Groeiende familiebedrijven: balanceren tussen familie, bedrijf en emotie
Prof.dr. Roberto H. Flören Berk Accountants en Belastingadviseurs Hoogleraar Familiebedrijven en Bedrijfsoverdracht
2 december 2010
Opzet presentatie •
Het familiebedrijf −
•
Belang, succes en kracht
Groei en crisis − − − − −
Overlappende systemen en rolconflicten Knelpunten Betrokkenheid van eigenaren Emotionele waarde Psychologisch eigenaarschap
De oudste familiebedrijven 1545 1640 1650 1652 1660 1662 1680 1691 1695 1696 1700 1703
Touwfabriek G. van der Lee Tichelaars Aardewerk- en Tegelfabriek Bijkerk KnaapenGroep Klokkengieterij Petit & Fritsen Van Eeghen Groep Bavaria Nolet Jeneverstokerij-Distilleerderij De Kuyper C. de Koning Tilly Vergeest Metaalbewerking Joh. Enschedé
Oudewater Makkum Burgh Son Aarle-Rixtel Amsterdam Lieshout Schiedam Schiedam Haarlem Druten Haarlem Flören & Jansen (2010)
Aantal bedrijven in Nederland Aantal werknemers 1-9
Aantal bedrijven
Percentage familiebedr.
Aantal fam.bedr.
10-99 100-199 200 of meer Totaal Flören, et al. (2010)
Aantal bedrijven in Nederland Aantal werknemers 1-9
Aantal bedrijven
Percentage familiebedr.
Aantal fam.bedr.
?
10-99 100-199 200 of meer
?
Totaal Flören, et al. (2010)
Aantal bedrijven in Nederland Aantal werknemers 1-9 10-99
Aantal Percentage bedrijven familiebedr. 304.000 65.000
100-199
3.400
200 of meer
2.350
Totaal
Aantal fam.bedr.
375.000 Flören, et al. (2010)
Aantal familiebedrijven in Nederland Aantal werknemers 1-9 10-99
Aantal Percentage bedrijven familiebedr. 304.000 73
Aantal fam.bedr. 222.000
65.000
55
36.000
100-199
3.400
45
1.500
200 of meer
2.350
28
650
375.000
69
260.000
Totaal
Flören, et al. (2010)
Percentage familiebedrijven per sector •
Landbouw/visserij
87%
•
Industrie
65%
•
Bouwnijverheid
69%
•
Handel
79%
•
Horeca
76%
•
Vervoer en communicatie
77%
•
Financiële dienstverlening
43%
•
Zakelijke dienstverlening
55%
•
Overige dienstverlening
86% Flören, et al. (2010)
Definitie familiebedrijf Een bedrijf, ongeacht de grootte, is een familiebedrijf als: 1. De meerderheid van de zeggenschap verbonden aan de eigendom in handen is van een natuurlijk persoon dan wel de familie. 2. Deze meerderheid kan direct of indirect zijn. 3. Tenminste één familielid formeel betrokken is bij het bestuur van de onderneming. 4. Voor beursgenoteerde bedrijven: tenminste 25% van de zeggenschap in handen van de familie. EU (2009)
Familiebedrijven in Nederland Ruim 260.000 bedrijven 49 % van de werkgelegenheid 53 % van het BNP Stabiele factor in de economie Groeiende waardering voor familiebedrijven − Familiebedrijven zijn winstgevender dan niet-familiebedrijven − − − − −
Verklaringen kracht familiebedrijf •
De lange termijn en aandeelhouderswaarde − − −
Koppeling salaris en beurskoers Optieregelingen en winstmaximalisatie Kapitaalvernietiging door korte termijn denken
− − −
Informeren aandeelhouders Rentmeesterschap (denken in generaties) Aanhouden personeel ten tijden van recessie
Rentmeesterschap Een goede rentmeester is een specialist in duurzaam beheer. Maar wat hij beheert is wel geleend en moet dus ongeschonden, liefst met opslag, aan de eigenaar worden geretourneerd of doorgegeven aan een nieuwe generatie. Boer (2009)
Verklaringen kracht familiebedrijf •
Betrokkenheid directeur − − −
Bedrijf middel voor carrière Veel korter aanblijven (cv up-to-date) Beloning
− − − −
Bedrijf is carrière Goede kennis van zaken Personeel weet voor wie ze werken (familiegevoel) Nauwe banden met aandeelhouders
Verklaringen kracht familiebedrijf •
Betrokkenheid aandeelhouders − − − −
Aandeelhandelaren (continue wisselingen) Openheid vs. kennis concurrentie Hefboomeffecten Stabiele dividendstromen
− − − −
Aandeelhouders (stabiel) Veel informatie aan kleine groep Hoge mate van financiering met eigen vermogen Na overleg, dividend gemakkelijker aan te passen
Verklaringen kracht familiebedrijf •
Daadkracht − − −
Commissies en overlegstructuren Interne bedrijfspolitiek en bureaucratisering Afdekken risico’s
− − − −
Platte organisatie (korte lijnen) Kleine groep beslissers Snelle besluitvorming Snel handelen
Verklaringen kracht familiebedrijf •
Passie en betrokkenheid − −
Scheiding werk en privé Cultuurverschillen
− − − − − − −
Overlap familie en bedrijf (ons bedrijf) Regionale binding Groot persoonlijk belang Herkenbaarheid naar buiten Paternalisme (sociaal betrokken) Minder snel uitwijken naar ‘lage lonen landen’ Flexibiliteit in werk, tijd en geld
Flören & Jansen (2010)
Uitdagingen voor familiebedrijven • Balans belangen bedrijf, eigendom en familie • Communicatie • Afhankelijkheid van ondernemer en continuïteit bedrijf • Groei en ambitie • Bedrijfsopvolging en -overdracht • Financiering en fiscaliteit • Rentmeesterschap en de verleiding van ‘echt’ geld • Bewaren harmonie in familie en binding met bedrijf
Overlap bedrijfsbelangen en familiebelangen
F
B
Overlap bedrijfsbelangen en familiebelangen
“Vader, ik denk dat ik een hoger salaris verdien. En, tussen haakjes, dat vindt uw vrouw ook.”
Het drie-cirkelsysteem: familie, bedrijf en eigendom
E F
B
Oorzaken van conflicten
E F
B rolverwarring
Oorzaken van conflicten
E F
rolonduidelijkheid
B
Groei en crisis
Bron: Greiner (1998)
Groeistuipen • • • • • • • •
Informele en directe stijl van leidinggeven wordt probleem Productie of afzetmarkt complexer Taakverdeling en inspraak personeel noodzaak Besluitvorming trager Ondernemer wordt meer en meer manager Niet-familieleden in het management Externe financiering en toezicht Eigenaren minder betrokken Naar: Greiner (1998)
Aantal jaren leiding bedrijf
AEX Niet-familie Familie Agrarisch
0
10
20
30
Jaren
Leeftijd overdrager stopt In %
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 <55
55-59
60-64
65-69
70-74
>74 Leeftijd
Twijfels nieuwe generatie • • • • •
Kan ik de verantwoordelijkheid aan? Heb ik de capaciteiten? Kan ik het betalen? Accepteert het personeel mij? Kan ik samenwerken met de overdrager?
Samenwerking overdrager en opvolger In %
25 20 15 10 5 0 0-7
8-10
11-13
14-16
17-19
>19 In jaren
Overdracht van eigendom
“Wat ben ik blij dat vader ons allemaal een even groot aandelenpakket heeft nagelaten ...”
Spanningsveld: overdracht en eigendom
betrokkenheid
rechtvaardigheid
bestuurbaarheid
Spanningsveld: overdracht en eigendom
betrokkenheid
rechtvaardigheid
bestuurbaarheid
Emotionele waarde
50 procent van de familiebedrijven heeft een gebrek aan liquiditeit om familieleden uit te kopen die (overwegen) hun belang in de zaak ter beschikking (te) stellen.
Bron: PWC (2010)
Indeling niet-actieve aandeelhouders
+
Vertrouwen
+
Tegenstanders
Supporters
Onverschilligen
Gedemotiveerden
Inzet
Bron: Lievens (2004)
Vergroten betrokkenheid • • • • • • • •
Gemeenschappelijke visie Besluitvaardige governance Professioneel management Heldere afspraken Open communicatie Fair process Micro-liquiditeit van het aandeel Opleiding Bron: Lievens (2004)
Opvolging, waardering en emotie
“Klopt het pap, dat als ik de zaak van je erf, ik een geboren zakenman ben?”
Invloed koper op verkoopprijs
Emotionele waarde
Het verschil tussen het midden van de bandbreedte van de financiële waardering en de uiteindelijke prijs die voor een familiebedrijf wordt betaald.
Emotionele waarde bij opvolging binnen familie
Gevaren van ´kinderkorting´ •
Oudedagvoorziening
•
Rechtvaardigheid en gelijkheid
•
Volgende carrière vertrekkende ondernemer
Psychologisch eigenaarschap
FORMEEL EIGENDOM
economisch
PSYCHOLOGISCH EIGENDOM
juridisch
Van de Kimmenade (2003)
Emotionele waarde bij overdracht aan externen
De emotionele waarde en verschillende kopers
Waardering zeg weinig over prijs Emotionele waarde wordt beïnvloed door: • • • •
Bedrijfstrots Oudedagvoorziening Rechtvaardigheid Betrokkenheid na overdracht
Relevante boeken • • • • • •
Van Zwol & Flören (2010), Gespreid bedje of spijkerbed?, Amsterdam, Het Financieele Dagblad/Business Contact. Flören & Jansen (2010), De stille kracht van het familiebedrijf, Deventer, Kluwer. Burggraaf, Flören & Kunst (2008), The entrepreneur & the entrepreneurship cycle, Assen, Van Gorcum. Flören & Jansen (2007), Ondernemerschap en het familiebedrijf, Deventer, Kluwer. Flören & Jansen (2006), Management en het familiebedrijf, Deventer, Kluwer. Flören & Jansen (2005), De emotionele waarde van het familiebedrijf, Deventer, Kluwer.
Meer informatie? www.nyenrode.nl/familiebedrijven
De overdrager
•
moeite met overdragen leiding opzien tegen pensionering te lang gewacht met opvolging
31% 21% 17%
•
wil bedrijf in familie houden
94%
• •
Reden om boer/tuinder te worden
•
ondernemerschap/vrijheid hobby buiten werken werken met dieren
73% 27% 26% 20%
•
voortzetten familiebedrijf
13%
• • •
Noot: meer antwoorden mogelijk
De opvolger
• • • •
wilde graag bedrijf overnemen wil strategie aanpassen overdrager oneens met aanpassing heeft getwijfeld over opvolging
65% 27% 37% 57%
Reden twijfel opvolger
• • • • • •
overheidsmaatregelen inkomsten te laag overnamekosten te hoog samenwerking overdrager angst voor familieruzie geen steun partner
58% 43% 38% 11% 8% 4%
Noot: meer antwoorden mogelijk
