R.J. van Wijngaarden: TROEBELE TIJDEN EEN ANALYSE VAN DE RUSSISCHE MAFFIA, 1964-1996 (Groningen: Doctoraalscriptie geschiedenis 1997)
Doctoraalscriptie Oost-Europese Geschiedenis Rijksuniversiteit Groningen Begeleiders: Dr. J.S.A.M. van Koningsbrugge Dr. H. Renner Drs. R.J. van Wijngaarden Groningen, 28 februari 1997
Inhoudsopgave TER INLEIDING.......................................................................................................................................................... 4 HOOFDSTUK 1: THEORIE EN ACHTERGRONDEN ........................................................................................ 7 1.1 DE NOMENKLATURA ........................................................................................................................................ 7 1.2.1 DE CORRUPTIE................................................................................................................................................. 8 1.2.2 DE 'TWEEDE ECONOMIE' ........................................................................................................................... 10 1.3 GEORGANISEERDE MISDAAD OF MAFFIA?........................................................................................... 12 HOOFDSTUK 2: ACHTTIEN JAREN BREZJNEV ............................................................................................ 13 2.1 EEN CORRUPTE ELITE .................................................................................................................................. 15 2.2 DE 'TWEEDE ECONOMIE' ALS SMEERMIDDEL .................................................................................... 17 A) DIEFSTAL VAN STAATSEIGENDOM ........................................................................................................... 17 B) DE ZWARTE HANDEL....................................................................................................................................... 18 C) HET EIGEN BEDRIJF......................................................................................................................................... 19 2.3 DE RODE MAFFIA ........................................................................................................................................... 19 HOOFDSTUK 3: GORBATSJOV EN ZIJN HERVORMINGEN ..................................................................... 22 3.1 DE NOMENKLATURA EN DE GLASNOST ................................................................................................. 23 3.2 VAN PERESTROJKA NAAR COÖPERATIE ............................................................................................... 25 3.3 DE DROOGLEGGING OP HERHALING? .................................................................................................... 27 HOOFDSTUK 4: JELTSIN, EEN ZIEKE MAN MET EEN ZIEK LAND ....................................................... 30 4.1 DE NIEUWE RUSSEN ........................................................................................................................................ 31 4.2 DE 'GANGSTER-ECONOMIE'......................................................................................................................... 32 A) SHOCK-THERAPIE OF 'PIRATISERING' .................................................................................................... 32 B) DE CORRUPTIE ................................................................................................................................................... 35 C) IS DIT EEN MARKTECONOMIE? .................................................................................................................. 36 4.3 DE RUSSISCHE MAFFIA.................................................................................................................................. 37 A) WAAR KOMT DEZE MAFFIA VANDAAN? ................................................................................................. 38 B) WIE BEHOREN TOT DE MAFFIA? ................................................................................................................ 39 C) WAAR HOUDT DE MAFFIA ZICH MEE BEZIG?....................................................................................... 40 HOOFDSTUK 5: DE RUSSISCHE MAFFIA ALS MONDIAAL GEVAAR.................................................... 42
2
5.1 ZAKENDOEN IN RUSLAND ............................................................................................................................ 42 5.2 DE RUSSISCHE MAFFIA IN HET BUITENLAND ...................................................................................... 44 5.3 DE RUSSISCHE MAFFIA IN NEDERLAND ................................................................................................. 47 TOT BESLUIT ............................................................................................................................................................ 50 LITERATUURLIJST................................................................................................................................................. 52
3
Ter Inleiding "In november ondergaat Jeltsin een langdurige hartoperatie, er blijken vijf by-passes nodig. De ingreep brengt het land niet tot rust. Integendeel, het rommelt in de samenleving en in het leger, er is zelfs sprake van dreigende muiterij. De noodlijdende economie heeft zwaar te lijden onder de maffia, die buitenlandse investeerders de stuipen op het lijf jaagt. In heel Rusland vinden dit jaar ruim 3000 mensen de dood bij maffiaafrekeningen. De machtsstrijd, de economische crisis, de georganiseerde misdaad: Rusland is de zieke man van Europa. En er is geen zicht op genezing."1 De situatie in Rusland is ronduit chaotisch te noemen. Politiek, economisch of sociaal; op elk terrein zijn de problemen legio. De overgang van de Dictatuur van het Proletariaat naar een 'democratie' en de transitie van een planeconomie naar een markteconomie stellen de Russen voor vele grote pro-blemen, waarvoor geen kant en klare oplossingen zijn. Een van deze problemen is de georganiseerde misdaad in Rusland, door de media vaak betiteld als 'de Russische Maffia' of 'de Rode Maffia'. Sinds het begin van de jaren negentig worden deze termen steeds vaker gebezigd. Aanvankelijk kon nog gedacht worden, dat het hier om sensatiejournalistiek ging, maar de aanwezigheid en groei van de georganiseerde misdaad in Rusland is dusdanig groot, dat bijna iedereen de woordencombinatie 'Russische Maffia' kent. Desondanks is er bij de meeste mensen over dit gegeven maar weinig bekend. Wat niet alleen geldt voor de 'sensatiebeluste' media, maar ook voor het merendeel van de wetenschappers, dat zich met Rusland bezighoudt. Het ontbreken van harde feiten lijkt vaak een reden om dit onderwerp niet te onderzoeken. De meest essentiële vragen zijn: Wie of wat wordt er nu eigenlijk bedoeld met de term Russische Maffia?, Hoe is dit fenomeen ontstaan?, Waarom is de Russische Maffia zo machtig? en Moet het Westen deze Maffia vrezen? Deze vragen zijn tot op heden onvoldoende beantwoord gebleven. De opzet van deze doctoraalscriptie is, om, op basis van bovenstaande vier vragen, een analyse te geven van de georganiseerde misdaad in Rusland. Het ontbreken van een algemeen beeld, of, zo men wil, een algemene geschiedenis van de Russische Maffia is kenmerkend voor de literatuur over dit onderwerp. De kennis over dit fenomeen is vaak fragmentarisch en verspreid. Toch is er wel degelijk een grote hoeveelheid literatuur aanwezig. Het grootste probleem hierbij is dat de wetenschappelijke publicaties gespecialiseerd zijn. Zij worden meestal vanuit het eigen vakgebied verzorgd in de eigen terminologie. Bovendien beschrijven zij vaak slechts een gebied van het fenomeen, waar-door een samenhang ontbreekt tussen politieke, economische en sociale aspecten. Daarbij komt nog dat het werk van politie en de journalistiek zich vrijwel altijd toespitst op concrete gevallen. Een meer algemeen beeld is derhalve noodzakelijk om de gefragmenteerde kennis een kader te bieden.
1
Peter d'Hamecourt, NOS-Jaaroverzicht Journaal 1996, uitgezonden op
uur.
4
zaterdag 28-12-1996, Nederland 2, 20:20-21:54
Een dergelijke analyse vergt begrijpelijkerwijs interdisciplinair en chronologisch onderzoek. De opzet is gebaseerd op twee premissen. Ten eerste dat corruptie een noodzakelijke voorwaarde is voor het bestaan van maffia. Ten tweede dat in een planeconomie, waar de nadruk op de zware industrie ligt en de consumptie-industrie dus achterblijft, de bevolking op de lange termijn ontevreden wordt en, als de mogelijkheden daar zijn, haar heil gaat zoeken in een 'tweede economie'.2 Het begin van het onderzoek moet zich dus richten op het ontstaan van deze 'tweede economie' en de daarbij behorende corruptie. Het ontstaan van deze fenomenen wordt in de literatuur algemeen toegeschreven aan Brezjnev.3 Met deze gegevens kan de periodisering en daarmee de structuur van het onderzoek worden bepaald. In één zin: De corruptie onder Brezjnev was een ideale voedingsbodem; de Glasnost en Perestrojka van Gorba-tsjov zorgden voor een prima bemesting, terwijl de 'shock-therapie' onder Jeltsin de definitieve groeispurt van de maffia bewerkstelligde. Een probleem voor dit onderzoek is de beperkte beschik-baarheid en betrouwbaarheid van bronnenmateriaal. Het onderwerp werd altijd gekenmerkt door geheimhouding en regelrechte ontkenning; officiële gegevens zijn, voor zover aanwezig, meestal 'bewerkt'. Van het Russische Ministerie van Binnenlandse Zaken (MVD) is bekend, dat het de cijfers, die naar buiten worden gebracht, om politieke redenen doelbewust laag houdt.4 Hierbij moet nog bedacht worden, dat het hier handelt om bij politie bekende gegevens. De daadwerkelijke cijfers moeten vele malen hoger liggen, mede doordat de Russen over het algemeen weinig vertrouwen in hun politie hebben en een misdaad niet snel melden. Alle in dit onderzoek gebruikte cijfers dienen met een gezonde dosis wantrouwen bezien te worden. Desondanks kan het cijfermateriaal ter indicatie nuttig zijn, maar daarom alleen ter indicatie.
2
3
4
De termen 'tweede economie', maffia, georganiseerde misdaad, corrup-
tie en Nomenklatura worden in hoofdstuk 1 gedefinieerd.
Zie hoofdstuk 2. IRT-NON Rapportage, Post-Sovjet criminaliteit. Een internationale
5
dreiging? (Nijverdal 1996) nr.5, p.6.
Ander bronnenmateriaal betreffen de rapportages van o.a. de Nederlandse politie, de Verenigde Naties de Tweede Kamer en onderzoeken van het Sociologisch Instituut van de Russische Academie der Wetenschappen. Maar ook journalistieke publicaties, waarbij de Russische artikelen, vanwege de grote hoeveelheid, (vooralsnog) buiten beschouwing zijn gelaten.5 Wel is gebruik gemaakt van een aantal Russische ooggetuigeverslagen, van onder meer enkele wetenschappers, journalisten, advocaten, een filmregisseur en een politiecommandant.6 Deze auteurs hielden zich vrij direct met de corruptie en de georganiseerde misdaad in Rusland bezig, maar hun werken hebben veelal een hoog anekdotisch gehalte, zodat ook hier een analyse ontbreekt. Het onderzoek is opgebouwd uit vijf hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk is bedoeld als theoretisch kader. De hoofdstukken twee tot en met vier beschrijven de Russische Maffia in achtereenvolgens de periode Brezjnev, Gorbatsjov en Jeltsin. De hoofdstukken zijn onderverdeeld in drie thema's: ten eerste de politiek en de elite, ten tweede de economie en ten derde de georganiseerde misdaad. Hoofdstuk vijf beschrijft de effecten van de huidige Russische Maffia op de internationale gemeenschap. Deze afstudeerscriptie is bedoeld als een algemene geschiedenis van het fenomeen Russische Maffia. Hoewel het onderzoek zo breed mogelijk is opgezet, om alle aspecten aan bod te laten komen, is het in geen geval volledig. Het moet gezien worden als een eerste aanzet tot verder onderzoek.
5
Zie bijvoorbeeld de Current Digest of Post-Soviet Press.
6
Auteurs als Simis, Chalidze, Zeldes, Voslensky, Vaksberg, Illesch, literatuurlijst.
Potichnyj, Goworuchin, Witaljew en Timofeyev; zie
6
Hoofdstuk 1: Theorie en Achtergronden "God heeft de mensheid drie eigenschappen geschonken: integriteit, intelligentie en het lidmaatschap van de Partij. Uit deze drie eigenschappen mocht ieder mens maar twee kiezen. Koos hij voor integriteit en het Partijlidmaatschap, dan moest hij het zonder intelligentie doen. Integere Partijleden zijn dus zo dom als olie. Wenste hij intelligentie en het Partij-lidmaatschap, dan was integriteit hem vreemd. Intelligente Partijleden zijn dus per definitie corrupt. Koos hij echter voor de derde combinatie integriteit en intelligentie, dan bleef voor hem het Partij-lidmaatschap onbereikbaar."7 Deze grap uit de Sovjet-Unie geeft vrij realistisch weer hoe de gemiddelde Sovjet-burger over zijn leiders dacht. Vooral tijdens de regeringsjaren van Leonid Brezjnev nam de corruptie onder de Partij-leiders een enorme vlucht, waardoor het 'Arbeidersparadijs' alleen voor de nieuwe elite (de Nomenklatura) nog een paradijs was. Tevens werd duidelijk dat de plan-economie niet in staat was de 'socialistische heilstaat' te verwezenlijken, wat leidde tot zeer veel clandestiene privé-initiatieven van de bevolking binnen de zogenaamde 'tweede economie'. Een massale ondergraving van de Sovjet-wetgeving, die zonder corruptie en samenwerking niet mogelijk was. Voor zover dit niet al georganiseerde misdaad was, ligt hierin toch één van de belangrijkste bestaansgronden van de huidige maffia. Voordat het bovenstaande verder uitgewerkt kan worden, is eerst een begrippenkader noodzakelijk. Termen als Nomenklatura, corruptie, 'tweede economie', georganiseerde misdaad en maffia behoeven nadere uitleg en definiëring, omdat hierover veel verwarring bestaat.
1.1 De Nomenklatura Het woord 'Nomenklatura' betekende in het bureaucratische spraakgebruik van de Sovjet-Unie ten eerste, de lijst met alle leidinggevende posten in de Partij en de Staat, waarvan de bezetting niet door de ressortchef werd bepaald, maar door een hogere functionaris. En ten tweede de lijst met personen, die deze posten bezetten of daar als reserve voor in aanmerking kwamen.8 Dit principe van benoemingen is uitgevonden door Stalin op basis van de these: Niemand is onmisbaar. Om een bestuurspost te krijgen was het politieke oogpunt belangrijker dan de geschiktheid van een persoon. Alleen communisten, die grondig gescreend waren, kwamen in aanmerking. Een ieder moest zich er van bewust zijn, dat hij zijn post niet dankte aan zijn kwali-teiten, maar dat hij genadebrood at van de leiding. Dit bete-kende ook, dat iemand met een goede post in het middenkader, iedere wens van zijn baas moest vervullen. De enige manier om onmisbaar te zijn en zo in aanmerking te komen voor promotie. Nadat Stalin in april 1922 secretaris-generaal van het Centra-le Comité van de Partij was geworden, kon hij met behulp van zijn secretariaat alle benoemingen naar zich toetrekken. Hier lag de machtsbasis van Stalin en het ontstaan van een nieuwe elite, de Nomenklatura.9 Dat de Nomenklatura inderdaad een nieuwe elite was, een nieuwe klasse, is uitvoerig beargumenteerd door Milovan Djilas en Michael Voslensky.10 Zij noemden deze klasse de elite van het totalitaire communistische systeem, een 'neo-feodale' elite en een uitbuitersklasse, omdat er binnen het socialistische principe geen privéeigendom bestond, alleen 'socialistisch' eigendom. In de praktijk bleek echter dat socialistisch eigendom staatseigendom betekende en de facto het eigendom van de nieuwe elite. De Nomenklatura kon vrij beschikken over het gigantisch potentieel van de Sovjet-Unie, zoals de feodale heren konden beschikken over hun landerijen.
7
8
9
Yuri Glazov, To be or not to be in the Party. Communist Party
Membership in the USSR (Dordrecht 1988) 13.
Voslensky, Die Nomenklatura, 131. Ibidem,131-134.
10
Voslensky, Die Nomenklatura. En Milovan Djilas, Die neue Klasse
7
(Wenen en München 1957).
Met dit verschil dat de positie binnen de Nomenklatura niet erfelijk was.11 Hieronder volgen nog enkele korte karakteristieken van de Nomenklatura, zoals die zijn opgesteld door de afdeling Elite Studies van het Sociologisch Instituut van de Russische Academie voor Wetenschappen12: 1) Het nomenclatuurkarakter van de Sovjet-elite: Benoemingen gebeuren op basis van de nomenclatuur. Belangrijke posities kunnen niet ingenomen worden zonder toestemming van het Politbureau of het Secretariaat van het Centraal Comité van de Partij. 2) Een monolithische kwaliteit: de elite van Staat en Partij. Alle leden moesten communisten zijn, die waren benoemd door het topkader van de Partij. Ze waren verplicht het Marxisme-Leninisme te belijden en zich te houden aan de geschreven en ongeschreven regels van de Communistische Partij. 3) De Structuur. Deze kon het beste bepaald worden aan de hand van de leden van het Centraal Comité van de Partij. Dit waren de leden van de top, zoals Politbureau-leden, ministers, leden van het Secretariaat van het Centraal Comité, de militaire leiders, de regionale leiders, enzovoort. Het middenkader was vertegenwoordigd door kolchozdirecteuren, fabrieksdirecteuren, leiders van jeugd-organisaties, van vakbonden, van artistieke en literaire verenigingen. De 'gewone Sovjetburger' had slechts enkele vertegenwoordigers, die daar ook nog zaten als decoratie. 4) Hiërarchie. De organisatie was strikt hiërarchisch. Boven-aan de piramide stond de secretaris-generaal, dan de leden van het Politbureau, dan de kandidaat-leden, dan de leden van het Centraal Comité. Kortom,..... 5) Recrutering. Om nepotisme tegen te gaan, gold de ongeschre-ven regel dat topfuncties niet erfelijk konden zijn. Deson-danks kwamen de 'kinderen van de elite' door speciaal onder-wijs vaak in aanmerking voor de meest gewilde banen, zoals stationering in het buitenland. 6) Geografische mobiliteit. Kaderleden, die promotie wilden maken, hadden werkervaring nodig in verschillende regio's. Dit was het 'harden van de kaders'. 7) Interne mobiliteit. De Nomenklaturacarrière kenmerkte zich ook door een regelmatige verandering van functie. Promotie was alleen mogelijk met werkervaring in zoveel mogelijk functies binnen het landsbestuur en de Partij. 8) Het systeem van privileges. Naast een salaris ontving een lid van de Nomenklatura ook een reeks aan privileges, waardoor lidmaatschap zeer aantrekkelijk was. Hoe hoger de functie, hoe meer privileges.
1.2.1 De Corruptie
11
Gennadi Ashin, 'A Change of Elites', Sociological Research 35 (1996)
12
Olga V. Kryshtanovskaia, 'Transformation of the Old Nomenklatura into p.7-9.
8
1, p.58 en 62. a new Russian Elite', Sociological Research 34 (1995) 6,
Een groot probleem bij het schrijven over corruptie is dat de term verschillende betekenissen kan hebben. Bij de ene cultuur hoort bijvoorbeeld het geven van kleine geschenken tot de normale omgangsvormen, terwijl dit in de andere cultuur als een lichte vorm van omkoping wordt gezien; je geeft geschenken alleen aan vrienden en bekenden. Om etnocentrisme te vermijden is een goede definitie nodig.13 De meeste definities van corruptie vallen binnen één van drie basisconcepten. Ten eerste wordt corruptie vaak begrepen in termen van fysieke onttakeling, ontbinding en desintegra-tie. Hier wordt corruptie gezien als ongezond of bedorven. Ten tweede wordt corruptie vaak gebruikt om een verval van de mo-raal, een verlies van de onschuld te beschrijven. Het derde, en voor dit onderzoek het meest relevante, concept van corrup-tie is het onbetrouwbaar maken van openbare diensten door ambtenaren, gewoonlijk voor persoonlijk gewin. Hierdoor wordt het vertrouwen geschaad in de ambtenaar, zijn ambt en, wanneer corruptie veel voorkomt, in de overheid als geheel.14 Een goede definitie luidt: 'Corruptie is het gebruik van een openbaar ambt voor persoonlijk gewin, niet alleen in financiële zin, maar ook in termen van status en invloed'.15 Toch is deze definitie niet afdoende. De vraag of corruptie goed of slecht voor een land is, eist een moreel oordeel. Ter indicatie volgt een samenvatting van het werk van de weten-schapper William Clark, waarin hij de mogelijke voor- en nadelen van corruptie in de Sovjet-Unie onderzocht.16 Mogelijke voordelen: 1) Corruptie bevordert kapitaalvergaring. In de Sovjet-Unie werd geen belasting gevorderd en omdat er weinig te koop was, beschikte de Sovjet-burger over veel spaargeld. De corruptie trok dit geld weer de economie binnen, zodat de staat over investeringskapitaal kon beschikken. 2) Corruptie doorbreekt de bureaucratie en haar willekeur. Door omkoperij kan menig bureaucratisch obstakel worden omzeild. 3) Corruptie bevordert de handelsgeest. Hij die de meeste steekpenningen betaald krijgt de opdracht. Dit zorgt voor concurrentie en daarmee voor efficiëntie. 4) Corruptie zorgt voor eenheid binnen de elite. Doordat de elite op elkaar is aangewezen om hun leefstijl te bewaren, is het uitbreken van een destructief conflict onwaarschijnlijk. 5) Corruptie helpt etnische discriminatie te verminderen en promoot nationale integratie. Geld kent geen onderscheid . 6) Corruptie vervangt politiek geweld voor economische activiteiten. Om hun financiële belangen veilig te stellen hebben regionale leiders behoefte aan politieke rust. 7) Corruptie maakt de overheid aantrekkelijk voor goed gekwa-lificeerd personeel. Steekpenningen maken van de overheid een goede werkgever. 8) Corruptie in verkiezingen duidt op een groeiende democra-tische interesse bij de bevolking. Zonder is het regime blijkbaar niet zeker van de overwinning. Mogelijke nadelen: 1) Corruptie zorgt voor een kapitaalvlucht. Wanneer de leiders het geld niet gebruiken voor investeringen, maar 13
Leslie Holmes, The End of Communist Power. Anti-corruption campaigns
14
William A. Clark, Crime and Punishment in Soviet Officialdom. York 1993) 3-4. 15
16
and legitimation crisis (Oxford 1993) 63.
Combating corruption in the political elite, 1965-1990 (New
Holmes, End of Communist Power, 65. Clark, Crime and Punishment, 207-214.
9
het naar geheime bankrekeningen sluizen, onttrekt corruptie geld aan de economie. 2) Corruptie verstoort het investeringsklimaat. Om steekpen-ningen wit te wassen wordt meestal geïnvesteerd in sectoren waar het niet opvalt, waar dus al veel geld in omloop is. Ook wordt het geld vaak aangewend voor politieke doeleinden, zoals de zogenaamde prestige projecten. 3) Corruptie vermindert de ambtelijke productiviteit. De ambtenaren spenderen veel tijd aan zelfverrijking. Tijd die ze niet aan hun eigenlijke werk besteden. 4) Corruptie vermindert de kwaliteit van het ambtelijk apparaat. Professionaliteit is alleen mogelijk met integere ambtenaren en dezen zijn juist ongewenst voor de zittende ambtenaren, die op zelfverrijking geconcentreerd zijn. 5) Corruptie vermindert buitenlandse hulp. De wens om te helpen verdwijnt zeer snel, als de hulp niet op de daarvoor bestemde plek aankomt. 6) Corruptie ondergraaft de legitimiteit van een systeem. Een bevolking verliest het vertrouwen in haar leiders, wanneer duidelijk wordt dat zij alleen aan zichzelf denken. 7) Corruptie vergroot de mogelijkheid van een staatsgreep. De roep om een sterke man, die recht en orde moet brengen, wordt steeds luider. Concluderend valt te verdedigen dat de corruptie in de Sovjet-Unie op de korte en middellange termijn noodzakelijk was om de economie te stimuleren en het land politiek stabiel te houden. Op de lange termijn was het echter een belangrijke oorzaak voor de ondergang van het communisme, omdat de voordelen niet langer konden opwegen tegen de nadelen en de Sovjet-Unie steeds verder verstrikt raakte in illegale structuren.
1.2.2 De 'Tweede Economie' De op de zware industrie georiënteerde planeconomie maakte van de Sovjet-Unie niet alleen een industriële grootmacht, maar ook een land waar consumptie-goederen schaars waren. De Russen noemden deze goederen waar een tekort aan was, defitsitny en deze waren legio. Het 'in-de-rij-staan' in de Sovjet-Unie was legendarisch, maar na het afzwakken van het strikte Stalinisme en het toenemen van corruptie, kwamen er ook andere manieren om aan goederen te komen. Het begon met wat de Russen blat (invloed, connecties) noemen. Een soort ruilhandel tussen vrienden en bekenden onder het motto 'Voor wat hoort wat'. Deze ruilhandel ontaardde al snel in omkoperij, vzyetka (vangst). Verkopers hielden goederen achter, eerst alleen voor vrienden, later voor iedereen die betaalde. De goederen werden boven de officiële prijs verkocht, na levo (aan de linkerkant): onder de toonbank. Op den duur gingen particulieren ook produceren voor deze na levo-markt. Zo ontstond een schaduw-economie.17 Er zijn verschillende namen voor dit fenomeen, variërend van ongeplande economie, ongeregistreerde economie tot zwarte markt en zwarte economie. De meest gebruikte term is echter de 'tweede' economie en omvat al het privé-initiatief van de Sovjet-burgers, zowel legaal als illegaal.18 Over het laatste punt bestaat verschil van mening, omdat privé-initiatief per definitie illegaal hoort te zijn volgens de communistische ideologie. In deze opvatting betekent de 'tweede' economie niets anders dan crimineel gedrag.19 Vooral westerse onder-zoekers zijn zeer huiverig voor deze opvatting, omdat een groot gedeelte van deze 'criminele' activiteiten, binnen het kapitalisme, normaal gedrag is en zelfs essentieel voor de werking van een markteconomie. Het legale deel van de 'tweede' economie is volgens deze onderzoekers ontstaan in de jaren '70, toen Brezjnev een hele serie van kleine private economische activiteiten toeliet, gedeeltelijk legaal, maar ook gedeeltelijk illegaal. In plaats van de economie te hervormen liet hij de façade staan, maar stond de bevolking meer ruimte toe voor economische zelfont-plooïng. 20 Deze informele ideologie werkte als een rode lap op de 'corruptie-stier'. Met dit alles in het achterhoofd komt de socioloog Leslie Holmes tot de volgende definitie van de Sovjet17
18
19
20
Hedrick Smith, De Russen. Dagelijks leven in de Sovjet-Unie (Amster
dam en Brussel 1977) 88-91.
Holmes, End of Communist Power, 74-75. F. Feldbrugge, 'Government and Shadow Economy in the Soviet Union', Clark, Crime and Punishment, 63. En Holmes, End of Communist Power,
10
Soviet Studies 36 (1984) 4, p.529.
74.
economie: De eerste economie is dat deel van de totale economie: A) dat min of meer wordt gepland en gecontroleerd door een staatsorgaan buiten of boven het individu of een kleine groep individuen (zoals familie); EN B) waarbinnen alle of de meeste produktiemiddelen in handen zijn van de staat en/of van een groot collectief (zoals een collectieve boerderij, een industriële onderneming). In contrast is de tweede economie dat deel van de totale economie: A) dat niet in enige vorm van betekenis wordt gepland en gecontroleerd door een staatsorgaan buiten en boven het individu of een kleine groep individuen; EN/OF B) waarbinnen de produktiemiddelen geheel of voor het grootste deel in het bezit zijn van een individu of een kleine groep individuen.21 Ook kan de 'tweede' economie onderverdeeld worden in categorieën. Naast de kwestie legaal of illegaal, is het ook mogelijk onderscheid te maken tussen 'binnen' de planeconomie en 'parallel' aan de planeconomie. De sociologe Maria Los komt zo tot vier categorieën: A) Een legale tweede economie binnen de eerste economie B) Een illegale tweede economie binnen de eerste economie C) Een legale tweede economie parallel aan de eerste economie D) Een illegale tweede economie parallel aan de eerste economie22 Voor dit onderzoek zijn met name B en D interessant, te meer daar Los een vergelijking maakt met kapitalistische landen: Categorie B: Communistische landen: illegale particuliere produktie binnen staatsondernemingen; valse produktiecijfers om aan het Plan te voldoen en zodoende de bonus opstrijken; informele en ongeplande handel tussen onderdelen van de staatseconomie; illegale 'onder-de-toonbank-verkopen' in staatswinkels; particuliere beloning voor overheidsdiensten, bijvoorbeeld medische hulp. Kapitalistische landen: belastingontduiking door bedrijven en het personeel; overtredingen van export-regelingen en -ver-boden; straathandel en oplichterij; het gebruik maken van legale dekmantels door georganiseerde misdaadsyndicaten.23 Categorie D: Communistische landen: onwettige particuliere produktie en distributie; het zich bezig houden met verboden handel; speculeren in schaarse goederen; zwarte markten in illegaal verkregen of geproduceerde goederen, in 'harde' valuta, in verboden goederen (drugs, pornografie, samizdat); heling. Kapitalistische landen: georganiseerde misdaad; zwarte markten in verboden goederen (drugs, pornografie, enz.); zwarte markten of ruilhandel in gestolen goederen; achtergehouden op-brengsten van niet-geregistreerde produktie, diensten en bijbaantjes; het in dienst hebben van illegale immigranten.24 De bespiegelingen over de 'tweede' economie, en met name het illegale deel daarvan, laten zien dat deze economische activiteiten vaak plaatsvinden in een dusdanige omvang, dat er duidelijk sprake is van een georganiseerd karakter. Terugverwijzend naar de stelling, dat de 'tweede' economie (in elk geval gedeeltelijk) crimineel gedrag is en naar boven-staande vergelijking met kapitalistische landen, mag geconclu-deerd worden, 21
Holmes, End of Communist Power, 75.
22
Maria Los, 'The double economic structure of communist societies', (1987)1, p.30. 23
24
Ibidem, 30 en 33-36. Los, 'The double economy', 30, 31 en 39-42.
11
Contemporary Crises. Law, Crime and Social Policy 11
dat ook in de communistische wereld het fenomeen 'georganiseerde misdaad' bestond.
1.3 Georganiseerde misdaad of maffia? Over wat georganiseerde criminaliteit nu betekent, bestaat in de wereld van politie, justitie en wetenschap groot verschil van mening, om over maffia maar niet te spreken.25 De basis-definitie, die een soort ondergrens aangeeft, komt van het Duitse Bundeskriminalamt (BKA) uit 1990: 'Georganiseerde misdaad is het op winst of op macht gerichte stelselmatig plegen van strafbare feiten, die ieder voor zich of te samen van aanmerkelijke betekenis zijn, wanneer meer dan twee deelnemers gedurende langere of onbepaalde tijd met verdeling van arbeid samenwerken, door gebruik te maken van: A) bedrijfsmatige of daarop gelijkende structuren, en/of B) geweld of andere voor intimidatie geschikte middelen, en/of C) beïnvloeding van de politiek, media, openbaar bestuur, justitie of bedrijfsleven.' 26 De Nederlandse Divisie centrale recherche-informatie (CRI) vult deze definitie aan met een kenmerkenlijstje: 1. Is er binnen de groep sprake van een hiërarchische structuur met een min of meer vaste taakverdeling? 2. Is er sprake van een intern sanctiesysteem? 3. Tracht de groep zijn concurrentiepositie in de criminele wereld te handhaven door geweld te gebruiken tegen personen binnen het criminele milieu? 4. Houdt de groep zich bezig met het witwassen van geld? 5. Is er sprake van criminele contacten met overheidsfunctionarissen of met personen uit overigens legale bedrijven? 6. Wordt door de groep gebruik gemaakt van dekmantelfirma's? 7. Hebben de activiteiten van de groep zich reeds over een langere periode uitgestrekt? 8. Maakt de groep zich schuldig aan het plegen van meerdere soorten delicten? Indien een groep voldoet aan maximaal 2 kenmerken, dan wordt gesproken van laag georganiseerd. Bij maximaal 5 kenmerken spreekt men van middelhoog georganiseerd. En bij 6 of meer is er sprake van hoog georganiseerd. In navolging van de CRI worden in stukken van de politie en justitie criminele groeperingen op deze manier beschreven.27 In het Rapport Van Traa maakten wetenschappers (onderzoeks-groep Fijnaut) duidelijk deze definitie te ruim te vinden en ook de kenmerken, die de CRI gebruikte, gingen te veel uit van een bureaucratische structuur; zo voldoet bijvoorbeeld de politie ook aan enkele kenmerken. Fijnaut c.s. kwamen met een eigen definitie, die door Van Traa c.s. werd onderschreven, en luidt: 'Er is sprake van georganiseerde criminaliteit indien groepen, die primair gericht zijn op illegaal gewin, systematisch misdaden plegen met ernstige gevolgen voor de samenleving, en in staat zijn deze misdaden op betrekkelijk effectieve wijze af te schermen, in het bijzonder door de bereidheid te tonen fysiek geweld te gebruiken of personen door middel van corruptie uit te schakelen.'28 Over de term 'georganiseerde misdaad' zijn de verschillen nog relatief klein in vergelijking met die over de term 'maffia'. De oorsprong van het woord maffia is al jarenlang onderwerp van vele geschriften. Eén legende vermeldt dat de Franse invasie van Sicilië in 1282 tot de anti-Franse leuze leidde, 'Morte Alla Francia Italia 25
G.J.N. Bruinsma ed., Georganiseerde criminaliteit uit Oost-Europa en het IRT Noord- en Oost-Nederland (Enschede 1994) 1. Voor een weergave van de discussie hierover: A.W.M. van der Heijden ed., criminele Inlichtingen. De rol van de Criminele Inlichtingendiensten bij de aanpak van de georganiseerde misdaad (Den Haag 1993). En het Eindrapport van de onderzoeksgroep Fijnaut voor de commissie Van Traa, Inzake Opsporing, bijlage VII, Kamerstuk 24 072, nr.16, p.12-29. 26
27
28
Petrus C. van Duyne, Het spook en de dreiging van de Georganiseerde Misdaad (Den Haag 1995) 10. Inzake Opsporing, Brief van de Enquêtecommissie, p.24 Kamerstuk 24 072, nrs.10-11, 1995-1996. Zie ook: Kamerstuk 22 838, nr.2, 1992-1993.
Eindrapport onderzoeksgroep Fijnaut, p.24-25.
12
Anela' (Dood aan de Fransen is de smeekbede van Italië), afgekort M.A.F.I.A. De Siciliaanse toneelschrijver Giuseppe Rizutto was de eerste die het woord maffia in het openbaar gebruikte. In 1862 publiceerde hij I Mafiusi della Vicaria (De Maffia in de pastorie), een werk over de leden van een geheime criminele broederschap in de gevangenissen van Palermo.29 Een aantal jaren later, in 1868, werd het woord opgenomen in het Siciliaanse woordenboek van Traina, dat het woord de betekenis van 'brutaal, uitdagend' gaf. In deze betekenis is maffia vooral een bepaalde manier van gedrag. Een man kan maffioso genoemd worden zonder crimineel te zijn. Hij is een man die zijn eigen zaken regelt en zelf zijn problemen oplost. Niettemin staat maffia voor anti-sociaal gedrag, dat zich niets aantrekt van de staat of van democratische waarden. Maffia-gedrag wordt bepaald door corruptie en geweld.30 Hoewel de Siciliaanse maffia de enige organisatie is, die de term voor zich kan opeisen, is tegenwoordig de term maffia voor velen synoniem geworden met de georganiseerde misdaad, waar ook ter wereld. Toch is er een onderscheid tussen beide termen te maken, wat moge blijken uit onderstaande definities: 'Voor sommigen is de maffia een specifieke groep die van buiten de politieke en juridische orde en in strijd met die orde straffeloos het eigen belang dient en 'de politiek' feitelijk machteloos maakt. Anderen rekenen tot de maffia ook vele politici en staatsfunctionarissen, die hun ambt misbrui-ken om zichzelf en hun (zaken)relaties te bedienen.31 De vermoorde Italiaanse onderzoeksrechter Falcone gaf van maffia de volgende definitie: 'Maffia heeft een formele structuur, is flexibel, veelzijdig en extreem gewelddadig, in staat om bescherming te organiseren op de hoogste niveau's en zeer rijk.' De definitie die de Russische politie hanteert luidt: 'Een maffia is een geheime criminele organisatie, die is opge-nomen in het systeem van de georganiseerde criminaliteit, corrumperende banden met bestuurders heeft, alsmede een sturende rol in het criminele milieu en de schaduw-economie.'32 Het verschil tussen georganiseerde misdaad en maffia is gelegen in het feit dat bij maffia er sprake is van zeer nauwe banden met de politieke elite van een land of regio, tot in de hoogste regionen. Uit bovenstaande definities blijkt ook dat velen maffia zien als een organisatie. Historisch gezien heeft alleen de georganiseerde misdaad op Sicilië het recht om zich maffia te noemen, maar aangezien de term maffia gebruikt wordt voor misdaadgroeperingen over de hele wereld, wordt voorge-steld maffia te zien als een fenomeen en niet als een organi-satie. Wanneer een organisatie in het bijzonder bedoeld wordt, is het beter om te spreken van een maffiagroep. Ideaal is het gebruik van de bendenaam. De volgende definitie kan nu worden afgeleid: 'Maffia is het fenomeen van de georganiseerde misdaad33, waarbij deze misdaad onlosmakelijk is verbonden met de politieke elite van een land of een regio.' Uit dit onderzoek zal blijken dat in de Sovjet-Unie en in Rusland de politieke elite nauw verbonden was en is met de georganiseerde misdaad; dus maffia.
Hoofdstuk 2: Achttien jaren Brezjnev 'In de jaren '70 en het begin van de jaren '80 werd de Sovjet-Unie opgeschrikt door een serie onthullingen over moord en corruptie in de hoogste regionen. De krantenverslagen en samenvattingen van rechtszaken uit die tijd lezen als spannende true-crime romans. Deze zaken hadden één gemeenschappelijke factor: in alle gevallen betrof het hooggeplaatste leden van de Communistische Partij.'34
29
30
31
32
33
34
Antonio Nicaso en Lee Lamothe, De Wereldwijde Maffia. De nieuwe wereldorde van de georganiseerde misdaad (Amsterdam 1996) 61. Ibidem, 62. Hans Oversloot, 'Rusland: Transformatie en corruptie', Internationale Spectator 49 (1995) 10, p.544. René Does, 'De macht van de mafia. de georganiseerde criminaliteit in Rusland', Oost-Europa Verkenningen (1995) 138, p.5. Zie de definitie bij noot 22. Stephen Handelman, Comrade Criminal. The theft of the Second Russian Revolution (Londen 1994) 82.
13
Op 15 oktober 1964 maakte de Pravda bekend dat het Centrale Comité Chroesjtsjov had ontslagen. Chroesjtsjov had zijn krediet verspeeld bij de Nomenklatura, doordat hij met zijn hervormingen de macht van de provinciale leiders inperkte. Zijn val maakte duidelijk dat de Partijleiders voortaan ern-stig rekening moesten gaan houden met de opvattingen en de belangen van de bestuurdersklasse in de Sovjet-Unie. De opvolgers van Chroesjtsjov vormden tijdens de eerste jaren van hun bewind een collectief leiderschap. Pas rond 1968 wist Leonid Brezjnev zich te ontpoppen als de primus inter pares. 35 Brezjnev had geleerd van zijn voorganger; hij zocht steun bij de partijsecretarissen door ze te vertrouwen en met rust te laten; zijn 'Vertrouwen in de Kaders'-politiek. De zekerheid van herbenoeming in het Centrale Comité was gedurende de jaren zeventig ongeveer 90%. Binnen deze elite was de zekerheid voor eerste secretarissen van de Obkom's (regionale partijcomités) en voor de ministers zelfs nog groter. De continuïteit en daarmee de veroudering binnen de bestuurdersklasse waren door deze politiek aanzienlijk, met alle gevolgen van dien.36 Aanvankelijk kende men Brezjnev niet anders dan als een saaie, fantasieloze apparattsjik. Maar toen zijn positie een-maal gevestigd was veranderde Brezjnevs imago. Politiek gezien bleef Brezjnev een grijze bureaucraat, maar zijn levensstijl kon al snel kleurrijk genoemd worden. Hij etaleerde haast naïef zijn menselijke zwakheden in interviews, zoals het kettingroken, zijn voorliefde voor mooie, snelle auto's, zijn favoriete sporten (voetbal en jagen), mooie vrouwen en dergelijke. Kortom hij bouwde aan een macho-imago.37 Hiermee was hij de eerste partijleider met een duidelijke hang naar luxe. Ambitieuze partijleden gaven hem diamanten en antiek cadeau; Westerse bezoekers gaven hem jachtgeweren en auto's voor zijn verzameling. Zo had hij een Maserati, een Lincoln, verscheidene Mercedessen en een Rolls-Royce Silver Cloud.38 Brezjnevs voorbeeld deed de Nomenklatura volgen, zodat buitenlandse auto's het symbool werden van de Brezjnev-jaren. Door toe te geven aan zijn menselijke zwakheden zette Brezjnev een nieuwe toon voor het privé-leven van partijleden. Voortaan werden de partijleden niet alleen beoordeeld op hun privileges, maar ook op hun bezit, waardoor het belangrijk werd om veel geld te verkrijgen. Het nieuwe principe werd: 'Geld stinkt niet'.39
35
36
37
38
39
J.W. Bezemer, Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot Brezjnev, (Amsterdam 1988) 350-353. Z.R. Dittrich en A.P. van Goudoever,De geschiedenis van de Sovjet-
Unie (Den Haag 1991) 160.
Dittrich, Sovjet-Unie, 173. Marshall I. Goldman, USSR in Crisis. The failure of an economic
system, (New York 1983) 104.
Arkady Vaksberg, The Soviet Mafia, (Londen 1991) 25.
14
2.1 Een corrupte elite De heersende klasse van de Sovjet-Unie begon bij de fabrieks-directeuren, de voorzitters van collectieve boerderijen en lokale bestuurders en eindigde helemaal aan de top, bij de leden van het Politbureau, geheel volgens het principe van de piramide-structuur. Met deze hiërarchische organisatie hield het Politbureau controle over de heersende klasse.40 Het leven van de Nomenklatura was zeer aangenaam. Deze klasse genoot bijzondere privileges, zoals gratis vakantie, een auto met chauffeur, een woning en dacha met personeel, speciale ziekenhuizen, apotheken, toegang tot de speciale partijwinkels enzovoort. Hoe hoger de functie hoe meer privileges. Feitelijk bezat de Nomenklatura (nog geen 1,5% van de bevolking) zo ongeveer de gehele Sovjet-Unie. Elke wens kon in vervulling gaan.41 Het leven van de Nomenklatura in de Sovjet-Unie was com-pleet afgesloten voor buitenstaanders. Zowel in de letterlijke zin, dat zij een eigen woongebied had met muren en bewakers, als ook in de figuurlijke zin van de exclusiviteit van hun milieu, waar bijna niemand ooit werd toegelaten. Het apparat probeerde een systeem op te zetten van erfelijke macht met behulp van een zeer exclusief onderwijssysteem voor de eigen kinderen, en vervolgens door op afkomst te letten bij benoe-mingen en promoties. Deze vorm van nepotisme was een gevolg van het voorbeeld dat Brezjnev gaf door zijn eigen kinderen in hoge posities te benoemen.42 De Nomenklatura zorgde ook erg goed voor haar leden met behulp van een privilege-systeem. Het belangrijkste privilege was niet de hogere salarissen (ongeveer 10 maal boven modaal), maar het bestaan van een heel netwerk van speciale winkels, die de Nomenklatura voorzag van goederen en diensten. Bood-schappen werden gedaan met speciale vouchers in de Kremlyovka, de winkels met de gele gordijnen, waar alles te krijgen was. Begrippen als 'niet verkrijgbaar' of het 'in de rij staan' waren voor de Nomenklatura niet van toepassing, 'gesloten' betekende: alleen toegankelijk voor de Nomenklatura. Al deze privileges hoorden bij iemands functie, met andere woorden: de staat betaalde.43 Door de zekerheid van herbenoeming en de feitelijke macht van de Nomenklatura was deze elite onder Brezjnev gevoelig voor corruptie; zekerheid leidde tot zorgeloosheid.44 De Nomen-klatura bepaalde wie waar benoemd werden en deze beslissing werd steeds vaker genomen op basis van steekpenningen. Zo ont-stonden patroon-cliënt relaties, die haast niet te doorbreken waren. Dit fenomeen laat zich goed uitleggen door een metafoor uit de bergklimsport, het zogenaamde Seilschaften. Dit is een groep klimmers, die aan elkaar verbonden zijn door middel van een touw. Door elkaar te helpen, te beschermen en elkaar aan te moedigen bereiken ze hoogten die individueel niet haalbaar zijn. Andersom geldt echter ook, dat als er één valt, de rest volgt.45 De privileges maakte het lidmaatschap van de Nomenklatura zeer aantrekkelijk, maar ze behoorden bij de functie, zodra men de functie kwijt was, verloor men ook alle privileges. Vandaar dat velen van de Nomenklatura vatbaar waren voor corruptie, als een soort zekerheid in het geval dat ze hun positie zouden verliezen, door ontslag, pensioen of overlijden. Met name de naaste familie kwam dan met lege handen te staan.46 De corruptie bestond uit het aannemen van steekpenningen, omkoperijen, het verkopen van functies en dergelijke. Deze vorm van corruptie was vooral gelegen in de monopolie-positie van de Nomenklatura. Alles werd aan de top bepaald; overal was toestemming voor nodig. Als enige werkgever beschikte de Nomenklatura over miljoenen arbeiders, die ze in haar greep hield met een groot politie-apparaat. Op deze wijze kon ze de 40
41
42
43
44
45
46
Robert C. Tucker, Political culture and leadership in Soviet Russia. From Lenin to Gorbachev (Brighton 1987) 109. R.-H. Claeys, De nalatenschap van Brezjnev. Bioscopie van een grootmacht (Antwerpen 1982) 128 -134. Handelman, Comrade Criminal, 85. Witali Witaljew, Die Rote Mafia. Recherchen im kriminellen Untergrund der UdSSR (Düsseldorf 1990) 195. Vaksberg, Soviet Mafia, 76. Clark, Crime and Punishment, 151. Konstantin M. Simis, USSR: The Corrupt Society. The secret world of Soviet Capitalism (New York 1982) 38-47.
15
binnenlandse politiek geheel naar haar hand zetten.47 Voor elke beslissing moest betaald worden, voor levering van goederen moest betaald worden, ook al stond alles vast in het Gosplan. Voor een fabriek was niets zo erg als het niet halen van het plan; de managers werden in zo'n geval vaak ontslagen en de arbeiders werden in hun salaris gekort. De corruptie werkte daardoor twee kanten op; om het Plan te halen betaalden de managers zonder morren aan de ambtenaren om voor een tijdige levering van de grondstoffen te zorgen en de ar-beiders betaalden aan de managers om de kosten te vergoeden.48 Bovenstaande was echter 'slechts' een vorm van corruptie, waarbij persoonlijk gewin geen reden hoefde te zijn voor het betalen en ontvangen van steekpenningen, het was eigenlijk inherent aan het systeem. Bij omkoperij was er wel sprake van persoonlijk belang of gewin. Dit waren de gevallen waarbij de burgers ambtenaren omkochten om bepaalde doelstellingen te halen, bijvoorbeeld een nieuw appartement, een rijbewijs, een plaats op de universiteit, enzovoort. Vooral de clandestiene privé-ondernemingen waren genoodzaakt om ambtenaren om te kopen, voor grondstoffen, voor vervoer, bij ontdekking door de politie, enzovoort.49 Hierover later meer. Tot slot was er nog de verkoop van functies, wat een zeer normale praktijk was. In het begin van de jaren '70 kostte een ministerschap tussen de 100.000 en 300.000 roebel, afhankelijk van het gewicht van zo'n ministerspost. Dit was ontzettend veel geld, maar toch was er meer vraag dan aanbod, waardoor er vaak posten per opbod werden verkocht. Bovendien als zo'n positie eenmaal veroverd was, kon de nieuwe minister op zijn beurt allerlei andere banen verkopen, zodat hij al snel weer uit de kosten was.50 De Russische onderzoeker Simis noemt een vijftal redenen, waarom hoge ambtenaren zich overgaven aan corruptie. Ten eer-ste, en de belangrijkste, de al eerder genoemde reden, dat al hun privileges onderdeel waren van hun functie. Bij het verlies van hun functie waren ze alles kwijt, vaak de volgende dag al. De tweede reden was: het probleem van de erfenis. De baan alsook de privileges waren niet overdraagbaar op de vol-gende generatie. Er moest dus op een andere manier gezorgd worden voor een soort levensverzekering. De derde reden die Simis noemt, is de aloude reden van de hebzucht, de soms to-taal irrationele hebzucht. De vierde reden is puur psycholo-gisch. De ambtenaar in kwestie had meestal al een hele loop-baan achter zich, waarbij hij in zijn lagere functies al gewend was geraakt aan de dagelijkse routine van giften en steekpenningen. Wanneer hij na verloop van tijd zelf de machtigste was geworden, vond hij steekpenningen de normaalste zaak van de wereld en in het geheel niet crimineel. En de laatste reden die Simis noemt, is het gebrek aan angst om gepakt te worden. Niemand wilde of durfde de Nomenklatura aan te pakken.51 Dit kon niet zonder gevolgen blijven. Professor Voslensky is zeer scherp in zijn oordeel over de Nomenklatura. Hij noemt haar een uitbuitersklasse en beschul-digt haar van parasitair gedrag. In zijn boek geeft hij vier bestanddelen van de prijs die de bevolking heeft moeten betalen voor de heerschappij van de Nomenklatura: het eerste deel is het catastrofale verlies van mensenlevens. De Russische Professor I.A. Kurganov heeft berekend dat er tussen 1917 en 1959 zo'n 110 miljoen mensen verdwenen zijn door de terreur van de Nomenklatura.52 Het tweede bestanddeel is de armoede van de bevolking, als gevolg van de uitbuiting door de Nomenklatura. Zij heeft slechts aan haar eigen belang gedacht en is daardoor niet in staat gebleken de economie uit te bouwen en in overeenstemming te brengen met de wensen van de bevolking. Het derde deel is de extreme groei van het verbruik door de Nomenklatura. Hier wordt niet alleen de toegenomen hoeveelheid luxe-goederen en datcha's mee bedoeld, maar vooral de arbeidskrachten en materiaal, die verspild werden om hun klassebelangen te dienen: de gigantische Oorlogs-, Politie- en ideologische machinerie. Het vierde deel is de vernietiging van de vrijheid door de Nomenklatura, de onderdrukking van het eigen initiatief, het verhinderen van normale intellectuele contacten binnen de sa-menleving en het buitenland. Al deze schijnbaar 47
48
49
50
Voslensky, Nomenklatura, 523. Dit waren de zogenaamde tolkatsji. Zie Bezemer, Rusland, 359. Smith, De Russen, 88-90. Zie noot 12. David Remnick, Lenins Laatste Adem. De ondergang van het Sovjetrijk (Haarlem 1994) 187 en Simis, USSR, 54-56. 51
Simis, USSR, 50-52.
52
Dit getal van 110 miljoen is het aantal mensen dat ontbreekt volgens een berekening van de normale bevolkingsgroei. Bovendien moet rekening gehouden worden met de Tweede Wereldoorlog.
16
niet te meten factoren hebben bijgedragen tot een verlies van moraal en een materieel verlies in de wetenschap.53 Er kan nog een vijfde gevolg aan worden toegevoegd, name-lijk de volslagen criminalisering van de Sovjet samenleving. Niet alleen de elite was corrupt, ook de corruptie onder de gewone burgers groeide sterk. Doordat een Nomenklaturist veel geld nodig had om zich een weg omhoog te kopen of om dingen gedaan te krijgen, zag hij zich genoodzaakt om zijn 'kosten' te verhalen op ondergeschikten. Het was voor hem dus haast een verplichting om omgekocht te worden; hij moest zijn baas weer betalen. Aangezien de organisatie een piramidestructuur kende, verdween bijna al het geld naar boven. Het geld moest echter ook ergens vandaan komen en dat was vaak van de onderkant van de piramide: de gewone burger.54 Gewoonlijk ging het hierbij om kleine bedragen, die wel betaald moesten worden, want alleen bij betaling kreeg je wat je hebben wilde. Zo ontstond er veelal een heel netwerk van bekenden met wie de individuele burger iets kon regelen. Alle-maal zogenaamde vriendendiensten (blat), waar natuurlijk wel een vergoeding tegenover stond, dan wel in geld of in natura. De gewone burger moest deze weg van vriendendiensten bewandelen om aan de eerste levensbehoeften te komen. Maar ook bij alle contacten met officiële instanties werd er een 'teken van dankbaarheid' verwacht, zoals bij de installatie van een telefoon of bij het behalen van een rijbewijs, enzovoort.55 Voor degenen die de corruptie niet wilden accepteren, was het vechten tegen de bierkaai. De schuldige werd weliswaar ge-straft, maar het produkt waar het om ging, bleek nog steeds 'niet aanwezig'. Om in het dagelijkse leven je zaken voor el-kaar te krijgen waren de roebels vaak machtiger dan de K.G.B.56
2.2 De 'Tweede Economie' als smeermiddel Naast de corruptie ontstond er nog een tweede vorm van crimi-naliteit, die typisch was voor de Sovjetmaatschappij, name-lijk die van het particuliere initiatief.57 In de Sovjet-Unie was het verboden om winst te maken; winst werd gezien als spe-culatie, iets waarvoor de doodstraf kon worden gegeven. Hoewel veel Russen ervan overtuigd waren dat Brezjnev de zwarte sec-or oogluikend toeliet als een uitlaatklep voor de frustraties van de bevolking58, was ongeveer 40% van alle gevangen in de Sovjet-Unie veroordeeld voor 'economische misdaden'.59 Toch stonden er veel mensen te handelen op de zwarte markt, werd er gestolen uit de staatsfabrieken, werden er ondernemingen opge-zet met gestolen waar uit de staatsfabrieken en met zwarte ar-beid, soms zelfs in de staatsfabrieken. Dit systeem is bekend geworden als de 'tweede economie', waar veel mensen voor hun levensbehoeften op aan waren gewezen. In het systeem waren drie componenten te ontdekken: A) het stelen en misbruik maken van staatseigendom, B) het zelf handel gaan drijven en als laatste C) een eigen bedrijf opstarten.
A) Diefstal van Staatseigendom Van oudsher hadden de Russen weinig respect voor staatseigen-dommen. Dit werd onder het communisme alleen nog maar erger, daar toen bijna alles staatseigendom was. De publieke opinie in de USSR maakte een onderscheid tussen het stelen van socia-listisch en privé-eigendom. Diefstal van privé-eigendom werd gezien als crimineel, terwijl diefstal van staatseigendommen, tenzij het op grote schaal was, werd gezien als onschuldig en normaal gedrag. Onder Brezjnev werd dit gedrag verder versterkt, toen voor velen wel duidelijk was dat de socialistische 53
54
55
56
57
58
59
Voslensky, Nomenklatura, 524-525. Andrej Illesch, Die Roten Paten. Organisiertes Verbrechen in der Sowjetunion (Berlijn 1991) 51-67.
Smith, De Russen, 90-92. Simis, USSR, 205-211. 'Die Rolle der privaten Handwerker in der Sowjetunion', OstEuropa-Archiv 30 (1980) A 200- A 215. Hedrick Smith, De Nieuwe Russen. Een geteisterd volk op weg naar de toekomst (Baarn 1991) 45 en Vaksberg, Soviet Mafia, 22-23. Ilya Zeldes, The problems of crime in the USSR (Springfield 1981) XII.
17
heilstaat een illusie was.60 In het algemeen maakte de Sovjet-burger zich niet druk om deze houding, maar deed hij dit wel, dan vergoelijkte hij zijn gedrag met opmerkingen als:" De staat mist zulke kleine dingen niet." "Als ik het in de winkel kan krijgen, zou ik het niet van mijn werk stelen"; of "Er zijn veel dingen waar de staat niet voor zorgt, dus moeten we er zelf maar voor zorgen."61 Diefstal op grote schaal was veel ongewoner, omdat hiervoor behoorlijk wat ervaring en vernuft voor nodig was. Uit een onderzoek uit 1971 naar zware gevallen bleek dat 14% van de fraudes langer dan vijf jaar duurde, 66% langer dan twee jaar en 90% langer dan een jaar. Deze cijfers bewezen de handigheid van de fraudeurs, maar ook het gebrek aan supervisie en preventie.62 In de kleinere zaken was de techniek minder ingewikkeld of zelfs primitief, maar ze gebeurden wel zo veelvuldig, dat er een apart Departement voor de Strijd tegen het Plunderen van Socialistisch Bezit (de OBKhSS) bestond. Door corruptie was dit departement overigens weinig succesvol.63 Een andere typische soort van diefstal was het stelen van staatseigendom, niet voor privé-gebruik, maar als een manier om het beroep op een normale wijze te kunnen uitvoeren. Dit gold in het bijzonder voor diegenen, die niet genoeg grond-stoffen en reserveonderdelen konden krijgen voor hun werk. Tractorchauffeurs en mecaniciens stalen reserve-onderdelen van elkaar; laboranten stalen elkaars materialen, instrumenten en werktuigen. In de meeste gevallen deden ze dit niet omdat ze de onderdelen direct nodig hadden, maar om er zeker van te zijn dat ze toekomstige reparaties konden uitvoeren. De op-zichters waren weliswaar vrij streng waar het collegae betrof, maar als er gestolen werd uit een andere werkplaats, was er niets aan de hand. Dit soort criminaliteit werd zelden ver-volgd.64
B) De Zwarte Handel Een belangrijke rol in de 'tweede economie' hadden de zwart-handelaren. Deze professionele handelaren kochten hun goederen op plaatsen waar ze in overvloed waren, en verkochten die goederen weer op plekken waar ze schaars waren. Waarbij ze natuurlijk winst maakten. In de Sovjet-Unie werd dit specu-latie genoemd, een criminele actie, waarvoor zware straffen werden uitgedeeld. Maar zo lang er schaarste was, waren er ook handelaren. En iedere Sovjet-burger deed zaken met ze.65Normaal gesproken hadden de handelaren een vrij stabiele groep van klanten, waar ze over de vloer kwamen als een soort handelsreizigers. Zij wisten precies wat de wensen waren van hun klanten en deden hun best om die te vervullen. Zij kwamen echter ook hun handel aanprijzen in ziekenhuizen, universi-teiten, ministeries en zelfs in gerechtsgebouwen. Deze wijze van handel maakte deel uit van het leven in de Sovjet-Unie, omdat het voorzag in de dagelijkse behoefte. Je kon het zo gek niet bedenken of er werd in gehandeld.66 Tegen het einde van de jaren '70 werd vooral veel gehandeld in goederen uit het Westen, zoals kleren, muziek, radio's en dergelijke. Vooral de Amerikaanse jeans en rockmuziek werden veel gevraagd. Merken als Levi's en Wranglers waren immens populair. Er werd in 1979 ongeveer 240 roebel voor betaald, bijna een dubbel maandloon. Ondanks een campagne van de staat om dit fenomeen een halt toe te roepen, kwamen er steeds meer jeans op de zwarte markten. Een groot aantal criminele organisaties was zich hier op gaan toeleggen. Veel van zulke criminele groepen zetten een goed functionerend systeem op om deze jeans te smokkelen en om ze op de markt te brengen. Vaak waren de leveranciers zeelieden uit de Sovjet-Unie, die op het bui-tenland voeren, of 60
61
62
63
64
65
66
Valery Chalidze, Criminal Russia. Essays on crime in the Soviet Union (New York 1977) 28. Ibidem, 194. Ibidem, 195. Smith, Russen, 89 en 'UdSSR: Probleme "sozialer" Kriminalität', Osteuropa-Archiv 31 (1981) A 429- A 436. Chalidze, Criminal Russia, 195. Goldman, USSR in Crisis, 98. Simis, USSR, 272-274.
18
buitenlandse zeelieden, die op de Sovjet-Unie voeren. Zij verborgen in hun schepen vaak hele balen met jeans, die zij door de douane loodsten met behulp van omkoperij. Vaak boden ze een paar jeans aan, wat vaak al genoeg was om de balen er door te krijgen. Ook werden vaak diplomaten door de criminele organisaties benaderd om samen te werken.67
C) Het eigen bedrijf Onder het Sovjet-recht was het een misdaad voor een burger om zich privé bezig te houden met produktie. De autoriteiten deden er alles aan om complete controle te krijgen over de economie.68 Toch was de herinnering aan vroegere tijden er bij de Sovjet-burger moeilijk uit te krijgen. Velen hielden zich nog bezig met eigen initiatief, vooral waar het handel betrof. Kleine (éénmans-) bedrijfjes kwamen veelvuldig voor, maar er bestonden ook fabrieken, die in particulier bezit waren. Dat de 'overlevingskracht van de kapitalistische mentaliteit' behoorlijk sterk was bleek niet alleen uit de grote hoeveel-heid mensen die zich bezighielden met zulke activiteiten, maar vooral uit de enorme hoeveelheid mensen die gebruik maakten van deze goederen en diensten. Er was nauwelijks iemand in de Sovjet-Unie die niet eens iets op de zwarte markt kocht of die geen gebruik maakte van de illegaal opererende vakmensen.69 Natuurlijk produceerde de illegale industrie geen machine-rie of auto's. Zij hield zich vooral bezig met de kleding- en kledingaccessoires-industrie. Door haar efficiency en flexibi-liteit kon zij goed de laatste mode volgen, iets wat staatson-dernemingen niet deden.70 Veel bedrijven waren éénmansbe-drijven, de zogenaamde sjabasjniki (zwartwerkers). Maar het gebeurde ook wel dat een illegaal bedrijf samenwerkte met een staatsbedrijf. De infiltratie gebeurde als volgt: een illegaal bedrijf bestond naast het staatsbedrijf, onder dezelfde naam en in hetzelfde fabriekspand. Dit soort van operatie kon niet bestaan zonder de bescherming en de façade van een staatsonderneming. Bij een dergelijke symbiotische relatie opereerde het staatsbedrijf volkomen normaal. De leiding was in handen van een officieel benoemde manager en het produceerde haar goederen volgens de planeconomie. De goederen verschenen in de boeken en werden volgens de gebruikelijke kanalen gedistri-bueerd. Maar naast deze goederen produceerde de fabriek, grotendeels buiten de normale werktijden, ook goederen die niet in de boeken verschenen: in het ondergrondse zakenjargon werden dit na levo goederen genoemd.71 Tienduizenden van dergelijke ondergrondse ondernemingen waren actief in de gehele Sovjet-Unie. Zij maakten truien, schoenen, zonnebrillen, platen met Westerse muziek, handtassen en vele andere goederen waarvoor de burger graag geld wilde neertellen. Zo ontstonden er zeer rijke familie-clans die vele fabrieken bezaten. Bovendien waren er vaak zeer goede persoon-lijke contacten tussen de verschillende familie's, waardoor centra over het hele land aan elkaar gekoppeld waren. Er was sprake van een ondergronds systeem van illegale industrie naast het officiële staatssysteem.72 Dit waren, zeker volgens het Sovjet strafrecht, goed georganiseerde criminele organisaties, waar Al Capone misschien nog het één en ander van had kunnen leren.
2.3 De Rode Maffia Criminaliteit bestond niet in de Sovjet-Unie, en zeker geen onderwereld, althans volgens de officiële Sovjet 67
68
69
70
71
72
Simis, USSR, 268-270. 'UdSSR: Generalstaatsanwalt klagt Wirtschaftskriminalität an', OstEuropa-Archiv 32 (1982) A 465- A 470. Chalidze, Criminal Russia, 159. Goldman, USSR in Crisis, 42-45. Smith, Russen, 95-96 en Simis, Criminal Russia, 146. Simis, USSR, 147.
19
propaganda. Misdaadcijfers waren een staatsgeheim. Het enige dat naar bui-ten kwam waren vaagheden, zoals het feit dat de cijfers van 1955 lager waren dan die van 1928. De censuur hield bijna alle publicaties tegen om het publiek niet te corrumperen: de criminaliteit werd gezien als 'overblijfselen van het kapita-lisme'.73 Dat de 'overblijfselen van het kapitalisme' zestig jaar na de Revolutie nog volop aanwezig waren, blijkt wel uit de ver-handeling over de 'tweede' economie. Deze economische crimina-liteit was dusdanig, dat bijna iedere Sovjet-burger er in zijn dagelijks leven mee te maken kreeg. Maar ook de 'normale' cri-minaliteit was in de SovjetUnie aanwezig. Sociale problemen als gokken, prostitutie, inbraken, zakkenrollen, verkrachting, gewapende overvallen en moord waren in de Sovjet-Unie mis-schien iets minder groot dan bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, maar ze waren er wel degelijk. In de Sovjet-Unie ging het grootste deel van de aandacht echter uit naar de vervolging van politieke dissidenten.74 Zo kon het gebeuren dat in deze politiestaat er ruimte was voor een onderwereld. Een onderwereld met oude tradities. Ge-organiseerde bendes hebben in Rusland altijd al bestaan. Soms alleen om te plunderen, maar vaak ook met politieke doelein-den, zoals bijvoorbeeld de vele revolutionaire groepen uit de negentiende eeuw.75 Het ontstaan van de georganiseerde misdaad wordt evenwel door de meeste onderzoekers rond de eeuwwisseling geplaatst. Hierbij wordt vooral de nadruk gelegd op het ontstaan van een één geheel vormend gevangenissysteem. Doordat 50% van de dieven recidivisten waren en het harde regime in de gevangenissen, gingen de criminelen de rijen sluiten. Zij or-ganiseerden zich in geheime genootschappen met eigen leiders. Zo werden de gevangenissen scholen en bestuurscentra voor de georganiseerde misdaad.76 De elite van de Russische onderwereld heette de vory v zakone (De dieven in de wet) en hun wereld Vorovskoj Mir. Zij leefden volgens eigen wetten, die er hoofdzakelijk op neerkwa-men, dat de leden van de Vorovskoj Mir geïsoleerd moesten le-ven van de normale samenleving en al haar verplichtingen negeerden. De 'dievenwet' was bedoeld om de exacte grenzen te bepalen van deze isolatie en verplichtingen. Op overtreding van deze wetten stond de doodstraf.77 Leden van deze organi-saties hadden dus geen ander contact met de 'bovenwereld', dan als dief. De organisaties kenden een hiërarchische structuur, met aan het hoofd een vor v zakone, daaronder de volwaardige dieven en tot slot de leerlingen, die meestal in de gevangenissen werden gerecruteerd. De organisaties kenden echter ook een vorm van collectiviteit: leiders konden gekozen worden; de opbrengst van diefstallen ging in een gezamenlijke pot, obsjak, die veelal gelijkelijk werd verdeeld onder de leden, of ze nu in de gevangenis zaten of niet; leden konden hun lidmaatschap opzeggen en naar een andere groep gaan om de politie te ontlopen; en tot slot was er de beruchte 'dievenrechtbank', bij een overtreding van de dievenwet, werd een dief veroordeeld door zijn eigen collega's: dood door steekwonden. De angst voor deze rechtbank was vaak groter, dan de pijn van martelingen.78 De leden van de dievenwereld waren te herkennen aan hun blauwe tatoeages.79 Nog steeds spelen deze uiterlijkheden en benamingen een rol in de georganiseerde misdaad in Rusland. Er zijn auteurs, die beweren dat de hierboven beschreven Vorovskoj Mir de voorloper is van de huidige Russische maffia.80 Dit lijkt meer op romantiek gebaseerd, dan op werkelijkheid. De meeste onderzoekers zijn het er wel over eens, dat in de jaren zestig de georganiseerde misdaad steeds meer in contact kwam met de gewone samenleving en met de politiek. Een absolute doodzonde voor leden van de Vorovskoj Mir. De term 'dieven in de wet' werd betekenisloos, omdat er geen wet meer was. Hoewel de uiterlijkheden en benamingen bleven, ontstond er dus iets 73
74
75
76
77
78
79
80
Chalidze, Criminal Russia, IX-X. Yuri Brokhin, Hustling on Gorky Street. Sex and Crime in Russia today (New York 1975) 1-5. Handelman, Comrade Criminal, 24. Illesch, Die Roten Paten, 14-15. Chalidze, Criminal Russia, 45 en 48. Chalidze, Criminal Russia, 46-49. Jürgen Roth, Die Russen Mafia. Das gefährlichste Verbrecherssyndykat der Welt (Hamburg 1996) 296-297, zie bijlage A. Handelman, Comrade Criminal, 18-32 en Roth ,Die Russen Mafia, 23-25.
20
nieuws volgens de meeste auteurs: een georganiseerde misdaad, die, vanwege haar contacten met de politiek, maffia genoemd kon worden.81 Deze maffia ontstond niet zozeer in de Vorovskoj Mir, als wel in de Nomenklatura. Door de verregaande corruptie raakten de politici zeer makkelijk betrokken bij criminele handelin-gen, waarvan ze snel genoeg de winstmogelijkheden zagen. De hiërarchische structuur van de Nomenklatura zorgde er vervol-gens voor, dat enkele hooggeplaatste 'rotte appels' de hele mand konden besmetten. Dit wordt vaak de politieke maffia82 genoemd, maar, hoewel de term wel een juist beeld geeft, klopt hij niet. Maffia is per definitie politiek, economisch sterk en daardoor een sociaal probleem; alomvattend dus.83 Een betere naam is dan ook de Rode Maffia. Hoe de Rode Maffia te werk ging wordt onder andere zeer uitvoerig beschreven in The Soviet Mafia van Arkady Vaksberg, waaruit het volgende voorbeeld komt; de Okean-zaak. Okean was de naam van een firma, die in honderden zaken over het hele land zee-produkten verkocht: van ingevroren vis tot de meest dure soorten rode en zwarte kaviaar. De meeste van deze pro-dukten waren al lang niet meer verkrijgbaar voor de gewone burger. Desondanks had het Ministerie van Visserij van de USSR nog grote voorraden kaviaar, krab, steur en zalm, die het mocht distribueren via de eigen Okean-winkels. In een land met grote tekorten waren deze produkten natuurlijk goud waard. De zwendel werkte als volgt: top-ambtenaren van het Ministerie bereikten (tegen een vergoeding) een overeenkomst met een stad om daar een Okean-winkel te openen. Lokale ambtenaren benoem-den (tegen een vergoeding) de winkelleiding. De ambtenaren op het Ministerie gaven toestemming (tegen een vergoeding) om aan een order van de lokale ambtenaren (tegen een vergoeding) voor extra kaviaar, krab, enzovoort, te voldoen. Van deze goederen verscheen slechts een zeer klein gedeelte in de verkoopruimte van de Okean-winkel. De rest ging naar de zwarte markt voor vijf of zes keer de officiële prijs. Ongeveer een derde van het geld bleef aan de strijkstok van de direct betrokkenen hangen. De rest werd betaald aan steekpenningen voor diegenen die in staat waren deze criminelen volledige bescherming te bieden, niet alleen voor dat moment, maar ook voor hun verdere carrière.84 Zoals verderop in zijn boek blijkt, bedoelt Vaks-berg hiermee het Politbureau. Hij gaat zelfs zover om Brezjnev 'The Godfather' te noemen en 'Maffioso Nummer Één'.85 Het bovenstaande voorbeeld duurde jaren achtereen en was exemplarisch voor de gehele Sovjet-Unie. In een land waar aan alles een tekort was, zoals veel levensmiddelen, gebruiks-voorwerpen en kleren, waren de mogelijkheden om een zwendel op te zetten schier oneindig.86 Deze vorm van misdaad kon, volgens de in dit onderzoek geldende definitie, niet anders betiteld worden dan met maffia. Met dit verschil, dat gewoonlijk de maffia de politiek naar haar hand kon zetten, terwijl het in de Sovjet-Unie eerder andersom leek; de politiek controleerde de maffia. Overigens was het niet zo, dat de Rode Maffia geheel vrij spel had in de Sovjet-Unie. Met name aan het einde van Brezjnev's leven, toen zijn macht al tanende was, ontpopte de lei-der van de KGB, Andropov, zich als maffia-bestrijder. Hij gebruikte zijn organisatie om allerlei justitiële onderzoeken te starten tegen de 'criminele vriendjes' van Brezjnev. Hij deed dit voornamelijk uit politieke motieven om zo het machtsspel over de opvolging van Brezjnev te winnen. Deze onderzoe-ken gaven hem een uitstekend wapen om Politbureau-leden te maken of te breken en zo zijn verkiezing zeker te stellen.87
81
Illesch, Die Roten Paten, 22; Witaljew, Die Rote Mafia, 138-139 en Vaksberg, The Soviet Mafia, 8-10. Zie ook de definitie van maffia op pagina 17. 82
83
84
85
86
87
IRT-NON Rapportage, Post-Sovjet criminaliteit. Een internationale dreiging? (Nijverdal 1996) no.5, p.4. Vaksberg, The Soviet Mafia, 157-158. Vaksberg, The Soviet Mafia, 5-6. Ibidem, 32. Illesch, Die roten Paten, 51-52. Clark, Crime and Punishment, 147-151.
21
Hoofdstuk 3: Gorbatsjov en zijn Hervormingen "Een systeem, dat een sterke ondergrondse of illegale economie nodig heeft om goederen en diensten efficiënt te distribueren, waar het ambtelijk apparaat corrupt is en waar omkoperij de nationale sport is geworden, zal spoedig de bevolking dusdanig cynisch maken, dat de legitimiteit van dit systeem zwaar ter discussie komt te staan. Het was moeilijk voor president Gorbatsjov de bevolking te vragen de broekriem aan te halen, terwijl er in de media kritiek werd geuit op de overdreven luxe van zijn nieuwe datcha aan de Georgische kust, compleet met het uit Bulgarije geïmporteerde zand voor zijn strand." 88 Na de dood van Brezjnev op 10 november 1982 bleek Andropov met zijn KGB-dossiers de beste papieren in handen te hebben. Op 12 november werd bij de nieuwe Secretaris-Generaal ten gunste van Tsjernenko, de door Brezjnev beoogde opvolger. Andropov begon onmiddellijk met de vervanging van de Brezjnev-getrouwen. Ongeveer 20% van de regionale leiders, 20% van de ministers en 35% van de afdelingshoofden van het Partijsecretariaat werden uit hun functies gezet.89 Hij verminderde de privileges van de Nomenklatura en bond de strijd aan met arbeidsverzuim, alcoho-lisme en de zwarte markt. Deze strijd verloor hij doordat zijn 'controleurs' corrupt waren. Hij was zelfs slecht voor de staat, omdat de schatkist veel minder inkomsten uit de alco-hol-industrie kreeg. Hierdoor kon het budget niet anders klop-pend gemaakt worden, dan door extra geld te drukken, met als gevolg een stijgende inflatie.90 Echter, Andropov was sinds het midden van 1983 al zeer ziek en voelde zijn einde naderen. Hij stelde Gorbatsjov nadrukke-lijk als kandidaat voor zijn opvolging vlak voor hij stierf op 9 februari 1984. Deze keer wist Tsjernenko de strijd in zijn voordeel te beslechten; de Brezjnev-tijden keerden terug. Hoewel, Tsjernenko was een oude, zieke man. Gorbatsjov, die de tweede man in het Politbureau was, heeft waarschijnlijk vaker de voorzittershamer gehanteerd dan de Secretaris-Generaal. Met de dood van Tsjernenko op 10 maart 1985 was duidelijk dat de generatie van Brezjnev had uitgediend.91 De nieuwe generatie werd aangevoerd door Gorbatsjov, een man in de kracht van zijn leven en kerngezond. Dat laatste kon niet van de Sovjet-Unie worden gezegd; het land had een elite van corrupte bejaarden, een sterk gestagneerde economie en een bevolking, die uit overlevingsdrang liever de wetten van het land aan de laars lapte, dan nog te vechten voor de 'Socialis-tische heilstaat'. Zo erfde Gorbatsjov een oneindige hoeveel-heid problemen, waar hij geen oplossingen voor had, getuige het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het (tijdelijke) einde van het communisme.
88
89
90
91
Clark, Crime and Punishment, 213. Martin McCauley, The Soviet Union 1917-1991 (Harlow 1993) 340. Ibidem, 341. Bezemer, Rusland, 389.
22
3.1 De Nomenklatura en de Glasnost Op 11 maart 1985 werd Michail Gorbatsjov gekozen als Secreta-ris-Generaal van de Partij en daarmee tot leider van de Sovjet-Unie. In zijn toespraak bij aanvaarding van dat ambt beloofde hij het Centraal Comité een versnelling van de sociaal-economische ontwikkeling van het land. Hij zegde de bedrijven grotere zelfstandigheid toe en beloofde de burgers een grotere openheid (Glasnost) over het werk van de Partij en staat.92 Glasnost was voor het eerst geïntroduceerd door Andropov in juni 1983 en was bedoeld om de autoriteiten van de Partij en Staat beter te laten aansluiten bij de noden en belangen van het volk.93 Gorbatsjov nam dit over. In oktober 1985 zei hij de districtssecretarissen dat de Partij gezond moest zijn, van-daar de noodzaak tot een breed opgezette Glasnost. Om te voor-komen dat in de Sovjet-politiek daden en woorden verschilden en om corruptie en onverschilligheid uit te bannen, wilde hij vechten met de wapens van de kritiek en de Glasnost.94 Dat Gorbatsjov in de gaten had, dat er binnen de Nomenkla-tura veel mis was, bleek in zijn Perestrojka : ' Een groot aantal partijorganisaties in de districten was niet in staat om de principes te handhaven of om vastberaden ten strijde te trekken tegen de slechte tendensen, slappe houdingen, de praktijk om elkaar te dekken en de verslapte discipline. Het principe van gelijkheid tussen partijleden werd meer dan eens geschonden. Een groot aantal partijleden in leidende posities was verheven boven controle en kritiek, en dat leidde tot fouten in het werk en tot kwalijke praktijken. Op sommige administratieve niveaus ontstond minachting voor de wet; hielenlikkerij en omkoperij, onderdanigheid en ver-heerlijking werden aangemoedigd. De arbeiders waren terecht verontwaardigd over het gedrag van de mensen die vertrouwen genoten en verantwoordelijkheid droegen, maar hun macht mis-bruikten, kritiek onderdrukten, fortuinen vergaarden en in sommige gevallen zelfs medeplichtig werden aan misdaden, als ze deze al niet zelf organiseerden.'95
92
93
94
95
Bezemer, 'Het einde van de Sovjetunie', Aanvulling bij Rusland, 7-9. Walter Laquer, De lange weg naar vrijheid. Rusland en de Glasnost (Naarden 1990) 48. Laquer, De lange weg, 61. Michail Gorbatsjov, Perestrojka. Blauwdruk voor het gemeenschappelijke Europese huis (Utrecht 1990) 24.
23
Gorbatsjov ging het gevecht aan met de gevestigde macht van de Nomenklatura. Het begon met de zogenaamde 'Slachting van de Kaders'. Voor een nieuwe partijleider was het normaal de par-tijtop dusdanig te veranderen, dat hij een loyaal team van 'eigen mensen' om zich heen kreeg om mee samen te werken. Dit proces duurde in het verleden maximaal drie jaar. Gorbatsjov brak deze regel, hij hield niet op mensen te vervangen gedurende zijn gehele regeerperiode. Voor de Nomenklatura bracht dit een enorme onzekerheid met zich mee; een situatie, die eerder al tot de afzetting van Chroesjtsjov had geleid.96 Vervolgens gebruikte hij de Glasnost om in 1987 de controle van de Communistische Partij op de economie af te breken, door de industriële departementen op te heffen. Dit verzwakte de Partij aanzienlijk. Tot slot verminderde Gorbatsjov de macht van het Partij-apparaat. Het Politbureau kwam steeds minder bijeen, daarmee verloren ook het Centraal Comité en het Partij-secretariaat steeds meer invloed. Het doel hiervan was om de oude Nomenklatura te breken. De macht kwam te liggen bij de Opperste Sovjet en de president (Gorbatsjov). De verkiezingen van 1989 betekende eigenlijk het einde van de Nomenklatura. Niet het systeem van benoemingen, maar de ver-kiezingen brachten nieuwe spelers in de politieke arena.97 Niettemin lieten de leden Nomenklatura zich niet zo makke-lijk wegzetten. Zij pasten zich gedeeltelijk aan en vonden hun weg in een nieuwe elite. Dit proces verliep langzaam en er waren drie stadia in te ontdekken. Het eerste was in 1987 met het Komsomol-experiment om commerciële structuren op te zet-ten. Hierover later meer. Op basis van dit succes werd de staat en Partij in de gelegenheid gesteld om 'private' onder-nemingen op te zetten. Hiermee creëerde Gorbatsjov, bewust of onbewust, een soort vluchthavens voor de Nomenklatura. De oude garde trok zich hierin terug en bereidde zich voor op de nieuwe structuren van een markteconomie.98 Het tweede stadium was in 1989 met de eerste relatief democratische verkiezingen. Hiermee begon het echte politieke leven in de Sovjet-Unie. De voorheen monolitische elite raakte verbrokkeld: er kwamen nieuwe gezichten in de Opperste Sovjet, die voorheen ten dele ongewenst waren. Er gingen politieke groeperingen ontstaan, wat zelfs resulteerde in oppositie te-gen de leiding. De eens zo gehoorzame elite was uiteengeslagen en niet langer te controleren.99 Tot slot kwam in 1990 de laatste fase met de creatie van een streke president. Het oude systeem was niet meer. Gorba-tsjov was in een nieuwe politieke structuur gestapt en had daarmee de grondvesten van de Nomenklatura onderuit gehaald. Bovendien verschoof een deel van de macht van het centrum naar de republieken, die meer onafhankelijkheid gingen nastreven. Dit resulteerde niet alleen in het verder uiteenvallen van de elite, maar uiteindelijk ook in het einde van de Sovjet-Unie.100 Een deel van de Nomenklatura was met Gorbatsjov meegegaan naar de nieuwe structuur en vormde met de nieuwkomers een politieke elite. Het andere deel van de Nomenklatura had zich echter teruggetrokken in de commerciële 'vluchthavens' en vormde eveneens met nieuwkomers een economische elite, zoals verderop zal blijken. 96
Helmut König, 'Ein Jahr Gorbatschow', OstEuropa 36 (1986) 838-839 en Olga V. Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite", Sociological Research 34 (1995) 3, p. 24-25. 97
98
99
Kryshtanovskaia, 'Transformation', 10-11. Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite', 25. Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite', 25-26 en Bezemer, 'Het einde', 32-33.
100
Ibidem.
24
3.2 Van Perestrojka naar Coöperatie Bij de uitvoering van zijn voornemen de Sovjet-economie uit het slop te halen, begon Gorbatsjov daarmee dat hij de campagne van Andropov voor grotere maatschappelijke discipline weer opvatte.101 Het toverwoord hiervoor was Perestrojka; een grondige vernieuwing van alle aspecten van het Sovjetleven: economisch, sociaal, politiek en moreel.102 Hij pakte de corrup-tie krachtig aan en nam drastische maatregelen tegen de ver-koop en het gebruik van alcohol, waarover later meer. De corruptie probeerde hij te bestrijden volgens de oude Sovjet-methode door nadrukkelijk de verkoop door particulieren van niet zelf-geproduceerde goederen te verbieden. Het verbod stimuleerde echter de corruptie en maakte de levensmiddelen-situatie alleen maar slechter. De eerste twee jaren waren weinig succesvol.103 De Perestrojka moest vernieuwd worden. De eerste serieuze poging kwam in juni 1987 met een 'Wet op de Staatsonderne-ming.' De staat werd een klant van de ondernemingen in plaats van de opdrachtgever. Gorbatsjov hoopte met deze marktprikkels de productie te verhogen. Hij noemde deze herstructurering: 'Misschien wel het belangrijkste en meest radicale economische hervormingsprogramma dat ons land heeft gekend sinds Lenin in 1921 zijn Nieuwe Economische Politiek (NEP) invoerde'.104 Het was inderdaad een eerste stap richting marktwerking, maar zijn programma mislukte. De ministeries zetten onder de naam van staatsbestellingen de oude planeconomie rustig voort.105 Op datzelfde moment kwam Gorbatsjov ook terug op zijn verbod van particuliere economische bedrijvigheid. Met de 'Wet op Individuele Arbeidsactiviteit' werd dit juist toegestaan, waardoor een deel van de 'tweede economie' gelegaliseerd werd. Gorbatsjov kon niet anders, bedreigd door een mogelijk bank-roet van de planeconomie, dan door te zetten op de ingeslagen weg naar een vorm van markteconomie. Met de 'Wet op de Coöperatie' in mei 1988 nam hij een tweede belangrijke stap. Met Lenins NEP als ideologische legitimiteit konden bedrijven worden opgericht, die 'coöperatieven' werden genoemd. Dit waren in feite private ondernemingen met een socialistisch uiterlijk. Weer werd een deel van de 'tweede economie' gelega-liseerd. Hieruit ontstond in snel tempo de zogenaamde 'alter-natieve' economie.106 De snelle groei en de complexe structuur van deze 'alternatieve' economie verbaasden velen, maar was in feite niets nieuws. Deze situatie was al jarenlang ondergronds aanwezig in de Sovjet-Unie, inclusief de samenwerking tussen staats- en private bedrijven.(zie hoofdstuk 2.2) Een illegale structuur was legaal geworden, maar de structuur was hetzelfde gebleven. En ook de mensen die erin werkzaam waren, bleven dezelfden. Het probleem van deze hervormingen was, dat ze geen succes hadden. Integendeel, de situatie was omgeslagen in een econo-mische crisis. De rijen voor en in de winkels werden steeds talrijker en steeds langer. De ontevredenheid onder de bevolking groeide sterk. Het economische bestel dat Stalin had geschapen, werkte niet meer, maar met zijn halve oplossingen deed Gorbatsjov meer kwaad dan goed. Hij bleef op zoek naar een 'derde weg' tussen het communisme en het kapitalisme. Hij wilde redden wat er te redden viel, maar er was geen derde 101
Bezemer, 'Het einde', 23-24 en 'Straffere Vorschriften, energischere Kontrollen, mehr Diziplin.', OstEuropa-Archiv 36 (1986) A 73-A
80.
102
Gorbatsjov, Perestrojka, 39.
103
Bezemer, 'Het einde', 24 en 'UdSSR: Verschärfter Kampf gegen "nicht erarbeitete" Einkommen', OstEuropa-Archiv 37 (1987) A 193-A 205. 104
Gorbatsjov, Perestrojka, 36. 105
Bezemer, 'Het einde', 25 en Anthony Jones en William Moskoff, KO-OPS The rebirth of entrepeneurship in the Soviet Union (Indianapolis 1991) XIII. 106
Jones, KO-OPS, XV.
25
weg. Toch waren er wel allerlei plannen voor een overgang naar een markteconomie, zoals het radicale 'vijfhonderddagen-plan' van Javlinski en later Sjatalin of het gematigde plan van premier Ryzjkov. Het bleef echter bij plannen, want markteconomie betekende zelfstandigheid. Gorbatsjov wilde de republieken onder geen beding economische zelfstandigheid geven uit angst voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.107 Niettemin heeft Gorbatsjov een deel van de 'tweede econo-mie' opgenomen in de officiële economie. In feite was dit toe-geven aan de realiteit. In de jaren '70 schatte de dissident Sacharov de 'tweede economie' verantwoordelijk voor minstens 10 procent van de nationale omzet. Een Amerikaans onderzoeks-team kwam op basis van interviews met Sovjetemigranten tot de conclusie dat zeker 50 procent van het Russische privé-inkomen afkomstig was uit activiteiten buiten de overheidssector. Rus-sische cijfers uit 1986 van de econoom Nikolai Sjmeliov spre-ken van zo'n 20 miljoen mensen die werkzaam waren in de 'twee-de economie' met een omzet van zo'n 14 tot 16 miljard roebel, ongeveer 30% van wat er in dienst van de overheid werd ge-daan. Met name de bouw- en reparatiebedrijven deden het vele malen beter dan de staatsbedrijven. Geschat werd dat in de grote steden particuliere ondernemers, de chastniki, ruwweg de helft van alle schoenenreparaties, bijna de helft van alle huizenreparaties, 40% van alle autoreparaties, 40% van alle kledingreparaties en 33% van alle reparaties aan huishoude-lijke apparatuur voor hun rekening namen. En van alle land-bouwproducten werd minstens 30% verbouwd op de kleine stukjes grond, die boeren in privégebruik hadden.108 De zwarte markt was overal, iedereen wist het en alles was er te koop. Van kleine schroefjes tot Toyota's van 40.000 roebel. De handelaren van de zwarte markt waren respectabel geworden en stonden midden in de maatschappij. Hij was een man die gunsten had te verdelen. Een positief punt in Gorbatsjovs streven naar meer markteconomie was, dat hij hen van wetsover-treders kon omvormen tot belastingbetalers. En zo al dit ondergrondse zakeninstinct aanwenden voor de realisatie van zijn Perestrojka en tegelijk de corruptie bestrijden.109 Gorbatsjovs streven naar markteconomie had echter ook een negatief punt; de al eerder genoemde Komsomoleconomie. Gorba-tsjov begon zijn commerciële experimenten binnen de Partij. Onder de verantwoordelijkheid van de communistische jeugdorga-nisatie Komsomol werden Coördinerende Raden van Jeugd Centra voor Wetenschappelijke en Technische Creativiteit (TSNTTM) opgericht, die het exclusieve recht kregen om opgepot geld van individuen om te zetten in investeringsgelden voor bedrijven. Deze simpele bemiddelingsacties leverden tussen de 18 en 30 procent winst op voor de TSNTTM's. Alle medewerkers waren Komsomol-functionarissen, vandaar de term Komsomol-economie.110 In de al eerder aangehaalde studie van de Afdeling Elite Studies van de Russische Academie der Wetenschappen111 wordt de Komsomol-economie, de zogenaamde vluchthavens, betiteld als een nieuw systeem van privileges voor de Nomenklatura. Beston-den de privileges vroeger voornamelijk uit materiële zaken, onder Gorbatsjov veranderden de privileges in bepaalde activi-teiten. De Nomenklatura mocht dingen doen die aan anderen verboden waren. Zo waren er een aantal economische privileges onder Perestrojka, waarvan hieronder een samenvatting volgt: Ten eerste was er de oprichting van joint-ventures. Het con-tact met eventuele buitenlandse partners verliep allemaal via de Partij-top. De eerste joint-ventures waren dan ook allemaal verbonden met de Communistische Partij. De Partij zorgde voor de financiële middelen en benoemde familie en vrienden in de directie van dergelijke joint-ventures. Het tweede privilege was de al genoemde TSNTTM-constructie. Hiermee had de Partij als enige het recht om geld te verande-ren in investeringskapitaal. Met andere woorden, zij bepaalde waar geïnvesteerd werd. Ook het lenen van geld tegen zeer weinig of zelfs geen interest was alleen mogelijk voor leden van de 107
Bezemer, 'Het einde', 45-52 en H.J.A. Hofland, De wording van het Wilde Oosten. Het Sovjetrijk 1984-1990 (Amsterdam 1991) 270273. 108
Smith, De Nieuwe Russen, 259-260; Nikolai Sjmeljov en Vladimir Popov, The Turning Point: Revitalizing the Soviet Economy (New York 1989) 199; 'Die "Schattenwirtschaft" im sowjetischen Bauwesen', OstEuropa-Archiv 39 (1989) A 87-A 90 en KarlEugen Wädehin, 'Private Leistungen für den Lebensmittelmarkt der UdSSR', OstEuropa 36 (1986) 48-64. 109
Smith, De Nieuwe Russen, 262 en G. Belikova en A. Shokhin, 'The Black Market. People, Things, and Facts.', Soviet Sociology 28 (1989) 2, p.50-65. 110
111
Kryshtanovskaia, 'Transformation', 12 en Hans Oversloot, 'Rusland: transformatie en corruptie', Internationale Spectator 49 (1995) 10, p.542-543. Kryshtanovskaia, 'Transformation', 6-26.
26
Nomenklatura. Ze konden niet alleen roebels lenen, maar ook buitenlandse valuta, wat enorm lucratief kon zijn in tijden van inflatie. Voorts verkocht de Nomenklatura de staatswoningen en dacha's, die tot de oude privileges behoorden, voor een appel en een ei aan haar leden. Verder waren het vooral de firma's van de Nomenklatura, die zich bezighielden met import en export. De Partij-leden waren de enigen met toestemming (van de Partij) om zich commercieel bezig te houden op de buitenlandse markten. En ten slotte moeten de privatiseringen genoemd worden. De staat privatiseerde de staat. Dit hele proces was dus in han-den van (corrupte) ambtenaren, met alle gevolgen van dien. Ministeries werden omgevormd tot concerns, waarbij de leiding van de ministeries mee gingen naar het nieuwe concern. Het concern werd een legale maatschappij met aandelen. Wat voorheen staatseigendom was, kwam in handen van individuen: de nieuwe leiding. De ambtenaren privatiseerden dus hoofdzakelijk voor het eigen gewin. Dit gebeurde bijvoorbeeld met de priva-tisering van de banken, die allemaal onder controle stonden van het Ministerie van Financiën. Zo werd de voormalige mini-ster S. Nodionov de nieuwe directeur van de New Imperial Bank. In het distributie-systeem was het Staats-Comité voor Voor-raad Verschaffing (Gossnab) het instituut met de controle. De eerste handelsbeurzen en veilingen werden allemaal gecreëerd uit de oude Gossnab-structuren. Alle belangrijke nieuwe handelsbeurzen en veilingen werden gecontroleerd door voormalige Komsomolleden en werden bemand met voormalige Gossnabpersoneel in de hoogste functies. Tot slot was er nog de privatisering van de meest rendabele industrie-complexen op 'experimentele' basis. Dit was een 'privatisatie voor de privatisatie' en verliep via zeer ondui-delijke normen. Ook hier wist de oude Nomenklatura het leeuwendeel van de aandelen in handen te krijgen.112 Mede door deze 'nieuwe privileges' ontstond er een econo-mische elite, waarin de oude Nomenklatura sterk vertegenwoor-digd was. De Nomenklatura heeft zich gesplitst in een politie-ke elite en een economische elite, die overigens door hun gemeenschappelijk verleden veelal met elkaar verbonden zijn. Dat deze verbintenissen in lang niet alle gevallen het dag-licht kunnen verdragen, moge blijken uit de uitspraak van Andrej Fjodorov, die in 1987 het eerste coöperatieve restau-rant in Moskou opende. 'Maffia en staat zijn hetzelfde.'113
3.3 De Drooglegging op herhaling? De maffia en staat zijn hetzelfde. Door veel Russen werd en wordt deze stelling nog steeds onderschreven. In een interview beantwoordde de voormalig Minister van Buitenlandse Zaken en voormalig Politbureaulid, Eduard Shevardnadze, de vraag:' Gedurende de periode van uw strijd met de maffia, hoe hoog waren de maffiosi in de machtsstructuur gepenetreerd?' met een simpel: 'Zelfs nu zitten ze in alle structuren.'114 In hoofdstuk 2.3 werd reeds duidelijk, dat maffia een fenomeen was, dat reeds lang in de Sovjet-Unie aanwezig was. Toch wordt vaak het bewind van Gorbatsjov in verband gebracht met het ontstaan van de huidige Russische maffia. Met name de anti-alcoholcampagne wordt daarbij genoemd.115 Op 1 juni 1985 begon Gorbatsjov zijn campagne tegen het alcoholisme. En hij meende het serieus. Hij wilde na de jaren van stagnatie onder Brezjnev het land weer aan het werk krijgen, de arbeiders moesten weer fit en helder worden. In principe had Gorbatsjov gelijk, de Russen deden hun reputatie op het gebied van alcoholconsumptie alle eer aan.116 Deze campagne had ingrijpende gevolgen. Tot de positieve behoorden een daling van het aantal geweld-delicten, vooral ook van doodslag, en een vermindering van het aantal verkeersslachtoffers. De negatieve gevolgen waren echter meer; 112
113
114
115
Kryshtanovskaia, 'Transformation', 15-16. Remnick, Lenins Laatste Adem, 188. Timofeyev, Secret Rulers, 44. René Does, 'De macht van de Mafia', 7.
116
Bernd Knabe, 'Der Kampf gegen die Trunksucht in de UdSSR', OstEuropa 36 (1986) 173-197 en 'Zu Gorbatschows Feldzug gegen die Trunksucht',OstEuropa-Archiv 36 (1986) A 128-A 168.
27
vooral de budgettaire problemen waren serieus. De overheid werd geconfronteerd met een forse vermindering van de inkomsten doordat zij alcoholaccijns misliep, met een fikse inflatie tot gevolg. Een ander negatief aspect was een toename van de zwarte handel in fabrieksvodka en 'eigenstook' (samogon).117 In een interview van de Minister van Binnenlandse Zaken, Vlassov, met de krant Izvestija (11-3-'87) zegt hij over dit probleem:' De illegale stokers stellen hun 'productie' niet zelden samen uit gestolen grondstoffen... Zo is in Drambul een criminele groep onder leiding van de directeur van de suiker-fabriek Merké onschadelijk gemaakt. Deze groep had voor meer dan 140.000 roebel aan suiker verbruikt. De illegale stokerij is verworden tot een bron van oneigenlijk inkomen en weder-rechtelijke verrijking.118 Dit citaat geeft precies aan waarom graag naar deze cam-pagne wordt verwezen als één van de oorzaken van het ontstaan van de maffia. Op deze manier kon de maffia veel geld verdie-nen; een soort startkapitaal. Er is echter nog een reden om deze campagne te noemen, namelijk de Drooglegging in Amerika. Deze antialcoholcampagne uit de jaren '20 luidde namelijk het tijdperk van Al Capone in. De vergelijking is nauwelijks te weerstaan, wat ook niet nodig is. Er zijn overeenkomsten genoeg en het kan niet ontkend worden dat de maffia in de Sovjet-Unie flinke winsten heeft gemaakt in deze periode. Des-ondanks gaat de vergelijking mank. De misdaad springt vaak in het gat dat de overheid niet kan of wenst te vullen. In Amerika was dat de markt voor drank. In de Sovjet-Unie was dit ook de markt voor drank, maar zoals eerder is aangetoond, waren de gaten in de Sovjet-Unie haast ontelbaar. Bijna overal was tekort aan; vis, boter, kleding, auto's, enzovoort. De Rode maffia zat in al deze gaten en behaalde ook hier flinke winsten. De vergelijking met de Drooglegging gaat wat betreft de antialcoholcampagne dus slechts ten dele op. Wat betreft de andere tekorten, bevestigt deze vergelijking, weliswaar impliciet, het bestaan van de Rode maffia ten tijde van Brezjnev.119 De oorzaken van het ontstaan van de maffia lagen dus verder terug dan de periode Gorbatsjov. Niettemin heeft Gorbatsjov met zijn Glasnost het probleem op tafel gelegd. Pas rond 1987-1988 was er in de pers voor het eerst sprake van maffia in de Sovjet-Unie. Eén van de grootste schandalen die uitgebreid aandacht kreeg, was de Uzbeekse maffia. In een jarenlange zwendel had deze bende zich alleen door vervalsingen van de katoenproductiecijfers meer dan vier miljard roebel eigen gemaakt. De beschuldigingen en arrestatiebevelen betroffen meer dan 150 partijleden, waarbij de politieke top van Uzbekistan betrokken was, al sinds het bewind van Brezjnev. De onderzoekscommissie kreeg te maken met alle mogelijke vormen van obstructie; van pogingen tot omkoping (' ik geef je een miljoen, alleen al daarvoor, als je mijn zaak door een Uzbeeks gerecht laat behandelen.') tot en met bedreigingen met de dood. Maar de zaak werd doorgezet en meeste aangeklaagden werden schuldig bevonden en veroordeeld tot lange gevangenisstraffen. Was dit een harde slag voor de Uzbeekse maffia? Waarschijnlijk niet; in december 1991 werden alle betrokkenen al weer vrij gelaten.120 De glasnost zorgde ook voor het vrijgeven van cijfers over misdaad in de Sovjet-Unie.121 Hoewel deze cijfers waarschijnlijk niet erg betrouwbaar waren, was er toch een duidelijke trend-breuk. Deze cijfers verschenen in de media en er werd openlijk over de misdaad gepraat. Ook over de georganiseerde misdaad. Zo tekende Joseph Serio in zijn boek USSR Crime Statistics and Summaries: 1989 and 1990 over dit onderwerp het volgende op:' Hoewel de staatsorganen, die de strijd moeten voeren met de georganiseerde misdaad, niet op hun taak berekend waren en de communicatie met andere wetshandhavende organen zwak is, wer-den er in 1989 1.310 georganiseerde misdaadgroeperingen aan het licht gebracht, waarvan dertig met corrupte banden met de regering. Ze begingen meer dan 7.000 misdaden (93 moorden, 4.691 diefstallen, 732 gewapende overvallen en andere mis-daden). Er werden 21 vuurwapens en 197 kilogram drugs in be-slag genomen. Ook werden nieuwe vormen van economische criminele activiteiten waargenomen, die bovendien snel groeiden: frauduleuze handel in elektronische apparatuur, in 117
118
119
Oversloot, 'Rusland', 541, aldaar noot 1. 'UdSSR: Zwischenbilanz im Antialkoholkampf', OstEuropa-Archiv 38 (1988) A 217. Vergelijk bijvoorbeeld de Okean-zaak van pagina 34. 120
'Usbekistan-Kampf gegen die "Mafia"', OstEuropa-Archiv 39 (1989) A 20-A 33; Gwyneth Hughes en Simon Welfare, Red Empire. The forbidden history of the USSR (Londen 1990) 192-193 en Timofeyev,'The Mafia: Uzbek Evidence', in: Secret Rulers, 52-70. 121
'Ein Moskauer Polizeibericht', OstEuropa-Archiv 38 (1988) A 86-A 90; 'Zur Entwicklung der Kriminalität in der Sowjetunion', OstEuropa-Archiv 39 (1989) A 245-A 251; 'Zur Entwicklung der Kriminalität und der Strafzumessungspraxis in der UdSSR im Jahre 1989', OstEuropa-Archiv 40 (1990) A 680-A 684 en Joseph Serio, USSR Crime Statistics and Summaries: 1989 and 1990 (Chicago 1992).
28
grondstoffen en in gereedschappen via legale en illegale coöperatieven; corruptie in de bankwereld; en het verkrijgen van belastingvrije winsten van concerten, sportevenementen en dergelijke.122 In 1990 werden er 7.029 misdaden van georganiseerde mis-daadgroeperingen geregistreerd, waarvan 226 door groeperingen met corrupte banden met de regering. Nu werden 550 vuurwapens in beslag genomen, terwijl de strijd tegen drugs een aparte status kreeg; er werden meer dan 6.000 kilogram in beslag genomen.123 In al deze statistieken is ook een duidelijke toename van de criminaliteit te zien: 1970 - 1.046.336; 1980 - 1.527.557; 1985 - 2.083.501; 1990 - 2.786.605 geregistreerde misdaden.124 Er was dus wel een groei van de misdaad onder Gorbatsjov. Eén van de mogelijke verklaringen is te vinden in het ontstaan van de coöperaties en de al eerder genoemde 'privatisatie voor de privatisatie' of de nieuwe privileges van de Nomenklatura. Vladimir Ovtsjinski, jurist en politiecommandant, schreef: 'In de overgangsperiode is het karakter van de criminaliteit veranderd: 'het centrum' verloor macht en kracht, en het gevormde bestuursvacuüm werd opgevuld door maffiaachtige structuren, waar de coördinerende rol gespeeld wordt door leiders uit het criminele milieu en niet door gecorrumpeerde staatsambtenaren. Er vond een verstatelijking van de maffia plaats, dat wil zeggen een overname door criminele organisaties van de status en de functie van staatsorganen.'.125 Andere oorzaken van de stijging van de criminaliteit waren de toename van het druggebruik. Zo spraken de cijfers in het begin van 1989 over ongeveer 46.000 geregistreerde druggebrui-kers, terwijl aan het eind van 1989 al gesproken werd over 140.000 geregistreerde druggebruikers in de Sovjet-Unie.126 Gedeeltelijk kwam deze stijging door onbetrouwbare cijfers, maar het is bekend, dat met het einde van de oorlog in Afgha-nistan, niet alleen het leger terugkeerde naar huis, maar ook een drugprobleem. Veel soldaten waren verslaafd geraakt aan de Afghaanse hasj. Verder zorgde de toenemende armoede voor een verminderd ethisch besef onder de bevolking. Tot slot was de gevangenispopulatie in de Sovjet-Unie een broedplaats voor criminelen, zoals het gevangenissysteem al sinds het begin van deze eeuw gold als een universiteit voor criminelen.127 Concluderend kan gesteld worden, dat onder Gorbatsjov, ondanks de campagnes tegen corruptie en criminaliteit, de maffia niet zwakker is geworden. Zij heeft nieuwe wegen gevonden om zich te ontwikkelen en is nog altijd sterk verbonden met de elite in de Sovjet-Unie. De door Gorbatsjov ingezette liberalisering van de economie en verzwakking van de staatsmacht hebben niet het beoogde effect gehad. Sterker nog, het zijn zelfs de oorzaken geworden van de groei van de maffia. De erfenis die Gorbatsjov had gekregen van zijn voorgangers was beroerd geweest, maar wat hij zelf achterliet was complete chaos. Om hier uit te komen had Rusland (de grootste opvolger van de Sovjet-Unie) een zeer sterke leiding nodig.
122
123
124
Serio, Crime Statistics, 21-22. Ibidem, 84-86. Ibidem, 55 en 99.
125
Vladimir Ovtsjinski, 'Organizovannaja prestoepnost kak sotsialno-ekonomitsjeski fenomen', Vestnik Rossijskoj Akademii Naoek 64 (1994) 7, p.616 en René Does, 'De macht van de Mafia', 7. Does heeft zijn artikel gedeeltelijk gebaseerd op Ovtsjinski. 126
127
René Ahlberg, 'Drogensucht und Kriminalität in der Sowjetunion', OstEuropa 40 (1990) 318-335. Illesch, Die Roten Paten, 95-106.
29
Hoofdstuk 4: Jeltsin, een zieke man met een ziek land "Democratie gaat toch vooral over procedures en naleving van de wet. En Jeltsin heeft het idee dat hij daarboven staat. Zijn regime is willekeurig en corrupt: een gangsterdemocra-tie."128 "Wij leven in een wetteloze maatschappij, de georganiseerde misdaad heeft praktisch de macht overgenomen."129 Het gevecht van Gorbatsjov tegen de Nomenklatura kende enkele successen. Het Politbureau regeerde niet langer en lokale partijbazen moesten in verkiezingen het hoofd boven water zien te houden. De partijelite was woedend en zon op wraak. Een wraak gevoed door de angst hun levensbelangen te verliezen. In augustus 1991 waagden zij hun kans. Op 18 augustus zetten Gorbatsjovs eigen mensen, waaronder premier Pavlov, KGB-chef Kroetsjkov, minister van Defensie Jazov en stafchef van de president Boldin, hem gevangen, richtten het Noodcomité op en riepen de noodtoestand uit. De putsch was een feit.130 De leden van het Noodcomité hadden maanden de tijd gehad om alles voor te bereiden, toch werd de putsch zeer klungelig uitgevoerd. De belangrijkste fout was Boris Jeltsin niet te arresteren. Hij verschanste zich in het gebouw van het Rus-sische parlement, het Witte Huis, en maakte dit tot het hoofdkwartier van het verzet. Dit verzet werd massaal gesteund door de Moskovieten en ook door legereenheden, terwijl andere legerleiders eenvoudig weigerden orders uit te voeren van het Noodcomité. De putsch mislukte en Jeltsin was de grote winnaar. De president van de Russische Federatie (RSFSR) was de redder van de natie en van Gorbatsjov. Bovendien was de Communistische Partij nu volledig in diskrediet gebracht. Jeltsin maakte handig gebruik van de situatie. Via allerlei decreten stelde hij alles wat sovjet was op zijn grondgebied onder Russisch gezag en werd daarmee de feitelijke machthebber. Gorbatsjov had geen andere keuze dan de Communistische Partij te verbieden en akkoord te gaan met het einde van de Sovjet-Unie op 21 december 1991. De 15 republieken hadden besloten zelfstandig verder te gaan, hoewel de meesten lid werden van een nieuwe unie, het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS). Het experiment was voorbij.131
128
Deze uitspraak is van Oleg Roemjantsev, voormalig Doema-lid en voorzitter van de Doemacommissie voor het opstellen van een Russische grondwet. Hij was in 1993 een 'verdediger' van het Witte Huis. Hans Nijenhuis, 'De Jeltsin-jaren 1993. "Jeltsins Rusland is een gangster-economie"', NRC-Handelsblad (10-6-1996) 5. 129
Verkiezingsuitspraak van generaal b.d. Aleksandr Lebed. Hans Nijenhuis, 'Lebed: "Herstel recht en orde, de rest volgt vanzelf"', NRCHandelsblad (18-6-1996) 5. 130
131
Angus Roxburgh, De Tweede Russische Revolutie. De strijd om de macht in het Kremlin (Amsterdam 1992) 257 en 271-272 en 277. Roxburgh, De Tweede, 277-287 en John Kampfner, Inside Yeltsin's Russia (Londen 1994) 62-63.
30
4.1 De Nieuwe Russen Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie heeft de wereld kennis kunnen maken met een 'nieuw' fenomeen, namelijk de rijke Russen. Vaak jonge zakenlui, de zogenaamde spekulanty en biznesmeny, die met dollars smeten alsof het monopolygeld was. Ze rekenden in winstpercentages, die in het westen zonder aarzelen als misdadig zouden worden betiteld. Een rendabili-teit van 50 procent op valuta was een lachertje. Een winst van 500 procent op een roebelinvestering zagen ze als een fooi. Er leek duidelijk een nieuwe elite te zijn ontstaan.132 In het vo-rige hoofdstuk was sprake van een tweedeling in de elite, een politieke groep en een economische groep. Maar stonden deze groepen wel zo los van elkaar als werd gesuggereerd en waren het eigenlijk wel Nieuwe Russen, zoals de elite sinds 1991 is gaan heten? Deze thematiek is door het al eerder genoemde Sociologisch Instituut van de Russische Academie der Wetenschappen in meer-dere onderzoeken en publicaties aan bod gekomen, waarvan hier-onder een verkorte weergave. Allereerst de politieke elite. De idee, dat de transitie van een totalitair systeem naar een 'democratisch' systeem gevolgd werd door een verandering van elites, lijkt logisch, maar er zijn een viertal argumenten tegen in te brengen. Het eerste argument is gericht tegen de benaming democratisch. Een elite, waarvan de politiek geleid heeft tot een dramatische neergang van de algemene levensstandaard en waarvan de publieke opinie overtuigd is dat deze elite niet geïnteresseerd is in de belangen van de meerderheid, maar slechts de belangen behartigt van een kleine minderheid, die zeer snel rijk wordt (soms door criminaliteit), kan moeilijk democratisch genoemd worden. De manier waarop Jeltsin regeert heeft hem de bijnaam 'Tsaar Boris I' opgeleverd.133 Het tweede argument is het feit dat er nauwelijks een personele wisseling van de wacht heeft plaatsgevonden. De leden van de Nomenklatura hebben eenvoudig een nieuw jasje aangetrokken door zich democraat te noemen. Met name de leiding van de republieken en de regio's is in de zelfde handen gebleven. Het derde argument lijkt op het tweede, maar betreft de bureaucratie. Van oudsher werd Rusland feitelijk bestuurd door de bureaucratie. Regeringen kwamen en gingen, de bureaucratie bleef. En ook deze keer is de bureaucratie gebleven. Zij is er zelfs op vooruit gegaan, doordat ze de privatisatie contro-leerde. Naast de macht heeft deze elite nu ook bezit. Het laatste argument is gelegen in het feit dat er duidelijk een nieuwe elite nodig is om het vertrouwen van de bevolking in de politiek (weer terug) te winnen. Zowel de communis-ten als de 'democraten' hebben zich gecompromitteerd door de bevolking uit te buiten. Het woord democraat heeft in Rusland tegenwoordig haast een slechtere connotatie dan het woord communist.134 Er heeft zich geen nieuwe middenklasse ontwikkeld, terwijl een grote middenklasse juist de basis van een democratie is.135 In cijfers uitgedrukt is 74,3% van Jeltsins regering afkomstig uit de Nomenklatura, terwijl van de nieuwkomers ongeveer de helft uit het milieu (kinderen) van de oude elite komt. Op regionaal niveau is 82,3% van de elite afkomstig uit de Nomenklatura.136 De economische elite is anders opgebouwd. Hier komt 61% uit de Nomenklatura, maar dit zijn veelal jongeren, die in de Sovjet-Unie nog geen hoge functie hadden. Van de oude garde, die voorheen wel de hoogste posten hadden, is 15% eigenaar van een bedrijf geworden. Dit is overigens wel de groep die het grote kapitaal beheerst en die zeer nauwe banden met de poli-tieke elite heeft.137 De jonge economische elite is in te delen in vier groepen: ten eerste de groep die uit de 'tweede' economie is voort gekomen. Het geld dat deze jongeren op de 132
Kampfner, Inside, 34-40; Brian Moynahan, The Russian Century. A history of the last hundred years (New York 1994) 249 en Hubert Smeets, Gekrenkte Zielen. Vrijheid in Rusland (Amsterdam 1993) 71. 133
134
Hans Nijenhuis, 'Tsaar Boris I. Het hedendaagse hofdenken van de Russische president', NRC-Handelsblad (15-6-1996) Z 3. Gennaddii Ashin, 'A Change of Elites', Sociological Research 35 (1996) 1, p.65-66.
135
Natalia A. Shmatko, 'The formation of the Russian entrepreneurial system and bureaucratic capital', Sociological research 35 (1996) 2, p.30-31. 136
Kryshtanovskaia, 'Transformation', 24-25 en Natalia S. Ershova, 'The Transformation of Russia's ruling elite under conditions of social crisis', Sociological Research 34 (1995) 3, p.46-47. 137
Ibidem en Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite', 27.
31
zwarte markt verdiend hebben, wordt gebruikt om een legaal bedrijf op te zetten, waarmee ze zo snel mogelijk miljonair willen worden. Zij opereren meestal in de handel, in de dienstensector of als tussenpersoon. Het gaat hun niet zo zeer om professionaliteit als wel om het verdienen van geld en het uitbuiten van hun netwerken. De tweede groep ondernemers komt uit de Nomenklatura en Komsomol. Zij zijn goed geschoolde jongeren met uitstekende connecties. Hun kapitaal komt veelal van de Komsomol rekenin-gen en hun levensdoel is een hoge managementfunctie met veel aanzien en een grote materiële welstand. De derde groep is de groep van de jonge wetenschappers. Over het algemeen zijn zij afkomstig uit de intelligentsia en hechten zij veel waarde aan hun professionalisme. Deze weten-schappelijke specialisten worden vaak door de omstandigheden gedwongen het zakenleven in te gaan, terwijl dit eigenlijk de tweede keus is. Hun grootste probleem is dat ze niet erg gewild zijn. De laatste groep bestaat uit kinderen van bedrijfsleiders uit het militair-industrieel complex. Deze groep houdt zich bezig met productie en wordt gekarakteriseerd door sterke familiebanden. De kinderen volgen in veel gevallen de ouders op.138 Van deze vier groepen zijn de eerste twee de belangrijk-sten, terwijl de laatste drie laten zien dat ook in de economische elite het Nomenklatura-gehalte zeer hoog is. Bovendien zijn de connecties met de politieke elite steeds sterker aan het worden, waarvoor een drietal redenen zijn. De eerste is het feit dat de nieuwe miljonairs en miljardairs niet geconfronteerd willen worden met nadelige wetgeving, dus proberen ze invloed op en controle over het besluitvormingsproces te krijgen. Ten tweede worden ze geconfronteerd met buitenlandse concurrentie. Beschermende maatregelen van de overheid kunnen deze concurrentie afzwakken of zelfs te niet doen. Tot slot de belangrijkste reden het gebrek aan wetgeving in Rusland. Er zij geen commerciële structuren, waardoor privileges zeer belangrijk zijn. Dergelijke privileges zijn alleen te verkrijgen door politieke connecties.139 Op basis van deze onderzoeken kan geconcludeerd worden dat het verschil tussen de politieke en economische elite slechts zeer gering is. Ze zijn sterk met elkaar verbonden, bovendien hebben ze in overgrote meerderheid de zelfde achtergrond. Van Nieuwe Russen is nauwelijks sprake. De veranderingen van de afgelopen jaren hebben hoofdzakelijk de oude Sovjetelite nieuwe mogelijkheden gegeven om status en privileges te verwerven. De term Nieuwe Russen kan dan ook beter vervangen worden door de term neo-Nomenklatura.
4.2 De 'Gangster-economie' De economische situatie in Rusland na de val van Gorbatsjov was deplorabel. Hervormingen waren half doorgevoerd en eigen-lijk niemand wist waar hij aan toe was. De waanzin van deze periode wordt nog het best weergegeven door de volgende 'grap': 'De verkeerssituatie in Moskou was onhoudbaar gewor-den: te veel opstoppingen en veel te veel ongelukken. Er moest ingegrepen worden. De autoriteiten hadden gehoord dat het Britse verkeer relatief veilig en efficiënt was. Ze besloten iemand naar Londen te sturen om te kijken wat de Britten anders deden. Na drie maanden onderzoek kwam het antwoord: 'Ze rijden aan de linkerkant van de weg, terwijl wij rechts rijden.' De beslissing was snel gevallen, in Rusland gaat iedereen vanaf 1 januari links rijden. Een storm van protest daalde neer op de autoriteiten. Zo snel konden de meesten zich niet aanpassen. De autoriteiten, geschrokken , besloten tot een compromis. Op 1 januari hoefden alleen de professionele autorijders, zoals taxichauffeurs en vrachtwagenchauffeurs, links te gaan rijden. De rest van de autogebruikers kreeg nog wat extra tijd om zich aan te passen en hoefde pas op 1 juli links te gaan rijden.'140
A) Shock-therapie of 'Piratisering' Jeltsin zag zich dus genoodzaakt een duidelijke keuze te maken. Aanvankelijk deed hij dit met de aanstelling van de jonge econoom Jegor Gaidar als minister van Financiën en later als premier. Gaidar was een voorstander van 138
139
140
O.V. Perepelkin, 'The Russian Entrepeneur. Sketches for a social portrait', Sociological research 35 (1996) 1, p.78-79. Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite', 27-28. Marshall I. Goldman, Lost Opportunity. Why economic reforms in Russia have not worked (New York 1994) 10.
32
radicale hervor-mingen en van shock-therapie. De shock-therapie begon op 2 januari 1992 met het afschaffen van allerlei staatssubsidies voor bedrijven en het volledig los laten van de prijzen. Alleen voor eerste levensbehoeften, zoals brood, melk en benzine, bleven de vastgestelde prijzen van kracht. Prijsstij-gingen van 300% bleven niet uit, maar hier was rekening meege-houden. Essentieel was de medewerking van de Centrale Bank door geen extra kredieten te verstrekken en de geldpersen te stoppen. De Centrale Bank was echter in handen van de Nomenklatura, die geen behoefte aan radicale hervormingen had. Dit kon alleen maar nadelig zijn voor de eigen machtspositie. De Centrale Bank bleef dus grote kredieten uitschrijven en voerde de snelheid van de drukpersen nog eens op. Algemeen wordt aangenomen dat dit een bewuste politiek was om de hervormers te frustreren.141 De gevolgen waren niet te overzien. In het jaar 1992 kende Rusland een inflatie van 2520% voor consumptie-goederen, terwijl het loon maar met 1245% steeg; was het gemiddelde maandloon in 1991 nog 516 roebel, in 1993 was dit 58.234 roebel. De inflatie in de industrie was zelfs 3275%. Bovendien was er voor het eerst sprake van werkloosheid: 3.6 miljoen mensen. Alles grotendeels veroorzaakt door de gezamenlijke toename van kredieten en het geld in omloop met 643%.142 Voor Jeltsin betekende dit grote sociale onrust. Hij geloofde dat Gaidar hem op een cruciaal punt in de steek had gelaten. Gaidar had hem beloofd dat de val van de levensstan-daard binnen negen maanden zou zijn gestabiliseerd. Toen dit niet gebeurde, verloor Jeltsin zijn vertrouwen in de shock-therapie. Hij begreep niet dat de Nomenklatura zijn hervormin-gen ondermijnde. Hij ging zelfs leden van de Nomenklatura in zijn regering opnemen, waaronder Tsjernomyrdin, omdat zij beschikten over de nodige ervaring in het landsbestuur. Zo kon de Nomenklatura informatie achterhouden en Jeltsin met valse informatie voor haar standpunten winnen.143 Aldus ontstond in Rusland een situatie, waar de premier pleitte voor monetaire terughoudendheid, terwijl de Centrale Bank druk bezig was geld te drukken. Jeltsin besloot naar het volk te luisteren en het tempo van de hervormingen te vertragen, zodat er meer aanpas-singstijd was. Op 14 december 1992 werd Gaidar ontslagen en nam Tsjernomyrdin het premierschap over.144 In de tussentijd had Gaidar echter nog een tweede hervor-ming door kunnen voeren, namelijk de privatisatie. De eerste fase van het massale privatiseringsprogramma begon in juli 1992 en eindigde in 1994. De Russen konden inschrijven op vouchers, waarmee ze aandelen van bedrijven konden kopen. In november 1992 werden 148 miljoen vouchers van 10.000 roebel per stuk vrijgegeven. De architect van dit programma was Anatoli Tsjoebais. Zo werd ongeveer 60% van de grote onderne-mingen geprivatiseerd, 28% van de aandelen werden verkocht via voucherveilingen, 15% via directe verkopen en 49% via geslo-ten intekening. Van de kleine ondernemingen, waaronder restau-rants, winkels en café's, werd ongeveer 73% geprivatiseerd. Hierbij waren de kopers meestal het eigen personeel.145 Een belangrijk doel van de privatisatie was het stoppen van de 'privatisatie voor de privatisatie' door de Nomenklatura. Op deze manier hoopte Jeltsin de Russen te winnen voor zijn hervormingen. 'We hebben zeer lang gediscussieerd over de vraag of wij privé-eigendom nodig hebben. Ondertussen is de Partijelite druk bezig geweest met hun persoonlijke privatisa-tie. De schaal, de onderneming en de hypocrisie zijn schrikba-rend. De privatisatie in Rusland is al lange tijd aan de gang, maar is spontaan, wild en zeer vaak op een criminele basis. (...) Wat we nodig hebben zijn miljoenen mensen met bezit en niet een kleine groep van mensen met miljoenen aan bezit.'146 Deze doelstelling is echter mislukt, want hoewel het topmanagement 'slechts' 9% van de aandelen rechtstreeks in handen kreeg, en de arbeiders 56%, waren de managers machtig genoeg om maatregelen te nemen, die hun aandeel konden vergro-ten. Ze begonnen de aandelen van hun werknemers op te kopen en verboden tegelijkertijd de verkoop van aandelen aan buiten-staanders. Werknemers die weigerden hieraan mee te werken, werden bedreigd met ontslag en/of geweld. De managers hadden de controle over de boekhouding van hun bedrijf 141
142
143
144
145
146
Goldman, Lost Opportunity, 99-100 en 107-108. Anders Åslund, How Russia became a market Economy (Washington D.C. 1995) 179, 185 en 275. Kampfner, Inside Yeltsin's Russia, 103-104. Goldman, Lost Opportunity, 92 en 107. Peter Rutland, 'A Twisted Path toward a Market Economy', Transition 1 (1995) 2, p.12-20. Åslund, How Russia, 228-229 en Kampfner, Inside Yeltsin's Russia, 105. Zie ook hoofdstuk 3.2.
33
en weigerden eenvoudigweg hun onwelgevallige aandelentransacties aan te melden. Een andere manier was om met de familie een nieuw bedrijf te beginnen. Vervolgens verkochten ze voor een 'symbolisch' bedrag alle of de meest waardevolle bedrijfsmiddelen van het oorspronkelijke bedrijf aan hun eigen nieuwe bedrijf, waardoor het voormalige staatsbedrijf een leeg omhulsel werd. Zo kwam, langs allerlei slinkse wegen, het grootste deel van het 'nieuwe' kapitalistische eigendom terecht bij de oude Nomenklatura.147 In september 1995 degenereerde de privatisering nog verder, doordat Jeltsin besloot de banken een grote rol te geven in de geprivatiseerde bedrijven. De banken kregen de controle over grote aandelenpakketten, die via veilingen in onderpand werden gegeven aan investeerders. De biedingsprocedures verliepen geheel volgens de wil van de desbetreffende bank, die soms zelf ook een bod deed. Op deze manier werd met name de energiesector onder slechts enkelen verdeeld. De Russische onderminister van Financiën noemde dit 'het verdelen van bedrijven onder vrienden', terwijl de Moscow Times meldde:' Dit is geen privatisering, het lijkt meer op economische misdaad.'148 De energiesector in Rusland beslaat ongeveer 17% van het Bruto Nationaal Product (BNP), waarvan de olie- en gasgigant Gazprom een belangrijk deel voor zijn rekening neemt. Bij dit bedrijf valt General Motors, de voorheen grootste onderneming ter wereld, in het niet. Hoewel Gazprom officieel niet gepri-vatiseerd is, is 60% van de aandelen op onduidelijke wijze in handen gekomen van het topmanagement, politici en banken van de Nomenklatura. Er zijn zeer sterke, maar ontkende, geruchten dat premier Tsjernomyrdin (de voormalige minister van de gas-industrie en de man die dit ministerie heeft omgevormd naar Gazprom) ongeveer 1% van de aandelen heeft gekregen, wat hem $ 1 miljard waard maakt. Een bewezen geval is dat van LUKoil. Voordat deze onderneming geprivatiseerd werd, was het vermogen van haar president, Alikperov, verwaarloosbaar. Tegenwoordig wordt dit op $ 2.4 miljard geschat.149 Geen wonder dat sommigen spreken van de 'diefstal van de eeuw'. De Russen zelf gebruiken voor het woord privatisatsija graag de woordspeling prikhvatisatsija, wat vrij vertaald kan worden met de 'Piratisatie'. Anderen noemen Rusland een klep-tocratie en de Nomenklatura de Kleptoklatura. Een voormalige economische adviseur van Jeltsin, Jeffrey Sachs, spreekt van 'diefstal-kapitalisme'. Hij schat dat een klein aantal mensen zich tussen de 50 en 100 miljard dollar hebben toegeëigend. Dit beeld wordt bevestigd door andere voormalig economisch adviseur van Jeltsin, Anders Åslund:' Een groep van ongeveer twaalf mensen is uit het niets miljardair geworden. Niet in roebels, maar in dollars.'150 Dat deze situatie, met presidents-verkiezingen voor de deur, door de Russische bevolking niet begrepen zou worden, was voor Jeltsin duidelijk. In januari 1996 ontsloeg hij Tsjoebais, die intussen de 'privatiserings-tsaar' werd genoemd. Jeltsin noemde het 'onvergeeflijk' dat Tsjoebais ondernemingen voor een 'habbekrats' had verkocht. Er werd een strafrechtelijk onderzoek ingesteld naar de privati-seringen, waarbij de burgemeester van Moskou, Loezjkov, Tsjoe-bais aanduidde als 'Ruslands hoofdverdachte'. Ook werd nadruk-kelijk gezinspeeld op een 'de-privatisering'. Na de verkiezin-gen in juli 1996 keerde Tsjoebais echter weer terug als chef van Jeltsins staf. In die hoedanigheid is hij zeer nauw be-trokken bij het opstellen van presidentiële decreten, wat hem, mede door de ziekte van Jeltsin, tot één van de machtigste mensen in Rusland maakt.151 Er lijkt weinig veranderd.
147
Roman Frydman e.a., 'Capitalism with a Comrade's Face', Transition 2 (1996) 2, p.8 en Peter Rutland, 'Firms trapped between the Past and the Future', Transition 2 (1996) 6, p.26.
148
Peter Rutland, 'Russia's Energy Empire Under Strain', Transition 2 (1996) 9, p.6-7; Roel Janssen, 'De criminele economie van de Russische energiesector', NRC-Handelsblad (14-12-1994) 19; Hans Nijenhuis, 'Grote rol banken in Russische privatisering', NRC (5-91995) 16; Hans Nijenhuis, 'Verkoop nikkelgigant ontaardt in onderonsje', NRC (21-11-1995) 17 en 18; en Hans Nijenhuis, 'Spot- prijs voor oliefirma's Rusland. Privatisering blijft onder vrienden', NRC (9-12-1995) 14. 149
Frydman, 'Comrade's Face', 6-7 en Marshall I. Goldman, 'Is This any way to create a Market Economy?', Current History 94 (Oktober 1995) 594, p.307. 150
Frydman, 'Comrade's Face', 6-7; Goldman, 'Is This any way', 307; Ashin, 'A Change of Elites', 66 en Roel Janssen, '"Diefstalkapitalisme" in Rusland', NRC (17-11-1995) 12. 151
Roel Janssen, 'Russische worsteling over economisch beleid. Russen verdeeld over privatisering', NRC (7-2-1996) 17 en 19; Hans Nijenhuis, 'Rusland in ban van terugdraaien privatiseringen', NRC (9-2-1996) 12 en Persbureau Reuter, 'Jeltsin voelt zich "strijdlustig"', NRC (21-11-1996) 5.
34
B) De Corruptie Overtuigd van een snelle overgang naar een markteconomie was de historicus Joeri Afanasjev niet onverdeeld pessimistisch over de toestand in zijn land. In 1993 zei hij over de hervor-mingen:' Dit proces verloopt echter wel op een wat vreemde, primitieve manier. Neem bijvoorbeeld de zogenaamde schaduweco-nomie. Als we wat aandachtiger kijken naar de afgelopen tien jaar, misschien zelfs meer, dan was in wezen de hele Sovjet-economie en vervolgens die van Rusland een schaduweconomie.'152 Niets wat er gebeurde was in overeenstemming met de bestaande normen. Dat is slecht wanneer je het bekijkt door de bril van de wetgever, maar goed als je het bekijkt vanuit het gezichts-punt van een directeur. Als hij namelijk niet iets onderhands regelt, kan zijn fabriek niets produceren. Het woord 'schaduw-economie' mag dan klinken als een scheldwoord, als iets crimi-neels, maar in wezen is het van levensbelang, het is datgene wat de toekomst bepaald. Ook maken zeer velen de fout de huidige corruptie in Rus-land uitsluitend te zien in criminele context. Het mag dan crimineel zijn, zeker, maar het is tegelijkertijd ook een so-ciaal verschijnsel. En als zodanig staat het voor het verwer-ven van eigendom door diegenen, die dat vroeger niet bezaten. Er was vroeger één enkele bezitter en dat was de staat. Nu is een proces van privatisering gaande, een vergroting van het aantal eigenaren in Rusland. En dat gebeurt op de enige manier die onder onze omstandigheden mogelijk is. Als er geen privé-bezit bestaat en de wetgeving hier ook niet in voorziet; als er geen normen bestaan die concurrentie-betrekkingen regelen; als er geen wet bestaat volgens welke een bankroet ook een bankroet is, dan krijgt het hele proces van het verwerven van eigendom een criminele tint. Mijn woorden klinken misschien als een paradox, een soort lofzang op corruptie, maar als we -nogmaalsafstappen van zekere morele karakteristieken, en vanuit andere standpunten dit proces bezien, dan kunnen we daarin een positief begin zien.' 153 De nadruk die Afanasjev legt op het ontbreken van wetgeving is belangrijk. Het Russisch burgerlijk recht is op het ogen-blik drijfzand. In 1993 was er al een presidentiële werkgroep belast met de opstelling van een nieuw Russisch Burgerlijk Wetboek. Ze werd hierbij ondersteund door ondermeer de Leidse hoogleraar Oosteuropees Recht, F.J.M. Feldbrugge. Dit Burger-lijk Wetboek had in 1994 van kracht moeten worden, maar Jeltsin heeft het nog steeds niet door het voor hem vijandige parlement kunnen krijgen. Een probleem hiervan is dat een groot aantal rechtsinstituten van de vrijemarkteconomie, zoals moderne contractvormen, het vennootschapsrecht, niet bij wet geregeld zijn. In een land waar de moraal toch al gebroken was door een totalitaire dictatuur, betekent dit voor Rusland een onbeschaamd individualisme met een wijdverspreide veronachtzaming van de sociale normen en waarden. 154 Dit laatste wordt bevestigd door de Russische cineast en publicist Stanislav Govorutsjin:' De smeergelden stromen als nooit tevoren. Onder Brezjnev hielden velen de staat voor het voorbeeld van corruptie. Maar dat waren slechts kleine jongens in vergelijking met die van nu.'155 Volgens Russisch onderzoek zegt 91% van de ondernemers steekpenningen te moeten betalen iedere keer dat ze in aan-raking komen met de machtsorganen. Bovendien, waren deze steekpenningen niet altijd gewoon geld. Vaak moest een deel van de winst afgedragen worden als een soort dividend in ruil voor economische privileges. Businessmannen zijn het er in het algemeen over eens dat de overheidsdienst de best betaalde banen herbergt, omdat daar de steekpenningen heengaan. Zo wordt de burgemeester van Moskou, Loezjkov, als de op drie-narijkste man van Moskou gezien, terwijl zijn voorganger, Popov, op plaats twee staat.156 In een ander onderzoek is 90% van de ondernemers er van overtuigd dat je geen zaken kunt doen zonder omkoping van staatsorganen; 65% 152
Voor de term schaduweconomie zie hoofdstuk 1.2.
153
Geert Groot Koerkamp, 'Met het huidige politiek systeem is Rusland niet te hervormen', Oost-Europa Verkenningen (mei/juni 1993) 127, p.9. De tekst is samengevat door de auteur dezes. 154
F.J.M. Feldbrugge, 'Het nieuwe Russische Burgerlijk Wetboek en Nederland', Nederlands Juristenblad 68 (1993) 30, p.1073-1077; F.J.M. Feldbrugge, 'Het Nederlands-Russisch "BW-project"', Socialisme en Democratie 51 (1994) 2, p.109-113; en F.J.M. Feldbrugge, 'The Impact of Ethical Considerations on Present-Day Russian Law', Studies in East European Thought 48 (1996) 2-4, p.159-170. 155
156
Stanislaw Goworuchin, Moskau und die Mafia. Die Grosse Kriminelle Revolution (Berlijn 1996) 17-18. Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite', 28-29.
35
heeft financiële controleurs omgekocht; 55% heeft ambtenaren op verschillende niveaus omgekocht; 32% heeft de politie omgekocht en 27% heeft de rechterlijke macht omgekocht. Bovendien wordt er aan afpersingen ongeveer evenveel betaald als aan belastingen.157
C) Is dit een markteconomie? Deze vraag houdt velen bezig en het antwoord wordt grotendeels bepaald door het optimisme of pessimisme van de auteur. De al eerder genoemde econoom Åslund is positief. Hij deelt de me-ning van de historicus Afanasjev en is aanhanger van de zogenaamde robber-baron-theorie, een analogie met het Wilde Westen van de Verenigde Staten in de negentiende eeuw. Hierbij wordt er van uitgegaan, dat na een eerste periode van rijkdomvergaring, de nieuwe miljonairs hun rijkdom willen verdedigen en daarom druk gaan uitoefenen om te komen tot een behoorlijk juridisch kader van eigendomsrecht. Dit is de eerste fase van een natuurlijk proces richting rechtsstaat.158 De kern van een succesvol hervormingsprogramma bestaat volgens Åslund uit de opbouw van democratische instituties, macro-economische stabilisatie van de munt en liberalisatie van de prijzen en de handel, alsmede privatisering op grote schaal. Rusland heeft, vier jaar nadat het ernst maakte met de hervormingen, deze drie taken uitgevoerd. Hij noemt ook een aantal tegenwerpingen: het Russische juridische systeem is buitengewoon zwak ontwikkelt, belastingwetgeving is volslagen willekeurig, de diefstal van staatseigendom door een handvol managers en machthebbers en de alom tegenwoordige corruptie. Maar deze problemen zullen zich op den duur vanzelf oplossen naarmate de overheid minder invloed op de economie krijgt, doordat de economie steeds meer gebaseerd zal worden op het principe van vraag en aanbod. Volgens Åslund is Rusland een markteconomie, ook al is die chaotisch en onvolledig, en is dit het geval sinds het einde van 1993.159 De Harvard-econoom en Ruslandkenner Goldman vindt het nog veel te vroeg voor een dergelijke kwalificatie. Hij kijkt vooral naar de problemen van de Russische samenleving: Ruslands val als supermogendheid, de ineenstorting van de economie, de vervanging van Russische door buitenlandse producten, de inflatie, de diefstal van voormalig staatseigendom, de groeiende inkomensongelijkheid, een werkloosheid van minstens tien miljoen mensen, de toenemende armoede, waardoor gemiddeld al meer dan 40% van de Russen beneden het bestaansminimum leven, terwijl de gemiddelde levensverwachting is gedaald tot 64 jaar (voor mannen zelfs tot 57 jaar). Verder de enorme corruptie, de verstikkende controle van de maffia en de angstaanjagende ineenstorting van de sociale orde. Volgens Goldman is het maar zeer de vraag of er genoeg positieve ele-menten overblijven om de Russische bevolking rustig te houden ondanks de, door velen zo ervaren, anarchie. Zo niet, dan zal de frustratie zich uiten in geweld of het in het zadel helpen van een sterke leider met totalitaire antwoorden. Het mag dan een markt zijn, maar niet één die door veel samenlevingen getolereerd zou worden.160 Dat de Russische bevolking tegenwoordig een lage dunk heeft van haar vertegenwoordigers van de markteconomie, blijkt uit het werk van de bekende Russische sociologe Zaslavskaia:' De ongunstige economische, politieke, wettelijke en sociale con-dities die de formatie van een nieuw Russisch ondernemerschap omgeven, zorgen ervoor dat het ondernemerschap vaak zeer be-denkelijke vormen aanneemt. De onwettige oorsprong van het meeste grootschalige kapitaal en het middelgrote kapitaal in het land, de massale corruptie binnen de overheid, de voor-liefde voor commercie en tussenpersoon-activiteiten in plaats van productie-activiteiten, de slechte wettelijke controle van economische activiteiten, en de groei van racketeering161, gewelddadige krachtmetingen tussen commerciële groepen, en terroristische acties hebben ertoe geleid dat het ondernemer-schap niet alleen wordt 157
Perepelkin, 'The Russian Entrepreneur', 80.
158
Marshall I. Goldman, 'Why is the Mafia so Dominant in Russia', Challenge: magazine of economic affairs 39 (1996) 1, p.40 en Janssen, 'Diefstal-kapitalisme', 12. 159
Åslund, How Russia, 272-316; Anders Åslund, 'The Russian Road to the Market', Current History 94 (Oktober 1995) 594, p.311-316; en Roel Janssen, 'Kapitalistisch succes aan het oostfront', NRC (4-11-1995) Boeken 4.
160
Goldman, Lost Opportunity, 229-257; Goldman, 'Is This any way', 305-310; Goldman, 'Why is the mafia', 39-47; Hans Nijenhuis, 'Rusland is een chaos, maar er komen nog steeds auto's bij', NRC (18-2-1995)17. Penny Morvant, 'Alarm over Falling Life Expectancy', 1 Transi tion 19 (20-10-1995) 40-45; Penny Morvant, 'The Changing Face of Poverty', 2 Transition 1 (12-1-1996) 56-61. 161
Racketeering is een Engelse term en betekent: georganiseerde afpersing ten nadele van zakenlieden.
36
gezien als de meest criminele levens-stijl, maar ook als de oorzaak van de criminalisering van de gehele samenleving.'162
4.3 De Russische Maffia Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verdween ook de Rode Maffia. Maar alleen in naam, zoals de Nomenklatura nu de Nieuwe Russen wordt genoemd, zo werd de Rode Maffia eenvoudig de Russische Maffia.163 Het enige verschil met de Rode Maffia is de explosieve groei, waarover later meer. Iedereen kent tegenwoordig de Russische Maffia. Er wordt wel gesproken van een Big Bang van Russische criminelen, die over de hele wereld uitzwermden.164 In februari 1993 stelde Jeltsin in een speech, dat de georganiseerde misdaad de belangrijkste bedreiging was geworden van Ruslands strategische belangen en de nationale veilig-heid. Een maand later concludeerde hij dat Rusland in het Westen en over de hele wereld bekend is komen te staan als de nieuwe 'maffia-mogendheid'. Begin 1994 stelde hij opnieuw vast, dat de maffia Rusland verstikte en het grootste probleem van Rusland was geworden.165 Na de moord op de populaire televi-sie-directeur Listijev in maart 1995, zei Jeltsin:' Ik buig het hoofd als een van de leiders die zich schuldig hebben gemaakt aan nalatigheid bij het nemen van maatregelen tegen banditisme, corruptie, afpersing en misdaad. De regering is onvoldoende opgetreden tegen maffia-bendes die de controle over de economie in konden nemen.' Premier Tsjernomyrdin voeg-de daaraan toe:' De regering zal doen wat ze moet doen. We moeten een eind maken aan deze anarchie.' 166 In juni 1996 meldde Aleksandr Lebed, de 'recht en orde'- presidentskandidaat en 'tijdelijke' chef van Jeltsins Veilig-heidsraad:' Wij leven in een wetteloze maatschappij, de geor-ganiseerde misdaad heeft praktisch de macht overgenomen. Als je de politie vraagt of zij de adressen van de criminelen kent, antwoordt ze ja. Ze kennen de peetvaders, de afpersers. Ze weten welke bedrijven geld witwassen, ze kennen de nummers van hun bankrekeningen. Waarom vegen ze dan ons land niet schoon? Omdat elke peetvader vrienden heeft onder de rechtshandhavers. Sterker, in elke fractie van het parlement zitten mensen met geld die, als ze zich al niet zelf in de partij hebben ingekocht, voor de parlementariërs 'zorgen'. En de overgrote meerderheid van onze politici ziet zijn functie voor al als een manier om zijn zakken te vullen. (.....) Laten we de handhavers van de wet genoeg middelen geven om deze plaag uit te roeien. Het Westen zal niet tussenbeide komen, want het wil evenzeer dat deze rotzooi wordt opgeruimd. Ik zeg u: de maffia is niet onsterfelijk.'167
162
Tatiana I. Zaslavskaia, 'The business stratum of Russian society. Its essential Features, Structure, and Status', Sociological Research 34 (1995) 6, p.28. 163
164
165
166
167
Met Russische Maffia wordt gemakshalve de maffia van de gehele voormalige Sovjet-Unie bedoeld. Nicaso, De Wereldwijde Maffia, 46. Christopher J. Ulrich, The Criminal Threat in Russia, Eastern Europe and the Baltic Region (Londen 1994) 2-3. Persbureau Reuter, 'Jeltsin trekt na moord Listijev boetekleed aan', NRC (3-3-1995). Hans Nijenhuis, 'Lebed: Herstel recht en orde, de rest volgt vanzelf', NRC (18-6-1996) 5.
37
A) Waar komt deze maffia vandaan? De Russische criminaliteitscijfers zijn sinds Gorbatsjov verdubbeld tot 2.755.669 misdaden in 1995. De groei in de periode 1976-1993 bedroeg 239%. Bij 1 op de 6 misdaden gaat het om moord, ontvoering, afpersing of wapenhandel. Er zijn duizenden grote criminele organisaties actief, waarvan 155 zeer grote verbonden met tussen de 500 en 2000 leden. Het totale aantal leden wordt geschat op 1,8 miljoen criminelen, die een jaaromzet halen van 100 miljard dollar. Officieel heet het dat de 'criminele gemeenschap' 35.000 ondernemingen be-heerst, waaronder 1500 staatsbedrijven, 4400 aandelenfondsen, 407 banken, 47 veilinghuizen en 697 warenmarkten. Verder betaalt ongeveer 80% van alle ondernemers tussen de 10% en 20% van de omzet als 'beschermingsgelden' aan de maffia.168 Velen houden zich bezig met het verklaren van dit fenomeen, en er zijn dan ook vele interpretaties. De privatiseringen van 1992 worden genoemd als cesuur, het 'einde' van het communisme in 1991, de 'privatisering' in 1987 en de anti-alcoholcampag-ne van 1985. Maar, zoals uit dit onderzoek moge blijken, is bij elk van deze gebeurtenissen een grote rol weggelegd voor de Nomenklatura. De meest logische cesuur is dus de criminali-sering van de Nomenklatura tijdens Brezjnev. De oorzaken van de groei van de maffia zijn dan ook een optelsom. Te beginnen met de corruptie en de criminalisering van de Nomenklatura, die er in de loop der jaren alleen maar sterker op is geworden. Vervolgens de 'tweede economie', waarin velen een fortuin konden vergaren. Door de antialcoholcampagne van 1985, waar het niveau van de winsten een plan hoger werd getild. Als vierde de 'privatisering' onder Gorbatsjov, waardoor een gigantische diefstal plaatsvond van de staat. De echte criminele revolutie tot slot vond plaats na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, door de economische liberalisering, de verzwakking van de staatsmacht en de tweede 'piratisering'.169 Andere oorzaken zijn de toenemende armoede, meer dan 40% leeft onder het bestaansminimum, zodat crimineel gedrag vaak uit een drang tot overleven ontstond. Verder zorgt de grote gevangenispopulatie van meer dan 800.000 mensen als vanouds voor grote aantallen recidivisten. De terreur, de vernederin-gen, de martelingen, de onderlinge afrekeningen en de crimine-le pikorde, maken van deze gevangenissen een broedplaats voor zeer wrede criminelen, die nergens meer bang voor zijn. Tot slot is er nog het feit, dat het aantal wapens hand over hand toeneemt. Ook hier is nauwelijks nog controle. De maffia is beter bewapend dan de politie, bovendien beschikt zij over de modernste apparatuur, snelle auto's, enzovoort, terwijl het budget van de politie steeds verder omlaag gaat.170 Oplossingen voor deze problemen zijn er nauwelijks. De conclusie van de Russische sociologe Kryshtanovskaia in haar onderzoek naar de maffia luidt:' De vooruitzichten zijn niet optimistisch. We hopen dat de Russische samenleving wegen vindt om de zegevierende opmars van de maffia te stoppen.'171 Toch zijn er een tweetal mogelijke oplossingen. De eerste oplossing bestaat voornamelijk uit de hoop, dat naarmate de markteconomie zich verder ontwikkelt, de maffia steeds minder kansen krijgt. Dit lijkt echter een langdurige oplossing, ver-gelijkbaar met de 'Operatie Schone Handen' in Italië, die 50 jaar op zich liet wachten. Goldman stelt voor dit proces te versnellen door een totale liberalisatie van de markt, geen enkele restrictie meer. Hierdoor wordt de markteconomie dus-danig massaal, dat zij onmogelijk meer door de maffia gecon-troleerd kan worden, vergelijkbaar met het einde van de Drooglegging in Amerika.172 168
Does, 'Macht van de Mafia', 3; Oversloot, 'Rusland', 544; Goldman, 'Why is the Mafia', 42; Penny Morvant, 'War on organized Crime and Corruption', Transition 1 (1995) 2, p.32; Ustina Markus e.a., 'In the Baltics and Western CIS, Soaring Crime Challenges revamped Security Forces', Transition 2 (1996) 5, p.25; Hans Nijenhuis, 'Russische mafia rukt op naar centrum samenleving', NRC (18-5 1994) 1 en 5; en Jürgen Roth, Die Russen Mafia. Das gefährlichste Verbrechersyndikat der Welt (Hamburg 1996) 13 en 69-72. 169
Does, 'Macht van de Mafia', 3. Zie ook hoofdstuk 4.2.
170
Does, 'Macht van de Mafia', 7; Markus, 'Soaring Crime', 14-27; Laura Starink, 'Als alleen de wrok resteert', NRC (13-12-1996) 34; en Olga V. Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures in Russia', Sociological Research 35 (1996) 4, p.61. 171
172
Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 79. Goldman, 'Why is the Mafia', 44-45; Åslund, 'The Russian road', 316; en Marc Leijendekker, De Italiaanse Revolutie (Amsterdam
38
De tweede oplossing is de terugkeer naar een totalitair regime. Een sterke man à la Lebed, die de 'rotzooi uitroeit'. Er was tenslotte een Mussolini nodig om de Siciliaanse Maffia neer te slaan, wat voornamelijk lukte doordat zijn rechterhand Cesari Mori een grotere maffioso werd dan de maffia.173 Maar of dit de manier moet zijn?
B) Wie behoren tot de maffia? In een land waar het onderscheid tussen overheid, bedrijfsle-ven en georganiseerde misdaad zo gering is als in Rusland, is het onmogelijk te spreken van een aparte politieke elite, een aparte economische elite en een aparte criminele elite. Daar komt nog bij dat de elite in Rusland altijd een zeer gesloten groep is geweest, waar buitenstaanders nauwelijks werden toe-gelaten. Een derde punt zijn de doelstellingen van de crimine-len, namelijk geld en macht. In Rusland zijn geld en macht in handen van de Nomenklatura. Daar is geen verandering in gekomen. Een groot deel van de criminele elite moet logischer-wijze dan ook een Nomenklatura-achtergrond hebben. Deze stelling wordt bevestigd door Russisch sociologisch onderzoek, waarbij de nadruk lag op de zeer strakke structuur van de maffia, met het gebruik van geweld. Voorheen was een dergelijke structuur te vinden in het leger en met name in de KGB. Tegenwoordig zijn dit de particuliere veiligheidsdiensten en privédetectivebureau's, die hun cliënten 'bescherming' bieden. 80% van de ondernemingen betaalt 'bescherming' aan de maffia, de overige 20% betaalt voor een eigen privé-legertje om zich te beschermen tegen de 'beschermers'. In Moskou heeft 50% van de kaders de KGB verlaten en is nu grotendeels werk-zaam in de 'beveiligingsindustrie'. Schattingen omtrent het management van de particuliere veiligheidsdienst geven 50% aan oud-KGB'ers, 25% aan oud-MVD'ers en 25% aan oud-militairen.174 De Russische politiecommandant, Ovtsjinski, maakt op basis van activiteiten een onderscheid tussen vijf soorten criminele groeperingen binnen de maffia: 1) De 'gangsters', ofwel de werkelijke uitvoerders van tradi-tionele misdrijven. Het gaat vooral om afpersing, berovingen, autodiefstal, inbraak, diefstal, afrekeningen en traditionele criminele activiteiten als het gokwezen, de drugshandel en de prostitutie. Deze groep wordt veelal gerecruteerd uit de ge-vangenis en is vaak herkenbaar aan de moderne trainingspakken die ze dragen en aan de blauwe gevangenistatoeages.175 2) De 'pseudo-ondernemers', de nieuwe ondernemers die zake-lijke activiteiten starten met het doel criminele daden te plegen. Zij houden zich voornamelijk bezig met financiële malversaties (het verkrijgen van valse kredieten, het witwas-sen van zwart geld, illegale kapitaalvlucht), met deelneming in het privatiseringsproces, speculatie met onroerend goed; de herverkoop en export van grondstoffen en de handel in verval-ste goederen. 3) De 'plunderaars' ofwel 'staatsdieven'. Zij zijn voorname-lijk actief in de handel, gevormd in de 'tweede economie' uit de communistische periode en actief in het privatiseringspro-ces en de tussenhandel. Vaak klant van de 'pseudoondernemer'. 4) De 'corruptelingen', corrupte overheidsdienaren. Zij geven de bovenstaande groepen privileges, vergunningen, voorkennis en juridische bescherming. Er zijn ongeveer 1 miljoen beslis-singsbevoegde ambtenaren, waarvan 70% corrupt is. Geschat wordt dat de helft van de maffia-omzet naar deze groep gaat. 5) De 'coördinatoren', de leiders in het criminele milieu; de peetvaders. Zij controleren de grote syndicaten, waarbinnen de bovenstaande groepen vallen. Vaak gebruiken ze nog de tradi-tionele benaming, vory v zakone.176 Een andere indeling kan gemaakt worden naar regio van herkomst van de criminele groeperingen en naar 1994). 173
Mark Galeotti, 'Moscow Rules: Reading Between the Lines about Crime in Russia', SLOVO 8 (april 1995) 1, p.125.
174
Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 62-63; Joop Holthausen, 'Het land waar de huizen in forten zijn veranderd', Het Parool (1-8-1996) 2 en Hans Nijenhuis, 'Oud-KGB'ers leiden in Rusland lijfwachten op', NRC (28-11-1995). 175
Roth, Die Russen Mafia, 296-297 en Smeets, Gekrenkte Zielen, 75-77. Zie ook bijlage A.
176
Does, 'Macht van de Mafia', 7; Ovtsjinski, 'Organizovannaja', 618- 619; IRT-NON-rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 5; en Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 74.
39
hun speciali-saties. Deze indeling lijkt sterk op de oude regionale Sovjet-structuren en worden veelal geleid door lokale Nomenklatura, die, nu ze niet meer onder controle van Moskou staan, voor zichzelf zijn begonnen. Enkele voorbeelden zijn de groepen uit Kazachstan, die zich voornamelijk bezighouden met leningen; de Tsjetsjeense maffia is betrokken bij export van olieproducten, metalen, commerciële banken en gestolen auto's; de Azeri groepen handelen in drugs en houden zich bezig met gokken en met gewone handel; de Armeense maffia is gespecialiseerd in autodiefstal, fraude en oplichting; de Georgiërs doen aan inbraken, overvallen en gijzelname; de Ingusti zijn vooral actief in de goudhandel en de wapenhandel en de Dagestaanse groepen, tenslotte, staan bekend als dieven en afpersers.177 Het belangrijkste punt van controverse is de structuur van de Russische Maffia. Zo noemt de Amerikaanse journaliste Sterling deze maffia 'een club met geen vaste basis of een centraal hoofdkwartier, geen hiërarchische structuur, geen tradities, geen gemeenschappelijke afstamming en geen beëdigde leden.'178 De meeste onderzoekers zien de Russische misdaad-groepen echter als strak georganiseerd volgens een piramide-structuur, met een strikte scheiding tussen management, logistiek, beveiliging en productie. Met andere woorden: het gaat hier om professionele ondernemingen.179 De piramide kan ingevuld worden met de vijf al eerder genoemde groepen van Ovtsjinski, waarbij de 'gangsters' de bodem vormen en de vory v zakone de top. Een andere benaming voor de vory v zakone is het moderne avtoritet. De avtoritet krijgen steun van een raad van vertrouwelingen. Deze hele constructie doet sterk denken aan de secretaris-generaal met zijn Politbureau.180 De controverse is vooral ontstaan door het ontbreken van een capo di tutti capi, een landelijke leider aan wie alle groepen enige mate van gehoorzaamheid beloven. Dit kan ver-klaard worden, doordat de Russische Maffia nog lang niet uitgegroeid is en er nog geen directe noodzaak tot samen-werking bestaat, feit is echter wel dat de meeste steden en regio's zijn verdeeld in invloedsferen. Het kan verklaard worden door de enorme omvang van Rusland, maar er zijn ook theorieën die ervan uitgaan dat er wel degelijk iets of iemand van achter de schermen aan de touwtjes trekt. Hierbij wordt gewezen op de Nomenklatura en dan met name op de KGB en MVD.181
C) Waar houdt de maffia zich mee bezig? In januari 1994 verscheen een officieel rapport voor Jeltsin van het Analytisch Centrum voor Sociaal en Economisch Beleid in Moskou, waarin stond: '....het verschil tussen de situatie in ons land en de situatie in Westeuropa en de VS is als volgt: daar controleert de georganiseerde misdaad alleen 'criminele' activiteiten, zoals prostitutie, drugs en gokken. In Rusland controleert de georganiseerde misdaad alle vormen van activiteit....als dit doorzet, kunnen we terecht komen in een situatie vergelijkbaar met Latijns-Amerika of Italië, bij-voorbeeld, waar de politieke beslissingen niet door de rege-ring of het parlement worden genomen, maar door de georga-niseerde misdaad. In het bijzonder lijdt het geen enkele twij-fel meer, dat de leiders van de Russische georganiseerde misdaad zeer uitgebreide dossiers bijhouden van alle belangrijke ambtenaren en politici.'182 Volgens Sterling hebben de Russische maffia-clans zich in alle lagen van de maatschappij weten binnen te dringen, waar-bij ze de politieke macht tot zich trekken, staatsbedrijven overnemen, de staat zijn natuurlijke hulpbronnen ontfutselen en zich druk bezighouden met afpersing, diefstal, valsheid in geschrifte, gewapende overvallen, huurmoorden, oplichterij, drugssmokkel, wapensmokkel, prostitutie, gokken, woeker, verduistering,
177
178
Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 66. Zie ook bijlage B. Claire Sterling, Opmars der Criminelen. De dreiging van het wereldwijde netwerk van de georganiseerde misdaad (Rijswijk 1995) 103.
179
E.A.D. Verwey, 'De criminaliteit in Oost-Europa', in: G.J.N. Bruinsma ed., Georganiseerde criminaliteit uit Oost-Europa en het IRT Noord- en Oost Nederland (Enschede 1994) 35; en IRT-NON rapportage (Andrea Jansen), De Russische mafia. Nederlandse bedrijven en georganiseerde criminaliteit in Rusland (Nijverdal 1996) nr. 10, p.23-26. 180
181
182
IRT-NON rapportage 10, De Russische mafia, 24. Timofeyev, Russia's Secret Rulers, 8-9. Ulrich, The Price, 3.
40
het witwassen van geld en het doen van zaken op de zwarte markt.183 De Duitse publicist Jürgen Roth voegt hier nog de handel in nucleair materiaal en afpersing met nucleaire bedreigingen aan toe.184 De Russische Maffia is echter ook actief in de legale commerciële wereld. Naar Russisch sociologisch onderzoek doet zij dat op vier manieren. De belangrijkste manier voor de legalisering van de maffia is het oprichten van eigen commer-ciële structuren. Ze doet dit om verschillende redenen, soms is het iets eenmaligs, bijvoorbeeld het verkrijgen van een grote lening, waarna ze met de noorderzon vertrekt. Maar vaak worden deze ondernemingen gebruikt als dekmantel voor bijvoor-beeld witwaspraktijken. Soms gebeurt het dat illegaal kapitaal in een volstrekt legaal bedrijf wordt gestoken door maffia-bazen om zo in de bovenwereld als respectabel over te komen. Bedrijven die interessant zijn voor de maffia, zijn bedrijven zoals bureau's van tussenpersonen en vooral banken. De banken spelen een cruciale rol bij de grote financiële transacties en de witwasoperaties. Voor de rest is de maffia geïnteresseerd in alles waar grote winsten zijn te behalen. Een tweede manier is de deelname aan de privatisatie. Russische schattingen geven aan dat 35% van het kapitaal en 80% van de aandelen met stemrecht nu in handen is van crimi-nelen. Bij afpersingen laat de maffia zich tegenwoordig vaak 'uitbetalen' in aandelen. Zo controleert de maffia de bedrij-ven niet alleen met geweld, maar ook via de aandeelhouders-vergadering. De eenvoudigste manier van legalisatie is het oprichten van bedrijven in de veiligheidssector. Op deze manier kunnen maf-fiosi legaal wapens dragen. Deze 'veiligheidsdiensten' zijn ook vaak de meest effectieve manier voor 'banken' om hun achterstallige 'leningen' te innen. Voor de maffia is het niet betalen van 'beschermingsgeld' automatisch een achterstallige lening, waarvoor 25% interest per maand moet worden betaald. De laatste manier en sinds drie jaar erg populair is de oprichting van charitieve stichtingen en sportfondsen. Hiermee kan gemakkelijk geld worden witgewassen. De illegale inkomsten worden 'gedoneerd' aan deze fondsen, die vervolgens het geld geheel legaal weer uitkeren als schenkingen aan personen en bedrijven.185 Bovendien krijgen deze fondsen vrijstelling van de belasting, terwijl sommige fondsen van de president het recht kregen belastingvrij alcohol en sigaretten te importeren, zogenaamd om de kosten te dekken. De belangrijkste fondsen, die ook grote schandalen hebben veroorzaakt, zijn de Nationale Sportstichting, het Russisch Fonds voor Invaliden uit de Oor-log in Afghanistan en de Russisch-Orthodoxe kerk. 186 De Russische maffia houdt zich ook bezig met activiteiten buiten de landgrenzen van Rusland, niet alleen in de voorma-lige Sovjetrepublieken of de voormalige Oostbloklanden, maar sinds de grenzen open zijn wordt de Russische Maffia overal ter wereld gesignaleerd. Sterling citeert hierover een Rus-sische specialist in zwaremisdaadbestrijding, Uvarov: 'Na-tuurlijk is het schitterend, dat het IJzeren Gordijn is ver-dwenen, maar voor het Westen was het wel een schild. Nu hebben we de poorten geopend en dat is bijzonder gevaarlijk voor de rest van de wereld. Amerika krijgt Russische criminelen; Euro-pa krijgt Russische criminelen. Ze zullen alles stelen. Ze zullen Europa bezetten. Niemand zal de hulpmiddelen hebben om hen tegen te houden. Jullie mensen in het Westen kennen onze maffia nog niet. Dat komt nog wel, dat komt nog wel.'187
183
184
185
Sterling, Opmars, 103. Zie ook hoofdstuk 4.3.B. Roth, Die Russen Mafia, 165-191 en Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 68. Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 69-72.
186
Frans Dijkstra, 'Dollars, drank, drugs en bloed in het Kremlin', Trouw (12-10-1996) 5 en Hans Nijenhuis, 'Welvaren Russische charitas leidt tot grof geweld', NRC (12-11-1996) 5. 187
Sterling, Opmars, 130.
41
Hoofdstuk 5: De Russische Maffia als mondiaal gevaar 'Een groot deel van ons leven was de tegenstelling tussen ka-pitalisme en communisme de belangrijkste tegenstelling. Met de neergang van het communisme is de externe bedreiging van het kapitalisme verdwenen. Toch is er een nieuwe interne bedreiging van het kapitalisme, bijna even subversief als het communisme en als we niet uitkijken zal niet alleen de zakenwereld maar ook de democratische rechtsorde gevaar lopen door de opkomst van maffia-achtige internationaal opererende misdaadorganisaties. Meer nog dan het opengaan van de Europese grenzen, zal de desintegratie van Oosteuropa een versterkende rol bij de opbouw van de onderwereld spelen.'188 Over de gehele wereld wordt door de pers alarm geslagen: 'De Russische Maffia komt naar het Westen'. In dat opzicht zou het gezegde 'De Russen komen' waarheid kunnen worden, niet als mi-litair fenomeen, maar deze keer in de vorm van georganiseerde misdaad. Geschat wordt dat minimaal 300 Russische maffia-groepen in het Westen actief zijn. Met het neerlaten van het IJzeren Gordijn verdween de belangrijkste buffer tussen Oost- en WestEuropa. Door de opening van de grenzen ontstond een poort naar Europa, waar de georganiseerde misdaad dankbaar gebruik van heeft gemaakt. Oosteuropese criminelen breidden hun werkgebied uit naar het westen, terwijl de westerse criminelen graag naar het oosten gingen, omdat niemand naar de herkomst van hun geld vroeg.189 De Amerikaanse journaliste Sterling spreekt van 'een wereldwijde noodtoestand'. Zij slaat alarm over een samenzwering tussen de Amerikaanse en Italiaanse maffia, de Colombiaanse drugskartels, de Chinese triaden, de Japanse Yakuza en de Russische maffia, die zij de 'Pax Maffiosa' noemt. Velen staan erg sceptisch tegenover deze theorie. Sterling:'Als ik dit vertelde aan de autoriteiten in Italië en in Duitsland en Engeland, keken ze me aan of ik gek was.'190 Toch staat een der-gelijke theorie veel vaker centraal in literatuur over de maf-fia, omdat bijeenkomsten van maffialeiders regelmatig worden gesignaleerd.191 Ook de Italiaanse voormalig voorzitter van het parlementaire comité voor de bestrijding van de maffia, Luciano Fiolante, bedoelde iets dergelijks, toen hij in 1993 zei:' De wereldhoofdstad van de georganiseerde misdaad is niet langer Palermo, maar Moskou.'192
5.1 Zakendoen in Rusland Zakendoen in Rusland is niet zonder problemen voor Westerse ondernemers. Volgens het hoofd van de delegatie van de Europese Commissie in Moskou, Michael Emerson, is Rusland een wetteloze maatschappij, waar de wetten van de jungle regeren. Het zakenleven wordt belemmerd door een mix van problemen die voortkomen uit het gedrag van de overheid en van de georganiseerde misdaad. De problemen van de kant van de overheid zijn zeer ernstig. Het eigendomsrecht is een puinhoop. Het belas-tingsysteem werkt niet. Belastingen zijn onevenredig zwaar, zodat ze veelvuldig worden ontdoken. Ze zijn willekeurig en onvoorspelbaar. Dit levert grote problemen op voor zowel Wes-terse als Russische ondernemingen. Voor nog grotere problemen zorgt de misdaad. Misdaadorganisaties eisen van alle transac-ties hun deel. De maffia is het enige belastingstelsel dat werkt. Het gevolg is dat de risico's van het ondernemen in Rusland zeer groot zijn. Dit maakt dat voor potentiële inves-teerders het onverwachte rendement
188
A.P. Schmid, Smerige Zaken: de opkomst van de onderwereld (Driebergen 1992) 1. Stellingen van zijn oratie aan de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Erasmus Universiteit te Rotterdam op 10-9-1992. 189
IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 11; Nicaso, De Wereldwijde Maffia, 28-29; en Verwey, 'Criminaliteit in Oosteuropa', 36-37. 190
Marc Leijendekker, 'Naties zijn machteloos tegen "pax mafiosa"', NRC (21-11-1994) en Sterling, Opmars der Criminelen. 191
Nicosa, De Wereldwijde Maffia; Roth, Die Russen Mafia; Brian Freemantle, The Octopus. Europe in the grip of organized crime (Londen 1995); Jürgen Roth en Marc Frey, Het verenigd Europa van de Mafia (Amsterdam 1994); Werner Raith, Das neue Mafia-Kartell. Wie die Syndikate den Osten erobern (Berlijn 1994). 192
Nicosa, De Wereldwijde Maffia, 28.
42
zeer hoog moet zijn.193 Goldman is nog scherper in zijn oordeel. Volgens hem is het voor de meeste bedrijven, Russisch of buitenlands, absoluut onmogelijk om legaal te functioneren en alle belastingen te betalen. Op zijn vragen aan buitenlandse zakenmensen in Moskou welke belastingen ze betaalden, was het laconieke antwoord:' Welke dag is het vandaag?' De meeste buitenlandse bedrijven besluiten dan ook 'to go native'194 en gaan ook illegaal opereren door te werken met dubbele boekhoudingen en door Russische ambtenaren om te kopen. Een dergelijke houding maakt deze be-drijven wel zeer gevoelig voor chantage, zodat ze ook de zoge-naamde 'beschermingsgelden' moeten gaan betalen. Dit verklaart tevens waarom de Maffia zo geïnteresseerd is in het bankwezen. Het dreigen met het inlichten van de belastingpolitie is voor de Maffia vaak al genoeg om de bedrijven tot betaling te overreden.195 Een goed voorbeeld van de problemen van het Westerse zaken-leven in Rusland werd geleverd door de Amerikaanse computergi-gant, IBM, die zich per 1 maart 1996 uit Rusland terugtrok:' Het blijkt niet mogelijk te zijn op eerlijke wijze winst te maken.' IBM was in 1993 begonnen computers te assembleren in een bestaande computerfabriek in de buurt van Moskou. Het bedrijf verwachtte dat dit goedkoper zou zijn dan import. Dit bleek echter niet zo te zijn doordat de regering enkele Rus-sische charitas-organisaties had vrijgesteld van importheffingen. Door deze vorm van oneerlijke concurrentie waren geïmporteerde computers ongeveer 15% goedkoper in de winkel dan de computers die IBM in Rusland produceerde. Een tweede grief van IBM was het niet nakomen van toezeggingen door de Moskouse burgemeester Loezjkov. Om de buitenlandse investering te stimuleren zegde de burgemeester in 1993 toe dat zijn gemeente in de eertse twee jaar ongeveer 100.000 lokaal geproduceerde IBMcomputers zou afnemen. Dit werden er slechts een paar honderd. Loezjkov deed zijn toezegging destijds in een schriftelijk decreet. Desondanks overwoog IBM geen gerechtelijke stappen:' We leven in Rusland.'196 Deze problemen zijn terug te voeren op het ontbreken van wetgeving. De Russen gebruiken wel de terminologie van een markteconomie, maar ruim 70 jaar communisme heeft ervoor gezorgd dat ze de regels van een markteconomie niet kennen. Met als consequentie dat de maffia sneller is gegroeid dan het zakenleven en sterker is geworden dan de regering. Bij commerciële twisten is het tegenwoordig zelfs zo, dat bedrijven de maffia als bemiddelaar vragen.197 Het is dus nauwelijks mogelijk om in Rusland zaken te doen, zonder betrokken te raken bij criminele activiteiten. De meeste bedrijven krijgen te maken met één of meer van de vol-gende vier vormen van criminaliteit: De meest algemene vorm is afpersing. In Rusland betaalt ongeveer 80% van alle bedrijven 'beschermingsgeld' aan de maffia. Deze bedrijven worden ge-dwongen ongeveer 20% van hun maandelijkse omzet af te staan. Hierbij maakt het niet uit of er winst of verlies gemaakt wordt, wat het zakendoen dus 20% duurder maakt dan noodzakelijk. Helaas zijn bedrijven die bescherming zoeken bij legitieme bewakingsdiensten vaak nog veel duurder uit.198 De tweede vorm van criminaliteit geldt ook voor bijna alle buitenlandse bedrijven en is oplichting. De meeste buitenland-se bedrijven werken samen met een Russische partner; vaak voorkomend is de joint-venture. Dit is de oorzaak van veel problemen, omdat Russische partners over het algemeen niet erg betrouwbaar blijken. Vaak ontstaan er meningsverschillen over contracten, waarna de Russische partner zijn zin doordrijft, hetzij door zijn verplichtingen niet na te komen, hetzij door de maffia in te schakelen. Aangezien de buitenlandse bedrijven bij geen enkele instantie hun gelijk kunnen halen en ze ook niet tot geweld willen overgaan, zit er niets anders op dan hun verliezen te accepteren. Op deze manier worden vele joint-ventures overgenomen door de Russische partner. Het buiten-landse bedrijf heeft de investeringen gedaan en zodra er winst gemaakt wordt, doet de Russische
193
Hans Nijenhuis, 'Meeste Russen spreekt het goede nieuws niet aan', NRC (17-10-1995).
194
'To go native' betekent dat buitenlandse bedrijven zich aanpassen aan de lokale omstandigheden. Eigen normen en waarden worden 'in de ijskast' gezet om te gaan opereren volgens de normen en waarden van het land waar ze actief zijn, hoe goed of hoe slecht die ook zijn. 195
196
197
198
Goldman, 'Why is the Mafia', 43. Hans Nijenhuis, 'IBM uit Rusland na "oneerlijke" behandeling', NRC (28-2-1996) 1. Goldman, 'Why is the Mafia', 44. Ibidem, 43.
43
partner al het mogelijke om van zijn buitenlandse partner af te komen, goedschiks of kwaadschiks.199 Een recentelijk en het meest dramatische geval is dat van de Amerikaanse zakenman Paul E. Tatum, die in een joint-venture het hotel Radisson-Slavjanskaja in Moskou runde. Na een twist over de geringe winsten van het hotel installeerde de Russische partner een eigen manager, de Tsjetsjeen Drhahailov. Volgens Tatum was hij een maffia-baas. In het voorjaar van 1995 werd een bodyguard van Tatum stevig gemolesteerd met de mededeling dat het tijd was voor Tatum om Moskou te verlaten. Tatum besloot echter het gevecht aan te gaan met advertenties in de kranten, privé-detectives en volledige samenwerking met de belastingpolitie waar het zijn partner betrof. Op 3 novem-ber 1996 werd Tatum vermoord door 11 kogels uit een Kalash-nikov. Velen zien zijn dood als het bewijs dat ook Westerse zakenmensen hun leven niet zeker zijn in Rusland.200 De derde vorm van criminaliteit is diefstal, een zeer normaal fenomeen in Rusland. Dingen verdwijnen in Rusland, van containers tot auto's, enzovoort. Deze vormen van criminali-teit behoren meestal niet tot de georganiseerde misdaad. Het geeft hoofdzakelijk aan dat betrouwbaar personeel in Rusland niet snel gevonden is.201 De laatste vorm is een variant op afpersing. Wanneer de maffia eenmaal greep op iemand heeft, kan het zijn dat deze personen gedwongen worden illegale 'diensten' te verlenen aan de maffia. Veelal gaat het hierbij om smokkel van geld of drugs of om het vervalsen van contracten, rekeningen en dergelijke. Uit angst voor hun leven en dat van hun familie raken buitenlandse zakenmensen zo ook in hun eigen land betrokken bij criminele activiteiten.202 Uit een studie van het in Londen gevestigde onderzoeks-bureau Merchant International Group (MIG) bleek Rusland in 1996 het meest riskante land om zaken te doen door wijdver-breide misdaad, afpersing, een bloeiende zwarte markt en politieke onzekerheid. Bovendien was het bureau zeer verbaasd over de naïviteit van bedrijven; ze hebben vaak geen ervaring, geen lokale contacten en maar weinig notie van de risico's waaraan ze zich blootstellen.203 Goldman vindt dat deze bedrijven een belangrijke rol hebben. Zodra ze het gevoel hebben dat ze zonder de maffia niet meer functioneren kunnen, moeten ze niet gaan samenwerken met de maffia, maar het land verlaten. Het mag dan de creatie van een betere marktwerking in Rusland vertragen, dat is de prijs die betaald moet worden. Doen deze bedrijven dat niet, dan zullen ze ontdekken dat de Russische maffia dezelfde eisen gaat stellen aan de thuisbasis van deze bedrijven, als die ze in Rusland gewoon is ingewilligd te krijgen.204
5.2 De Russische Maffia in het buitenland De Russische Maffia is zo snel gegroeid in Rusland, dat sinds 1993 een globalisering aan de gang is. Eerst in Centraal-Europa, de gebieden van het voormalige Oostblok, en in het Balticum werden belangrijke centra van de Russische Maffia gevestigd. Vervolgens was de sprong naar Scandinavië en West-Europa niet erg moeilijk. Met name het gebied tussen Rusland en West-Europa staat al bekend als de 'gemeenschappelijke markt van de misdaad', met Berlijn als centrum. Maar ook in Noord-Amerika is de Russische Maffia actief, evenals in Azië en ZuidAmerika.205 199
IRT-NON rappotage 10, De Russische mafia, 44-45 en Ferry Versteeg, 'Zakenleven leert omgaan met Oosteuropese mafia', NRC (22-21995) 24. 200
201
202
203
204
Bill Powell, 'Murder in Moscow', Newsweek (25-11-1996) 12-15.
IRT-NON rapportage 10, De Russische mafia, 44. IRT-NON rapportage 10, De Russische mafia, 46 en Goldman, 'Why is the Mafia', 46. ANP, 'Investeren in Rusland riskantst', NRC (19-10-1996) 14. Goldman, 'Why is the Mafia', 46.
205
Ulrich, The Price of Freedom, 2; Nicaso, De Wereldwijde Maffia, 4; Verwey, 'De criminaliteit', 36; en Margaret Heckel e.a., 'Sie lieben Geld. Die russische Mafia globalisiert sich. Bevortzugter Standort: Deutschlands Hauptstadt Berlin', Wirtschaftswoche nr.44 (24-10-1996) 62-76.
44
Er was echter ook al een eerdere expansie van georganiseerde misdaad uit de voormalige Sovjet-Unie. In de jaren zeventig en tachtig is namelijk aan enige honderdduizenden sovjetburgers toestemming verleend om naar het Westen te emigreren. Onder deze emigranten waren ook criminelen, die valse papieren hadden bemachtigd of door de KGB uit de Sovjet-Unie 'weggezuiverd' werden. Zo ontstonden grote Russische leefgemeenschappen, wat volgens de Belgische criminoloog, Cyrille Fijnaut, een strategische voorwaarde voor de huidige maffia is om zich ergens te vestigen, doordat ze hier makkelijk kunnen onderduiken. Op basis hiervan zijn de vijf Westerse probleemgebieden aan te wijzen, waar het de Russische Maffia betreft, namelijk New York, Tel Aviv, Berlijn, Antwerpen en tegenwoordig ook Cyprus.206 Hieronder volgt een verkorte weergave van de bevindingen uit het IRT-NON rapport, Post-sovjet criminaliteit. Een inter-nationale dreiging? De Verenigde Staten Meer dan 200.000 sovjet-emigranten hadden New York als toe-vluchtsoord gekozen. Brighton Beach Brooklyn, New York (± 60.000 emigranten), ook wel 'Klein Odessa' genoemd, wordt als de grootste Russische leefgemeenschap in de Verenigde Staten beschouwd. Volgens de Federal Bureau of Investigation (FBI) zetelt het ongeveer 2000 zware criminelen tellende misdaadsyndicaat Organizatsija hier. Dit syndicaat houdt zich bezig met witwaspraktijken, afpersing, prostitutie en fraude. Zeer berucht was het benzinebelastingschandaal uit 1985, waardoor de Amerikaanse overheid miljarden dollars schade heeft geleden. Meer recentelijk, in augustus 1995 heeft de FBI 11 emigranten van 'Russisch-Armeense' afkomst in Los Angeles en New York gearresteerd. Ze werden beschuldigd van het ontduiken van benzineaccijnzen ten bedrage van 140 miljoen dollar en het (georganiseerd) afpersen van rijke sovjet-emigranten. Na 1991 kwamen nieuwe criminelen uit Rusland naar de Verenigde Staten, waarvan de beruchtste Ivankov was, ook wel Japontsjik (het Japannertje) genaamd. Hij werd binnen de kortste keren de leider van de Russische Maffia in de Verenigde Staten, maar kon op 8 juni 1995 op beschuldiging van afpersing door de FBI worden gearresteerd. Volgens de FBI zijn er 5 Russische misdaadsyndicaten, bestaande uit ongeveer 220 georganiseerde groeperingen, actief in de Verenigde Staten. Afgaand op de grote investeringen in onroerend goed door uit het GOS-afkomstige 'zakenlieden', zitten zij met name in San Fransisco, Los Angeles, New York en Miami.207 Israël In de jaren zeventig en tachtig zijn ongeveer 170.000 joden uit de Sovjet-Unie naar Israël geëmigreerd. Sinds 1989 is dit aantal met 600.000 toegenomen. De Israëlische wetgeving, de zogenaamde Wet op Terugkeer, maakt het erg makkelijk voor een immigrant om Israëlisch staatsburger te worden. Een aantal Russische criminelen is met behulp van vervalste joodverkla-ringen door de mazen van de Israëlische immigratiebureaucra-tie geglipt en zo automatisch Israëlisch staatsburger gewor-den. Een Israëlisch paspoort verschaft vervolgens toegang tot het Westen. Bovendien is Israël bij criminelen populair, omdat er geen wetgeving is die witwaspraktijken strafbaar stelt. Zo heeft de Russische Maffia de afgelopen jaren 4 miljard dollar in Israël weten te 'witten' en daarmee de joodse staat tot een van haar belangrijkste centra van haar internationale criminele activi-teiten gemaakt. Er zijn ongeveer 15 Russische Maffia-groepen actief in Israël, die ongeveer 2 miljard dollar geïnvesteerd hebben. Crimineel geld infiltreert in Israëlische banken, on-dernemingen, media en zelfs politiek. Ook de prijzen van luxe flats in Tel Aviv, langs de kust van de Middellandse Zee zijn explosief gestegen door de belangstelling van de Russische Maffia. Zij houdt zich echter hoofdzakelijk bezig met handel in verdovende middelen, gokken en prostitutie. De politie heeft tijdens overvallen op tientallen bordelen inmiddels hon-derden Russische meisjes gearresteerd en het land uitgezet.208 206
IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 11 en een interview met professor Cyrille Fijnaut in het NOS-programma Buitenhof van 15-9-1996 op Nederland 3. 207
IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 12-14. Zie ook Nicaso, De Wereldwijde Maffia en Sterling, Opmars der Criminelen. 208
IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 19-20; Salomon Bouman, 'Russische mafia "wit" miljarden in Israel', NRC (17-1995)4; Salomon Bouman, 'Russische mafia sluipt politiek en media Israel binnen', NRC (25-10-1995) 6; en Salomon Bouman, 'Israel wil "Russische mafia" aanpakken', NRC (24-8-1996) 4.
45
Cyprus Israëls buurland overzee Cyprus blijkt heel aantrekkelijk te zijn voor uit de Russische Federatie afkomstige 'ondernemers'. Cyprus heeft met de Russische Federatie overeenkomsten gesloten ter voorkoming van dubbele belastingheffing. De op dit eiland geldende belastingwetgeving maakt van Cyprus een belas-tingparadijs voor de Russen. Bovendien hebben ze geen visum nodig om Cyprus te bezoeken. Er zijn elf Russische banken op Cyprus en duizenden postbus-firma's, ook wel offshore-firma's genoemd. Ongeveer een kwart van alle op Cyprus gevestigde offshore-ondernemingen is in 'Russische' handen en het aantal groeit nog steeds. Cyprus wordt veelal door de Russische Maffia gebruikt als witwascentrum en uitvalsbasis naar Israël. Dit witwassen ge-schiedt via op Cyprus gevestigde offshore-bedrijven en banken, meestal met behulp van vervalste importrekeningen. De impor-teur krijgt een verhoogde rekening uitbetaald. Vervolgens schrijft hij het verschil over naar een nummerrekening in Zwitserland, Oostenrijk of Liechtenstein. Zo gebruikt de Russische Maffia Cyprus als een brug naar het Westen.209 België In de jaren zeventig en tachtig heeft een groep uit de Sovjet-Unie afkomstige emigranten zich in Antwerpen gevestigd. Een kleine minderheid van deze emigranten opende import-export bedrijven in de buurt van het Falconplein, ook wel het Rode Plein genoemd, veelal als dekmantel voor illegale activitei-ten. Ongeveer tien jaar geleden werden door uit de voormalige sovjet-republiek Geogië afkomstige joden, enige goudwinkeltjes geopend in de diamantwijk in de omgeving van de Pelikaan-straat. Inmiddels zijn de winkeltjes uitgegroeid tot een werkelijk 'Georgisch' imperium, met meer dan honderd zaken. De politie vermoedt dat het merendeel van de zakenlieden uit de Antwerpse diamantwijk wordt afgeperst. De Belgische politie werd de afgelopen jaren regelmatig geconfronteerd met criminele afrekeningen. Verscheidene Rus-sen zijn in Antwerpen vermoord door Russische huurmoordenaars, waarvan enkelen zijn gearresteerd en veroordeeld. In 1995 is in België een speciale gerechtelijke werkgroep gevormd, welke een onderzoek moet gaan doen naar de infiltratie van de Russi-sche Maffia in het Belgisch bedrijfsleven. Aanleiding voor dit onderzoek was de overname van een Antwerps import-export bedrijf door een gecompliceerde holdingconstructie. Enkele van de tot deze holding behorende bedrijven bleken in handen van de Russische Maffia. De Belgische ALSK-spaarbank heeft door deze overname honderden miljoenen franken verloren.210 Duitsland Na de eenwording van Oost- en West-Duitsland in oktober 1990 werd de nieuwe Duitse staat overspoeld door een golf van georganiseerde misdaadbendes uit de voormalige Sovjetrepu-blieken. Er zijn ongeveer 300 Russische Maffiagroeperingen in Duitsland actief, gevestigd in de steden München, Frankfurt, Keulen, Düsseldorf en Berlijn. Met name Berlijn is populair bij de Russische Maffia, vanwege een viertal redenen. De belangrijkste reden is het grote aantal sovjetemigranten in Berlijn. Ongeveer 20.000 wonen er legaal en een deel is zelfs Duits staatsburger. Voor de Russische Maffia is dat ideaal om onder te duiken en om 'medewerkers' te recruteren. De tweede reden is de nabijheid van de Poolse grens. Russische criminelen kunnen zich daardoor snel uit de voeten maken als dit nodig mocht blijken. Ten der-de is de enorme bouwactiviteit, die in Berlijn plaatsvindt voor de Russen, een perfecte mogelijkheid om geld te 'inves-teren'. Tot slot zijn er de oude contacten van Duitse zakenmensen met voormalige hoge officieren uit de West-Groep van het Russische leger, dat pas in 1995 volledig werd terug-getrokken. In 1992 verschenen er in de Duitse pers allerlei berichten over deze West-Groep, die zich steeds meer met ille-gale handel en zwendel inliet. Haar commandant, Burlakov, werd beschuldigd van ambtsmisbruik, verrijking van het officieren-korps, smokkel, illegale deviezenhandel en het creëren van maffia-structuren binnen het leger. Volgens de Duitse politie ontwikkelde een deel van de steeds groeiende emigrantengroep al spoedig 209
IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 21 en Heckel, 'Sie lieben Geld', 69.
210
IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 18-19. Zie ook Alain Lallemand, De Organizatsiya: De Russische maffia van Antwerpen tot Brooklyn (Berchem 1996).
46
criminele activi-teiten. Aanvankelijk ging het om fraude, valsemunterij, goud- en iconensmokkel, al snel werd het criminele werkgebied echter uitgebreid met georganiseerde afpersing, vrouwenhandel, drugs-handel, wapenhandel en autodiefstallen. Tussen 1990 en 1993 verdrievoudigde het aantal autodiefstallen in Duitsland van 50.000 per jaar naar 144.000 per jaar. Volgens het BKA was 12,8% van alle verdachten tegen wie in Duitsland in 1994 een strafrechtelijk onderzoek werd ingesteld van Oosteuropese afkomst.211
5.3 De Russische Maffia in Nederland De Nederlandse autoriteiten zijn, met name door de ontwikke-lingen in de buurlanden, gewaarschuwd. Hoewel het aantal Russische emigranten in Nederland gering is212, vallen de Nederlandse grenzen met Duitsland en België alleen nog op door een verandering van de wegbewijzering. Eind 1992 besloot de Centrale Recherche Inlichtingendienst (CRI) het project Midden- en Oost-Europa te starten om zo de ontwikkelingen aldaar in kaart te brengen.213 Naar aanleiding van een verzoek om een beleidsplan voor de aanpak van de georganiseerde mis-daad, verscheen in september 1992 al een nota van Justitie en Binnenlandse Zaken met als titel: De georganiseerde criminali-teit in Nederland; dreigingsbeeld en plan van aanpak. Deze nota resulteerde in de oprichting van de Interregionale Recherche Teams (IRT), die ieder één of meer fenomenen tot hun specialiteit maakten. Het IRTNoord- en Oost-Nederland (IRT-NON) omvat de ressorts Leeuwarden en Arnhem en de politiere-gio's Groningen, Friesland, Drenthe, IJsselland, Twente, Noord- en Oost-Gelderland, Gelderland-Midden, Gelderland-Zuid en Flevoland en richt zich primair op criminele groepen die op een of andere wijze verbonden zijn met de geografische gebie-den Oost-Europa, Turkije en het Nabije Oosten.214 In februari 1996 verscheen het verslag Inzake Opsporing van de Parlemen-taire Enquêtecommissie Opsporingsmethoden waarin een inventa-risatie van de georganiseerde misdaad in Nederland door de onderzoeksgroep Fijnaut was opgenomen. Ook de Russische Maffia kwam hierin aan bod. De eerste alarmgeluiden werden echter door de Binnenlandse VeiligheidsDienst (BVD) in de openbaarheid gebracht in zijn Jaarverslag 1994. Volgens de BVD vormden de ontwikkelingen in het GOS, en met name in de Russische Federatie, een bedreiging voor de Nederlandse staatsveiligheid en de democratische rechtsorde. De BVD schreef:' Gebleken is dat de aanwezigheid van de Russische Maffia in Nederland toeneemt en haar organisatiegraad hoger wordt. De maffia recruteert haar leden vooral uit de stroom asielzoekers. Zij houdt zich onder andere bezig met vrouwenhandel en prostitutie, grootscheepse autodiefstal, afpersing, witwasactiviteiten en immigrantensmokkel. Daarnaast worden mogelijkheden voor drugssmokkel en wapenhandel onder-zocht.215 Volgens de Enquêtecommissie werden deze bevindingen van de BVD niet onderbouwd met harde gegevens.216 De IRT-NON kwam niet veel later ( april 1995) met zijn eerste bevindingen naar buiten. De globale conclusie was dat ook in Nederland de Russische Maffia een serieus probleem dreigt te worden. Het gaat om misdadigers die zich vooralsnog bezighouden met de meer primitieve vormen van misdaad, zoals prostitutie, afpersing en handel in gestolen auto's. Maar ook op het gebied van fraude en vrouwenhandel zijn ze actief, terwijl het Nederlandse onroerend goed ook de warme belang-stelling geniet. Bovendien is duidelijk geworden dat de Rus211
IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 15-17; Heckel, 'Sie lieben Geld', 75; Roth, Die Russen Mafia, 98-104. Zie ook Roth, Het verenigd Europa, 36-64 en Raith, Das neue Mafia-Kartell, 109-128. 212
Volgens het CBS verbleven er op 1 januari 1994 officieel 4400 voormalige sovjetburgers zonder de Nederlandse nationaliteit in Nederland en 2100 met de Nederlandse nationaliteit. Zij leven verspreidt over Nederland; er zijn geen echte concentraties. IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 24. 213
214
Verwey, 'De criminaliteit in Oosteuropa', 31. H. van Zwam, 'Het IRT Noord- en Oost Nederland. Geschiedenis en organisatie', in: Bruinsma, Georganiseerde criminaliteit,
9-16. 215
Marcel Haenen, 'BVD: meer contact met Oost-Europa', NRC (3-4-1995) 6 en Deel 1 onderzoeksgroep Fijnaut, 'Autochtone, allochtone en buitenlandse criminele groepen', Inzake Opsporing. Bijlage VIII, Kamerstuk 24072, nr.17 (1995-1996) 187. 216
Brief van de Enquêtecommissie, Inzake Opsporing, Kamerstuk 24072, nrs.10-11 (1995-1996) 42-43.
47
sische misdadigers gebruik maken van geweld in een mate en vorm die van een geheel andere orde is, dan de politie in Nederland gewend is. De activiteiten van de Russische mis-dadigers lijken zich te concentreren in Amsterdam, Den Haag, Noord-Brabant en Limburg. De IRT-NON vermoedt dat dit te maken heeft met het feit dat daar relatief de meeste Russen geves-tigd zijn. Uit de IRT-NON analyse blijkt ook dat de Russen nog geen echt goede criminele infrastructuur in Nederland hebben opgebouwd, zoals in België en Duitsland. De Russische criminelen zijn nog bezig de Nederlandse markt te verkennen.217 De onderzoeksgroep Fijnaut concludeerde dat het zo is, dat de Russische Maffia op een enkel vlak -en vooral dat van afpersing- zeker al wel teken van leven heeft gegeven, maar dat de omvang van haar activiteiten voorlopig niet moet worden overdreven. Dit blijkt vooral uit de bevindingen van Duitse en Amerikaanse politiediensten aangaande de verbreiding van de Russische Maffia in West-Europa. Russische criminele pogingen tot het corrumperen van de Nederlandse overheid werden overigens wel vastgesteld.218 Toch zijn er wel enkele concrete voorbeelden van Russische Maffia-activiteiten in Nederland bekend. Een Georgische maf-fiabaas met Berlijn als basis, Marianashvili, moest in 1992 Berlijn verlaten, op de vlucht voor het geweld van een concurrerende Tsjetsjeense bende. Hij dook onder in Antwerpen. Echter tevergeefs. Hij werd op 21 april 1992 in (de omgeving van) Amsterdam geliquideerd.219 Bekender was de ontvoering van Boris Fastovski op 11 januari 1995 in Amsterdam. De man was vennoot van het bedrijf Olympic International Group, groothandel 'in wisselende produkten en goederen', aldus de Kamer van Koophandel. Hij exporteerde echter voornamelijk vodka via Nederland naar Rusland. Hij is niet teruggevonden. Hoogstwaarschijnlijk was dit het werk van een Georgische bende die in Amsterdam zo te zeggen een handelsonderneming drijft, maar deze onderneming vooral gebruikt om in Nederland werkende zakenlieden af te persen en ook om Nederlandse zakenlieden die in Rusland opereren, op te lichten, onder dreiging van geweld. Deze zaak werd door de Amsterdamse politie aangegrepen om het hele Russische zakenmilieu in kaart te brengen, waarbij zij onrustbarend veel mensen tegenkwamen met een duister KGB- of Afghanistan-verleden. In totaal werden 27 Russen gearresteerd, maar er volgden geen veroordelingen.220 Het meest recente geval kwam in oktober 1996 in de kranten en betrof de afpersing van Vadim G. Rozenbaoum. Hij vluchtte in november 1994 met vrouw en kinderen naar Nederland en woont sindsdien in Brabant. Op 10 augustus 1995 kwam de Russische Maffia bij hem aan de deur en eiste 1 miljoen dollar. Als hij weigerde te betalen zouden ze hem en zijn hele hebben en houden te gronde richten door alle exportgoederen bij de grens tegen te houden. Ze zouden bankrekeningen van de firma Tiral in Moskou laten blokkeren en de administratie in beslag nemen. Rozenbaoum weigerde te betalen en deed op 26 september 1996 aangifte bij de politie. Ondertussen liep het geëiste bedrag op tot twee miljoen dollar en ontving hij regelmatig bedrei-gingen met de dood. In september 1996 werd de vader van Rozenbaoum in Moskou met messteken om het leven gebracht. Een maand later werd de directeur van Tiral in Moskou vanuit een auto doodgeschoten. Aangenomen wordt dat deze delicten vooral bedoeld waren om Rozenbaoum naar Moskou te lokken om daar met hem af te rekenen. Maar de zakenman bleef beide keren in zijn woonplaats in Brabant.221 Het IRT-NON meldde in oktober 1996 dat tientallen Neder-landse en vanuit Nederland werkende Oosteuropese zakenmensen aangifte hadden gedaan van afpersing en bedreiging door Russische criminelen. Uit onderzoek van het IRT-NON blijkt dat de Russische criminele organisaties professioneel en nauwgezet te werk gaan. Ze vergaren omzetcijfers van bedrijven en zoeken uit wie bij die bedrijven een hoge functie bekleden. Vervolgens bedreigen ze deze mensen om hun bedragen van tientallen duizenden guldens tot miljoenen dollars af te persen. Personen die niet op de eisen van de chanteurs ingaan of naar de politie stappen worden bedreigd of 217
Marcel Haenen, 'Primitief maar ongewoon gewelddadig', NRC (7-4-1995)2; IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 24-30; en IRT-NON rapportage 7, Oosteuropese investeringen in Nederland (Nijverdal 1996). 218
219
Onderzoeksgroep Fijnaut, Inzake Opsporing. Bijlage VIII, 195. Ibidem, 190-191.
220
Onderzoeksgroep Fijnaut, Inzake Opsporing. Bijlage VIII, 191-192; Marcel Haenen, 'Politie houdt 20 mensen aan na ontvoering Rus', NRC (21-1-1995) 3; en Marcel Haenen, 'Russische mafia moordt tot over de grens', NRC (4-4-1995) 1. 221
Adri Vermaat, 'Russische mafia chanteert Nederlandse zakenlieden en welvarende emigranten', Trouw (19-10-1996) 1; Adri Vermaat, 'In de ban van de Mafia', Trouw (19-10-1996) ZenZ 1; Adri Vermaat, 'Nieuwe moord in afpersingszaak', Trouw (31-10-1996) 3.
48
mishandeld. Er zijn al diverse Oosteuropese medewerkers van Westeuropese bedrijven die in Rusland actief zijn in Rusland geliquideerd.222 Tot slot kan gesteld worden dat de globalisering van de Russische Maffia een gevaar is geworden voor de internationale gemeenschap. Zakendoen in Rusland blijkt zeer riskant, maar de Russische criminelen treden ook bijzonder gewelddadig op in het Westen. Met name in landen waar zich grote concentraties emigranten uit de voormalige Sovjet-Unie bevinden, zoals de Verenigde Staten, Duitsland, België en Israël. Maar ook in Nederland is de Russische Maffia actief, al valt de situatie hier relatief gezien nog mee. Door het kleine aantal Russische immigranten is Nederland niet de meest logische uitvalbasis voor de Russische criminelen, maar door de open Europese grenzen en de distributiefunctie van Nederland, hoeven de Nederlandse autoriteiten geen enkele illusie te koesteren, dat Nederland gevrijwaard blijft van de Russische Maffia. De vraag is alleen in welke mate.
222
Marcel Haenen, 'Russische mafia bedreigt zakenlieden', NRC (31-10-1996) 7 en Vermaat, 'Russische mafia', 1.
49
Tot Besluit 'Voor Rusland is het waarschijnlijk te laat. Net zoals Andro-pov en Gorbatsjov tevergeefs droomden van een Partij vrij van corruptie en cynisme, zo is de hoop van de democraten om Rusland te 'zuiveren' verdoemd. Hoewel de huidige generatie van Russische maffiosi waarschijnlijk de nieuwe leiders zullen worden, wanneer zij hun winsten witwassen tot 'eerbiedwaardig' kapitaal, het culturele en economische systeem dat zij geschapen hebben, zal generaties nodig hebben om te hervormen.'223 'Zulke grillen van de geschiedenis lokken het "worst-nightmare" scenario van post-communistische transformatie uit: dat voormalige geheime diensten omgevormd zijn tot nationale en internationale handelsstructuren, die, vaak in samenwerking met georganiseerde misdaad, bezig zijn met het opzetten van commerciële imperia over het gehele Euraziatische continent.'224 Na het einde van de Koude Oorlog wordt het Westen opnieuw geconfronteerd met een gevaar uit het Oosten: de Russische Maffia. Toch is het fenomeen helemaal niet zo nieuw als de meeste mensen denken. De corruptie onder Brezjnev was een ideale voedingsbodem; de glasnost en perestrojka van Gorba-tsjov zorgden voor een prima bemesting, terwijl de 'shock-therapie' onder Jeltsin de definitieve groeispurt van de huidige maffia bewerkstelligde. Het ontstaan van de Rode Maffia onder Brezjnev was een gevolg van zijn Vertrouwen-in-de-kaders-politiek in combinatie met zijn hang naar luxe. Hierdoor kon de Nomenklatura zich richten op zelfverrijking zonder angst voor eventuele represailles. De stelling 'macht corrumpeert' kon niet duidelijker worden aangetoond. De weigering van Brezjnev om het systeem te hervormen, nadat duidelijk was dat de socialistische heilstaat onbereikbaar bleef, zorgde er vervolgens voor dat de bevolking haar heil ging zoeken in de 'tweede economie', waar de Nomenklatura ook een groot aandeel in had. De Nomenklatura werd definitief de Rode Maffia. De politiek, de economie en de georganiseerde misdaad werden een geïntergreerd geheel. Deze situatie probeerde Gorbatsjov te veranderen met campagnes tegen corruptie en criminaliteit. Het was vechten tegen de bierkaai. Met name de liberalisering van de economie bood een gunstige vluchtroute, waardoor de Rode Maffia alleen nog maar sterker werd. Zij kreeg zo volop mogelijkheden om haar kapitaal te gebruiken en te vergroten. Het gevecht dat Gorbatsjov aanging met de Nomenklatura heeft hij verloren, waardoor hij het land achterliet in complete chaos. In de strijd om het hoogste ambt wist Jeltsin te winnen van de Nomenklatura, maar hij durfde niet met een schone lei te beginnen. Het merendeel van de Nomenklatura bleef zitten waar het zat en veranderde alleen van naam; communist werd democraat. Bovendien kreeg de Nomenklatura de controle over de privatiseringen, waardoor deze voormalige bestrijders van de 'uitbuitersklasse' met een pennenstreek de grootste kapitalisten ter wereld werden. Op de zelfde manier ontstond de Russische Maffia uit de Rode Maffia.De kreet 'de maffia is de staat' is nauwelijks overdreven. De verschillen tussen de politieke elite, de economische elite en de criminele elite zijn eigenlijk alleen in theorie te ontdekken. De verwevenheid is zo groot dat voor veel Russen de termen 'democraat' en 'zakenman' als synoniem gelden voor de term 'crimineel'. Dit verklaart ook de macht van de Russische Maffia. Met de Russische Maffia wordt in eerste instantie een groot deel van de heersende elite bedoeld en veel minder de bendes die de straten onveilig maken. Voor het Westen betekent deze situatie een reëel gevaar voor de eigen veiligheid. Met name de economiën van landen als de Verenigde Staten, Israël, België en Duitsland blijken een geliefd operatiegebied van de Russische Maffia, terwijl zakendoen in Rusland uiterst riskant is geworden. Wanneer deze ontwikkelingen verder doorzetten, zullen zich in het Westen steeds vaker situaties voordoen, die nu nog (met ongeloof) geobserveerd worden als zijnde typisch Russisch. 223
224
Galeotti, 'Moscow rules', 125. Frydman, 'Capitalism with a Comrade's Face', 8.
50
Snelle oplossingen zijn er niet in Rusland. De enige macht die de Russische elite kan aanpakken is de Russische elite, zolang de bevolking niet massaal in opstand komt. Beide zijn niet erg waarschijnlijk; het Russische volk staat bekend om zijn lijdzaamheid en een elite, die opzettelijk de eigen positie ondermijnt, is een illusie. De enige snelle oplossing is een machtsovername door een sterke man, die het land weer tot een totalitair regime maakt en de Russische Maffia in kampen laat verdwijnen. De mogelijkheid dat Rusland in een dergelijk geval weer terug bij af is, lijkt echter levensgroot aanwezig. De meeste hoop biedt de 'Robber-baron-theorie'. De kans dat een deel van de Russische Maffia na jaren van verrijking haar kapitaal wil veilig stellen binnen een rechtsstaat, is aanwezig. Het is waarschijnlijk dat pas een volgende generatie een begin zal maken met de legalisering van haar ondernemingen, daar de huidige generatie te zeer betrokken is bij de georganiseerde misdaad. Met een dergelijk verleden zou ze in een goed functionerende rechtsstaat onherroepelijk problemen krijgen. Deze oplossing ligt echter geheel in handen van de Russische Maffia en zal, als het al gebeurt, een langdurig proces zijn. Voor het Westen is er ook geen panklaar recept. De enige snelle mogelijkheid is het terugkeren naar de situatie van de Koude Oorlog en het wederom sluiten van het IJzeren Gordijn. Een weinig realistische optie. Voor zakenmensen is het overigens een vrije keuze om weg te blijven uit Rusland. Een andere optie is een zeer strenge controle van alle transacties met Russen, maar ook dit blijkt zeer moeilijk, omdat de Westerse autoriteiten in de meeste gevallen de criminele herkomst van het Russische kapitaal niet kunnen aantonen. De enige reëele mogelijkheid voor het Westen is een strenge controle op de eigen ambtenaren waar het corruptie betreft. Met het bestrijden van corruptie binnen het eigen ambtenarenapparaat kan het Westen er in elk geval voor zorgen dat de Russische Maffia zeer moeilijk de bovenwereld kan bereiken en voornamelijk 'beperkt' blijft tot de Westerse onderwereld. De toekomst is somber. De onzekere situatie in Rusland zal alleen nog maar verergeren. De machtsovername door de Russische Maffia lijkt haast onstuitbaar; en niet alleen in Rusland. Het Westen moet zich terdege bewust worden van de nieuwe gevaren uit het Oosten en de situatie zeer serieus opvatten, want de Russische Maffia is niet langer een 'ver-van-mijn-bed-show', zoals in een aantal Westerse landen al duidelijk is geworden. De zeer harde benaming 'Maffia-staat' doet de Russische Federatie alle recht. Eén ding is zeker: de Russische Maffia wordt de bedreiging van de toekomst.
51
Literatuurlijst -Åslund, A., How Russia Became a Market Economy (Washington D.C. 1995). -Balliauw, J., Het verloren paradijs. De ontwrichting van Rusland (Antwerpen en Baarn 1994). -Bezemer, J.W., Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot Brezjnev (Amsterdam 1988). -Bezemer, J.W., Het einde van de Sovjetunie (Amsterdam 1992). -Billington, J.H., Russia Transformed: Breakthrough to Hope. Moscow, August 1991 (New York 1992). -Brokhin, Y., Hustling on Gorky Street. Sex and crime in Russia today (New York 1975). -Bruinsma, G.J.N. ed., Georganiseerde criminaliteit uit Oost-Europa en het IRT Noord- en Oost Nederland (Enschede 1994). -Butler, W.E. ed., Perestroika and the Rule of Law. Anglo-American and Soviet Perspectives (Londen en New York 1991). -Calvi, F., Het Europa van de Peetvaders. De maffia verovert een continent (Leuven 1993). -Chalidze, V., Criminal Russia. Essays on Crime in the Soviet Union (New York 1977). -Claeys, R.-H., De nalatenschap van Brezjnev. Bioscopie van een grootmacht (Antwerpen 1982). -Clark, W.A., Crime and Punishment in Soviet Officialdom. Combating corruption in the Political Elite, 19651990 (New York 1993). -Dallin, A. en C. Rice ed., The Gorbachev Era (Stanford 1986). -Djilas, M., Die neue Klasse (Wenen en München 1957). -Duyne, P.C. van., Het Spook en de Dreiging van de georganiseerde Misdaad (Den Haag 1995). -Feldbrugge, F.J.M., De Hervormingen in de Sowjet-Unie (Leiden 1989). -Fiorentini, G. en S. Peltzman ed., The economics of organised crime (Cambridge 1995). -Fogel, D., Policing in central and eastern Europe. Report on a Study Tour (Helsinki 1994). -Frantzen, D., Van Revolutie tot Perestrojka. Een analyse van de economische ontwikkeling van Rusland en de Sovjetunie (Brussel 1994). -Freemantle, B., The Octopus. Europe in the grip of organised crime (Londen 1995). -Freiberg, K. en B.G. Thamm., Das Mafia-Syndrom. Organisierte Kriminalität: Geschichte-VerbrechenBekämpfung (Hilden 1992). -Glazov, Y., To be or not to be in the Party. Communist Party Membership in the USSR (Dordrecht 1988). -Goldman, M.I., USSR in Crisis. The Failure of an Economic System (Londen en New York 1983). -Goldman, M.I., What went wrong with Perestroika (Londen en New York 1992). -Goldman, M.I., Lost Opportunity. Why Economic Reforms in Russia have not worked (Londen en New York 1994). -Gorbatsjov, M.S., Perestrojka. Blauwdruk voor het gemeenschappelijke Europese huis (Utrecht 1990). -Goworuchin, S., Moskau und die Mafia. Die grosse Kriminelle Revolution (Berlijn 1996). -Handelman, S., Comrade Criminal. The Theft of the Second Russian revolution (Londen 1994). -Heidensohn, F. en M. Farrell ed., Crime in Europe (Londen en New York 1993). -Heijden, A.W.M. van der ed., Criminele Inlichtingen. De rol van de Criminele Inlichtingendiensten bij de aanpak van de georganiseerde misdaad (Den Haag 1993). -Hill, R.J., The Soviet Union. Politics, Economics and Society (Boulder 1985). -Hofland, H.J.A., De wording van het Wilde Oosten. Het Sovjet-rijk 1984-1990. Kroniek van een wereldhistorische gedaantewisseling (Amsterdam 1991). -Holmes, L., The End of Communist Power. Anti-corruption campaigns and legitimation crisis (Oxford 1993). -Hughes, G. en S. Welfare, Red Empire. The Forbidden History of the USSR (Londen 1990). -Illesch, A., Die Roten Paten. Organisiertes Verbrechen in der Sowjetunion (Berlijn 1991). -IRT-NON rapportage, Een kader voor Fenomeenonderzoek (Nijverdal 1996). -IRT-NON rapportage, Post-sovjet criminaliteit. Een interna-tionale dreiging? (Nijverdal 1996). -IRT-NON rapportage, Oosteuropese investeringen in Nederland (Nijverdal 1996). -IRT-NON rapportage (A. Jansen), De Russische mafia. Nederlandse bedrijven en georganiseerde criminaliteit in Rusland (Nijverdal 1996). -Jamieson, A., The Modern Mafia: its role and record (Londen 1989). 52
-Jones, A. en W. Moskoff, KO-OPS. The rebirth of entrepreneurship in the Soviet Union (Indianapolis 1991). -Jones, A. e.a. ed., Soviet Social Problems (Boulder 1991). -Kampfner, J., Inside Yeltsin's Russia. Corruption, Conflict, Capitalism (Londen 1994). -Knight, A.W., The KGB. Police and Politics in the Soviet Union (Londen 1990). -Lallemand, A., De Organizatsiya. De Russische maffia van Antwerpen tot Brooklyn (Berchem 1996). -Laquer, W., De lange weg naar vrijheid. Rusland en de Glas-nost (Naarden 1990). -Leijendekker, M., De Italiaanse Revolutie (Amsterdam 1994). -Medvedev, Z., Michail Gorbatsjov (Houten 1987). -Moynahan, B., The Russian Century. A history of the last hundred years (New York 1994). -Müller, P., Die politische Macht der Mafia. Bedingungen, Formen und Grenzen (Frankfurt a.M. 1991). -Nicaso, A. en L. Lamothe, De Wereldwijde Maffia. De nieuwe wereldorde van de georganiseerde misdaad (Amsterdam 1996). -Potichnyj, P.J. ed., The Soviet Union Party and Society (Cambridge 1988). -Raith, W., Mafia Ziel Deutschland. Vom Verfall der politischen Kultur zur Organisierten Kriminalität (Frankfurt a.M. 1992). -Raith, W., Das neue Mafia-Kartell. Wie die Syndikate den Osten erobern (Berlijn 1994). -Remnick, D., Lenins Laatste Adem. De ondergang van het Sovjetrijk (Haarlem 1994). -Rositzke, H., The KGB: the eyes of Russia (Londen 1982). -Roth, J., Die Russen Mafia. Das gefährlichste Verbrechersyndikat der Welt (Hamburg 1996). -Roth, J. en M. Frey, Het verenigd Europa van de Mafia (Amsterdam 1994). -Roxburgh, A., De Tweede Russische Revolutie. De strijd om de macht in het Kremlin (Amsterdam 1992). -Schmid, A.P., Smerige Zaken: de opkomst van de Onderwereld (Driebergen 1992). -Selm, B. van, The Economics of Soviet Break-up (Capelle a/d IJssel 1995). -Serio, J., USSR Crime Statistics and Summaries: 1989 and 1990 (Chicago 1992). -Shelley, L., Historical trends in Moscow and Leningrad Crime (Washington D.C. 1982). -Simis, K.M., USSR: The Corrupt Society. The secret world of soviet capitalism (New York 1982). -Smeets, H., Gekrenkte Zielen. Vrijheid in Rusland (Amsterdam 1993). -Smith, H., De Russen. Dagelijks leven in de Sovjet-Unie (Amsterdam en Brussel 1977). -Smith, H., De Nieuwe Russen. Een geteisterd volk op weg naar de toekomst (Baarn 1991). -Starink, L., Een land van horen zeggen (Amsterdam 1991). -Sterling, C., Opmars der Criminelen. De dreiging van het wereldwijde netwerk van de georganiseerde misdaad (Rijswijk 1995). -Timofeyev, L., Russia's Secret Rulers (New York 1992). -Traa, M. van e.a., Inzake Opsporing (Den Haag 1996). -Tucker, R.C., Political Culture and Leadership in Soviet Russia. From Lenin to Gorbachev (Brighton 1987). -Udink, E., Criminele geldstromen: schijn en werkelijkheid. Een onderzoek naar het witwassen van crimineel geld in Nederland (Arnhem 1993). -Ulrich, C.J., The Price of Freedom. The Criminal threat in Russia, Eastern Europe and the Baltic Region (Stockholm 1994). -Vaksberg, A., The Soviet Mafia (Londen 1991). -Voslensky, M.S., Nomenklatura. Die herrschende Klasse der Sowjetunion (München 1984). -Witaljew, W., Die rote Mafia. Recherchen im kriminellen Untergrund der UdSSR (Düsseldorf 1990). -Zeldes, I., The Problems of Crime in the USSR (Springfield 1981). Belangrijkste dagbladen en tijdschriften: NRC-Handelsblad Trouw Volkskrant Oost-Europa Verkenningen Internationale Spectator OstEuropa 53
OstEuropa-Archiv Soviet Studies Sociological Research RFE/RL Research Report Transition Current History Newsweek Time Magazine Challenger
54
