Relapsing-remitting Relapsing-remitting Multiple Sclerose Multiple Sclerose
Dit is een uitgave van het Nationaal MS Fonds
Wagenstraat 25 3142 CR Maassluis telefoon: 010 - 591 98 39 fax: 010 - 592 86 86 e-mail:
[email protected] internet: www.nationaalmsfonds.nl
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
1
Relapsing-remitting Multiple Sclerose
Inleiding MS is een aandoening van het centrale zenuwstelsel. Het zenuwstelsel is van groot belang; het vormt namelijk het besturingssysteem voor het functioneren van het hele lichaam. Het zenuwstelsel bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg en is opgebouwd uit zenuwcellen. Die zenuwcellen zijn met elkaar en de rest van het lichaam verbonden via zenuwuitlopers (axonen). De zenuwuitlopers geven prikkels van buitenaf (bijvoorbeeld horen, zien en voelen) door aan de hersenen. Andersom worden vanuit de hersenen via de zenuwuitlopers signalen gestuurd naar de lichaamsdelen (bijvoorbeeld om je arm op te tillen of te lopen). De zenuwuitlopers worden beschermd door een witte, vetachtige laag: de myeline. Myeline zorgt ervoor dat signalen sneller vanaf de hersenen naar het lichaam worden doorgegeven, en omgekeerd. Bij MS raakt door een fout in het lichaam de myeline beschadigd.
2
En dat kan ernstige gevolgen hebben. Boodschappen kunnen niet goed meer doorgegeven worden aan de lichaamsdelen, waardoor het lichaam niet meer optimaal kan functioneren. En omdat het zenuwstelsel het hele lichaam bestuurt, kunnen dan allerlei verschillende symptomen optreden. Elke persoon met MS heeft dus ook andere klachten. Bovendien is er ook nog verschil in het patroon (of de vorm) van MS waarin die klachten verlopen. Bij sommige mensen worden de klachten alleen maar steeds ernstiger. Andere mensen hebben periodes met ernstige klachten, die zich daarna weer herstellen. Over die laatste vorm - die de relapsing-remitting vorm van MS wordt genoemd - gaat deze brochure. Achtereenvolgens komen aan bod: • • • • • • • •
Wat is MS precies? Klachten en symptomen Oorzaken van MS Hoe wordt de diagnose gesteld? Het verloop van de ziekte De relapsing-remitting vorm van MS Behandeling van relapsing-remitting MS Wat je zelf kunt doen
Tot slot is een overzicht opgenomen van brochures die verkrijgbaar zijn bij het Nationaal MS Fonds. Elk van deze brochures gaat dieper in op een specifiek MS gerelateerd onderwerp.
Wat is MS precies? Bij mensen met MS ontstaan ontstekingen in de hersenen en het ruggenmerg. Die ontstekingen ontstaan, omdat immuuncellen die het lichaam zouden moeten beschermen tegen schadelijke stoffen, geactiveerd worden om de myeline rond de zenuwen op te ruimen. Bij MS kunnen de immuuncellen namelijk niet goed het onderscheid maken tussen lichaamseigen (goede) stoffen en lichaamsvreemde (schadelijke) stoffen. 3
Het gevolg is dat de lichaamseigen stof myeline opgeruimd wordt, waardoor het beschermende laagje rond de zenuwuitlopers beschadigd raakt. Er kunnen dan moeilijk of helemaal geen signalen meer verstuurd worden tussen de hersenen en het lichaam. De zenuwuitlopers komen bloot te liggen en raken op den duur zelf ook beschadigd, of gaan zelfs verloren. Het deel van het lichaam dat aangestuurd wordt door de aangetaste zenuwuitlopers kan daardoor niet goed meer functioneren.
Myeline Beschadigde zenuwuitloper.
Klachten en symptomen Geen twee mensen met MS zijn hetzelfde. MS uit zich bij iedereen weer anders. Welke klachten iemand krijgt en hoe ernstig ze zijn hangt namelijk af van de plaats in het zenuwstelsel waar de ontsteking zich voordoet, en de ernst van de beschadiging. Klachten kunnen ook verergeren door stress, moeheid, warmte of emoties. De eerste symptomen van relapsing-remitting MS kunnen zijn: • • • • •
Wazig zien, oncontroleerbare oog bewegingen of pijn in het oog Vermoeidheid Een zwaar gevoel of tintelingen in armen en benen Coördinatieproblemen Een gevoel alsof er een elektrische stroom door je rug naar je benen loopt als je je nek naar voren buigt (dit wordt het signaal van Lhermitte genoemd).
4
In de loop van de ziekte kunnen ook andere klachten optreden, bijvoorbeeld: • • • • • • • • • •
Pijn Spierzwakte, spierstijfheid en spasticiteit, beven Duizeligheid, evenwichtsstoornissen Gevoelsstoornissen (tintelingen, koude voeten, spierpijn) Geheugen- en concentratieproblemen Problemen met praten en slikken Klachten bij het plassen Darmproblemen Seksuele problemen Psychische klachten (stemmingsstoornissen, depressie)
Intussen is veel meer duidelijk over de samenhang tussen de plaats in het zenuwstelsel die is aangetast en de klachten die je krijgt. Van slechter kunnen lopen weten we nu bijvoorbeeld dat dat samenhangt met een combinatie van het verlies van hersenweefsel in de centrale delen van de hersenen en afwijkingen in het ruggenmerg. En moeite om je hand te coördineren met weefselverlies aan de buitenkant van de hersenen. Maar er is ook nog veel onduidelijk. De meest voorkomende klachten bij relapsing-remitting MS zijn gezichts- en gevoelsstoornissen, coördinatieproblemen en blaas- en darmklachten.
Oorzaken van MS MS is een chronische ziekte. Dat betekent dat MS op dit moment nog niet te genezen is. De afgelopen jaren is wel veel meer duidelijk geworden over de oorzaken van MS. Wetenschappelijk onderzoek heeft bijvoorbeeld aangetoond dat MS ontstaat door een combinatie van factoren. Om MS te krijgen moet ten eerste sprake zijn van bepaalde erfelijke afwijkingen in de genen. Er moeten ook meerdere genen in een specifieke combinatie afwijken voordat MS kan ontstaan. 5
Maar zelfs als je die erfelijke afwijkingen bij je draagt, hoeft dat niet te betekenen dat je ook daadwerkelijk MS krijgt. De ziekte komt namelijk pas tot ontwikkeling, als die aanleg wordt geactiveerd door specifieke omgevingsfactoren. Zo blijken bijvoorbeeld klimaat, leefstijl, seizoensinvloeden, virussen, je geboortestreek en de streek waar je gewoond hebt tot ongeveer je vijftiende van invloed te kunnen zijn op het ontstaan en de ernst van MS. Zoals al eerder genoemd speelt ook een ‘vergissing’ van het immuunsysteem een belangrijke rol. Meer informatie over ontstaan en oorzaken van MS is te lezen in de brochure ‘MS en erfelijkheid’ van het Nationaal MS Fonds.
Hoe wordt de diagnose MS gesteld? Omdat MS zoveel verschillende soorten klachten geeft, was het tot de jaren ’90 moeilijk om de diagnose te stellen. Mensen liepen soms jaren rond met vage klachten, zonder dat de link met MS gelegd werd. Gelukkig is dat - door wetenschappelijk onderzoek en technologische ontwikkelingen - nu anders. Tegenwoordig kan met behulp van gericht onderzoek veel sneller worden vastgesteld of iemand MS heeft. Omdat het nogal wat betekent om iemand te moeten vertellen dat hij of zij MS heeft, en er andere (neurologische) ziektes zijn waarbij ongeveer dezelfde symptomen en afwijkingen voorkomen, moeten wel meerdere onderzoeken gedaan worden om te kunnen concluderen dat het inderdaad om MS gaat. Bovendien moet voldaan worden aan bepaalde criteria om de definitieve diagnose te stellen. MRI-onderzoek Een belangrijk onderzoek bij het stellen van de diagnose ‘MS’ is de MRI scan. Bij dit onderzoek worden met behulp van magnetische golven als het ware dwarsdoorsnede foto’s gemaakt van de hersenen en het ruggenmerg. Op die foto’s is te zien of er inderdaad ontstekingen zitten in het ruggenmerg of in de hersenen. Hoewel de MRI scan bij de relapsing-remitting vorm ontstekingen goed zichtbaar maakt, kunnen om de uitslag te bevestigen de volgende aanvullende (hulp)onderzoeken worden gedaan.
6
Afwijkingen in het ruggenmergvocht In en rondom de hersenen en het ruggenmerg bevindt zich een dun laagje vocht. In dit vocht – ook wel liquor genoemd – zitten bij mensen met MS afwijkingen. Om te onderzoeken of er inderdaad sprake is van afwijkingen wordt via de rug wat liquor afgenomen. Bloedonderzoek Met behulp van bloedonderzoek kan worden onderzocht of er sporen van ontstekingen aanwezig zijn in het bloed. De reflex van Babinski Bij mensen met MS wordt soms de zogenaamde reflex van Babinski gevonden. Als een arts met een reflexhamer onder de voet strijkt, gaat in dat geval de grote teen omhoog in plaats van naar beneden.
Reflex volgens Babinski
Diagnosecriteria De definitieve diagnose MS wordt pas gesteld als wordt voldaan aan de volgende criteria: • Er moet sprake zijn van meer dan één ontstekingshaard in de hersenen en het ruggenmerg. Die ontstekingen moeten zichtbaar zijn op een MRI scan. • Er moet sprake zijn van meerdere aanvallen en herstelmomenten, of van geleidelijke verslechtering. • Er moeten aantoonbare afwijkingen zijn in de liquor. • Andere aandoeningen moeten uitgesloten zijn.
Het verloop van de ziekte Niet alleen het soort klachten maar ook het patroon waarin de klachten bij MS zich voordoen verschilt per persoon. Globaal gezien zijn er vier verschillende vormen van MS.
7
Benigne of milde MS Dit is een milde vorm van MS, waarbij je wel klachten hebt, maar geen ernstige uitvalsverschijnselen. De symptomen van de aanvallen zijn dezelfde als bij de andere vormen van MS, maar soms ontwikkelt zich na één of twee aanvallen helemaal geen MS.
jaren >>
Relapsing-remitting MS (RR) Deze vorm van MS komt het meest voor en wordt gekenmerkt door ontstekingsaanvallen die worden afgewisseld met perioden van herstel (remissie). Tijdens de MS-aanval vindt de aantasting van de myeline plaats, wat zich uit in MS-klachten. Daarna volgt de remissieperiode, waarin de beschadigde myeline zich vaak voor een groot deel herstelt. In deze periode hebben mensen meestal weinig of geen klachten.
jaren >>
Secundair-progressieve MS In tegenstelling tot RR MS vindt bij deze vorm geen (volledig) herstel meer plaats na een ontstekingsaanval. De klachten en verschijnselen blijven aanhouden. Soms neemt het aantal ontstekingen zelfs toe en komen er meer verslechteringen bij.
8
jaren >>
Primair-progressieve MS (PP) Dit is de ernstigste vorm van Multiple Sclerose. Bij deze vorm is er geen sprake van aanvallen, maar treedt direct vanaf het begin een snelle verslechtering op, zonder dat er herstelperiodes tussen zitten.
jaren >>
De relapsing-remitting vorm van MS Bij ongeveer 85% van de mensen bij wie MS wordt vastgesteld begint de ziekte met de relapsing-remitting of intermitterende vorm van MS. De meeste mensen zijn tussen de 20 en 40 jaar oud als ze die diagnose krijgen. Bij de primair-progressieve vorm ligt de ontstaansleeftijd hoger. Relapsingremitting MS komt ook relatief vaker bij vrouwen dan bij mannen voor. De hoeveelheid ontstekingen verschilt bij de verschillende vormen van MS. Bij de RR vorm worden bij een MRI scan vaak meer actieve en duidelijker zichtbare ontstekingen gevonden dan bij de primairprogressieve vorm. Maar er treedt wel herstel op en dat gebeurt bij de PP vorm niet. De ontstekingsaanvallen (ook wel relapses of exacerbaties genoemd) bij de RR vorm van MS worden veroorzaakt door ontstekingscellen die zenuwweefsels aanvallen in de hersenen en het ruggenmerg.
1 9
Door die aanvallen verzamelt zich vocht rond de zenuwvezel, dat op de zenuw drukt en zorgt dat signalen niet doorgelaten kunnen worden. Als signalen worden geblokkeerd in een gebied dat een specifieke functie heeft, zoals de oogzenuw, bewegings- of gevoelszenuwen in het ruggenmerg, dan krijg je MS-symptomen in dat gebied. De mate waarin de zenuwuitloper daarbij beschadigd raakt bepaalt hoe ernstig de klachten zijn. Als het vocht verdwijnt en niet meer op de zenuw drukt, dan is er herstel. Ontstekingsaanvallen bij de RR vorm van MS komen één tot twee keer per jaar voor. Een aanval duurt meestal korter (een paar dagen tot zes weken) dan de periode van herstel (een paar maanden tot een jaar). De afloop is vaak wel goed: het herstel kan zelfs volledig zijn.
Overgang in de secundair progressieve vorm Het lichaam kan heel wat hebben en heeft een enorme capaciteit om zich te herstellen. En om zenuwen die niet goed meer werken te compenseren. Denk bijvoorbeeld aan mensen die blind worden en ineens veel scherper kunnen horen. Toch kan het zijn dat na verloop van tijd zoveel zenuwuitlopers beschadigd raken, of dat de beschadiging zo ernstig is, dat geen herstel meer mogelijk is. Waarschijnlijk is er een soort ‘drempel’: een bepaald punt waarop de beschadigingen zo ernstig zijn dat het lichaam niet goed meer kan herstellen. Vanaf dat moment verslechtert bij elke nieuwe zenuwuitloper die verloren gaat het functioneren van het lichaam. RR MS gaat dan over in de secundair progressieve vorm. Bij 50-70% van de mensen gaat relapsing-remitting MS na verloop van tijd (10 tot 20 jaar) over in de secundair-progressieve vorm. Of dit gebeurt is afhankelijk van diverse factoren, en verschilt per persoon. Je kunt dus niet voorspellen òf RR MS bij iemand zal overgaan in secundair-progressieve MS en wanneer.
10
Behandeling van relapsing-remitting MS MS is zo complex dat het op dit moment niet mogelijk is om de ziekte te genezen. Gelukkig zijn vooral bij de relapsing-remitting vorm van MS de symptomen en effecten wel steeds beter behandelbaar. En er is goede medicatie beschikbaar om ontstekingsaanvallen te stoppen en het ziekteproces te vertragen. Steeds meer wordt bevestigd dat snelle behandeling vanaf het begin van MS het ziekteproces zelfs sterk kan afremmen. Behalve medicijnen zijn er trainingen en (alternatieve) therapieën die kunnen helpen. De medicijnen die voorgeschreven worden bij MS kunnen soms wel ernstige bijwerkingen hebben en het verschilt per persoon welke behandeling het beste werkt. Daarom is het heel belangrijk dat er een persoonlijk behandelplan wordt gemaakt en dat je regelmatig voor controle gaat bij je behandelend arts. Behalve medicijnen zijn er ook trainingen en (alternatieve) therapieën die kunnen helpen. Behandeling van aanvallen MS aanvallen kunnen behandeld worden met corticosteroïden. Corticosteroïden zijn chemische stoffen, die lijken op een hormoon dat ook door het lichaam zelf wordt aangemaakt. Corticosteroïden reguleren het immuunsysteem en onderdrukken ontstekingen. De meest gebruikte corticosteroïde bij MS is methylprednisolon. Methylprednisolon zorgt dat de aanval korter en Methylprednisolon minder ernstig is, en je herstelt sneller. Het draagt ook bij aan het verminderen van de ernst van klachten op langere termijn. Methylprednisolon wordt ook wel gebruikt om ontstekingen aan de oogzenuw en duizeligheid bij MS te behandelen. Er is een aparte brochure verkrijgbaar over methylprednisolon. Een andere corticosteroïde die wel wordt voorgeschreven is dexamethason. Ziekteremmende behandeling Behalve medicijnen die bestaande ontstekingen stoppen is er ook medicatie die erop gericht is om aanvallen te voorkomen. Zoals gezegd speelt het immuunsysteem een belangrijke rol bij het ontstaan en verloop van MS.
1 11
De remmende medicatie is er dan ook op gericht om de werking van het immuunsysteem aan te passen. Omdat het immuunsysteem constant moet worden bijgestuurd is het belangrijk dat het effect van immuunsysteemaanpassende medicatie regelmatig wordt gecontroleerd en de medicatie eventueel wordt aangepast. De meest voorgeschreven immuunsysteemaanpassende medicijnen bij relapsing-remitting MS zijn: • • • •
Interferon bèta (bekend als Betaferon® Avonex® en Rebif®) Glatirameeracetaat (Copaxone®), Gammaglobuline Natalizumab (Tysabri®)
Deze medicijnen verminderen het aantal aanvallen met 30 tot 40%, en helpen MS te stabiliseren. Natalizumab kan het aantal aanvallen zelfs met 65% verminderen, maar wordt vanwege de ernstige bijwerkingen minder vaak voorgeschreven. Over interferon-bèta en Copaxone® zijn aparte brochures verkrijgbaar. Als bovenstaande medicijnen na een jaar geen effect hebben en de klachten toenemen (overgang naar de secundair-progressieve vorm), kunnen medicijnen worden voorgeschreven die de immuunreactie op ontstekingen helemaal onderdrukken, zoals Novantrone®. Ook hierover is een brochure beschikbaar.
Behandeling van symptomen Vermoeidheid De meest voorkomende klacht bij MS is vermoeidheid. Toch is nog steeds niet helemaal duidelijk waardoor die bij mensen met MS nu precies veroorzaakt wordt. De moeheid bij MS is ook veel ernstiger dan bij een gezond iemand en gaat minder snel over.
12
Vermoeidheid bij MS kan worden behandeld: • met behulp van therapie en training. Je leert daarbij beter en efficiënter om te gaan met energie en beweging. Voorbeelden hiervan zijn ergotherapie, fysiotherapie, Feldenkraistherapie, aerobics, yoga en fietstraining. • met medicatie. Bij vermoeidheid wordt wel Modafinil (Modiodal®) of amantadine (Symmetrel®) voorgeschreven. Meer informatie en tips zijn te vinden in de brochures ‘Vermoeidheid bij MS’ en ‘Omgaan met vermoeidheid’. Pijn Veel mensen met MS hebben last van een speciaal soort pijnklachten, ook wel neuropatische pijn genoemd. Dit is een enorm pijnlijk, koud/ branderig gevoel in (meestal) de benen. Pijn kan grote impact hebben op allerlei gebieden (slapeloosheid, problemen in de relatie en met werk, somberheid, lusteloosheid) en dus op de kwaliteit van je leven. Neuropatische pijn is lastig te behandelen, maar er zijn wel medicijnen die verlichting kunnen geven. Zoals carbamazepine (Tegretol®), baclofen, gabapentin en pregabaline (Lyrica®). Over baclofen is een aparte brochure verkrijgbaar. Spierstijfheid en spasticiteit Spierstijfheid en spasticiteit kunnenbehandeld worden met spierverslappende en ontspanningsmedicijnen. Voorbeelden hiervan zijn baclofen, tisanide en diazepam. Bij sommige mensen D geven coldpacks (koude kompressen) wat verlichting HEI F J van de klachten. Strekoefeningen en STI fysiotherapie kunnen ook helpen bij VERM OEID HEID spierstijfheid en spasticiteit. Spraak- en slikproblemen Een logopedist kan begeleiding en therapie geven bij spraak- en slikproblemen. PIJN
1 13
SPRA
AK
Een diëtist en medicijnen (botulinetoxine) kunnen ook helpen bij slikproblemen. Meer informatie over deze beide onderwerpen is te lezen in de brochures ‘MS en spraakproblemen’ en ‘Omgaan met slikproblemen’. Klachten bij het plassen Problemen bij het plassen - zoals incontinentie of het niet goed kunnen leegplassen van de blaas - kunnen behandeld worden met behulp van een katheter (een zakje om de blaas leeg te maken) en medicijnen als oxybutynine (Dridase®), tolterodine (Detrusitol®) en solfenacine (Vesicare®). Ook over dit onderwerp is een brochure beschikbaar: ‘Omgaan met blaasproblemen’. Darmproblemen Obstipatie (opstopping in de darmen) is een regelmatig voorkomende klacht bij MS. Obstipatie kan behandeld worden met laxeermiddelen (zoals Normacol® en Forlax®), maar ook meer bewegen, veel (water) drinken en vetarm/vezelrijk eten op regelmatige tijden kunnen helpen bij obstipatie. Seksuele problemen Seksuele problemen bij MS kunnen zowel lichamelijke als psychische oorzaken hebben. Voor de lichamelijke klachten zijn medicijnen en hulpmiddelen beschikbaar. Een psycholoog of seksuoloog kan begeleiding bieden bij de psychische aspecten. Meer informatie hierover staat in de brochure ‘MS en seksualiteit’. Psychische klachten Ongeveer tweederde van de mensen met MS heeft last van depressieangst-, of stemmingsklachten. Onderzoek naar de precieze oorzaak en de relatie met MS is nog volop gaande. Psychische klachten bij MS kunnen behandeld worden met medicijnen (antidepressiva), maar ook wel zonder. Therapie en goede begeleiding door een psycholoog zijn in elk geval belangrijk. Ze kunnen niet alleen helpen bij angst en depressie, maar ook om beter te leren omgaan met MS en klachten. Meer informatie over dit onderwerp is te lezen in de brochure ‘MS en depressie’.
14
Alternatieve behandelingen en therapieën • Sinds 2003 is het wettelijk toegestaan om cannabis als medicijn te gebruiken. Cannabis kan helpen om pijn en kramp te verminderen, beter te slapen, te ontspannen en heeft een positief effect op je stemming. Het wordt wel gebruikt om neuropatische pijn bij MS te verlichten. Maar net als andere medicijnen heeft cannabis ook bijwerkingen. Het gaat niet altijd samen met andere medicijnen en kan ook juist somberheid veroorzaken. Medicinale cannabis is daarom alleen verkrijgbaar op recept en wordt pas voorgeschreven als andere behandelingen onvoldoende werken of te veel bijwerkingen geven. Cannabis mag ook alleen als medicijn gebruikt worden onder toezicht van een arts. • Meditatie- en ontspanningsoefeningen kunnen helpen om te ontspannen, rust te creëren en klachten te verlichten. • Van accupunctuur is niet bewezen dat het voor iedereen met MS werkt, maar sommige mensen hebben er baat bij. • Uit een kleinschalig onderzoek is gebleken dat hersenstimulatie met zwakke elektromagnetische velden bij sommige mensen een gunstig effect heeft op beven, vermoeidheid en andere MS-symptomen. • Linolzuur (o.m. teunisbloemolie) is een vetzuur dat enigszins lijkt op myeline. Er is geen wetenschappelijk bewijs van het effect bij MS, maar het is ook niet schadelijk. • Omdat warmte de symptomen van MS kan verergeren, zijn er speciale koelvesten die warmte verminderen. Helaas worden deze koelvesten niet altijd vergoed door de verzekeraar, maar ze zijn te koop bij het Nationaal MS Fonds. Omdat MS een complexe aandoening is, is het belangrijk dat ook bij deze alternatieve behandelingen begeleiding en controle door een (huis)arts plaatsvindt.
1 15
Wat je zelf kunt doen Je kunt ook zelf iets doen om goed met MS om te gaan en onnodige klachten te voorkomen. • Vermijd zware inspanning, maar probeer regelmatig te bewegen • Zorg ook voor ontspanning en neem rust als dat nodig is • Houd regelmaat in je leven (op vaste tijden eten, opstaan en naar bed gaan) • Gezond eten helpt om je lichaam te beschermen en te herstellen en je voelt je beter • Probeer infecties en verwondingen te voorkomen.
Vragen en informatie Voor vragen naar aanleiding van deze brochure en meer informatie kun je contact opnemen met het landelijk bureau van het Nationaal MS Fonds. Contactgegevens: Wagenstraat 25 3142 CR Maassluis Telefoon: (010) 591 98 39 Fax: (010) 592 86 86 E-mail:
[email protected]. Op de website (www.nationaalmsfonds.nl) is ook heel veel informatie te vinden over MS, de activiteiten en projecten van het Nationaal MS Fonds en actueel nieuws op het gebied van onderzoek. Deze brochure is tot stand gekomen in samenwerking met dr. E. Oosterhoff. De heer Oosterhoff is werkzaam als neuroloog in het Meander Medisch Centrum in Baarn en Amersfoort. Tekst: Karin de Waal Malefijt, 2009
16
Overige brochures van het Nationaal MS fonds (te bestellen via www.nationaalmsfonds.nl)
In de serie ‘Leven met MS’ zijn verschenen: • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
Omgaan met vermoeidheid Zwangerschap Omgaan met warmte Kinderen met Multiple Sclerose Omgaan met cognitieve stoornissen Omgaan met blaasproblemen Omgaan met evenwichtsstoornissen Omgaan met oogklachten Kinderen met MS - wettelijke regelingen voor kinderen met een beperking Regie in eigen hand MS en bewegen Omgaan met slaapproblemen Omgaan met slikproblemen MS en werken Omgaan met medicijnen MS en depressie MS en erfelijkheid MS en seksualiteit MS en spraakproblemen MS en verkeer
Bovenstaande brochures hebben allen te maken met MS in het dagelijkse leven. Er zijn ook nog brochures en boeken verkrijgbaar met andere thema’s. Kijk hiervoor op de website: www.nationaalmsfonds.nl
In de Vlinderserie zijn ook verschenen: • Multiple Sclerose (MS) • Primair-progressieve Multiple Sclerose • Interferon-Beta - Een remmende medicatie • Copaxone - Een remmende medicatie • Novantrone - Een remmende medicatie • Infuusbehandeling met methylprednisolon bij MS • Intrathecale baclofentoediening bij MS U kunt deze brochures bestellen bij: Nationaal MS Fonds, Tel: 010 - 59 198 39 E-mail:
[email protected] www.nationaalmsfonds.nl
Giro 5057
