Reserve landschap José Vorstermans 5 december 2008
Kaart 1 Procentuele bevolkingsgroei per gemeente tussen 2007 en 2025 Een half jaar geleden was het dorp Ganzedijk, < -10 -10 - 0 0 - 10 10 - 20 _ >20
Groningen, in het nieuws. De gemeente Reiderland en woningcorporatie Acantus wilden het spookdorp volledig slopen. Volgens hen kampt het dorp met leegstand en is het beter om het gebied terug te geven aan de natuur.
Wat kan bevolkingsdaling betekenen voor het Nederlandse landschap?
wonen. Zo ook gebieden waar geluidsoverlast zal gaan ontstaan door bijvoorbeeld de aanleg van snelwegen of het uitbreiden van luchthavens. Andere oorzaken, die we vaker in het buitenland tegenkomen, zijn gebieden waar ziektes heersen of gebieden waar een groot risico voor natuurrampen bestaat. Ook gebieden waar oorlogsdreiging is, trekken mensen weg om in leven te blijven.2 Maar wat heeft bevolkingsdaling dan te maken met het Nederlandse landschap zul je je afvragen? Bevolkingsdaling wil namelijk niet altijd zeggen dat er woningen
In sommige delen van ons land heerst een lage
In het komende decennium zal op sommige plekken in
leeg komen te staan. Het aantal huishoudens per gebied
werkgelegenheid. Dit leidt tot een bevolkingsdaling in die
Nederland het inwonersaantal afnemen. Bevolkingsdaling.
hoeft namelijk niet te dalen als de bevolking daalt. In
gebieden omdat mensen naar steden, of andere delen van
Eén van de oorzaken is de lage werkgelegenheid in
de oostelijke provincies neemt het aantal huishoudens
Nederland trekken voor werk. De dorpen of gehuchten
die gebieden. Inwoners trekken weg omdat er geen
zelfs veel sterker toe dan de bevolking: deels door
Kaart 2
die ze achterlaten stromen leeg zoals het dorp Ganzedijk.
werk meer te vinden is op de plek waar ze wonen.
vergrijzing, maar ook door de voortzettende trend van
Procentuele toename van het aantal huishoudens per gemeente tussen 2007 en 2025
1
Wat is de toekomst van zo´n dorp? Wordt het natuur?
Ook de vergrijzing in Nederland is een oorzaak van
individualisering. Het Planbureau voor Leefomgeving
Of wordt het een recreatieoord voor de 65-plusser?
bevolkingsdaling. Momenteel is 15% van de bevolking 65-
heeft de bevolkingsgroei en de toename van het aantal
plus. In sommige delen van Nederland is dit percentage
huishoudens per gemeente tussen 2007 en 2025 in kaart
Het is interessant om stil te staan wat bevolkingsdaling
20 tot 25%. In deze gebieden trekken veel jongeren weg
gebracht.
kan betekenen voor het Nederlandse landschap.
naar de steden.1
Zie kaart 1 en 2. 3
afvragen wat bevolkingsdaling eigenlijk is en bekijken wat
Naast de hoeveelheid werkgelegenheid en ver-
Als we deze kaarten met elkaar vergelijken kunnen
alle mogelijke oorzaken zijn. De gevolgen kunnen we
grijzing van de bevoling, kunnen de oorzaken van
we gebieden in Nederland vinden waar de bevolking
bestuderen aan de hand van de plekken in Nederland
bevolkingsdaling ook vanuit de gebieden zélf komen.
daalt en waar het aantal huishoudens afneemt. Dit zijn
waar al sprake is (geweest) van bevolkingsdaling.
Bijvoorbeeld een verandering in de bestemming van
interessante gebieden om meer van te weten. Hier
Vervolgens kunnen we een uitspraak doen wat de impact
een gebied. Plekken die opeens ontwikkeld worden
kunnen we ons afvragen wat de bevolkingsdaling en de
van de bevolkingsdaling op het Nederlandse landschap
tot een vuilnisbelt of chemisch industriegebied. Dit
afname van het aantal huishoudens kunnen betekenen
kan zijn.
worden geen aangename plekken om in de buurt te
voor het Nederlandse landschap.
Om dit inzichtelijk te maken zullen we ons eerst moeten
1 Coen van Duin, 2008 2 Philipp Oswalt, 2004 3 Lia van den Broek, 2008
Reserve landschap José Vorstermans 05.12.2008
< -10 -10 - 0 0 - 10 10 - 20 _ >20
Twee-onder-een-kapwoning in Ganzedijk
nog niet met oplossingen wat er met de niet-gewenste of 6
leegkomende woningen moet gebeuren.
Nederland is de afgelopen jaren alleen maar met het plannen van steden en landschap bezig geweest in de vorm van groei. Nieuwe woonwijken, steden, industrieterreinen
Een steenberg omgetoverd tot groene heuvel nabij Eijsden
Zuid Limburg echter, komt wel met oplossingen hoe om
en recreatiegebieden. We zullen ons echter ook bezig
te gaan met de bevolkingsdaling. Zo ziet zuid Limburg
moeten gaan houden met het maken van plannen voor
de krimp als een kans. Zeven gemeenten zijn een
de steden en het landschap in de vorm van krimp.
samenwerkingsverband aangegaan, het nieuwe Parkstad
Urgentie is geboden! Er worden al woningen en zelfs
Limburg. Ze zien zichzelf als een stedelijke regio in het
hele dorpen met de grond gelijk gemaakt. Hier ligt dan
grensgebied die het gebied nieuwe (economische) kansen
ook de uitdaging om te bekijken wat de bevolkingsdaling kan betekenen voor het Nederlandse landschap!
De noordelijke provincies, Zeeland en het zuiden van
gang. Acantus, de belangrijkste woningbouwcorporatie
kan bieden. Een belangrijk motto wat zuid Limburg voor
Limburg hebben te maken met een bevolkingsdaling en
van oost Groningen, spijkert de leeggekomen woningen
ogen houdt luidt als volgt: ‘Bij krimp moet je kiezen wat
een afname van het aantal huishoudens de komende
dicht met houten planken. Verhuren of verkopen lukt
je weghaalt, goed gedoseerd nieuw toevoegen en goed
vijftien jaar. Oorzaken van de bevolkingsdaling en
niet meer. Schuttingen en tuinhekjes worden verwijderd.
een (voorlopig) eindbeeld in het oog houden.’7
Carlos Betancourth, stedenbouwkundige en inter-
het afnemend aantal huishoudens zijn een dalende
Er blijft alleen nog maar een kaal, gestript woningblok
Kerkrade, één van de zeven gemeenten, ziet de krimp
nationaal adviseur, heeft een visie op de gevolgen van
werkgelegenheid en de vergrijzing. Momenteel is 20%
achter in de wijk.Wachtend op het vertrek van de buren
van de bevolking als kans voor het realiseren van ‘groene
bevolkingsdaling in stedelijke gebieden.
van de bevolking in deze regio’s ouder dan 65 jaar.
om vervolgens tegen de vlakte te gaan. Niet bepaald een
vingers’. De woningen die niet meer in de markt passen
scenario ‘land-scraping’ is zijn antwoord op de manier
Dit percentage zal alleen nog maar gaan toenemen.
aangename plek om nog te wonen. Op den duur zal het
worden gesaneerd om leegstand in woongebieden te
waarop ooit machtige steden krimpen, delen verdwijnen,
De komende generatie, de babyboom-generatie, zal
hele dorp verdwijnen. Wat zal er dan gebeuren met de
voorkomen. De sanering creëert ruimte die kan worden
uitsterven en oplossen in het landschap. Door de
in 2025 het percentage 65-plussers doen oplopen tot
plek waar ooit Ganzedorp was?
benut om een groene verbinding van de wijk naar het
bereikbaarheid van delen van de stad opnieuw te
buitengebied te leggen: groene vingers. Zo worden
analyseren aan de hand van reistijd gerelateerd aan de
onaantrekkelijke wijken weer aantrekkelijk gemaakt.
ruimte, zullen er gaten vallen in het stedelijke weefsel.
boven de 25%. En na 2035 zal deze grote groep mensen
Het krimp-
zorgen dat het sterftecijfer een stuk hoger zal zijn dan
In Zeeland is het echter nog niet zover dat er woningen
het geboortecijfer, een sterfteoverschot. Het hoge
gesloopt worden en er een heel dorp verdwijnt. De
percentage 65-plussers komt ook tot stand door de vele
bevolkingsomvang blijft hier tot 2025 stabiel op ongeveer
Niet alleen het saneren van woningen biedt ruimte
gebieden in de krimpende stad kunnen dan potentiële
jongeren die de vaak landelijke gebieden vanwege werk
380.000 inwoners. Na 2025 gaat de bevolkingsomvang
voor groene gebieden in zuid Limburg. Ook het saneren
gemeenschappelijke ruimten worden waar sociale
dalen tot 355.000. Deze toekomstige krimp zal per
van voormalige fabrieksterreinen van de mijnindustrie
patronen en groepsverbanden tijdelijke maar op
ouderen toeneemt. Deze ontwikkelingen hebben een
regio zeer verschillend zijn. Zo zullen enkele gemeenten
bieden zuid Limburg een nieuw groen heuvellandschap.
betekenisvolle wijze deze ruimten in gebruik kunnen
grote impact op de woningvoorraad in de gemeenten
krimpen door een dalende werkgelegenheid en een
Grote delen van het landschap werden vroeger ingericht
nemen. In deze gebieden kunnen meer ecologisch
van deze gebieden. De minst aantrekkelijke wijken met
stijgende vergrijzing zoals Vlissingen, Veere, Sluis en
voor de mijnindustrie. Na enkele jaren van steenkool
gebalanceerde stadskernen ontstaan.8
de vele goedkope huurwoningen lopen als eerste leeg. Er
Terneuzen. Andere gemeenten in Zeeland blijven groeien
winning bleek dat de mijnindustrie niet meer rendabel
Claudia
ontstaat leegstand. Dit zorgt voor zwakke gebieden in
omdat daar een hoog geboortecijfer heerst. Religie en
zou zijn. Tussen 1965-1975 sloten de mijnen de deuren.
leeggekomen woningen als gevolg van bevolkingsdaling als
een dorp. Naast leegstand van woningen zullen ook op
levensovertuiging hebben hier een grote invloed op
In 10 jaar tijd zijn alle mijngebouwen opgeruimd, bijna
kans voor het omvormen van de woningen naar sociale
den duur de voorzieningen langzaam verdwijnen. Geen
het geboortecijfer. Door de heersende normen in de
alle steenbergen afgegraven of omgetoverd in groene
ontmoetingsplekken. Zij raakte geïnspireerd door de
zogenoemde biblebelt staat gezinsvorming boven een
heuvels en werden de slikvijvers gedempt. Een nieuw
zogenaamde ‘crack houses’. Dat zijn leegstaande huizen
alleenstaand bestaan. In plaats daarvan kiezen ze voor een
natuurgebied. Alleen de schachten, die als relicten in het
waarvan de woningstructuur nog intact is, maar waarvan
en studie verruilen voor de steden waardoor het aandeel 4
prettige vooruitzichten.
5
4
5
Dit zijn de lastig bereikbare gebieden. De vrijgevallen
Gliemann, architect
te
Berlijn, ziet
de
In Ganzedijk, een dorp in het noordoosten van
gezin met kinderen. De provincie Zeeland is zich zeer
nieuwe groene heuvellandschap staan, vertellen nog iets
de wanden zijn doorgebroken door daklozen. Zo ontstaan
Groningen, is de sloop van woningen al volop aan de
bewust van de toekomstige bevolkingsdaling maar komt
over het mijnverleden.
er nieuwe doorgangen, andere organisatievormen.8
4 Met deze term wordt de strook van gemeenten aangeduid die van
Reserve landschap José Vorstermans 05.12.2008
5 Lia van den Broek, 2008
oudsher veel gereformeerde en hervormde inwoners tellen. Deze
6 Karla Peijs, 2007
strook loopt van Zeeland via Zuid-Holland en zuidwestelijk
7 Leo Gerrichhauzen, 2007
Gelderland naar de Veluwe en het westen van Overijssel.
8 Ole Bouman, 2004
Het ‘ontwerplab krimp’ bestaande uit architecten,
weer kunnen transformeren van een woonlandschap
stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten hebben
naar
nieuwe plannen ontwikkeld voor Friese gemeenten
transformaties vragen om woningen en voorzieningen
waar de gevolgen van krimp al merkbaar zijn. Ze willen
die gemakkelijk te bouwen en af te breken zijn.Wellicht
de Friese kernen als recreatieve achtertuin voor de
demontabele woningen en wegen die, als ze niet meer
Randstad gaan gebruiken. Andere plannen zijn om
worden gebruikt, begroeien met planten. Als een soort
kleine kernen van de gemeente Franekeradeel tot
reserve landschap.
een
natuur-
of
recreatielandschap?
Deze
zelfstandige dorpen of eilanden om te vormen en om de oorspronkelijke Middelzee weer te laten onderlopen, waardoor de Friese parochies als het ware uit het water verrijzen. 9 Zou het denkbaar kunnen zijn in Nederland, landschappen te ontwerpen die kunnen inspelen op de groei en krimp van de bevolking? Plekken in Nederland die van natuur- of recreatielandschap kunnen transformeren naar een woonlandschap zodra de bevolking toeneemt? En bij bevolkingskrimp ook
9 Arjen Konijnenberg, 2008
Bronvermelding Boeken • Broek, Lia van den, Andries de Jong, Coen van Duin, Mila van Huis, Sanne Boschman, Elma van Agtmaal-Wobma; Regionale bevolkings-, allochtonen- en huishoudensprognose 2007-2025; Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag, 2008
Internet • Gerrichhauzen, Leo en Jan Dogterom; ‘Krimp als kans’; 2007, op www.parkstad-limburg.nl
• Oswalt, Philipp en Rieniets Tim; Atlas of shrinking cities; Hatje Cantz Verlag; Duitsland, 2004
• Kei Kenniscentrum stedelijke vernieuwing; ‘Krimp: de voorspellingen’ ‘Mogelijke gevolgen van krimp voor de woningvoorraad’ ‘Omgaan met krimp’ ‘Krimp in het buitenland’ in Dossier Aanpak woningvoorraad; 2008, op www.kei-centrum.nl
• Reimerink, Letty; Grenzeloos wonen - Europa verhuist; Inmerc, Wormer, 2008
Tijdschriften • Frijters, Eric en Peter van Veelen; ‘Krimp en de stad’ in Archis; 2004 nr.1 • Gliemann, Claudia; ‘Krimpende steden’ in Archis; 2004 nr.1 • Rutte, Reinout; ‘Krimp in de stad. Voorbeelden uit de geschiedenis.’ in Archis;2004 nr.1
Reserve landschap José Vorstermans 05.12.2008
• Haartsen, Tialda; ‘Krimp uit de kramp’ op www.noorderbreedte.nl
• Konijnenberg, Arjen; ‘Architecten buigen zich over krimp’; 2008 op www.vng.nl • Peijs, Karla en college van gedeputeerde staten Provincie Zeeland; ‘Onverkende Paden, uitdagingen voor de provincie Zeeland door de veranderende bevolkingsopbouw’; 2004 op kreeft.zeeland.nl • www.planbureauvoordeleefomgeving.nl • www.ruimtemonitor.nl • www.statline.cbs.nl
