Rouw na een niet-natuurlijke dood Yarden Symposium ‘Afscheid na een niet-natuurlijke dood’ Donderdag 14 november 2013 Prof. dr. Paul Boelen Universiteit Utrecht
Inhoud • • • • •
Wat is rouw? Wat is “niet-natuurlijke dood”? Reacties op niet-natuurlijke verliezen. Risicofactoren en beschermende factoren. Aandachtspunten van rouwtherapie en rouwbegeleiding.
• Disclaimer
Wat is rouw? • “Geheel v reacties in nasleep van dood dierbare” • Vooral: “separatie wanhoop” – – – –
Gevoelens = verlangen Gedrag = “zoeken”, overledene dichtbij halen Gedachten = alleen maar denken aan … Gewaarwordingen = menen ander zien/horen
• Verliesverwerking: – Onder ogen zien onomkeerbaarheid verlies; – Toelaten van de emoties die daarbij spelen; – Draad van leven oppakken
Wat is niet-natuurlijke dood?
Wat is niet-natuurlijke dood? • Dood door niet-natuurlijke, traumatische oorzaak of in traumatische omstandigheden • Plots • Betrokkenheid van anderen (dader, mede slachtoffers) • Veel juridische, praktische gevolgen • “Natuurlijke dood” kan ook traumatisch zijn.
Rouw na niet-natuurlijke dood • Anders? Ja. • Verlies
Traumatische gebeurtenis
• Verlies
Traumatische gebeurtenis
Oorzaak/omstandigheden:
Moord
• Dood is opzettelijk • Er is een dader • Verlies had voorkomen kunnen worden.
Reacties: • Schok, ongeloof • Verdriet • Angstwekkende beelden
Verlies Nasleep: • Politie-onderzoek (uitvaart?) • Media-aandacht • Stigmatisering • Juridische procedures
• Woede, wraakgevoelens
Oorzaak/omstandigheden:
Zelf-doding
• Het lijden van de dierbare (voor, en bij het overlijden)
Reacties:
• Verlies had voorkomen kunnen worden ?
• Ongeloof, Rouw • Schuldgevoelens
• Schaamte Verlies Nasleep: • Politie-onderzoek • Beschadigd lichaam • Stigmatisering
• Vragen (“Waarom?”, “Wat als…”, “Wat zal hij/zij beleefd hebben?”)
(Verkeers)ongevallen Oorzaak/omstandigheden:
Reacties:
• Willekeur, “pech” • Nalatigheid ander
• Schok, ongeloof • Verdriet • Schuldgevoelens
Verlies of verliezen
• Vragen (“Waarom?”, “Wat als…”) Nasleep: • Beschadigd lichaam • Juridische procedures
• Boosheid -> dader
Natuurrampen Oorzaak/omstandigheden: • Willekeur, “pech” • Verlies van huis en haard
Reacties: • Gericht op: overleven.
Verlies of heel veel verliezen
Nasleep: • Onzekerheid over toestand van naasten; • Gebrekkige voorzieningen
• Weinig ruimte voor verdriet, angst
Conclusie 1 • Verlies t.g.v. niet-natuurlijke dood is niet erger maar anders dan verlies t.g.v. natuurlijke dood. • Niet-natuurlijke dood heeft een complexere context, met meer betrokken partijen, meer chronische nasleep, met veel bijkomende gevoelens/reacties - die minder ruimte laten voor verdriet/verlies.
Reacties op niet-natuurlijk verlies • Verlies + Trauma = Verschillende reacties Gevoelens
Gedachten Gewaarwordingen
Gedrag
Rouw
Gemis, verlangen
Ongeloof
“Zoekgedrag”
Posttraumatische stress
Angst
Herbelevingen
Vermijding
Depressie
Somberheid, Hopeloosheid
Negatief zelfbeeld, & toekomstbeeld
Passiviteit
Schuldgevoelens Boosheid Schaamte
Aggressie
Psychische aandoeningen • Wanneer gaan we spreken van psychische aandoeningen; • Gecompliceerde rouw? Posttraumatische stress-stoornis? Depressieve stoornis?
• DSM-5: • Psychische aandoening: “Combinatie v symptomen die gepaard gaan met significant lijden en wezenlijke beperkingen in het functioneren op sociaal, beroepsmatig, relationeel gebied (intenser en langduriger dan gebruikelijk binnen betreffende cultuur of subgroep)”
Psychische aandoeningen • Gecompliceerde Rouw – – – –
Separatie wanhoop Ontwrichting van identiteit, leven, toekomst. Aanhoudende moeite leven op te pakken >1jaar na verlies
• Posttraumatische stress-stoornis – Aanhoudende angst dat trauma zich herhaalt; – Angstwekkende herbelevingen / beelden
• Depressieve stoornis – Somberheid – Nergens toe kunnen zetten – Negatieve kijk op zelf, wereld, toekomst
3%-10% algemene bevolking; 10-50% na nietnatuurlijk verlies
Conclusie 2 • Verlies t.g.v. niet-natuurlijke dood kan leiden tot mix van rouw, traumatische stress, depressieve gevoelens; • Deze kunnen elkaar versterken; • Deze kunnen uitgroeien tot psychische aandoening (in max. 50% gevallen); • Bij >50% van de mensen is er dus geen psychische aandoening! • Label “stoornis” betekent niet dat iemand gek is.
Misvattingen
Risicofactoren en beschermende factoren Factoren die kans op aanhoudende emotionele problemen vergroten of juist verkleinen
Risicofactoren en beschermende factoren Situationele factoren (buiten de persoon) Omstandigheden rondom dood • Mate van gewelddadigheid • Dood door toedoen van ander mensen (ja/nee) • Aanwezigheid van lichaam (ja/nee) Verwantschapsrelatie • Dood v kind en partner
Risicofactoren en beschermende factoren Omstandigheden in periode na verlies Juridische/justitiele nasleep • Is dader bekend; gevonden? (ja/nee) • Is dader gestrafd? Stemt de straf “tevreden”? (ja/nee)
Negatieve aandacht • Ongewenste, voortdurende, plotse aandacht in media (ja/nee) • Verdachtmakingen, stigmatisering (ja/nee) Sociale, maatschappelijke steun • Emotionele steun, instrumentele steun. (Blijvende steun!) • Maatschappelijke erkenning (soms goed, soms niet)
Risicofactoren en beschermende factoren Kenmerken van de nabestaande Persoonlijkheidsvariabelen • Gevoeligheid voor depressie, angst (neuroticisme) • Vertrouwen in jezelf en andere mensen (hechtingstijl) Fysieke conditie • Leeftijd, mate van mobiliteit • Eigen verwonding a.g.v. omstandigheden verlies
Risicofactoren en beschermende factoren Factoren die niet (moeilijk) beinvloedbaar zijn (toedracht, oorzaak, sociale steun) Factoren die wel te beinvloeden zijn.
verlies
?
Emotionele gevolgen
Positieve vs. negatieve manieren van denken • Ik kan nog voor veel mensen iets betekenen • Mijn leven is zinvol • Mijn toekomst is positief Hoop, positieve gevoelens, motivatie voor aanpassing • Ik kan voor niemand nog iets betekenen • Mijn leven is zinloos, • Mijn toekomst heeft me niets te bieden Wanhoop, negatieve gevoelens, blijvende orientatie op verleden
verlies
?
Emotionele gevolgen
Angst voor (vs. durven toelaten van) de eigen rouwreacties • •
Mijn gevoelens, gedachten zijn intens – maar ik kan die verdragen De beelden van … zijn afschuwelijk, maar wegstoppen werkt averecht
• •
Zelfvertrouwen, Bevordering van verwerking/aanpassing
• • •
Als ik mijn verdriet toelaat, dan verlies ik de controle Als ik werkelijk laat doordringen wat dit betekent, word ik depressief Als ik beelden toelaat van toedracht / bedenk wat hij/zij ervaren heeft dan word ik gek…
• • •
Angst; Vermijding (van plaatsen, foto’s, beelden) Blokkering van de verwerking
verlies
?
Emotionele gevolgen
Actief blijven in (vs. terugtrekken uit) sociale, reacreatieve, werk/studie activiteiten •
Actief blijven (hoe moeilijk ook)
• •
Geeft afleiding; Geeft zelfvertrouwen;
•
Helpt bij aanpassing, verwerking
•
Terugtrekken uit activiteiten (hoe begrijpelijk ook)
• •
Geeft tijd om te piekeren; Staat continuering normale routine in de weg.
•
Blokkeert aanpassing, verwerking
Conclusie 3 • Diverse risico- en beschermende factoren beïnvloeden verliesverwerking; • Mix van situationele factoren, karakter, en manieren van omgaan beïnvloeden de rouw. • Sommige factoren zijn niet veranderbaar, • Manieren van omgaan met het verlies zijn (potentieel) wel veranderbaar; • Begeleiding en therapie zijn gericht op verbeteren van deze manieren van omgaan
Rouwbegeleiding en -therapie • Rouwbegeleiding = ondersteuning door geschoold vrijwilliger bij “normale” rouw;
• Rouwtherapie= psychotherapie voor gecompliceerde rouw en andere psychische problemen na verlies.
Aandachtspunten begeleiding/therapie • Biedt ruimte voor het verhaal, maar stel ook grenzen • Stem verwachtingen af (stel doelen) • Rouwreacties taxeren, en waar nodig problematiseren of normaliseren (≠ bagatelliseren)
• Wees alert op “secundaire victimizatie” (bijkomende ingrijpende gebeurtenissen in nasleep van verlies) • Betrek sociale omgeving
Interventies o.b.v. cognitieve gedragstherapie Verliesverwerking kan vastlopen omdat: • Mensen het moeilijk vinden realiteit van verlies onder ogen te zien. • Mensen betekenisvolle activiteiten stoppen • Mensen vertrouwen verliezen in zichzelf, leven, toekomst • Verlies geen onderdeel wordt van “levensverhaal”
Interventies o.b.v. cognitieve gedragstherapie Verliesverwerking loopt vast omdat
Mensen het moeilijk vinden om verlies onder ogen te zien.
En daarom is het belangrijk om
Mensen (stap voor stap) onomkeerbaarheid van verlies onder ogen te laten zien
Met methoden als: “Verhaal” bespreken; Stilstaan bij meest ingrijpende aspecten vh verlies Blootstelling aan situaties, voorwerpen die geassocieerd zijn met verlies
Interventies o.b.v. cognitieve gedragstherapie Verliesverwerking loopt vast omdat
Mensen stoppen met (voorheen) betekenisvolle activiteiten
En daarom is het belangrijk om
Mensen te helpen om actiever te worden en actief te blijven
Met methoden als: In kaart brengen: welke activiteiten zijn belangrijk? Plannen maken Hulpbronnen inroepen Nieuwe vaardigheden leren Vertrouwen vergroten
Interventies o.b.v. cognitieve gedragstherapie Verliesverwerking loopt vast omdat
Mensen negatief denken over zichzelf, leven, toekomst, andere mensen
En daarom is het belangrijk om
Mensen te helpen weer vertrouwen te krijgen in …
Met methoden als: In kaart brengen negatieve gedachten Wat zijn redenen om zo te denken? Wat is effect van zo blijven denken? Dingen doen om negatieve gedachten te onderzoeken.
Interventies o.b.v. cognitieve gedragstherapie Verliesverwerking loopt vast omdat
Verlies geen onderdeel wordt van levensverhaal
En daarom is het belangrijk om Verlies onder ogen te zien,
Met methoden als:
Gevoelens die er zijn tolereren en toelaten, Verlies inpassen in eigen (alledaagse) leven
Alle voorgenoemde methoden.
Conclusie 4 • Rouwbegeleiding en rouwtherapie zijn nuttig • Mits “ingekaderd” in goed begrensde contact met hulpverlener en heldere doelen. • Op aanpassing (toekomst) gerichte methoden helpen beter dan op doorwerken (verleden) gerichte methoden.
Samenvatting • Verlies t.g.v. niet-natuurlijke dood is combinatie van verlies+trauma; niet erger maar anders (complexer) dan verlies t.g.v. natuurlijke dood. • Dergelijke verliezen kunnen leiden tot diverse emoties – en, soms, psychische aandoeningen. • Diverse risico- en beschermende factoren beïnvloeden hoe moeilijk/”gemakkelijk” verliezen kunnen worden verwerkt.
• Rouwbegeleiding en –therapie zijn zinvol, mits gericht op heldere doelen en op verzoek van rouwende zelf.
Rouw na een niet-natuurlijke dood Prof. dr. Paul Boelen Universiteit Utrecht www.PaulBoelen.nl www.RouwHulp.nl
Dank voor uw aandacht.
