlijk huishouden en een ieder heeft alleen een eigen kamer. intramurale zorg

een tijdelijke prefab kamer die aan de woning wordt toegevoegd. Hierdoor kunnen er meer ruimtes gecreëerd worden op de begane grond. Zo hoeven er geen moeilijk aanpassingen worden gedaan in het huiszelf. http://www.pasaan.nl/ extramurale zorg

Gestippeld wonen

Appartementen binnen de woongroep heeft iedereen zijn eigen appartement, in het gezamenlijke gedeelte worden de algemene activiteiten georganiseerd. intramurale zorg met gedeeltelijk extramurale zorg

ouderenwoningen verspreid door een normaal woongebouw met een extra woning/appartement die ingericht wordt als gezamenlijke ruimte (Jeroen Singelenberg, Hoe is het uitzicht?, 2007, p10) extramurale zorg

Mantelzorgwoning

Aanbouw zorgof badkamers

Traditionele Verpleegtehuis instelling hier worden patienten opgenomen die

meerdere functies binnen één gebouw, zoals combinatie wonen + zorg + opleiding (zie blz 47, De Grijze Motor) http://www. habion.nl/overhabion/deGrijzeMotor.asp extramurale zorg met gedeeltelijk intramurale zorg

woningenconcepten

Aanleunwoningen woningen tegen of in de nabijheid van een verzorgingshuis, waardoor zorg snel gegeven kan worden indien nodig. extramurale zorg

een woonconcept waarbij de zoon of dochter zijn/haar ouders kan laten wonen in een tijdelijke prefab woning, in de achtertuin. Deze woning wordt gehuurd van de woningbouw en ingeleverd bij het overlijden van de ouders. http://www.pasaan.nl/ extramurale zorg

Tweegeneratie- of Kangaroo-woning woningen waarbij meerdere generaties in een pand wonen met een gescheiden voordeur extramurale zorg

HST 5 - Het spanningsveld van ouderen

jongere generatie liever een eigen woongroep opricht dan, bij

alleen een plicht op het gebied van fysieke zorg: hierdoor kan de

de ondertussen niet meer vitale ouderen in te trekken, hierdoor

mentale gemoedstoestand worden achtergesteld. Door het ge-

sterft de woongroep een langzame dood. De achilleshiel van

mis van een praatje, sociale interactie en interesse van anderen

deze woonvorm is daarom de groeiende zorgbehoefte. ‘Zo-

kan de fysieke toestand sneller verslechteren en raken ouderen

lang mensen nog vitaal zijn, gaat het goed. Vaak organiseren

in een isolement. ‘Het lijkt daarom nodig niet alleen in financiële

senioren zich rond hun zestigste. Ze vormen een actief bestuur,

zin te ‘sparen voor later’, maar ook het opbouwen en onderhou-

richten een woongroep op en die floreert dan een tijd. Maar als

den van een sociaal netwerk.’ (Oevering, 2007) Deze behoefte

de bewoners een jaar of 75 zijn, dan moet er geleidelijk steeds

aan ‘sociaal sparen’ kan gezien worden als de behoefte tot

meer zorg worden ingekocht en verandert de woongroep in een

sociale interactie met jongere generaties. Het sociale isolement

soort verzorgingshuis. Dat maakt het minder aantrekkelijk voor

ontstaat namelijk ook door het wegvallen van sociale contacten

nieuwe aanwas en zo zie je vaak leegstand ontstaan’. (Klapwijk,

met generatiegenoten door hun overlijden of fysieke gesteldheid.

J., Woonzorg)

Vanuit ouderen is het daarom zeer wenselijk om relaties aan te

Een mengeling van generaties kan dit voorkomen: zo ontstaan

gaan met jongere generaties.

appartementscomplexen waar je al op je vijftigste kan wonen en wordt het ‘gestippeld wonen’ steeds populairder. Bij ‘gestippeld

Ook andersom zijn er voordelen op te noemen, zoals het niet

wonen’, wonen ouderen verspreid over een ‘gewoon’ wooncom-

hoeven vrij nemen als de loodgieter iets komt repareren, bin-

plex en huren er gezamenlijk één appartement bij om die te

nen kantooruren, omdat de oudere buurman deze binnen kan

gebruiken als een soort huiskamer. (Roon, 2008, p10-11)

laten. Of als oppas voor de kinderen. Vanuit deze visie moet een

De mantelzorgwoning biedt een goede uitkomst op het platte-

woongebouw de mogelijkheden stimuleren en faciliteren om

land, omdat hier voldoende ruimte is om deze naast de woning

te kunnen investeren in de sociale gelaagdheid van het col-

te plaatsen. Dit biedt echter geen oplossing in gebieden, waar

lectief, zodat contacten ontstaan voor het leven en zo dat jong

de ruimte om de woning ontbreekt, zoals bij stedelijke gebieden.

en oud elkaar ondersteunen. Een belangrijk aspect hierbij is,

Verder is het een nadeel, dat ouderen moeten verhuizen en zo

zoals we eerder hebben gezien, de mogelijkheid tot interactie

worden ontworteld uit hun (sociale) woonomgeving.

met medebewoners en om dit te kunnen reguleren als individu.

‘Een prettige omgeving nodigt uit om te verblijven en beschermt tegen overlast. Het doel hiervan is uiteindelijk voorwaarden 5.5 Individueel en collectief perspectief van ouderen

creëren voor ontmoeten. De woningen in een dergelijke om-

Naarmate iemand ouder wordt, breidt zijn kennis en ervaring uit,

geving zijn laagbouw, bewoners kunnen makkelijk van binnen

terwijl zijn gezondheid juist slechter wordt. Iemand heeft veel er-

naar buiten en ze hebben een goede semi-privé ruimte in de

varing, maar misschien de energie niet meer om dit te benutten,

vorm van een voortuin, veranda of stoep. Daarnaast moeten er

terwijl de jongeling juist vitaal is met minder kennis: een goed

ook aanleidingen zijn om voor de woning te verblijven.’ (Dorst,

stel dus samen. Leeftijdsgroepen leven naast elkaar, maar vooral

2005, p83) Deze voorwaarden moeten echter de omgeving niet

ook langs elkaar. Terwijl de één de ander kan aanvullen. Toch is

statisch maken en ongeschikt voor veranderingen. Zo moe-

het veel gebruikelijker om met leeftijdsgenoten op te trekken.

ten nog steeds, woningen flexibel genoeg zijn om individuele

Waarom, willen we echt telkens het wiel weer zelf uitvinden?

wensen te faciliteren, zoals de veranderende behoefte aan zorg.

Het zou goed zijn, als er binnen een woongebouw ruimte is voor

De omgeving moet dus mee kunnen bewegen met de dynamiek

jong en oud. Veel ouderen worden dankbaar ingezet als vrijwilli-

van de gebruikers nu en in de toekomst. ‘Een duurzaam leefbare

ger en willen ook graag actief bijdragen aan de maatschappij en

woonomgeving geeft dus de mogelijkheid om in behoeften te

‘verkeren liever in een positie van geven en nemen dan in een

voorzien en heeft tevens een dynamische kwaliteit. Een leefbare

positie van eenzijdige afhankelijkheid.’ (Oevering, 2007)

omgeving is zo veranderbaar als het leven.’ (Dorst, 2005, p86)

Door het gevolg van de jaren en daarmee de achteruitgang op fysiek gebied, kan iemand echter steeds moeilijker een bijdrage leveren. De deelname aan en het midden in de maatschappij staan wordt hierdoor bemoeilijkt. Daardoor is de kans op een sociaal isolement groter bij ouderen. Verder zorgt ook het wegvallen van het directe belang van een goede verzorging van ouderen door de familie, voor verwaarlozing. De centrale organisatie van zorg zorgt ook voor anonimiteit. De verantwoordelijkheid voor een goede oudedagsvoorziening wordt op de schouders van de overheid gelegd. De overheid heeft echter

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

31

32

HOOFDSTUK

Casestudies

6

34

HOOFDSTUK 6 CASESTUDIES

Binnen mijn onderzoek heb ik een kleinschalige enquête (zie

6.2 Leiden

bijlage 1) gehouden bij drie woongebouwen uit de plaatsen Den Haag, Leiden en Papendrecht. Naast de informatie uit de enquê-

6.2.1 Cijfers en data:

tes hebben de losse gesprekken/interviews tijdens het invullen

Architect:

Theo Bosch

ook veel informatie opgeleverd. Het doel van de enquête is om

Bouwjaar:

1989

te kijken, hoe verschillende gebouwen sociale en individuele

Projectnaam:

Complex Centraal Wonen Herensingel-

over welke vormen of organisatie structuren sociale interactie en

Opdrachtgever:

woningbouwvereniging ‘De Sleutels’

individuele behoeften juist versterken en/of stimuleren en welke

Bouwkosten:

onbekend

dit juist niet doen of in mindere mate? Dit zou ons inzicht kun-

Bouwlagen:

3

nen geven in hoe we gebouwen moeten inrichten om een zeker

Aantal woningen:

14

resultaat te behalen. De drie gebouwen zijn geselecteerd, omdat

Variëteit woningen: klein (± 4 types)

zij een voorbeeld vormen binnen de uiterste van individuele

Functies:

behoeften faciliteren. Kunnen deze gebouwen ons inzicht geven

Mecklenburgerstraat

wonen

wensen en sociale interactie. Zo faciliteert het gebouw in Leiden een woonvorm van het principe ‘centraal wonen’ (uitgangspunt: sociale cohesie) en in Papendrecht het principe van ‘open bou-

wen’ (uitgangspunt: individuele behoeften). Het gebouw in Den Haag is een soort tussenvorm, wat samengevat kan worden als een opgetild binnenstebuiten gekeerd traditioneel bouwblok.

6.1 Algemene inleiding Alle drie de woongebouwen bestaan uit huurwoningen: woningen waarvan verwacht mag worden dat gebruikers minder affectie hebben met hun woning, deze is immers niet hun eigendom. De huurwoningen binnen deze gebouwen worden echter wel verschillend toegewezen. Zo moet er in Leiden gehospiteerd worden en worden in Papendrecht en Den Haag de woningen toegewezen via het regionaal geldende toewijzingssysteem. De verschillende woongebouwen zullen we beoordelen op fysieke

6.2.2 Omschrijving:

kenmerken, zoals woninggrootte, privacyzonering, samenstelling

Het woongebouw is ontstaan vanuit het initiatief van een groep

en bouwstijl. We zullen hieronder de verschillende gebouwen

toekomstig bewoners en de gemeente. Het directe doel van het

een voor een bespreken volgens een vast format, zodat er een

gebouw was dus om deze groep in hun sociale behoefte, om

goede vergelijking mogelijk is. Eerst zullen we een cijfermatig

bij elkaar te wonen, te faciliteren. Een van de uitgangspunten

overzicht geven op het gebouw, gevolgd door een mondelinge

was dus ook het delen van faciliteiten. Zo kent het gebouw twee

toelichting, waarna we tot slot de opmerkelijkste conclusies uit

algemene ruimtes, een algemene badkamer, een algemene

de enquête zullen bespreken. We zullen proberen te verklaren,

berging en een grote gedeelde tuin. Het gebouw is om deze tuin

welke uitkomsten we kunnen verwachten uit de enquête, waarna

heen gesitueerd zodat deze in het hart van het gebouw ligt. ‘Het

we de resultaten van de enquête bekijken en de overeenkom-

duurde niet lang voor het gebied binnen het U-vormig bouwblok

sten hierbinnen. Tot slot zullen we proberen algemeen geldende

door de bewoners was ingericht als hun Hof van Eeden.’ (Teunis-

conclusies te trekken (voor alle gebouwen) en kijken welke

sen, 2006, p79) De voordeuren van de individuele woningen

conclusies we kunnen gebruiken als ontwerpaanbevelingen.

zijn allemaal georiënteerd op deze tuin. Dit betekent dat de gevels, die georiënteerd zijn op de wijk, geen deuren hebben behalve een centrale ingang, die aan de zijkant van het gebouw is gesitueerd. Hierdoor heeft het gebouw een naar binnengekeerd karakter. De woningen zijn allemaal ongeveer even groot en hetzelfde ontworpen. De woning bestaat uit een woonkamer,

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HST 6 - Casestudies

35

slaapkamer, keuken, badkamer en een entree. De badkamer is

Verwachtingen enquête

in het midden van de woning ontworpen met daaromheen de

De verwachting is dat het gebouw een sterke sociale interactie

andere ruimtes zodat het mogelijk is om een rondje te lopen

faciliteert. De individuele behoeften zouden hierdoor onder-

door de woning.

geschikt kunnen zijn aan het groepsbelang. De vraag is of de positieve effecten op sociaal gebied opwegen tegenover de

Bouwstijl en materialen

negatieve effecten op individueel gebied.

Modernistische bouwstijl. Het gebouw kent de voor Theo Bosch kenmerkende serres aan de gevel. Kleuren zijn wit en groene

6.2.3 Uitkomsten enquête:

kozijnen. De gevels zijn wit stucwerk en houtenkozijnen.

van de 14 woningen vulden 10 personen de vragenlijst in. Een

Woninggrootte en ‘standaard’ indeling

respons van 71,4%.

De woningen variëren minimaal van grootte. Enkele woningen hebben een entresol. De woningen zijn gebouwd voor een of

Gebouw en omgeving

twee personen en hebben allemaal maar één slaapkamer.

Op de vraag waar de algemene ruimtes voor gebruikt werden,

Privacyzonering

gaven alle correspondenten aan: voor vergaderen en voor eten

Het gebouw heeft een centrale entree. Hier bevinden zich de

en drinken maar slecht 80% vulde sociaal in. Hier kan wellicht

brievenbussen van alle woningen, maar de ‘echte’ entree van de

geconcludeerd worden, dat niet iedereen vergaderen en eten en

individuele woning ligt binnen aan de centrale tuin en zijn dus

drinken als een sociale activiteit beoordeelt. Het gebruik van de

niet publiekelijk toegankelijk. De woningen op de eerste verdie-

algemene ruimte is door de jaren heen gewijzigd en verschil-

ping worden gedeeltelijk ontsloten via een golvende galerij. Door

lende gebruikers gaven ook vele verschillende antwoorden op

de kleinschaligheid van het woongebouw kent iedereen elkaar.

het huidige gebruik als wel het toekomstig gebruik. Zo werd aan-

Het domein van de groep is hierdoor duidelijk kenbaar en wordt

gegeven dat het huidige gebruik bestond uit onder meer opslag,

afgesloten van de buurt door een deur met slot (de centrale

bad, sauna, pottenbakken, gezamenlijke was, winterplanten,

entree). De overgang van het groepsdomein naar het individuele

ontspanning, feestjes, muziek en yoga.

domein is minder duidelijk. Sommige woningen zijn direct ontslo-

60% van de ondervraagden gaf aan, dat zij de woonomgeving

ten via een algemene ruimte. De woning betreden zonder gezien

als factor zagen, waarom zij verhuisd waren. 80% gaf aan, dat

worden is hierdoor vrij lastig. Woningen kennen geen individuele

zij de sociale omgeving als reden zagen en slechts 30% gaf aan,

privé-buitenruimte.

dat dat de woninggrootte was.

Samenstelling

Ondanks dat het hier een huurwoning betreft, gaven bijna alle

Het gebouw kent een lichte diversiteit van bewoners. Er is niet

correspondenten aan, dat zij veel dingen mochten aanpassen

direct te duiden wat een typische bewoner is. Het belangrijkste

in de woning tot het wegbreken van muren (40%). Ook hadden

criterium is dat nieuwe bewoners in de groep passen.

veel correspondenten al wat veranderd in de loop der jaren

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

36

(kleur binnen 100%; vloeren 80%; deuren 40%; keuken 30%;

6.3 Papendrecht

badkamer en wegbreken muren 10%). Bij de vraag, wat men nog wilde veranderen in de toekomst, waren de badkamer en de

6.3.1 Cijfers en data:

keuken het populairst. Opmerkelijk hierbij was, dat ondanks dat

Architect:

Frans van der Werf

70% aangaf dat de kleur buiten niet mocht worden aangepast,

Bouwjaar:

1977

20% aangaf dat zij deze kleur wilden veranderen in de toekomst.

Projectnaam:

Molenvliet

Samenstelling ondervraagden en medebewoners

Opdrachtgever:

woningbouwvereniging en gemeente Papendrecht

Gemiddeld woonde de ondervraagde met 2,6 personen samen. 54% man en 46% vrouw. 27% jonger dan 25 jaar en 0% ouder

Bouwkosten:

onbekend

dan 55jaar. Op de vraag hoe lang woont u hier gaf 50% aan

Bouwlagen:

4

minder dan 2 jaar. Wat aangeeft dat mensen er of niet lang

Aantal woningen:

108 (verdeeld over 2 complexen)

wonen of gelijktijdig verhuizen.

Variëteit woningen: groot (alle woningen anders)

Relatie bewoners onderling

Functies:

wonen

80% gaf aan altijd iedereen te groeten en de overige 20% gaf aan bijna altijd bijna iedereen te groeten. 50% gaf aan met iedereen wel eens een praatje te maken en de overige 50% gaf aan met bijna iedereen. Op de vragen ‘Hoeveel buren groeten elkaar onderling binnen het gebouw/straat?’, ‘Groet u uw buren binnen het gebouw/straat?’, ‘Met hoeveel buren maakt u wel eens een praatje?’, ‘Bij hoeveel buren komt u wel eens op bezoek?’, ‘Hoeveel buren komen wel eens bij u op bezoek?’ en ‘Eet u wel eens samen met uw buren?’ waren er opmerkelijk veel mensen, die altijd en iedereen invulden. Ook gaven mensen aan regelmatig iets met medebewoners buiten het gebouw te doen. Een uitzonderlijk hoog percentage gaf aan, dat zij veel dingen (van planten water geven tot geestelijke hulp) zouden doen

6.3.2 Omschrijving:

voor hun buren. 80% van de ondervraagden gaf aan dat zij 1-5

Het woongebouw is ontstaan nadat Frans van der Werf in 1969

mensen zagen als vrienden binnen het gebouw. De andere 20%

een prijsvraag won voor een nieuwe stadswijk voor de gemeente

gaf zelfs aan iedereen als vriend te beschouwen. Ondervraagden

Papendrecht met 7000 à 8000 inwoners. Binnen dit winnende

gaven aan, dat er in het algemeen voldoende sociale controle is

ontwerp deelde hij de bouw en uitwerking van de wijk in vier

binnen het gebouw.

fases in. Voor het uitwerken van de eerste fase werd Frans van

Pluspunten waren volgens de ondervraagden

der Werf gevraagd.

Een rond raam, het oppervlak, woning met uitzicht op groen,

‘Vanuit de opvatting dat differentiatie naar woninggrootte en

cirkelbouw > je loopt in rondjes door het huis, combinatie eigen

bewonerssamenstelling zeer gewenst is en mogelijkheden voor

ruimte + sociale contacten, mooie tuin, gemeenschappelijke

contact met buren erg belangrijk zijn, komt Frans van der Werf

ruimte voor feestjes, ruim, leuke indeling, contact met buren

tot een detaillering van de woonomgeving met straten, stegen,

(leuke buren), gemeenschappelijke ruimtes, fijne woning, goede

pleintjes en hofjes.’ (Zwinkels, 1976, p37) Het woongebouw

plek, leuke sfeer, veilig, fantastisch uitzicht, prima faciliteiten,

bestaat uit een groot aantal geschakelde woningen, die om

direct contact met m’n buren, hoog plafond, aparte indeling,

twee binnenhoven zigzaggen. Hierdoor vormen de geschakelde

combinatie van privacy en deel van sociale gemeenschap, mooi

woningen een soort ‘S’ vorm. De twee binnenzijden van de ‘S’

ontwerp, veel licht, mooi afgewerkt.

kennen verschillende uitwerkingen. De ene is een voortuinenhof

Minpunten waren

en de andere een achtertuinhof. De woningen zijn een proefpro-

lekkage, klein, geluidsoverlast van de ingang door bijv. werklui,

ject volgens de principes van ‘open bouwen’. Het is hiermee het

relatief klein oppervlak, gehorig, communicatie met woning-

eerste woongebouw volgens het ‘open bouwen’ principe in Ne-

bouw, niet waterdicht, mag een klein beetje groter, te weinig

derland. Het principe is ontstaan door het idee, dat elk individu

bergruimte, aan drukke straat

anders is en ook andere woonbehoeften heeft. Hierdoor ontstaat het gebouw uit een drager en inbouw. De drager is de structuur en moet voor lange tijd meegaan terwijl de inbouw onderhevig is aan de wisselende wensen van de gebruiker. Binnen het woongebouw in Papendrecht is daarom geen enkele woning hetzelfde. Het gebouw werd ontworpen voor 108 woningen, maar

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HST 6 - Casestudies

37

nadat het gebouw af was, werden er echter 122 opgeleverd.

van de woningen hebben wel een achtertuin of een dakterras.

Dit verschil werd mogelijk gemaakt door de flexibiliteit van het

Hierdoor is de privacy van de bewoners binnen de woning wel

drager-inbouw-principe. Bijna alle woningen verschillen daarom

gewaarborgd.

ook van oppervlak en geen enkele woning heeft dezelfde inde-

Samenstelling

ling. Hierdoor bestaat de samenstelling van het gebouw uit vele

Het gebouw kent door de vele verschillende woningen ook veel

verschillende leeftijdscategorieën, culturen, gezinsgroottes en

verschillende soorten mensen. Oud en jong, arm en rijk, alloch-

welvaartsniveaus. Een echte typische bewoner is daardoor lastig

toon en autochtoon.

te benoemen. De drager is opgebouwd uit een schijvenstructuur.

Verwachtingen enquête

Deze schijven kennen zachte gedeeltes waardoor later woningen

De verwachting is, dat doordat de nadruk ligt op de individuele

samengevoegd kunnen worden. De drager is zo samengesteld

wensen, het sociale karakter hieronder leidt.

uit meerdere kleinere units. Verschillende units samen vormen een woning. Het woongebouw kent vier lagen. Woningen zijn

6.3.3 Uitkomsten enquête:

soms over meerdere lagen, maar meestal binnen een laag

van de 40 woningen vulde 17 personen de vragenlijst in. Een

gesitueerd. Het gebouw kent geen lift (voor gehandicapte of

respons van 42,5%.

zorgbehoevende) en de verschillende entrees worden geschakeld door een galerij. Deze galerij is soms ook een trap die langs de

Gebouw en omgeving

gevel omhoog loopt, waardoor woningen van verschillende lagen

Op de vraag, of er een algemene ruimte was binnen het ge-

aan één en dezelfde galerij kunnen liggen.

bouw, gaf 77% aan, dat deze er niet was en de overige zagen de algemene berging als antwoord op de vraag.

Bouwstijl en materialen

Een groot deel van de ondervraagden (77%) gaven aan niet in

Voor de tijd waarin het gebouwd is redelijk modern met een

hetzelfde gebouw te willen werken, als waar men woont.

nadrukkelijke traditionele woningbouwstijl. Het bouwblok is op-

Het overgrote deel zag de woninggrootte als belangrijkste factor,

gebouwd uit het archetype van een woonhuis. De gevels bestaan

waarom zij verhuisd waren. Slechts 23% zag de sociale omge-

uit baksteen met oorspronkelijk houtenkozijnen. De daken uit

ving als reden en 23% zag de woonomgeving als reden.

rode dakpannen.

Zo’n 80% gaf aan, dat men binnen de vloer en kleur mocht

Woninggrootte en ‘standaard’ indeling

veranderen en 40% dacht ook de keuken en 59% dacht dit

De woningen zijn zeer gevarieerd in grote en kunnen niet inge-

ook over de badkamer. 82% gaf aan de kleur en de vloer ook

deeld worden in standaard types. Elke eerste bewoner kreeg de

daadwerkelijk in het verleden te hebben gewijzigd. Bij de vraag,

mogelijkheid om via een consult zijn eigen woninggrootte en in-

wat men nog wilde veranderen in de toekomst was de badkamer

deling te ontwerpen. De tweede generatie bewoners is daardoor

(47%) het populairst op afstand gevolgd door de kleur buiten

afhankelijk van de individuele wensen van de eerste generatie.

(24%), de vloeren (18%), de keuken (18%) en het wegbreken

Dit zorgt voor een grote diversiteit in de huidige bewoners,

van muren (12%).

doordat geen woning dezelfde indeling kent. Zo kent het gebouw

Samenstelling ondervraagden en medebewoners

1-kamerwoningen maar ook 7 of 8-kamerwoningen.

Gemiddeld woonde de ondervraagde met 2,6 personen samen.

Privacyzonering

49% man en 51% vrouw. 38% jonger dan 25 jaar en 11%

Is zeer gevarieerd, maar over het algemeen kent het woonge-

ouder dan 55jaar. Op de vraag hoe lang woont u hier, gaf 35%

bouw weinig tot geen overgang tussen openbaar en privé. De

aan 10-20 jaar of langer te wonen en 35% minder dan 2jaar.

openbare ruimte loopt ook dwars door het gebouw. Het domein

Daarnaast gaf 24% zelfs aan er langer dan 20 jaar te wonen.

van de bewoners is moeilijk definieerbaar. Het overgrote deel

Relatie bewoners onderling

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

38

12,5% gaf aan, dat mensen elkaar altijd groeten onderling, 50%

6.4 Den Haag

bijna altijd, 31% wel eens en 7% bijna nooit. 28% gaf aan met bijna iedereen wel eens een praatje te maken, 55% met enkelen

6.4.1 Cijfers en data:

en de overige 17% met bijna niemand.

Architect:

Theo Bosch

Op de vragen ‘Bij hoeveel buren komt u wel eens op bezoek?’,

Bouwjaar:

1988

‘Hoeveel buren komen wel eens bij u op bezoek?’ en ‘Eet u wel

Projectnaam:

de Tussenstrook

eens samen met uw buren?’ liepen de percentages verhou-

Opdrachtgever:

woningbouwvereniging ‘’s Gravenhage’ en Wilma Bouw b.v.

dingsgewijs langzaam af. 65% gaf bijv. aan nooit met de buren te eten. Slechts 12% gaf aan soms iets buiten het gebouw te

Bouwkosten:

€ 6.900.000,-

ondernemen met medebewoners en 58% gaf aan niemand als

Bouwlagen:

6

vriend te beschouwen binnen het gebouw.

Aantal woningen:

68

41% vond wel, dat er voldoende sociale controle was binnen het

Variëteit woningen: gemiddeld (11 types)

gebouw, tegenover 53%, die dit niet vond en zelfs 6% vond, dat

Functies:

wonen, bedrijfsruimtes

er teveel aan sociale controle was. Bijna iedereen gaf aan (94%) geen invloed te hebben op wie hun buren werden. Waarom 6% dacht wel invloed te hebben is niet geheel duidelijk. De woningen worden immers toegewezen vanuit een centrale wachtlijst.

Pluspunten waren volgens de ondervraagden indeling is niet standaard, ruim, licht, voldoende parkeergelegenheid, dichtbij uitvalswegen, winkelcentra, beschut en toch ruim, het is een leuke woning, groot genoeg, grote woning met slaapkamers voor redelijke huurprijs, groot, tuin, betrekkelijk nieuw, goede geluidsisolatie, redelijk centraal gelegen, aantal slaapkamers, ruime woonkamer, groot terras, anders dan anders, leuke locatie aan schoolplein en leuk tuinenhof met de buren, ruimte, groot dakterras, grote woonkamer, zonnige tuin, kindvriendelijk

6.4.2 Omschrijving:

Minpunten waren

Het woongebouw ‘de Tussenstrook’ in Den Haag is een invulling

doorgang op straatniveau trekt hangjeugd aan, enkel glas,

van de stadsvernieuwing in het zeeheldenkwartier. Het woon-

douche is inpandig, ventilatie mogelijkheid minimaal, te klein

gebouw (37,5x115,5m) kent een duidelijke scheiding in wonen

voor meer dan 2 personen, buren (sommige asociaal), leidingen/

(68 woningen) en werken (2700m2 bedrijfsruimte). In de kelder

stopcontacten lopen overal langs de muren en plafonds, te klein,

bevindt zich een parkeergarage (62 plaatsen) en bergingen.

te rumoerig (buurt), geen raam in badkamer, slechte muren,

De begane grond bestaat uit bedrijfsruimte en winkels. Op de

indeling, afwerking, riolering, afwerking van leidingen en elektri-

eerste laag bevind zich een plein, dat als tweede straatniveau

sche bedrading, goedkoop materiaal, dunne wanden, kleine tuin

fungeert. Alle entrees van de woningen zijn gesitueerd naar dit

lage schutting, ouderdom, sinds renovatie > knap gehorig, geen

plein toe. De woningen bevinden zich op de eerste, tweede,

prettig afzuigsysteem, gemeenschappelijke berging, bovenwo-

derde en vierde etage. De woningen op de eerste etage hebben

ning zonder lift

hun voordeur direct aan het plein. De woningen op de hoger gelegen etages kunnen hun voordeur bereiken via trappenhuizen, die tussen de woningen zijn gesitueerd. De woningen aan weerszijden op de kop worden ontsloten via kleine galerijen, waar maximaal zes woningen aan liggen. De structuur van het gebouw is strak en ritmisch. De woningen lijken op het eerste gezicht allemaal hetzelfde, maar kennen een grote variëteit. ‘Al

met al creëerde Bosch een woonmilieu met een kwaliteit die in de meeste sociale woningbouwprojecten niet werd gehaald.’ (Teunissen, 2006, p44)

Bouwstijl en materialen Modernistische bouwstijl. Het gebouw kent de voor Theo Bosch kenmerkende serres aan de gevel. Kleuren zijn wit en groene kozijnen. De gevels zijn wit stucwerk en houtenkozijnen. De on-

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HST 6 - Casestudies

39

derste laag (bedrijfsruimtes) bestaat bijna alleen uit een glazen

6.4.3 Uitkomsten enquête:

gevel.

van de 68 woningen vulde 15 personen de vragenlijst in. Een

Woninggrootte en ‘standaard’ indeling

respons van 22,1%.

De woningen kennen veelal dezelfde afmetingen en indelingen. De verschillende types worden gevormd, doordat woningen over

Gebouw en omgeving

tweebeuken doorlopen of over meerdere verdiepingen. Ook

Op de vraag of er een algemene ruimte was binnen het gebouw

zijn er aan de twee uiteinden verschillende woningen ontstaan

waren de meningen verdeeld (47% ja en 53% nee). De reden

door verschillende oplossingen voor de kopwoningen. Zo lijkt

hiervoor was, dat sommigen het binnenplein als algemene

het gebouw een eenvoudig karakter te hebben met maar weinig

ruimte van de bewoners zagen en anderen als semi-publieke

variatie. Toch kent het gebouw binnen deze eenvoud elf verschil-

ruimte van de buurt.

lende types door nuance verschillen.

Bijna alle ondervraagden (93%) gaven aan niet in hetzelfde ge-

Privacyzonering

bouw te willen werken, als waar men woont. Het overgrote deel

De privacyzone kent een zekere vorm van gelaagdheid. Het plein

zag de woonomgeving en de woninggrootte als belangrijkste

op de eerste verdieping is weliswaar openbare ruimte, maar

redenen waarom zij verhuisd waren. Slechts 11% zag de sociale

geeft door het ontwerp een duidelijk gevoel, dat het toebehoort

omgeving als reden.

aan de bewoners. De sociale controle is hier dan ook hoog.

Zo’n 75% gaf aan dat men binnen de vloer, kleur, badkamer,

Op het plein ontstaat hierdoor een soort straat gevoel, waar

keuken mocht veranderen. 65% gaf aan de kleur en de vloer

men spelende kinderen en verlaten driewielers tegen komt. De

ook daadwerkelijk in het verleden te hebben gewijzigd. Bij de

overgang tussen woning en dit plein zijn in die zin minder sub-

vraag wat men nog wilde veranderen in de toekomst waren de

tiel. Veel woningen worden direct via dit plein ontsloten zonder

badkamer en de keuken het populairst.

hybride zone. (Dorst, 2005, p290) De hoger gelegen woningen

Samenstelling ondervraagden en medebewoners

worden ontsloten door meerdere, tussen de woningen in, gele-

Gemiddeld woonde de ondervraagde met 2,7 personen samen.

gen trappenhuizen. Doordat niet alle woningen via op dezelfde

48% man en 52% vrouw. 42% jonger dan 25 jaar en 12% ou-

manier zijn ontsloten en doordat bewoners over het plein naar

der dan 55jaar. Op de vraag hoe lang woont u hier gaf 47% aan

hun eigen trappenhuis moeten lopen, is er een soort gelaagd-

10-20 jaar of langer te wonen. Daarnaast gaf 27% ook nog eens

heid ontstaan. Mensen binnen hetzelfde trappenhuis hebben de

aan 5-10 jaar er te wonen.

mogelijkheid om elkaar te begroeten en elkaar te leren kennen.

Relatie bewoners onderling

Samenstelling

80% gaf aan, dat mensen elkaar bijna altijd groeten onder-

Het gebouw is samengesteld uit verschillende type woningen,

ling. 7% maakte met iedereen wel eens een praatje, 26% met

die gebaseerd zijn op verschillende groepen mensen. Zo kent het

bijna iedereen, 60% met enkelen en de overige 7% met bijna

gebouw grotere woningen voor gezinnen en kleinere gelijkvloer-

niemand. Op de vragen ‘Bij hoeveel buren komt u wel eens

se appartementen, die met de lift te bereiken zijn voor ouderen.

op bezoek?’, ‘Hoeveel buren komen wel eens bij u op bezoek?’

De samenstelling bestaat dus uit verschillende groepen mensen,

en ‘Eet u wel eens samen met uw buren?’ werden de getallen

die groepsgewijs gerangschikt zijn binnen het gebouw.

verhoudingsgewijs langzaam af. 67% gaf bijv. aan nooit met de

Verwachtingen enquête

buren te eten. Slechts 13% gaf aan soms iets buiten het gebouw

De verwachting is, dat de sociale groep gefaciliteerd wordt door

te ondernemen met medebewoners en 67% gaf aan niemand als

het plein. Het individu zal echter door het vaste stramien zich in

vriend te beschouwen binnen het gebouw. 67% vond wel, dat

mindere mate vrij voelen om zijn individuele behoeften te vervul-

er voldoende sociale controle was binnen het gebouw tegenover

len binnen de woning.

33% die dit niet vond.

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

40

Opmerkelijk was dat 20% aangaf, dat zij invloed hadden op wie

tage (24%), dat er langer dan twintig jaar woonde. Dit kan mo-

hun buren werden. Na doorvragen bleek dat iemand die wilde

gelijk verklaard worden uit het feit, dat zij deel uitmaakten van

verhuizen binnen het gebouw het collectief had gebruikt om

de eerste generatie bewoners: deze generatie mocht hun huis

handtekeningen te verzamelen om zo het toewijzingssysteem

naar eigen inzicht ontwerpen, waardoor deze woningen waar-

van de woningbouw te omzeilen. Dit voorbeeld geeft in ieder

schijnlijk goed aansluiten bij de behoefte van deze bewoners.

geval aan dat het collectief gemobiliseerd kan worden daar waar

Ook hebben zij door dit proces meer affectie met hun woning en

nodig.

omgeving gekregen en bleek uit gesprekken, dat zij de woning

Pluspunten waren volgens de ondervraagden

als hun eigendom zagen, terwijl de woningbouwvereniging nog

beschermd wonen, dichtbij stad, indeling woning, mooie

steeds de officiële eigenaar is.

lichtinval van 2 kanten, plaats en omgeving, open woning, echt

Relatie bewoners onderling

thuis komen, ruimte, centrale locatie, ontwerp buitenkant, niet

Zoals verwacht was de onderlinge relatie van bewoners in Leiden

gehorig, groot, ontoegankelijk voor inbraak, binnenplein voor

het sterkst. Hier gaven ook alle bewoners aan, dat zij ten minste

voetballen kinderenwoonomgeving, oppervlak, mooi uitzicht,

1-2 medebewoners zagen als vriend. Dit lijkt een logisch gevolg

veel licht, goede isolatie, gunstige ligging tov uitvalswegen,

van de invloed die mensen hebben op wie hun buren worden.

openbaar vervoer en centrum

In Papendrecht zag 41% minimaal 1-2 medebewoners als vriend

Minpunten waren

tegenover 33% vriendschap in Den Haag. Dat binnen Papend-

lekkage, koude lucht, kieren, veel stoken, erker is een verspilling

recht het percentage ‘vriendschap’ hoger ligt dan Den Haag was

> te warm in zomer te koud in winter, ruimte, weinig bergruimte,

niet verwacht. Het binnenplein in Den Haag faciliteert namelijk

het is boven, slechte isolatie, geen tuin of zicht op groen, uitzicht

veel duidelijker de sociale behoefte, waarbij ook nog eens meer

op beton en flats (te dicht op elkaar gebouwd), weinig licht, ver-

bewoners aangaven dat de sociale controle voldoende was.

warmd slechts op ‘woonetage’. Slaapetage koud, veel trappen,

Dat Papendrecht toch een hoger percentage heeft kan mogelijk

binnenterrein toegankelijk voor iedereen, geen balkon, gehorig,

verklaard worden uit het feit, dat deze groep misschien een

schuiframen met 7cm ruimte ertussen

andere definitie van vriendschap hanteert. Ook zou het verschil te verklaren zijn uit het feit, dat er binnen Papendrecht nog een grote groep eerste generatie bewoners woont die samen hebben

6.5 Conclusies enquête

meegewerkt aan de totstandkoming van het gebouw.

Plus- en minpunten Gebouw en omgeving

Een interessante conclusie kan getrokken worden bij de plus- en

Binnen Papendrecht en Den Haag geven bewoners aan, dat

minpunten van de woongebouwen. Waar de ene persoon iets

woninggrootte en woonomgeving een belangrijke reden zijn om

als een pluspunt zag, zag de ander dit als een minpunt. Zo werd

te verhuizen. In Leiden is echter de sociale omgeving (zoals te

aan de ene kant de isolerende werking van het gebouw gepre-

verwachten was) de belangrijkste reden. Hier worden nieuwe

zen en aan de andere kant geklaagd over hoe slecht dit wel niet

bewoners uitgekozen door de huidige bewoners en mag er dus

was. Ook over de hoeveelheid ruimte was de één tevreden en de

verondersteld worden, dat er een zekere klik is tussen beide.

ander ontevreden. Dit geeft weer, hoe noodzakelijk het tegemoet

De grote functiediversiteit, die werd toegekend aan de algemene

komen aan individuele wensen is binnen de woningbouw. Wat

ruimte in Leiden geeft aan, dat hiermee zeer uiteenlopende

de één als prettig ervaart, geldt niet voor de ander. Als men blijft

aanvullende wensen voor de woonomgeving worden vervuld. Zo

‘bouwen in algemeenheden’ zal dit nooit opgelost worden; men-

heeft niemand een persoonlijk bad in zijn eigen badkamer, maar

sen hebben nou eenmaal uiteenlopende individuele wensen.

bood de gemeenschappelijkheid van het gebouw de mogelijkheid voor het creëren van een badkamer met ligbad en sauna. Ook opmerkelijk is, dat bewoners uit Den Haag, die officieel geen gezamenlijke ruimte hebben, de publieke ruimte voor hun woning (het entreeplein op de eerste verdieping) deels als hun ruimte zagen.

Samenstelling ondervraagden en medebewoners Opmerkelijk is, dat binnen de verschillende woongebouwen de samenstelling van de ondervraagden bijna hetzelfde was. Zo woonden ze gemiddeld met 2,6 mensen samen en was de verdeling tussen vrouw en man nagenoeg gelijk. Hoelang de mensen echter in een van de gebouwen woonden liep erg uiteen. Bij woongebouw in Papendrecht was er zelfs een behoorlijk percen-

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

CONCLUSIE

7

42

HOOFDSTUK 7 - CONCLUSIE De behoeften van het individu en het collectief lopen vaak

De ontwerper kan door deze gelaagdheid ook verschillende

uiteen. Zo wil het individu een vrije ruimte met een grote

wensen faciliteren. Aan de ene kant willen we zoveel mogelijk

flexibiliteit en het collectief juist een duidelijk herkenbare ruimte

vrijheid (individuele wensen, potentiële samenleving), aan de

met sturing voor het individu, waar duidelijke regels gelden om

andere kant willen we juist meer interactie en daarmee sturing

ongewenst gedrag te voorkomen of uit te sluiten. De scheidings-

(vereenzaming, kosten reductie van beheer, geen anonimiteit,

lijn tussen individu en collectief is echter niet zo eenduidig (als

maakbare samenleving). Zouden we deze gelaagdheid niet heb-

deze lijkt). Als individu kan je deel uitmaken van een collectief

ben, dan zou dit betekenen, dat we alleen de wensen van het

en het collectief bestaat weer uit meerdere individuen. Het

collectief OF de wensen van het individu kunnen faciliteren OF

individu kan dus benaderd worden vanuit zowel een individueel

stimuleren. Dit is te zien bij de massawoningbouw die ontwor-

als een collectief perspectief en andersom geldt dit ook voor

pen is vanuit het collectief: de gemene deler. Dit leidt echter tot

het collectief. Toch gaan beide vaak goed samen en kan een

onvrede bij het individu en daarmee onder het collectief. Kent de

mens makkelijk schakelen tussen individu en collectief. Maar hoe

ruimte daarentegen wel die gelaagdheid dan kan de ontwerper

vinden we een balans? Als we teveel opgaan in het collectief

de wensen van zowel het collectief EN het individu faciliteren

voelen we ons sociaal verdrukt (crowding) en als we ons teveel

EN stimuleren, binnen verschillende lagen. Als de ontwerper de

op het individu richten kunnen we ons eenzaam voelen. Zo ver-

gebouwde omgeving kan opdelen in collectief en individueel, kan

andert de behoefte van het individu aan privacy, verschillend ten

vastgesteld worden, waar ontworpen moet worden vanuit het in-

opzichte van andere individuen, maar ook door de tijd heen. Het

dividu en waar vanuit het collectief. Uit het oogpunt van het col-

is duidelijk dat individuele woonwensen alleen daarom al sterk

lectief kunnen we zo een sturende architectuur maken en vanuit

uiteenlopen. Bij de casestudies zien we dat, wat de een als zeer

het individu een faciliterende. De ontwerper bepaalt zo, waar hij/

positief ervaart, de ander als negatief kan ervaren.

zij dingen vastlegt en waar hij/zij vastlegt wat niet vastligt. De ontwerper kan zo ontwerpmiddelen inzetten zonder inbreuk te maken op de privacy van het individu. Iedereen kan er namelijk

Deze verschillende behoeften kunnen we faciliteren door een

zelf voor kiezen zich op te houden binnen een bepaalde fysieke

zekere fysieke (drager-inbouw) en sociale (privacy zonering)

of sociale laag. Deze lagen zijn verbonden aan het collectief of

gelaagdheid binnen de woonomgeving. Deze gelaagdheid draagt

het individu. Iemand die zich ophoudt in het collectieve domein

bij aan het ontstaan van sociale netwerken (het collectief) en het

wordt, als het goed is, gestimuleerd om deel te nemen aan dit

waarborgen van de privacy en individuele woonwensen van het

collectief. Het individu is zelfs dan nog steeds vrij in zijn keuze.

individu. In deze woonconcepten ontstaat er zo niet alleen een

Vandaar dat op dit collectieve niveau de ontwerper gebruik kan

fysieke gelaagdheid, maar ook een sociale gelaagdheid, die nu

maken van (duidelijk) sturende middelen. Hierdoor kan de col-

vaak ontbreekt binnen de stedelijke context. In de casestudies

lectieve ruimte ingericht worden naar de maatstaven van sociale

zien we dan ook, dat mensen binnen een kleinere woongemeen-

veiligheid, beheer en sociale interactie.

schap meer vriendschappen opbouwen. Dit kan deels verklaard worden door het feit, dat mensen hun tijd niet hoeven te verdelen over een grote hoeveelheid sociale interacties. Hierdoor

We moeten hierbij dus niet denken in ‘of, of’ maar in ‘en, en’. De

kunnen intensievere contacten worden opgebouwd en dat is een

ontwerper kan zo aangeven, waar hij/zij wel invloed uit wil oefe-

voorwaarde voor het ontstaan van vriendschappen. Nauwere

nen en waar niet. De ontwerper kan zo voor het individu vrijheid

banden binnen de directe woonomgeving, zorgt dat mensen

scheppen en voor het collectief specifieke ruimte definiëren,

meer van elkaar kunnen hebben (in de zin van overlast) en eer-

zodat de architectuur niet alleen faciliterend is maar ook stimule-

der bereidt zijn elkaar te helpen (bijv. in de zin van zorg). Zo zou

rend. De ontwerper heeft hierdoor een grote zeggenschap over

de woonomgeving niet alleen een fysieke gelaagdheid moeten

het collectieve domein en weinig tot geen op het individuele. De

kennen maar ook een sociale gelaagdheid. Zijn deze lagen er

ontwerper drukt hierdoor alleen zijn stempel op het collectief en

niet dan kan dit leiden tot anonimiteit en daarmee tot verloede-

dit is ook goed, want deze bestaat niet meer uit de optelsom van

ring en sociale onveiligheid. Binnen de woonomgeving moet dus

verschillende individuele wensen zoals bij een heel woongebouw,

de fysieke gelaagdheid de sociale ondersteunen en andersom.

maar uit de gemene deler van dit collectief. Hierdoor zijn generieke oplossingen voor dit domein toegestaan, zonder afbreuk te doen aan individuele wensen.

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

HST 7 - Conclusie

43

Bij ouderen wordt de spagaat van individu en collectief in de huidige woonomgeving mooi geïllustreerd: er is een grote behoefte aan verzorging en aan het aanpassen van de woning (door toenemende zorgbehoefte, huisverlatende kinderen) én er is een grote behoefte aan een sociale omgeving (vereenzaming, en wegvallen van familie als eerste zone van het sociale netwerk). Ouderen hebben veel te bieden, maar nemen minder (o.a. door hun pensioen) deel aan de maatschappij, ook wordt hun actieradius steeds kleiner naarmate de fysieke gesteldheid afneemt. Hierdoor zijn zij meer en meer afhankelijk van de directe woonomgeving. Zij zouden dus daarom niet alleen op financieel gebied moeten sparen, maar ook op sociaal gebied (binnen de directe woonomgeving). Zo zouden ouderen moeten investeren in sociale netwerken met jongere generaties, aangezien leeftijdsgenoten door de verkleinde actieradius en bij overlijden wegvallen. Hierdoor zijn de ouderen direct afhankelijk van de jongere generatie. Doordat de huidige woonomgeving echter vaak niet meer voldoet bij een toegenomen zorgbehoefte, verhuizen de ouderen momenteel naar verzorgingscentra waardoor ontworteling optreedt uit zijn of haar woonomgeving en daarmee ook uit hun sociale netwerk. Ouderen zijn door hun afnemende mobiliteit, gedwongen afhankelijk van hun sociale netwerk in de directe omgeving. Vandaar dat de ontwerper die ‘ouder vriendelijke’ wil bouwen, moet voldoen aan zowel individuele als collectieve behoeften. Hierbij is de balans tussen individu en collectief én dus de fysieke en sociale gelaagdheid van de woonomgeving essentieel. Zo kan de ontstane flexibele woonomgeving zich aanpassen aan wisselende behoefte en biedt de gelaagdheid een uitgangspunt voor het ontstaan van een sociaal netwerk tussen meerdere generaties. Deze woongebouwen zijn dus niet alleen beter voor ouderen maar voor alle generaties. Vandaar dat ‘A

child friendly city is a city for all’ (UNICEF 1996) ontworpen zou moeten worden, vanuit het basisbegrip:

An elderly friendly building is a building for all!

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

44

LITERATUUR

L

46

LITERATUUR Boeken: - Alexander, C., A pattern Language (New York, 1977) - Altman, I., The environment and social behavior, (Monterey, 1975) - Baum, A., Valins, S., Architecture and Social Behavior: Psycho-

logical Studies of Social Density (Hillsdale, New Yersey, 1977) - Bergeijk, H. van, Herman Hertzberger (Basel, 1997) - Bosma, K., Hoogstraten, D. van, Vos, M., Housing for the

millions - John Habraken and the SAR (1969-2000) (Rotterdam, 2000) - Boxel, E. van, Esser, B., Hansen, B., Huijsman, R., Koreman, K., Rodermond, J., Schaap, P. M., Verweij, M., Wijn, H. de,

Bouwen aan de architectuur van de zorg (Groningen, 2007) - Canter, D., Psychology for Architects (London, 1974) - Cauter, L. de, Herck, K. van, Heyen, H., Loeckx, A.,

later zorg (Den Haag, 2007) - PERMETA architecten, Spacemate – FSI-GSI-ORS als instru-

mentarium voor verdichting en verdunning (Amsterdam, 2002) - Tacken, M., Mobiliteit van ouderen en hun tijd-ruimtegebruik (Delft, 1993) - Teunissen, M., Theo Bosch: knokken voor de stad, deel 3 (Rotterdam, 2006) - Uytenhaak, R., Steden vol ruimte, kwaliteiten van dichtheid (Rotterdam, 2008) - Vollaard, P., prototypen – het werk van Cepezed (Rotterdam, 2007) - Werf, F. van der, Open Ontwerpen (Rotterdam, 1993) - Wijnberg, R., Nietzsche & Kant lezen de krant (Amsterdam, 2009)

‘Dat is architectuur’ - sleutelteksten uit de twintigste eeuw

- Woningcorporatie HABION, De grijze motor (De Bilt, 2007)

(Rotterdam, 2004)

- WORM, blijven harken (Rotterdam, 2007)

- College Bouw zorginstellingen, Hoe is het uitzicht? 16 visies

op wonen en zorg voor ouderen (Utrecht, 2007) - Dorst, M. van, Een duurzaam leefbare woonomgeving (Delft, 2005) - Dorst, M. van, Privacy zoning, the different layers of public

space (Dordrecht, 2005) - Foucault, M., Power: Essential Works of Foucault 1954-1984,

volume 3 (New York, 1994) - Frampton, K., Moderne architectuur - Een kritische geschie-

denis (London, 1980) - Gehl, J., Leven tussen de huizen (Zutphen, 1978) - Gottmann, J., The Significance of Territory (Virginia, 1973) - Haak, A.J.H., Leever-van der Burgh, D., De menselijke maat (Delft, 1994) - Habraken, N.J., De dragers en de mensen – het einde van de

massawoningbouw (Eindhoven, 1985) - Heijne, R., Leupen, B., Zwol, J. van, Time-based Architecture (Rotterdam, 2005) - Hertzberger, H., De ruimte van de architect - lessen in

achritectuur 2 (Rotterdam, 1999) - Jurriaans, A., Hogema, T., Hoe gewoon is anders? Een revolu-

tionair woon-zorgproject in Limburg (Rotterdam, 2008) - Lange, F. de, De armoede van het zwitserlevengevoel -

Pleidooi voor beter ouder worden (Zoetermeer, 2008) - Leupen, B., Kader en generieke ruimte – een onderzoek naar

de veranderbare woning op basis van het permanente (Rotterdam, 2002) - Leupen, B., Mooij, H., Het ontwerpen van woningen - een

handboek (Rotterdam, 2008) - Maslow, A.H., Motivation and personality (New York, 1970) - Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Niet van

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

Artikelen en overige literatuur: - Bakas, A., KRO, afl2; de toekomst van de vergrijzing, 2008 - Oevering, F., ‘De angel uit de vergrijzing’, Rabobank kennisbank, juni 2007 - Roon, A., ‘Rollators op de oprijlaan’, NRC Handelsblad, zaterdag&cetera, zaterdag 16 augustus 2008 - Vermeulen, H., Wit, M. de (DUS architecten), Gezinsvriende-

lijke Hoogbouw (Den Haag, 2005) - VROM, nota wonen: mensen, wensen, wonen; wonen in de

21ste eeuw, (Den Haag, 2000) - Zwinkels, C., Medezeggenschap op SAR-stramien, Architect, 1976, 7e jrg. nr. 3, pp36-41 - Zwinkels, C., SAR-modul woningen te Papendrecht, Architect, 1977, 8e jrg. nr. 10, pp68-73

Literatuur

47

Lezingen en symposia: - 25 september 2008, interview met Werf, F. van der, over boek Open ontwerpen - 2 oktober 2008, Lezing: ‘De wereld van Wissehaege’, met bezoek aan Wissehaege (een van de grootste verzorgingshuizen van Nederland) - 28 november 2008, Symposia: Woningbouw, tussen stan-

daard en ideaal (TU Delft) spreekers: o.a. Gameren, D., Ibeling, H., Leupen, Mooij, H., B., Rijs, J. van, Uytenhaak, R., Zwol, J. van. - 3 december 2008, Symposia: ‘De spaarlamp voorbij’ (Rotterdam, de Unie) met o.a. de film: ‘Last call for Planet

Earth – architects for a better world’ Allard. J. spreekers: o.a. Boer, F., Degros, A., Jongert, J., Vink, J., Vollaard, P., Tillie, N. - 4 december 2008, bezoek Torendael (verzorgingshuis) rondleiding door de architect: Lambert, A. - 9 december 2008, Symposia: Empowering aging techno-

logy@home (TU Eindhoven) spreekers: o.a. Baltus, P., Barst, B. van de, Langerveld, G., Lichtenberg, J., Mohammadi, M., Schoormans, J., Sloten, J. van der, Vedder, A., Verte, D., Witte, L. de. - Verschillende lezingen door het jaar heen van o.a.: Conijn, J., Gammeren, D., Healy, P., Hertzberger, H., Hulshof, I., Loozekoot, G., Pesman, J., Tazuka, T.,

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

48

BIJLAGE

B

50

BIJLAGE 1 vragenlijst - (sociale) woonomgeving Vanuit de TU delft doe ik (Daan van Schie), als bouwkunde student, onderzoek naar hoe mensen samenleven binnen uw (sociale) woonomgeving. Wat zijn factoren die u aanspreken binnen uw buurt en waar valt nog wat te verbeteren. Ondersteunen buren elkaar of had u liever andere gehad? Welke functies be-vinden zich in u (sociale) woonomgeving en welke mist u? Graag wil ik u daarom uitnodigen om deze vragenlijst in te vullen?

kruis uw keuze aan (zo 0 of zo 0) 1. Hoe lang woont u hier al?

0 minder dan 2jaar 0 2-5jaar

0 5-10jaar

0 10-20jaar

0 langer dan 20 jaar

2. Is er een ruimte binnen het gebouw/straat voor algemeen gebruik? 0 Ja

0 Nee > ga naar vraag 6

3. Waar gebruikt u deze algemene ruimte voor? meerdere antwoorden mogelijk 0 vergaderen 0 eten/drinken 0 werken 0 sociaal 0 cultureel (bijv. theater opvoeringen/tentoonstellingen) 0 sport 0 anders namelijk …

4. Is dit gebruik verandert in de loop van de jaren? 0 Ja

0 Nee > ga naar vraag 6

5. Zo ja, waar werd de ruimte vroeger voor gebruikt? meerdere antwoorden mogelijk 0 vergaderen 0 0 0 0 0 0

eten/drinken werken sociaal cultureel (bijv. theater opvoeringen/tentoonstellingen) sport anders, namelijk …

6. Zijn er nog andere functies binnen het gebouw, naast wonen? (Zo niet > ga naar vraag 8) 0 0 0 0 0 0 0

kantoor winkel gezondheid (bijv. doktor, fysio ...) school cultureel (bijv. musea, theater ...) sport (bijv. fitness, sporthal ...) anders, namelijk ...

7. Welke functie maakt u gebruik van binnen het gebouw? 0 0 0 0 0 0 0

kantoor winkel gezondheid (bijv. doktor, fysio ...) school cultureel (bijv. musea, theater ...) sport (bijv. fitness, sporthal ...) anders, namelijk ...

Theo Bosch, de Tussenstrook, Den Haag

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

Bijlage 1

51

vragenlijst - (sociale) woonomgeving 8. Welke functie mist u en zou u willen toevoegen? 0 0 0 0 0 0 0

kantoor winkel gezondheid (bijv. doktor, fysio ...) school cultureel (bijv. musea, theater ...) sport (bijv. fitness, sporthal ...) anders, namelijk ...

9. Zou u willen werken in hetzelfde gebouw waarin u woont? 0 Ja

0 Nee

10. Vul voor uzelf en uw medebewoner(s)/kind(eren) leeftijdscategorie in en geslacht. 0 - 10 persoon persoon persoon persoon persoon persoon

10 - 25

25 - 40

40 - 55

55-70

70+

1 (uzelf) 2 3 4 5 6

0 0 0 0 0 0

11. Hoeveel buren groeten elkaar onderling binnen het gebouw/straat? 0 iedereen

0 bijna iedereen

0 enkele

0 bijna niemand

0 niemand

0 bijna nooit

0 nooit

0 bijna niemand

0 niemand

0 bijna niemand

0 niemand

0 enkele

0 bijna niemand

0 niemand

0 wel eens

0 bijna nooit

0 nooit

12. Groet u uw buren binnen het gebouw/straat? 0 altijd

0 bijna altijd

0 wel eens

13. Met hoeveel buren maakt u wel eens een praatje? 0 iedereen

0 bijna iedereen

0 enkele

14. Bij hoeveel buren komt u wel eens op bezoek? 0 iedereen

0 bijna iedereen

0 enkele

15. Hoeveel buren komen wel eens bij u op bezoek? 0 iedereen

0 bijna iedereen

16. Eet u wel eens samen met uw buren? 0 altijd

0 bijna altijd

geslacht man 0 vrouw man 0 vrouw man 0 vrouw man 0 vrouw man 0 vrouw man 0 vrouw

17. Doet u wel eens iets met uw buren buiten de woonomgeving/andere locatie? 0 Ja

0 Nee

18. Hoeveel buren beschouwt u als uw vrienden? 0 niemand 0 1-2

0 2-5

0 5-10

0 10-20

0 meer dan 20

19. Wat zijn dingen die u voor uw buren zou doen? 0 0 0 0 0

planten water geven honduitlaten boodschappen doen huishoudelijke hulp bij ziekte anders, namelijk ...

Theo Bosch, de Tussenstrook, Den Haag

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

52

vragenlijst - (sociale) woonomgeving 20. Hoeveel sociale controle is er binnen uw woonomgeving? 0 te weinig

0 voldoende

0 teveel

21. Heeft u invloed op wie uw buren worden? 0 Ja

0 Nee

22. Zou u invloed willen hebben op wie uw buren worden? 0 Ja

0 Nee

23. Wat voor factoren uit uw huidige woonomgeving waren voor u redenen om hier te gaan wonen? 0 0 0 0

woonomgeving (buurt/stad) sociale omgeving (vrienden/kenissen/familie) oppervlak van woning anders, namelijk ...

24. Wat voor kwaliteiten/pluspunten heeft uw woning? (open vraag) ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... 25. Wat voor minpunten heeft uw woning? (open vraag) ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... 26. Wat mag u aan uw eigen woning veranderen? meerdere antwoorden mogelijk 0 kleur binnen (wanden/kozijnen) 0 kleur buiten (wanden/kozijnen) 0 vloeren (materiaal/kleur) 0 keuken (vernieuwen/aanpassen) 0 badkamer (vernieuwen/aanpassen) 0 deuren (weghalen/veranderen) 0 wegbreken van (scheidings)muren

27. Wat heeft u wel eens wat verandert aan uw woning? meerdere antwoorden mogelijk 0 kleur binnen (wanden/kozijnen) 0 kleur buiten (wanden/kozijnen) 0 vloeren (materiaal/kleur) 0 keuken (vernieuwen/aanpassen) 0 badkamer (vernieuwen/aanpassen) 0 deuren (weghalen) 0 wegbreken van (scheidings)muren

28. Wat zou u willen veranderen aan uw woning? meerdere antwoorden mogelijk 0 kleur binnen (wanden/kozijnen) 0 kleur buiten (wanden/kozijnen) 0 vloeren (materiaal/kleur) 0 keuken (vernieuwen/aanpassen) 0 badkamer (vernieuwen/aanpassen) 0 deuren (weghalen) 0 wegbreken van (scheidings)muren

Theo Bosch, de Tussenstrook, Den Haag

‘ Ruimte voor elkaar’ - het spanningsveld tussen individu en collectief

Bijlage 1

53

vragenlijst - (sociale) woonomgeving 29. Kunt u uw plattegrond van uw woning tekenen?

30. Waar bent u het meest? (zet op de plattegrond - V) 31. Wat vindt u dé leukste/mooiste ruimte binnen uw huis? (zet op de plattegrond - L)

Bedankt voor uw medewerking! Theo Bosch, de Tussenstrook, Den Haag

D.K. van Schie - Explore-Lab 7 - docent dr.ir. M.J. van Dorst

RUIMTE VOOR ELKAAR

het spanningsveld tussen individu en collectief auteur: D.K. van Schie studienr.: 1155369 afstudeerlab: Explore-Lab 7 docent: dr.ir. M.J. van Dorst © Copyright Oktober 2009