Goed voor elkaar
Inspiratie uit en voor het landschap
Wij zijn trots op ons cultuurlandschap in Groningen. Waar in Nederland vind je op zo’n betrekkelijk klein oppervlak zoveel variëteit aan landschapstypes, met unieke landschappen in o.a. Westerkwartier, Hoogeland, Veenkoloniën, OldambtDuurswold en Westerwolde. Ieder met zijn eigen identiteit; zijn heden, verleden en toekomst.
Burgerparticipatie, samenwerking tussen overheden en maatschappelijke organisaties en biodiversiteit zijn de sleutelbegrippen voor de toekomst van het Groninger cultuurlandschap. Wat kunnen burgers zelf doen? Hoe kunnen maatschappelijke organisaties actief burgerschap ondersteunen? Wat hebben burgers en organisaties nodig van de lokale en provinciale overheden om te delen in de verantwoordelijkheid voor het landschap? En hoe behouden we onze karakteristieke, maar kwetsbare, planten en dieren in het intensieve bewerkte cultuurlandschap? Kortom, hoe werken we toekomstgericht samen aan een landschap dat goed is voor mens, plant en dier?
Tegelijk maken we ons zorgen, met name als het gaat over de toekomst van het landschap in Groningen. Zorgen, omdat de overheid zich terugtrekt uit het landschap. Het Rijk vindt dat de zorg voor het landschap maar door de regio moet worden opgepakt. Taken zijn overgedragen aan provincie en gemeenten, maar zonder kaders en financiële middelen. In Groningen ontbreekt bovendien ook een gezamenlijk gedragen (toekomst)visie op het landschap. Beleidsinstrumenten en financiën worden zonder sturing of prioritering ingezet en door gebrek aan besluitkracht blijft gereserveerd geld liggen of verdwijnt in ‘algemene middelen’.
1Samenwerking tussen organisaties Goede samenwerking is nu meer dan ooit van belang voor behoud van een mooi en (bio)divers landschap. Samenwerking tussen uiteenlopende organisaties en de overheden, maar ook tussen maatschappelijke organisaties en groepen van burgers.
Het landschap vraagt, nee schreeuwt om visie, daadkracht en gedeelde verantwoordelijkheid. De urgentie is glashelder! Nu is het moment dat over het Europese gemeenschappelijke landbouwbeleid, een belangrijke bron voor landschapsfinanciering, besloten wordt. Daar liggen kansen om het verschil te maken. Ook staan er verkiezingen voor de deur: eerst de gemeentelijke, dan de provinciale. Tijd dus om de achterban serieus te nemen en verkiezingsprogramma’s samen te stellen waarin het cultuurlandschap in Groningen de plek krijgt die het verdient. Bovendien vraagt deze tijd om verstandige en duurzame investeringen in economie, recreatie en toerisme, zorg en gezondheid, kennis en onderwijs. Allemaal terreinen waarin de kwaliteit van het landschap en de leefomgeving voor mens en dier meer of minder centraal in staat. Gelukkig liggen er volop kansen om via de gebaande paden èn alternatieve wegen in gezamenlijkheid deze uitdaging op te pakken.
Gebiedscoöperatie Westerkwartier De Gebiedscoöperatie Westerkwartier is een initiatief van vijf partijen die structureel willen samenwerken. In eerste instantie pakken ze het landschapsonderhoud en agrarisch natuurbeheer op. Doel is dat de coöperatie de gronden efficiënt beheert en ervoor zorgt dat mensen en middelen goed worden ingezet. Zij streeft naar een verbreding van de samenwerking met de recreatieve en toeristische ondernemers inde regio en partijen als Landschapsbeheer Groningen. Ook wil de coöperatie taken uitbreiden om het landschapsbeheer te kunnen financieren. Zo gaat zij zich bezighouden met het vermarkten van hout en het composteren van slootruigte, natuurgras en bermmaaisel.
Als ons dat lukt in Groningen, hebben we het ‘goed voor elkaar’. Voor nu en in de toekomst.
De samenwerking kan het beste worden opgepakt in gebieden die een herkenbare eenheid vormen en waarbij men zich betrokken voelt. Gedeelde waarden en een gezamenlijke visie zijn een goede basis voor deze vorm van samenwerking. Maatschappelijke organisaties moeten het initiatief nemen in het gebiedsgericht werken. Het gebied kiest zelf in welke vorm het wil samenwerken. In het Westerkwartier is gekozen voor een gebiedscoöperatie.
Bevlogen Inspiratiedag Op zaterdag 13 april 2013 beleefden ruim zeventig deelnemers een geslaagde Inspiratiedag voor het Landschap in het gebouw van het AOC Terra College te Groningen. Onder auspiciën van de organisatoren Landschapsbeheer Groningen, Vereniging Groninger Dorpen, BoerenNatuur en de Natuur en Milieufederatie Groningen en hun partners Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, het Groninger Landschap en Consulentschap IVN Groningen werd een dag lang bevlogen met elkaar gesproken en gediscussieerd. Burgers op eigen titel en uiteenlopende maatschappelijke organisaties konden ervaren dat Groningers een sterke band hebben met hun omgeving. En dat zij als bewoners, bewerkers en genieters van het Groninger cultuurlandschap bereid zijn zich hiervoor in te zetten.
De inhoud van de dag is kernachtig samengevat in dit inspiratiedocument ‘Goed voor elkaar’. Hierin vindt u de met ons èn door ons gedeelde aanbevelingen en ideeën. Inspirerende gedachten en innovatieve invalshoeken over hoe de zorg voor het landschap in Groningen goed en efficiënt kan worden georganiseerd en op alternatieve wijze mede kan worden gefinancierd. Het is bedoeld als handvat voor provincie, gemeenten, maatschappelijke organisaties en burgers om samen met de initiatiefnemers aan de slag te gaan. Hiermee kunnen we de komende jaren het verschil maken: gezamenlijk met nieuwe inzichten en samenwerkingsvormen werken aan een duurzame toekomst van het Groninger cultuurlandschap.
Maatschappelijke organisaties pakken verantwoordelijkheden voor gebiedsprocessen gezamenlijk op, stemmen taken en rollen onderling goed met elkaar af en betrekken bewoners en eigenaren vanaf het begin bij de processen.
2Participatie van bewoners 3Biodiversiteit Het landschap is van iedereen, maar de zorg voor het landschap wordt nog onvoldoende gezamenlijk gedragen. De betrokkenheid van bewoners neemt toe als ze niet alleen mogen meedoen, maar ook mogen meedenken. Geef bewoners een kans en zorg voor ondersteuning, en ze nemen graag de verantwoordelijkheid. Omarm en stimuleer de lokale kennis en ervaring en daarmee de daadkracht van bewoners.
Een levendig landschap biedt plek aan mens, plant en dier. In een gevarieerd landschap bestaat een grote variatie aan planten en dieren. Door het intensieve gebruik van ons cultuurlandschap worden veel soorten bedreigd en neemt de soortenrijkdom af. Een goed voorbeeld is de massale bijensterfte door het gebrek aan drachtplanten en het gebruik van insecticiden.
Initiatieven bewonersorganisaties Al die bewonersorganisaties in de Groninger buurten, dorpen en regio’s die het initiatief nemen voor behoud van kenmerkende landschapselementen, of die landschappelijke inpassing als uitgangspunt nemen bij ontwikkeling of zich inzetten voor educatie en bewustwording. We kunnen er veel van leren! Er zijn veel goede voorbeelden. Soms losse initiatieven, maar vaak ook met werkgroepen opgepakt vanuit bijvoorbeeld dorpsvisies; met als voordeel structuur, coördinatie en informatie die ook in bovenlokale processen van nut kunnen zijn. Van meedenken bij of overnemen van de inrichting en het onderhoud van o.a. boomgaarden, dorpsbosjes, waterplassen, natuur- en braakliggende terreinen, oude kerkhoven, natuurspeelplekken en wandelpaden. Vaak ook worden speciale eenmalige onderhoudsactiviteiten georganiseerd, zoals bijvoorbeeld rond de Natuurwerkdag en NLdoet.
Bloeiende bosranden Het project B(l)oeiende bosranden is een mooi voorbeeld van wat dorpsbewoners zelf voor de biodiversiteit kunnen betekenen. In de dorpen die deelnemen wordt een groencommissie in het leven geroepen die samen met de eigenaar van een dorpsbosje (Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten of de gemeente) en Landschapsbeheer Groningen een plan opstelt voor ecologisch beheer van de bosrand. Het project leidt tot soortenrijke mantelzomen. Die trekken meer insecten aan die voedsel zijn voor talloze dierensoorten, maar bieden als bloeiende bosrand ook een grote belevingswaarde voor de inwoners van het dorp zelf.
Overheden durven de invulling en uitvoering van landschapsbeheer gelukkig steeds meer los te laten. Loslaten is niet hetzelfde als aan het lot overlaten. Actief burgerschap vraagt ondersteuning, zowel in menskracht bij maatschappelijke organisaties als in financiële middelen en randvoorwaarden om ideeën en projecten uit te voeren. Er is veel energie in de samenleving. Die energie kan de overheid benutten als ze burgers goed ondersteunt.
Geef vrijwilligers in het landschap aandacht en zorg dat ze hun werk met plezier kunnen doen. Zorg voor ondersteuning, verzekering en organisatie. Durf als overheid verantwoordelijkheid los te laten en over te dragen. Dat versterkt de betrokkenheid en inzet van burgers en gebiedspartijen.
4Landschapsacademie Er zijn veel organisaties die kennis over het landschap en expertise kunnen overdragen. Er is ook veel behoefte aan knowhow en het uitwisselen van praktijkervaring, ideeën en initiatieven. Maar vraag en aanbod alsook theorie en praktijk komen nog onvoldoende bij elkaar en daarmee komen kansrijke projecten en innovatieve ideeën soms onvoldoende van de grond. Het is belangrijk de aanwezige kennis beter te ontsluiten, toegankelijk te maken en te delen. Een kennisnetwerk voor het landschap zorgt ervoor dat er beter en efficiënter wordt (samen)gewerkt en dat er geen tijd en geld verloren gaan doordat kennis onbenut blijft. Bovendien werkt het delen van kennis en uitwisselen van ideeën stimulerend en inspirerend!
De verscheidenheid aan lokale initiatieven laten zien dat burgers bereid zijn zich actief in te zetten voor het versterken van de biodiversiteit in hun leefomgeving. Veel van deze projecten zijn belangrijke schakels in ecologische verbindingen die essentieel zijn voor het behoud van karakteristieke planten en diersoorten. Bovendien dragen ze bij aan de groenblauwe dooradering van het landschap wat ten goede komt aan de cultuurhistorische waarde van het landschap. Lokale initiatieven ontslaan de rijksoverheid en provincie niet van hun verantwoordelijkheid voor het tegengaan van de achteruitgang van de biodiversiteit. Zij moeten zich aan gemaakte afspraken houden en actief beleid voeren op behoud en ontwikkeling van het landschap. Samenwerking is hierbij essentieel.
Gebruik de groenblauwe dooradering als kapstok voor belangrijke verbindingen in het landschap en bevorder daarmee de instandhouding van de soorten in het cultuurlandschap. Faciliteer de vele initiatieven die bewoners zelf willen nemen voor behoud van onze karakteristieke dier- en plantensoorten in ons cultuurlandschap. Overheden en maatschappelijke organisaties werken samen aan het netwerk en de verbindingen van deze (lokale) initiatieven in het landschap.
5 Loket financiën Burgers en organisaties denken het liefst integraal. Niet de regels moeten bepalen wat mogelijk is, maar de beste oplossing. Creativiteit verdient juist stimulering. Er is grote behoefte aan één overheidsloket voor het afstemmen en regelen van financiën. Organisaties en burgers moeten nu vaak shoppen langs instanties en regelingen voor cofinanciering. De overheid kan subsidiestromen ontschotten. Zij kan regelingen op elkaar afstemmen in gebiedsprogramma’s. Door daarin ruimte mee te nemen voor alternatieve financiering, bijvoorbeeld uit biomassa of CO2-opslag, creëert ze nog meer kansen. Rood voor groen Voor elke vierkante meter bouwgrond die in de gemeente Grootegast wordt verkocht, vloeit vier euro naar het gemeentelijke Landschapsfonds. Hieruit worden projecten voor natuur en landschap gecofinancierd. De winst van deze werkwijze is dat tegenover elk ingrijpen in het landschap ook een investering voor natuur en landschap staat. Middelen die nodig zijn voor behoud en herstel van het landschap zijn dankzij het fonds gelabeld. De gemeente kan hiermee ook snel cofinanciering toezeggen wanneer een kwalitatief goed project wordt ingediend. Een dergelijke regeling kan ook ingezet worden bij plannen voor uitbreiding van bedrijvigheid op het platteland.
Ook particulieren willen het landschap financieel steunen. Met een gebiedsfonds kan dit. Een belangrijke voorwaarde voor een succesvol gebiedsfonds is dat bewoners het initiatief dragen en zich erbij betrokken voelen.
Richt een kennisnetwerk op voor het landschap in Groningen; een academie waar kennis en ideeën samenkomen en worden gedeeld. Geen nieuw instituut, maar een manier van samenwerken, gefaciliteerd door de overheden. Zet dit netwerk in voor dorpen en gebiedscoöperaties waarbij ideeën en initiatieven die van onderop komen kunnen worden getoetst aan haalbaarheid en praktijk.
Stel een gebiedsprogramma op voor financiering vanuit diverse regelingen. Stem als overheid de verschillende regelingen op elkaar af. De gebieden zelf zorgen ervoor dat bestaande middelen (publiek en privaat) op elkaar worden afgestemd. Maak meerjarenafspraken (minimaal zes jaar) met een gebied over de financiering van het landschap. De overheid geeft de kaders aan, de samenwerkende partijen maken in een offerte duidelijk hoe ze de doelen voor het landschap binnen de afgesproken periode realiseren. Stimuleer en faciliteer de oprichting van gebiedsfondsen.
6 Convenant landschap Behoud van kwaliteit van het landschap mag niet ten koste gaan van ontwikkeling. Ondernemen in cultuurlandschap moet mogelijk blijven. Maar het is wel belangrijk duidelijk te maken hoe behoud en ontwikkeling elkaar niet bijten. Dit kan bijvoorbeeld met een convenant. Middag-Humsterland kent al zo’n convenant waardoor op deze wijze de onregelmatige blokverkaveling of poffertjesstructuur wordt veiliggesteld. Elke periode in de geschiedenis laat zijn sporen in het landschap achter. Ook deze tijd laat zijn sporen na. Cascomodel Middag-Humsterland behoort tot de best bewaarde delen van het wierdenlandschap. Het landschap wordt gekoesterd door bewoners en heeft ook voor de aantrekkende toeristische sector belangrijke waarde. Maar voor agrariërs die mee willen groeien met de ontwikkelingen in hun sector, biedt het ook belemmeringen. Aan de hand van een inrichtingsplan hebben alle betrokkenen in Middag-Humsterland heldere afspraken gemaakt; het zogenaamde cascomodel. Het casco wordt gevormd door de kenmerkende landschapselementen die de onregelmatige blokverkaveling accentueren en het landschap samenhang geven. Deze elementen zijn in het model geborgd. Binnen het casco hebben de ondernemers ruimte voor groei en ontwikkeling. De afspraken zijn vastgelegd in een convenant. De duidelijkheid die dit heeft gebracht, wordt door iedereen als winst sgezien. Doordat de kwaliteit van het landschap is veiliggesteld, is er ruimte gekomen voor verandering. Touwtrekken heeft plaatsgemaakt voor evenwicht.
7Successen vieren Het samen genieten van successen is van groot belang voor de continuïteit van de betrokkenheid van burgers en het vrijwilligerswerk in het landschap. Niet alleen samen werken, maar ook samen genieten van de resultaten, dat is winst.
Schep kaders, bewaak kernstructuren en -kwaliteiten. Zorg voor middelen die beheer op boerenland mogelijk maken. Voer consistent landschapsbeleid, gericht op behoud van kwaliteit en biodiversiteit. Maak burgers eigenaar van het landschap en van hun eigen projecten, geef middelen en faciliteer, en durf verantwoordelijkheden los te laten. Zorg dat de energie die er in de samenleving is ook wordt benut, door actief burgerschap te stimuleren en ondersteunen Zorg voor duurzame en toegankelijke (co)financiering: één potje, één loket. Maak integraal werken mogelijk. Maak van de gelegenheid gebruik om het gemeenschappelijke landbouwbeleid te beïnvloeden. Denk bij biodiversiteit niet uitsluitend in Europese regelgeving, maar ook in een mooie, gevarieerde leefomgeving voor burgers.
Suggesties voor maatschappelijke organisaties: Bewoners en andere betrokkenen bij het succesvolle project ‘landschappelijk herstel wierde Leermens’ vieren de afsluiting met een gezamenlijke maaltijd op het teruggebrachte dorpsplein.
Feestelijke afronding Helwerder wierde.
Besteed ruim aandacht aan goede voorbeelden. Organiseer of breng een werkbezoek aan een succesvol project en zorg voor positieve aandacht in de media. Overheden en ondernemers stimuleren en faciliteren het tot stand brengen van convenanten voor het landschap.
Aanbevelingen voor overheden:
Gun je zelf en elkaar de tijd en ruimte om successen te vieren!
Zoek samenwerking met collega organisaties en burgers. Ondersteun en sluit aan bij streek- en gebiedsplannen. Vergeet niet dat landschap de motor is van de groeisector recreatie & toerisme. Luister naar ideeën van burgers, geef voorlichting en advies, maar laat burgers projecten zelf oppakken (help bij grote projecten met aansturing). Maak plannen behapbaar. Opleiden en inzetten van landschapsgidsen biedt mogelijkheden om draagvlak te creëren voor behoud van het landschap. Maak kennis en expertise toegankelijk en beschikbaar via een kennisnetwerk c.q. Landschapsacademie. Maak burgers (mede)eigenaar van het landschap. Voorlichting en educatie zorgen voor draagvlak. Kom met een nieuw aansprekend verhaal. Elk initiatief is uniek. Verbinden is niet altijd nodig, als er maar een kapstok is.
Tips voor burgers en grondeigenaren: Zoek samenwerking, er gebeurt meer dan je denkt. Ga aan de slag (iemand moet de eerste stap zetten). Denk out of the box bij het zoeken van partners. Werk aan draagvlak in de omgeving. Vertaal politieke betrokkenheid naar verkiezingsprogramma’s. Een gebiedsfonds biedt mogelijkheden om betrokkenheid van burgers en bedrijven te vertalen in financiële bijdragen. Beter een klein succes dan een groot plan dat op de plank blijft liggen. Probeer aan te sluiten bij dorpsvisies en gebiedsprocessen. Roep hulp in als je het nodig hebt (advies, cofinanciering).
Landschap bindt
Landschap bindt de mens en zijn omgeving. Veel mensen zijn ook direct betrokken bij hun woonomgeving en bepalen in belangrijke mate de kwaliteit van het landschap. Andersom krijgt hij daar veel voor terug: een prettig en gezond leefklimaat waarin het goed toeven is. De zorg voor landschap is daarmee ook een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Zowel burgers en ondernemers als overheden en maatschappelijke organisaties hebben hierin een rol. Daarom zijn wij samen aan zet.
Karakteristiek
Het karakteristieke cultuurlandschap van Groningen is een van de grote krachten van onze provincie. Het landschap is de woon-, werk- en recreëeromgeving van de bewoners én het leefgebied van de planten en dieren die er thuis horen. Het Groninger landschap is bovendien aantrekkelijk voor recreanten en toeristen. Er valt veel te zien en te beleven. Dit gevarieerde landschap willen we niet verkwanselen, maar juist levend houden en waar nodig versterken. Zowel voor de natuur als uit economisch oogpunt.
Identiteit en duurzaamheid
In een mooi, vitaal landschap zijn twee begrippen belangrijk: identiteit en duurzaamheid. Hoe sterker de identiteit, hoe hoger de kwaliteit. Het geeft mensen een gevoel van herkenning en verbondenheid. Een landschap heeft identiteit als er karakteristieke landschapselementen aanwezig zijn, oude (kavel)structuren herkenbaar blijven en de geschiedenis ervan af te lezen is. Dat geeft ons landschap hart en ziel, verleden en betekenis. Bewoners en bezoekers ontdekken zo bewust of onbewust de bijzondere verhalen van de verschillende landschappen die Groningen rijk is.
Visie op landschap
Om ook op termijn van een duurzaam landschap te kunnen spreken, moeten de verantwoordelijkheden helder zijn. Enkel een provinciaal omgevingsplan (POP) met technische randvoorwaarden is niet voldoende. Het beleid moet een duidelijke langetermijnvisie en lijn laten zien, voorschrijven hoe het beheer geregeld is en hiervoor een solide financiële dekking geven. Dat geeft richting en duidelijkheid aan iedereen die zich voor het landschap inzet. Hiervoor staat de provincie samen met de gemeenten aan de lat en is een toekomstgerichte visie op het landschap in Groningen hard nodig.
Draagvlak en betrokkenheid
Wat blijft bestaan is de verbinding van bewoners met het landschap. Hun betrokkenheid is een voorwaarde voor de kwaliteit van het landschap. Zonder maatschappelijk draagvlak is er geen stevige basis voor een duurzame toekomst. Groningen kan op die basis bouwen, maar belangrijk is dat overheden het aan durven om verantwoordelijkheden aan burgers over te dragen. Niet als bezuinigingsmaatregel, maar op basis van wederzijds vertrouwen en ondersteun met flankerend beleid, capaciteit en financiële middelen.
