Reformatie – kapitaal of minuscuul? Wat is reformatie? Schrijven we dat zelfbewust met een hoofdletter, een kapitaal (na het succes van het Calvijn-jaar) of met zelfverloochening in minuscuul kleine letter? We schrijven Refo500 met een hoofdletter, en toch hebben we het begrip ‘reformatie’ niet gedefinieerd. Niet afgegrensd. We haken wel aan bij het begin van dé Reformatie in 1517 (de 95 stellingen van Martin Luther) en hebben een opmaat van zeven jaren lang naar de viering in 2017. Waarom nemen we dan geen stellingen in (het hoeven er niet per se 95 te zijn) tégen het Rooms-katholicisme, tegen de bewegingen die de eenheid van de Reformatie braken, tegen andere religies zelfs? Maken we reformatie klein omdat er dan meer mensen mee kunnen doen? Of is het kapitaal gewoon groter dan de ene confessie? In de eerste plaats, de Reformatie is een kapitale beweging omdat ze de overgang naar een nieuw tijdperk vormde. Binnen de grotere gehelen (rijk en kerk) kwam de mens als individu in beeld. Er komt economische ontwikkeling en nationale diversiteit. De wetenschappen gaan zich vermenigvuldigen. Aan de ene kant grijpen we terug op de oude talen en boren we de bronnen van de cultuur aan. Aan de andere kant vertalen geleerden die kennis naar de volkstaal, zodat ook gewone mensen in die kennisverrijking delen. Kernpunt zou worden: hoe om te gaan met religieuze diversiteit? Na de Reformatie is het met de macht van het ene instituut gedaan. Soms bepaalt de overheid welk type ‘religio’ geldt, maar dat slechts in een bepaalde ‘regio’. De religieuze diversiteit in of tussen staten heeft de vraag naar tolerantie en vrijheid op de agenda gezet. Ging het lange tijd om het samenleven van verschillende confessies, het heeft ons voorbereid op het samenleven van religies. Het Jodendom heeft altijd een plaats gehad in het oude Europa. Hoe vervolgd en gemarginaliseerd ook, steeds opnieuw gingen we bij de Joden te leen én in de leer. De Islam dreunde op de deuren van Europa, in het Oosten en in het Zuiden. Zelfstandige studie en vertaling van de Kor’an begon in de 16e eeuw. Tenslotte, de Reformatie heeft in Europa van alles losgemaakt. Dat sluit ook de bewegingen in die op punten eigen stellingen innamen (Anabaptisme, Remonstrantisme). Zelfs de beweging van wat vanuit protestants gezichtspunt de Contra-reformatie heet. Nu we in Nederland onze plaats in Europa innemen, zijn we tot onze verrassing al aardig voorbereid door de Reformatie als Europese beweging. Daarin ligt allerlei kapitaal die het rechtvaardigt om Reformatie te vieren en met grote letter te schrijven. Maar ook om die erfenis met kleine letter te schrijven en tot eigen ontdekking uit te nodigen. dr. E.A. de Boer voorzitter Stichting Refo500
1
De achtergronden bij het project Refo500 Refo500 is geboren vanuit de ervaringen van het Calvijnjaar en met het oog op het jaar 2017. Het Calvijnjaar heeft laten zien dat er belangstelling is voor de combinatie van geschiedenis, kunst en godsdienst als deze combinatie maar toegankelijk, attractief en relevant wordt gemaakt. Het Calvijnjaar heeft ook laten zien dat mensen van verschillende achtergronden, en dat universiteiten, kerken, scholen, steden, musea, muziek, radio en tv etc. heel wat kunnen bereiken als zij tot samenwerking komen. Dat wil Refo500 de komende acht jaren doen. Refo500 bereidt niet slechts de herdenking van de 500e geboortedag van de Reformatie voor, maar wil in de jaren daarvoor een veelheid van activiteiten organiseren door een grote variatie aan organisaties met elkaar te verbinden. Refo staat niet voor een subcultuur in Nederland, maar voor een reformatie die heel Nederland en heel de Westerse wereld veranderd heeft en beïnvloedt tot op de dag van vandaag. Refo staat wel voor rewind en forward, van omzien om vooruit te zien. De Reformatie was een beweging van vernieuwing en verandering, een beweging die kunst en politiek, school en kerk, geloof en samenleving ingrijpend en blijvend veranderde. Refo500 is een project dat deze veranderingen wil laten zien en horen, een project dat ook in aard van de evenementen vernieuwend wil zijn. dr. Herman J. Selderhuis directeur Refo500
Refo500, een project dat verbindt Met deze slogan geven we aan dat we graag verbindingen willen leggen tussen thema’s uit de tijd van de Reformatie en onze tijd. Als het gaat om het project, dan is daar ook de verbinding, namelijk tussen partijen in het project onderling en tussen partijen en elkaars netwerken. Bedoeling van het project is: In de aanloop naar 2017 nationaal en internationaal breed aandacht geven aan de 500e geboortedag van de Reformatie en de relevantie daarvan vanuit het beginsel van vernieuwing en verandering in verleden, heden en voor de toekomst, waarbij de focus o.a. historisch, theologisch, religieus, politiek, sociaal en cultureel is. Het project Refo500, ondergebracht in een stichting met dezelfde naam, is vooral een platform en een paraplu. Bij platform denken we aan een omgeving waarin projectpartners aan de doelstelling van Refo500 kunnen werken en waarbij er onderling samenwerking, overleg en informatieuitwisseling plaatsvindt tussen de verschillende projectpartners. De paraplufunctie van Refo500 wordt vooral zichtbaar, doordat partners hun eigen projecten en projecten waarin zij als partner fungeren kunnen verbinden aan Refo500, daarbij gebruik makend van de faciliteit en van het platform.
2
Partners In de afgelopen vijf maanden hebben zich, gevraagd en ongevraagd, meer dan 40 partners en sponsoren gemeld uit Nederland, Vlaanderen, Duitsland, Zwitserland en de Verenigde Staten van Amerika. Hieronder bevinden zich commerciële bedrijven, onderwijsinstellingen, reisorganisaties, mediapartners, een koor etc. Met een aantal geïnteresseerde instanties, waaronder steden die een relatie hebben met de Reformatie, staan we nog in contact. De eerste stedenpartner heeft zich overigens vorige week gemeld: de gemeente Dordrecht. Het aantal internationale partners is groeiende. In Duitsland wordt op 4 maart a.s. een consultatie voor Duitstalige instellingen gehouden en begin juni eenzelfde bijeenkomst in Noord-Amerika. Refo500 is uitgegroeid tot een internationaal project. Katholieke hervorming Refo500 definieert het begrip Reformatie niet inhoudelijk. Iedere partner mag dat op zijn eigen manier doen en partners respecteren dat van elkaar. Dat betekent dat er ook aandacht voor de contra-reformatie of katholieke hervorming is. Aan Refo500 doet een katholieke partner mee, de Katholieke Vereniging voor Oecumene Athanasius en Willibrord. Deze vereniging heeft daartoe een eigen projectgroep opgericht. Een van de leden van die projectgroep is Mgr. dr. G.J.N. de Korte, bisschop van Groningen – Leeuwarden en voor de katholieke Kerk secundus in de Raad van Kerken in Nederland. Refo500 draaischijf als hulpmiddel voor het ontwikkelen van het programma Projectpartners zorgen er met elkaar voor dat er een mooi programma komt voor Refo500. Als hulpmiddel is daarvoor de zgn. Refo500-draaischijf ontwikkeld. De draaischijf laat zien wat Refo500 belangrijk vindt: • • •
• • •
de kernwoorden vernieuwing, verandering en relevantie; de brede focus: o.a. historisch, theologisch, religieus, politiek, sociaal en cultureel; de thema’s: onderwijs en wetenschap; belijden en strijden; geld en macht; leer en kerk; leven en sterven; kunst en cultuur; vrijheid en verkondiging; vernieuwing en vroomheid; Bijbel en taal; de doelgroepen; de jaartallen van 1483 – 1648; en de vele mogelijkheden die partners hebben om deelprojecten in te brengen.
en op de achterzijde de visie, missie en het doel van Refo500. Programma Het programma van Refo500 is in ontwikkeling. In 2017 zal 500 jaar Reformatie grootschalig herdacht worden, en in de aanloop daarnaar toe valt er veel te beleven voor een breed publiek, dat wil zeggen voor wetenschappers en gewone mensen, voor jong en voor oud. Partners werken inmiddels aan zo’n 20 deelprojecten: reizen en dagtochten. studiedagen, conferenties, tentoonstellingen en concerten, lesbrieven, boeken, reisgidsen etc. Enkele voorbeelden: • • •
Een tentoonstelling over de reformator Philippus Melanchthon in Emden eind 2010 en in Gouda begin 2011. Een wetenschappelijke conferentie over Philippus Melanchthon in Emden 10-12 november 2010. Een lesbrievenserie over de Reformatie voor verschillende soorten onderwijs.
3
•
• • • • •
•
Een serie debatavonden in 2011 naar aanleiding van 450 jaar Nederlandse Geloofsbelijdenis over de verhouding tussen christenen en islamieten, christenen en joden, christenen en nieuw-humanisten, christenen en ‘nieuwe’ religieuzen. Reisgidsen met informatie over steden van de Reformatie in Europa. Een tentoonstelling op drie locaties in Duitsland en Nederland naar aanleiding van 450 jaar Heidelbergse Catechismus in 2013 van april tot oktober 2013. Eveneens in 2013 een tentoonstelling naar aanleiding van 450 jaar Concilie van Trente in (in voorbereiding). Een groot aantal reizen en dagtochten naar steden die een rol hebben gespeeld in de Reformatie, bijv. Genève, Rome, Bretten, Wittenberg, Rotterdam, Roermond en Witmarsum. Activiteiten voor jongeren, die zo mogelijk in samenwerking met een aantal kerkelijke jongerenorganisaties worden georganiseerd. De HGJB gaat hier waarschijnlijk een voortrekkersrol in vervullen. In 2014 viert het Nederlands Bijbelgenootschap zijn 200-jarig bestaan. Het NBG is partner in Refo500 en overweegt verschillende activiteiten, tentoonstellingen etc. n.a.v. dit jubileum onder te brengen in Refo500.
De grote officiële openingsbijeenkomst van Refo500 met sprekers, workshops muziek etc. vindt plaats op 30 oktober 2010 in de Gouda. Daarnaast hopen we op nog heel veel andere bijdragen van de projectpartners. Het programma van Refo500 is te vinden op www.refo500.nl. Website Refo500.nl De belangrijkste onderdelen van deze website zijn: • • •
een nieuwspagina, waarop projectpartners al hun nieuws kwijt kunnen over hun projecten die zij in Refo500 onderbrengen; een historische tijdlijn met informatie over de Reformatie vanaf 1483 tot en met 1648; een actuele tijdlijn met de agenda van Refo500 voor de komende jaren.
Vandaag gaat Refo500.nl online, in de komende weken volgen Duitstalige en Engelstalige versies. Er wordt gewerkt aan Refo500 community, een 2.0 website met een interactief karakter, waarop alle mogelijke kennis en informatie op het gebied van de Reformatie gedeeld kan worden. De community is straks te bereiken via de website van Refo500.
Karla Apperloo Projectleider Refo500
4
KATHOLIEKE PARTICIPATIE AAN REFO 500 ALS VRUCHT VAN OECUMENISCHE TOENADERING In de afgelopen halve eeuw is er op oecumenisch terrein veel gebeurd. De oude muren tussen rooms- katholieke en protestantse christenen zijn steeds meer afgebroken. De papen en ketters van gisteren zijn vandaag de dag broeders en zusters in de ene Heer geworden. Persoonlijk zie ik deze ontwikkeling als het werk van Gods Geest. Natuurlijk zijn er nog steeds theologische verschillen. Persoonlijk denk ik dat veel verschillen zich concentreren rond het thema “sacramentaliteit”, meer in het bijzonder rond de visie op de Kerk, de sacramenten, de ambten en Maria. Naast theologische verschillen zijn voor de gemiddelde parochiaan of het gemiddelde gemeentelid de nestgeurverschillen van minstens even groot belang. Onze subculturen werken veelal nog wederzijdse vervreemding in de hand. Het is niet zinvol om dat alles te ontkennen of te negeren. Maar steeds meer beseffen wij onze roeping om te zoeken naar onderlinge eenheid. Alleen zo beantwoorden wij aan het verlangen van onze Heer dat zijn volgelingen één zijn ( vgl. Johannes 17). In de laatste halve eeuw leggen wij liever de nadruk op datgene wat Rome en de Reformatie verbindt dan op de zaken die ons nog steeds verdelen. Als gemeenschappelijke erfenis noem ik de H.Schrift en de verbondenheid met de God van de Schriften; de 10 geboden; de relatie met Jezus Christus, in wie God op het hoogtepunt van de tijd zichtbaar is geworden; de geloofsbelijdenissen van de vroege Kerk; het belijden van de drieëne God en de theologische en spirituele erfenis van de eerste 1500 jaar van de Kerk. De katholieke participatie aan Refo 500 zie ik als een vrucht van de oecumenische beweging. 500 jaar geleden stonden rooms- katholieken en protestanten vaak fel en onverzoenlijk tegenover elkaar. Wij hebben zelfs wederzijds, uit naam van ons geloof, geweld gebruikt. Gelukkig kunnen wij nu in een meer irenische sfeer terugkijken op het ontstaan van de Reformatie. Historici en theologen van verschillende tradities proberen met een nieuwe en minder bevooroordeelde blik zicht te krijgen op de tijd van de Hervorming. Op weg naar het Lutherjaar 2017 hoop ik op veel nieuwe historische en theologische publicaties. Maar Refo 500 is hopelijk niet alleen een zaak van geschiedkundigen en godgeleerden. Een goed zicht op het verleden kan iedere christen helpen bij de verdere oecumenische dialoog. In Nederland leven wij in een liberale en seculiere meerderheidscultuur. Belijdende christenen zijn een minderheid geworden. Een en ander maakt de oecumenische ontmoeting tussen christenen van verschillende tradities van nog groter belang. Alleen als wij steeds meer onze onderlinge verdeeldheid overwinnen, kunnen wij immers een geloofwaardig getuigenis omtrent Christus en zijn evangelie geven. Wij staan voor de uitdaging om te laten zien dat het werkelijk verschil maakt om in vriendschap met Christus te mogen leven. Mgr. Dr. G.J.N. De Korte Bisschop van Groningen Leeuwarden
5
