reflexief Kunst en religie Over de relatie kunst en geloof Er staat meer dan er staat Kijken en leren kijken, daar heb je andere ogen bij nodig

FORUM VOOR KATHOLIEK ONDERWIJS JAARGANG 6

>

THEMANUMMER 2

>

OKTOBER 2007

reflexief Kunst en religie

PAGINA 4

Over de relatie kunst en geloof PAGINA 9

Er staat meer dan er staat PAGINA 12

Kijken en leren kijken, daar heb je andere ogen bij nodig PAGINA 17

Culturele laïcité PAGINA 18

Verheft uw hart PAGINA 22

Het heilige moment van duisternis PAGINA 28

Kunst en geloof: hier ligt een schat aan mogelijkheden

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

INHOUD

PA G I N A 4

PA G I N A 1 8

Wilbert van Walstijn

Karin Melis

Over de relatie kunst en geloof.

Verheft uw hart.

Hoe verhouden kunst en geloof zich tot elkaar, hoe

Interview met componist Louis Andriessen.

manifesteren zij zich in de publieke sfeer en hoe is hun

Hoe godsdienstig is de muziek van Louis

invloed of werking? Inleidend artikel.

Andriessen?

PA G I N A 9

PA G I N A 2 2

Jan van Oers

Rolf Deen

“Er staat meer dan er staat”

Het heilige moment van duisternis.

Interview met Mark Delrue, priester van het bisdom

“Een goede film kan door het muzikale karakter

Brugge, een bewogen kunstkenner en –criticus en

van zijn ritme en door het indrukwekkende

directeur van het Museum voor Moderne Religieuze

samengaan van de zintuigen dat hij vereist,

Kunst in Brussel.

vergeleken worden met de ceremonie van de heilige mis”, zegt de Franse kunsthistoricus

PA G I N A 1 2

Élie Faure (1873-1937).

Frank Seller Kijken en leren kijken, daar heb je andere ogen bij nodig.

PA G I N A 2 8

In gesprek met Paul Vogelezang van het Cultuurnetwerk

Wilbert van Walstijn

Nederland in Utrecht en Ton Slits, werkzaam bij de

Kunst en geloof: hier ligt een schat

docentenopleidingen van de Academie Beeldende

aan mogelijkheden.

Kunsten in Maastricht. “Kunst is in feite een funda-

In gesprek met Lex van de Haterd,

mentele levensbehoefte van iedere mens.”

voorzitter van het college van bestuur van het Meridiaan College in Amersfoort.

PA G I N A 1 7

Anton de Wit Column

PA G I N A 3 1

Colofon

Culturele laïcité “Kunst en religie brengen een nieuw perspectief in de werkelijkheid: een perspectief van hier voorbij, van iets wat groter is dan het individu, van iets wat bindt en scheidt.”

Reflexief

FORUM VOOR KATHOLIEK ONDERWIJS

Reflexief = ‘door reflectie kennend’, synoniem van bespiegelend. Dat laatste is afgeleid van het substantief ‘reflex’ wat ondermeer weerschijn, weerspiegeling, spiegelbeeld betekent. Reflexief is op zoek naar de achtergronden bij actuele ontwikkelingen in onderwijs en samenleving, signaleert trends en tendensen en probeert deze te duiden vanuit een kritische èn katholieke invalshoek. PAGINA 2

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

TEN GELEIDE

Kunst & Religie Wat is kunst? Wat is geloof? Van beide is het moeilijk een eenduidige omschrijving te geven, maar kunst en geloof lijken een gemeenschappelijke grond te hebben: beide zoeken naar bestaansverheldering en zijn gericht op een hogere, transcendente werkelijkheid. Beide zijn op zoek naar ‘de voorstelling van het onvoorstelbare’. Kunst en geloof zijn soms bondgenoten, soms plaatsvervangend en soms elkaars criticasters. Beide hebben ook de openbaarheid, de publieke sfeer nodig om te kunnen appelleren. Zij kunnen dit ieder op een eigen autonome wijze doen, maar het is vooral in die sfeer dat zij zich tot elkaar gaan verhouden. Daarover gaat dit themanummer. Hoe verhouden kunst en geloof zich tot elkaar, hoe manifesteren zij zich in de publieke sfeer en hoe is hun invloed of werking? We belichten deze vragen vanuit verschillende kunstvormen. ‘Geloof en kunst’ is een van de speerpunten in het beleidsplan van de NKSR. Het doel is het katholiek onderwijs bewust te maken van de mogelijkheid om vanuit het geloof zinvol met vraagstukken bezig te zijn in de publieke sfeer, waaronder kunst.

REDACTIE

PAGINA 3

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

Foto GettyImages: The Last Supper sculpture, Albert Szukalski, in Rhyolite, Nevada

Over de relatie Wat is kunst? Wat is geloof1? Van beide is het moeilijk een eenduidige omschrijving te geven. Kunst en geloof lijken een gemeenschappelijke grond te hebben: beide zoeken naar bestaansverheldering en zijn gericht op een hogere, transcendente, zelfs ultieme werkelijkheid. Beide zijn op zoek naar ‘de voorstelling van het onvoorstelbare’2. Van der Lans3 wijst nog op andere overeenkomsten. Zo blijken esthetische en religieuze ervaringen nauw aan elkaar verwant te zijn, beide beogen geen praktisch nut, beide doen een beroep op verbeelding en zijn in hun uitwerking op mensen vergelijkbaar: ze hebben een WILBERT VAN WALSTIJN

catharsis-functie nadat mensen erdoor geraakt of ‘onuitwisbaar aangedaan’4 zijn.

[1] Geloof en religie worden in deze

De veronderstelling van een gemeenschappelijke grond

hoe is hun invloed of werking? Dit zijn vragen met een

tekst gemakshalve als synoniemen

tussen kunst en geloof berust mede op de aloude filoso-

pedagogische en educatieve relevantie.

voor elkaar gebruikt.

fische opvatting dat er een eenheid is tussen het ware,

[2] Toine van den Hoogen in

het goede en het schone. Het schone kan niet onwaar,

Verdeeldheid over de publieke functie van godsdienst

Onuitwisbaar aangedaan; over

Eén van de speerpunten van beleid in het lopende

beeldende kunst en religie, onder

kan niet slecht zijn. Een pretentie echter die in deze dagen weinig meer kan rekenen op algemene instemming5.

redactie van Bas van Iersel, Wam

Kunst en geloof hebben naast een eigen binnenper-

van godsdienst. In de samenleving zijn tendensen

de Moor en Philip Verdult. Katholiek

spectief, ook een buitenperspectief, dat wil zeggen: zij

aanwezig die de privatisering van het geloof beogen. De

Studiecentrum, 2000

hebben de openbaarheid, de publieke sfeer nodig om te

scheiding tussen kerk en staat wordt dan aangegrepen

[3] J.M. van der Lans: Kernervaring,

kunnen appelleren. Zij kunnen dit ieder doen op een

om godsdienst uit de publieke sfeer te weren.

esthetische emotie en religieuze

eigen autonome wijze, maar het is vooral in die sfeer dat

Godsdienstig zijn mag, maar dan als een particuliere

betekenisgeving, afscheidscollege

zij zich tot elkaar gaan verhouden. Daarover gaat dit

bezigheid. Om hier tegenwicht te bieden, zijn in Reflexief

KUN, 1998

themanummer. Hoe verhouden kunst en geloof zich tot

thema’s zoals de relatie tussen geloof en weten(schap) en

[4] Zie voetnoot 2

elkaar, hoe manifesteren zij zich in de publieke sfeer en

tussen geloof en politiek eerder behandeld. Dit gebeurde

PAGINA 4

beleidsplan van de NKSR gaat over de publieke functie

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

kunst en geloof respectievelijk aan de hand van het onderwerp ‘schepping

Niet de maatschappelijke privatiseringstrend zelf, maar

of ontwerp’ en de onderwerpen ‘burgerschap’ en

wel de gevolgen ervan vormen het aangrijpingspunt voor

‘maatschappelijke stage’. Onderwerpen met een duidelijke

het drieluik dat in het beleidsplan/werkprogramma NKSR

[5] Ondanks Aleksandr Solzjenitsyn’s

levensbeschouwelijke lading; zij breken alle door tot in

Inspiratie maakt verschil is opgenomen: de onderliggende

krachtige stellingname hierin tijdens

het publieke domein.

positie van geloof in de verhouding tot weten(schap),

zijn niet uitgesproken, maar wel

De privatisering van geloof drukt zich in ons land in een

politiek en kunst verdient aandacht. Het doel is dan het

gepubliceerde pleidooi bij de uit-

milde vorm uit waarin godsdienstige uitingen en

katholiek onderwijs bewust te maken van de mogelijkheid

reiking van de nobelprijs voor de

overtuigingen gedoogd worden in de publieke sfeer.

om vanuit geloof zinvol met vraagstukken bezig te zijn die

literatuur in 1970. Een woord van

Maar er is ook een agressieve vorm die erop uit is

in de publieke sfeer spelen rond weten(schap), politiek en

waarheid, Baarn 1972. Solzjenitsyn

godsdienstige uitingen en overtuigingen te weren uit de

kunst. Aldus wordt gepoogd en dat is het projectdoel, een

citeert hierin de uitspraak van

publieke sfeer of als dat niet kan deze als niet relevant en

bijdrage te leveren om in het katholiek onderwijs de

Dostojewski: “Schoonheid zal de

niet ter zake doende verschijnselen te marginaliseren:

verlegenheid voorbij te komen als het gaat om de

wereld redden”. Hij legt die uitspraak

het secularisme. In de recente editie van het onderzoek God in Nederland6 blijkt dat de Nederlandse bevolking

presentie van geloof in het publieke domein.

als volgt uit: dat er tegenwoor-

sterk verdeeld is over de omgang met religie in de

Uiteraard moet dit algemene doel nader worden verfijnd

wordt gestreefd, is volgens hem

publieke ruimte. Er zijn twee bijna even grote tegenpolen:

in onderwijskundige doelen. Vanuit een educatief oogpunt

- in navolging van de uitspraak van

diegenen die religie willen beperken tot het privéleven

bezien kan hier worden volstaan op te merken dat aan

Dostojewski - een teken van het ver-

(50%) en zij die menen dat religie ook in het openbare

het belang van kunst en van geloof in het onderwijs

langen naar waarheid. In het gevecht

leven een rol mag spelen (47%).

overeenkomstige motieven ten grondslag liggen. Voor

met de leugen heeft de kunst - vol-

De maatschappelijke tendens van secularisme en privati-

gens deze Russische schrijvers - altijd

sering geeft in confessionele kring aanleiding tot mentale

kunsteducatie en kunstbeleid heeft cultuurpaus Jan Kassies7 ooit drie motieven of functies gegeven:

verlamming en tot escapisme. Het ondermijnt het zelfbe-

aandacht voor het erfgoed of cultuurspreiding8, vorming

[6] Ton Bernts, Gerard Dekker, Joep

wustzijn en de trots van gelovigen; het is een bron van

en persoonlijke ontplooiing, bewustwording en

de Hart: God in Nederland 1996-2006,

verlegenheid.

maatschappelijke relevantie. Het zijn motieven of functies

Kampen 2007

dig allerwege naar schoonheid

overwonnen en zal dat blijven doen.

PAGINA 5

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

De grootste opgave in iedere vorm van kunst is om met uiterlijke middelen iets op te roepen van een hogere werkelijkheid (Goethe) waarmee ook het belang van aandacht voor godsdienst/

Bondgenoten

levensbeschouwing in het onderwijs kan worden

Kunst en geloof zijn bondgenoten of wederzijds

gestaafd.

dienstbaar als geloof zich bedient van kunstzinnige vormen van expressie en omgekeerd kunstenaars

We hebben geen vooropgezette voorkeur voor bepaalde

kerkelijke en religieuze (beeld)taal gebruiken. Deze

vormen van kunst, hoewel het haast onmogelijk zal zijn alle vormen van kunst te behandelen. In principe strekt

verhouding komen we vooral tegen in religieuze en/of kerkelijke kunst11. Het is kunst die de religieuze weg, de

kunst zich uit over muziek, theater, dans, beeldende

religieuze vraag of duiding ondersteunt of versterkt.

kunsten, architectuur, literatuur, mode, film, video(clip),

Religieuze en kerkelijke kunst komen tot op de dag van

fotografie, cabaret, volkscultuur, strip- en e-cultuur. En zelfs reclame9. Te veel om overal aandacht aan te geven.

vandaag voor, maar zijn zeker tot in de late

Belangrijk is wel na te denken over de mogelijke

renaissance is de kunstbeoefening meer en meer verzelf-

betekenis van andere scheidslijnen waar we tegen aan

standigd. In samenhang daarmee heeft zich een

[7] Jan Kassies: ‘Notities over een

kunnen lopen:

autonoom ‘kunstleven’ ontwikkeld.

heroriëntatie van het kunstbeleid’,

-

cultuur van het heden < > cultuur uit het verleden

Geen boek heeft zoveel invloed op de westerse en dus

WRR Voorstudies en Achtergronden,

-

klassieke kunst < > populaire cultuur (amusement)

ook de Nederlandse kunst gehad als de Bijbel.

1983

-

verhouding eigen cultuur < > cultuur van anderen

Schilderijen, taal, toneel, architectuur en muziek zijn

[8] Hier is ook een relatie te leg-

In dit verband is onderzoek van Ton Bevers (Erasmus

geïnspireerd door ‘het boek der boeken’. In vergelijking

gen met de canondiscussie en in

Universiteit) interessant. Hij heeft eindexamenopgaven

met vroeger tijden, is de invloed van geloof in het

de recente cultuurnota van het

voortgezet onderwijs voor beeldende kunst en muziek in

algemeen en dus ook van de Bijbel op het dagelijkse en

ministerie van OCW Kunst van leven;

Engeland, Duitsland, Frankrijk en Nederland over 15 jaren

culturele leven afgenomen.

hoofdlijnen van cultuurbeleid (2007)

vergeleken op bovengenoemde verhoudingen. De resul-

Met de toenemende secularisatie komt ook de aan de

gebeurt dat ook. Aangesloten wordt

taten tonen aan dat Nederland bij alle drie dimensies

religie gerelateerde kunst op de tocht te staan: de kunsten

bij het beleid voor de ‘Canon van

opvallend afwijkt van de andere landen. Ton Bevers

worden autonoom beoefend. De kerken fungeren nog wel

Nederland’.

concludeert dat er een de-canoniserende cultuur heerst in ons onderwijs in vergelijking met de genoemde landen.10

op bescheiden schaal als opdrachtgevers (denk aan de

[9] In de cultuurnota Kunst van leven

middeleeuwen in onze cultuur dominant. Sedert de

inrichting en aankleding van de liturgische ruimte en viering), maar hebben soms moeite met de aangeboden

is ook aandacht voor de ‘creatieve bedrijfstakken’. Industriële vorm-

Uitwerking van relaties kunst en geloof

kunstwerken als deze een al te persoonlijke visie van de

geving kan kunstig zijn, maar ligt

Jan Wolkers heeft ooit als zijn mening gegeven dat kennis

kunstenaar weergeven (zie onder spanning). Dat laatste is

toch wat verder weg van onze optiek.

van de bijbel en het christendom verplichte leerstof

overigens van alle tijden.

Reclame is in de cultuurnota niet

zouden moeten zijn op onze scholen, omdat de westerse

In Marc Mulders herkennen we een hedendaagse

expliciet genoemd, maar reclame is

cultuur onbegrijpelijk en ontoegankelijk wordt zonder

kunstenaar van wie de kunstwerken sterk schatplichtig

kunst geworden. Dat is de boodschap

kennis hiervan. Kunstenaars hebben het geloof of de

zijn aan religieuze motieven en religieuze inspiratie-

van de tentoonstelling ‘De kunst van

godsdienst van mensen dikwijls gebruikt als inspirati-

bronnen. Op paaszondag 2007 is in de St. Jan van Den

het verleiden’ in het Cobramuseum

ebron voor hun kunst. Maar – en dat is een ander uiterste

Bosch zijn glas-in-loodraam onthuld. Hierin betrekt

(zomer 2007).

- kunstenaars hebben hun kunst ook ingezet om geloof en

Mulders een eigentijdse gebeurtenis, namelijk de aanslag

[10] Zie het verslag van het debat op

godsdienst publiekelijk te kritiseren. De relatie tussen

op het WTC in New York als een ‘geactualiseerde hel op

6 juli 2006 over een canon voor het

kunst en geloof is meervoudig. In de uitwerking kunnen

aarde’ op het Laatste Oordeel. Andere voorbeelden van

onderwijs door de Boekmanstichting

nadere keuzes worden gemaakt of accenten worden

kunstenaars die hun ‘religieuze ervaringen’ in hun werk

op www.boekman.nl/onderzoek_

gelegd.

uitdrukken zijn Marc Chagall (De bijbel) en Johann

canon_verslag.html

PAGINA 6

Sebastian Bach. Hij groeide uit tot de componist die als

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

Religie is dat wat ons ten diepste in laatste, ultieme instantie raakt (Tillich) ‘de vijfde evangelist’ bekend staat. Hij placht zijn compos-

geïnspireerd door het van oudsher katholieke feest van

ities te ondertekenen met DSGL = Deo Soli Gloria. Zijn

Allerzielen, herdenkingsbijeenkomsten op die dag organi-

composities, zowel geestelijke als wereldlijke, zijn als het

seert. Het voorziet in een behoefte om – volgens het

ware de uitdrukking van God’s schepping en ordening

bericht - ‘de doden een plek te geven’. Ook Anneke

naar ‘maat en getal’.

Smelik, hoogleraar visuele cultuur, heeft zich in die zin uitgelaten. Volgens haar geven kunst en populaire cultuur

Plaatsvervangend

het grote lijden rond bijvoorbeeld 9/11 een plaats. Is het

Kunst en geloof zijn overeenkomstig of plaatsvervangend ten opzichte van elkaar12. De relatie tussen kunst en

om die plaatsvervangende functie van kunst voor religie

geloof wordt dan vooral bepaald door het gegeven dat

markt van vertroosting en ritualisering gaat begeven? Een

zowel kunst als geloof voor mensen hetzelfde beogen:

ander voorbeeld van plaatsvervanging is het gebruik van

beide zijn bezig met sacralisering van het alledaagse; zijn

het kruis, van kloosters, van monniken of engelen in tal

leverancier van troost, van schoonheid, van beeld en

van reclames. Evenementen of gebeurtenissen krijgen

gelijkenis, van zingeving. Misschien zou je hier moeten

een religieuze lading en duiding: stille omgang, het

zeggen dat kunst en geloof in een zekere onderlinge

afscheid van een bekende Nederlander gebeurt vanaf de

concurrentie verkeren.

middenstip in een stadion of het optreden van een idool

Sommige kunstenaars stellen zichzelf en hun kunst voor

of held wordt voorgesteld als ‘een hoogmis’.

dat nu de geestelijkheid zelf zich commercieel op de

als plaatsvervangende schepper en schepping. Soms in milde concurrerende vorm, maar soms ook in extreme

Spanning

vorm, waarbij God en geloof als achterhaald en

De derde relatie tussen beide wordt beheerst door een

overbodig worden voorgesteld of iets waarmee men wil

zekere mate van spanning, mogelijk zelfs door vijan-

afrekenen. Frans Kellendonk behoort tot de eerste groep;

digheid. Het tegendeel dus van de relatie onder

Zo zegt hij in een van zijn Vondellezingen: ‘Nee, ik geloof

‘Bondgenoten’. Kunst maakt geloof tot mikpunt van

[11] Met name kunstenaars kunnen

niet in God, Hemel, Heilig, wanneer geloven wordt

vrijzinnigheid of zelfs kritiek. Omgekeerd storen gelovigen

er moeite mee hebben hun kunst

opgevat in de vulgaire zin van: voor waar aannemen

zich aan de uitingen van de kunstenaar en proberen deze

in een bepaalde – religieuze of

zonder bewijs. Ja, ik geloof wel in God, Hemel, Heilig,

zelfs te verbieden of te bestrijden. Hier komt de vrijheid

kerkelijke - categorie ondergebracht

wanneer geloven wordt opgevat als een werkzaamheid

van gedachte, van meningsuiting in het geding. Waar

te zien. Er kan huiver zijn om het

van de scheppende verbeelding’. Geloof en kunst worden

geloof zich beroept op fundamentele waarden van weder-

begrip religieus als inhoudelijke

voor hem een kwestie van ‘oprecht veinzen’.

zijds respect en verdraagzaamheid, komt het in strijd met

interpretatie aan het werk te verbin-

Harry Mulisch neemt een extremere positie in. In De

kunst waar deze voor zich een recht opeist van onbeperkt

den. Ook de gemeenplaats dat ‘alle

ontdekking van de hemel krijgt door de ontwikkeling van

kritiseren, shockeren, beledigen of kwetsen.

kunst religieus’ is bevalt hen niet,

wetenschap, techniek en kunst de mensheid macht over

In alle tijden zijn er conflicten en voorbeelden van

maar zij erkennen wel de betekenis

God en zijn schepping. In dit magnum opus is het God

censuur geweest op het snijvlak van geloof en kunst.

van kunst voor bestaansverheldering

zelf die zich deze ‘machtsverschuiving’ bewust wordt.

Religieus protest tegen kunst en kunstzinnig protest tegen

en omgang met het numineuze. Zie

Godsdienstige en Bijbelse motieven worden nog

godsdienstige praktijken en opvattingen zijn niet van de

Ton Frenken: Notities over religieuze

veelvuldig (her)gebruikt als cultureel referentiekader,

lucht en lijken recentelijk ook toe te nemen. Voorbeelden

aspecten in de hedendaagse kunst,

bijvoorbeeld in reclame. De van oorsprong religieus-

hiervan zijn: het ezel-proces rond Gerard Reve, Der

Museum voor Religieuze Kunst, 1987.

symbolische betekenissen worden in een andere context

Stellvertreter van Hochlut, Rushdie’s Duivelsverzen en de

[12] In de moderne samenleving

toegepast of commerciële instellingen maken zich

daarop uitgesproken fatwa, Benneton-reclame met o.a.

krijgt ook de sport steeds meer een

meester van godsdienstige rituelen en symbolen.

Christus als aidslijder, de Deense cartoons over

functie van plaatsvervanging voor

Recentelijk was te lezen dat de uitvaartbranche,

Mohammed, Gibson’s Passion of Christ, Van Gogh’s

religie en kunst.

PAGINA 7

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

Submission, Madonna aan het kruis. Amerikaanse

hiërarchie voorstond in de grondrechten, waarbij de

bisschoppen hebben zich met succes verzet tegen de

vrijheid van meningsuiting boven de andere grond-

tentoonstelling van het kunstwerk ‘My sweet lord’, een

rechten staat en het grondwettelijke gelijkheidsbeginsel

levensgrote naakte gekruisigde Jezus van chocola. Soms

zelfs geschrapt mocht worden. Gelovigen vragen zich

loopt de spanning uit op zelfcensuur uit vrees voor de

zorgelijk af: ‘Is er dan niets meer heilig?’. Omgekeerd

reacties uit fundamentalistische kring zoals dit het geval

vragen niet-gelovigen zich af: om welke intrinsieke reden

leek toen in Berlijn Mozart’s ‘Idomeneo’ in de regie van

zouden religieuze opvattingen respect verdienen; mensen

Neuenfels aanvankelijk werd afgelast. Zijn het op zichzelf

verdienen respect, maar overtuigingen en opvattingen

staande incidenten of is er sprake van verharding van de

kunnen onbeperkt bekritiseerd worden en zo nodig ook

confrontatie? Uit onze eigen vaderlandse geschiedenis is

worden bespot.

bekend dat ‘incidenten’ ingebed kunnen zijn in een vaste overtuiging of zienswijze: de Beeldenstorm van 1566 is

Zijn er nog andere relaties te bedenken? Vast en zeker!

niet te verklaren zonder dit tegen de achtergrond te

Maar voorlopig kunnen we met deze drie volstaan en zal

plaatsen van de reformatorische belijdenis van de sola

het al een hele toer zijn om aan alle onderlinge verhou-

fide, sola scriptura en sola gratia als gevolg waarvan

dingen recht te doen. Bovendien is voor het onderwijs

kunstwerken eigenlijk de goede relatie tussen God en de

van belang dat er aansluiting is op de maatschappelijke

gelovige in de weg staan. De katholieke kerk trachtte

actualiteit. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is nog

eeuwenlang, van 1559 tot 1966, kunstwerken die naar de

wel het perspectief van waaruit de drie relaties worden

mening van de kerk de relatie konden verstoren te verwij-

benaderd: het perspectief van de maker of van de

[13] Door de verwijzing naar 9/11

deren via de ‘Index’. Een lijst met daarop vooral boeken

ontvanger. Deze kunnen nogal uit elkaar liggen zoals

werd Marc Mulders verweten zich te

die dus beter ongelezen konden blijven.

hebben overgegeven aan ‘sektarische

Een Nederlandse auteur in wiens werk een grote fasci-

onlangs bleek uit reacties op het hierboven genoemde raam van Marc Mulders in de St. Jan13.

propaganda’. Hem werd gevraagd

natie voor religie spreekt is W.F. Hermans. Als atheïst

Dit roept nieuwe vragen op, omdat in het algemeen

of het opnemen van het vliegtuig

beledigt en bestrijdt hij gelovigen op polemische wijze.

geloof en kunst zich spanningsvol bewegen tussen fixatie

dat zich in de Twin Towers boort ‘een

Ter illustratie: Hermans zegt: “Er is geen hand die leidt,

van betekenis en vrije associatie (kunsten) en tussen

statement tegen de islam’ was. De

geen vinger die wijst”. Een reactie op de Bijbeltekst van

orthodoxie en vrijzinnigheid (geloof).

kunstenaar toonde zich verontwaar-

Mattheüs 10:29 die gaat over mussen: “En toch: niet één

digd en antwoordde dat hij “de vraag

zal ter aarde vallen zonder dat uw Vader het wil”.

beledigend vond.

Theo van Gogh eiste het recht op ‘om te beledigen, te

Zie www.marcmulders.com

kwetsen’. Hij was het ook eens met Fortuyn die een

RECTIFICATIE

In het themanummer van Reflexief ‘De canon van Nederland’ staat op pagina 24 en 25 een open brief afgedrukt van de NKSR aan de Canoncommissie van 12 februari. Tot onze spijt hebben wij van deze brief een eerdere versie opgenomen. De juiste versie is te vinden op www.nksr.nl/actueel. De redactie

PAGINA 8

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

JAN VAN OERS

Kunst en geloof. Bondgenoten of tegenstrevers van elkaar? Of nog anders: kunst als plaatsvervanger. Het zijn posities die

Adviseur NKSR, bond KBO

alle drie te herkennen zijn als we het hebben over de relatie tussen kunst en geloof. Kunst kan in dienst staan van geloof,

en bond KBVO

doordat zij waarheden, geloofsgeheimen verbeeldt, in kerkgebouwen maar ook in catechetisch materiaal. Kunstenaars op hun beurt gebruiken de iconografie die bij een religie hoort om hun inspiratie tot uitdrukking te brengen. Kunst kan daarnaast geloof ook op de korrel nemen, tot mikpunt van kritiek maken en gelovigen kunnen zich ergeren aan wat een kunstenaar uitbeeldt. We zeggen wel kunst is stem en tegenstem. De Deense cartoons zijn daar een recent voorbeeld van maar ook de voorstelling van Madonna op het kruis. Bij de derde positie treedt kunst in de plaats van religie en neemt haar rol geheel of gedeeltelijk over. Schoonheid heet het dan die troost biedt. Inspiratie en troost worden niet meer in de kerk, de liturgie gezocht maar in het museum. Kunst en geloof zijn hier in zekere zin concurrenten. De drie posities verkennen wij in dit artikel. Daarvoor zijn we naar de mooie cultuurstad Brugge afgereisd om te spreken met Mark Delrue. Mark Delrue is priester van het bisdom Brugge, daarnaast is hij een bewogen kunstkenner en –criticus en directeur van het Museum voor Moderne Religieuze Kunst in Brussel. De directe aanleiding om met hem in gesprek te treden is zijn recente boek Kunst en spiritualiteit, dat kunst belicht vanuit een spirituele invalshoek en ingaat op de vraag wat kunst voor de religieuze beleving van mensen van vandaag kan betekenen. Als we in dit artikel spreken over geloof en religie hebben we het in feite steeds over het christendom.

MARK DELRUE, PRIESTER EN KUNSTKENNER:

‘Er staat meer dan er staat’ Herkent u zich in de drie posities zoals die in het project

ophoudt en beelden vatbaar worden voor allerlei

worden gehanteerd?

gevoelens en associaties. Een mooi voorbeeld van dit

Ja, zij zijn voor mij herkenbaar. Ik ga in dit gesprek met u

laatste is het schilderij van René Magritte Ceci n’est pas

proberen ze wat meer uit te werken en ze van een enkel

une pipe. Dat noem ik een grote uitspraak, het citaat is

voorbeeld te voorzien.

misschien wel belangrijker dan het schilderij zelf. Toen Magritte een pijp aandachtig bekeek, bleef hij niet steken

Wat wil het volgens u zeggen als we kunst en geloof

bij de stoffelijke realiteit van de pijp als een ding dat hij

bondgenoten noemen?

kon gebruiken, zich kon toe-eigenen en op zijn bruik-

Bondgenoten zou ik ze willen noemen, omdat ze beide

baarheid kon beoordelen. Het is dit soort kijken, zo

bezig zijn met het alledaagse te overstijgen. Zij reiken

kenmerkend voor een kapitalistische en consumptieve

allebei verder dan het nuttige, het feitelijke. Een bondge-

omgang met de werkelijkheid, dat door kunst en religie

nootschap, maar wel van autonome partners. Kunst en

wordt overstegen. Zij vragen eerder respect voor de

verbeelding beginnen eigenlijk waar het argumenteren

eigenheid, de zelfstandigheid van de geziene dingen. Wat PAGINA 9

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

van de pijp kan worden opgemerkt, geldt ook voor de

vrij gelaten worden om het werk vanuit zijn scheppende

schoenen van Van Gogh, de melkkan op het schilderij van

creativiteit vorm te kunnen geven. Dienstbaarheid

Vermeer. Zij zijn van ding beeld geworden, symbool, in

akkoord, maar wel in vrijheid. Op deze wijze heeft Alquin

het geval van Van Gogh van een moeizaam en sjofel

de opdracht gekregen om een moderne St. Jozef te

bestaan, uitdrukking van zijn leven; de kan van Vermeer is

ontwerpen voor een psychiatrische kliniek hier in

geen kan om er twee liter melk mee te kopen, maar

Vlaanderen, waarbij is teruggegrepen op Jozef als

nodigt uit tot reflectie, stille meditatie, en is vergelijkbaar

voedstervader van Jezus en op Jozef uit Genesis, de

met de rust in een abdij. Een kunstwerk leeft omdat het

dromer uit Dothan. En het resultaat voldeed aan de

niet ten volle wordt begrepen, zijn kracht ligt in een

verwachting. Een echt liturgisch kunstwerk maken is

vermoeden. Dat kunst en geloof bondgenoten zijn, wil

overigens moeilijk. Zo’n werk kan geen eindpunt zijn

nog niet zeggen dat zij in alle opzichten ook dezelfde taal

maar moet als een icoon doorverwijzen, van het ik naar

spreken. Wat ze gemeen hebben is hun onafheid, hun

de ander, naar God.

verlangen, het scheppen van ruimte voor transcendentie. De taal van authentiek geloof gaat echter verder, zij kan

Kunst in plaats van geloof. Waar denkt u dan aan? In onze kerken is het niet stil meer, in een museum wel,

Af en toe zou je wensen dat er opnieuw een

muisstil soms, zoals bij de overzichtstentoonstelling van Mark Rotko. Hedendaagse kunst schudt ons niet alleen wakker, choqueert, maar tilt ons ook op uit de vanzelf-

iconoclasme opsteekt dat beelden herijkt

sprekendheid van het alledaagse. Brave schoonheid raakt de ziel van de moderne mens niet meer. In het museum heerst een wijding die we kwijt zijn in het kerkgebouw en ook in de liturgie. Stilte, gewijde ernst, heilige bewon-

mij uiteindelijk antwoord bieden op mijn diepste vragen,

dering hebben onze kerken verlaten voor de nieuwe

mijn diepste angst. Wat na dit leven? Dat antwoord krijg

tempels die de musea zijn. De processie en offergang zijn

ik niet in de kunst. Kunst houdt op bij troosten, bij

het stille aanschuiven voor een tentoonstelling geworden.

mededogen. Een mooi voorbeeld van bondgenootschap

Kerken dreigen nutteloze bouwwerken te worden met een

is het kruis van Nicolas Alquin, een Belgische kunstenaar

liturgie die verschraalt en waaruit schoonheid en schroom

die woont en werkt in Parijs. Hij bewerkt opnieuw

zijn verdwenen. Men praat daar het mysterie omver,

bruikbare houtblokken waarbij hij is bezield door vertica-

terwijl er onder mensen in deze tijd juist een verlangen is

liteit. De horizontale kruisbalk ontbreekt, als een uitno-

naar wijding. Kunstenaars hebben lak aan regels en

diging aan ons om het kruis van Christus te

dogma’s. Schoonheid heeft haar eigen gezag, het is geen

vervolledigen.

gezag waar dreiging van uitgaat, ook niet wanneer Gods schoonheid wordt ontsloten. In de Godsleegte van onze

Dat kunst en geloof bondgenoten zijn, wil dus niet zeggen

tijd begint bij menig kunstenaar het verlangen op te

dat de kunstenaar in dienst staat van het geloof. Vroeger,

spelen om die schoonheid weer tot uitdrukking te

in de Middeleeuwen, was dat wel anders, toen kunst

brengen en dat stemt hoopvol.

ancilla theologiae was. Eeuwenlang was de kerk

PAGINA 10

opdrachtgever en inspiratiebron. Michelangelo,

Je zou dus kunnen zeggen dat museumbezoek de liturgie

Rembrandt, Mozart: zij zijn zonder kerkelijke context

vervangt. Conservatieve gelovigen zoeken de oplossing

nauwelijks te begrijpen. De kerk bepaalde de artistieke

voor die verschuiving in de liturgie van vroeger, maar dat

agenda. Als de kunstenaar nu van de kerk een opdracht

is het niet. We moeten niet achteruit, maar vooruit kijken.

krijgt, dan moet die opdracht van kerkelijke zijde eerst

De kerk zit met een jargon van eeuwenoud dat vaak ook

duidelijk vertolkt worden, verhaald worden omdat de

nog moraliserend wordt gebracht. Af en toe zou je

boodschap niet meer doorklinkt in onze wereld. Zeker als

wensen dat er opnieuw een iconoclasme (beeldenstorm)

zij te zeer tot begrippen is herleid, zoals in de geloofsbe-

opsteekt dat beelden herijkt, aanpast aan deze tijd met

lijdenis. De begrippen moeten, voor de kunstenaar,

zijn gevoel voor wijding en (horizontale) transcendentie.

geplaatst worden in een narratieve context, in die van het

De Duitse kunstenaar Günther Uecker is zo iemand die dit

evangelie. Als dat is gebeurd moet de kunstenaar verder

aanvoelt. Hij kreeg de opdracht een kruisthematiek uit te

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

beelden waaruit uiteindelijk een nagelboot is ontstaan.

vinden we nu (deze) christelijke iconen terug in de

Het was toen de tijd van de bootvluchtelingen uit

moderne kunst als tegenstem? Laten we eens kijken naar

Guatemala. Vandaar. Achter in de Pax Christi-kerk in

het werk van de kunstfotografe Bettina Rheims. Op een

Krefeld staat zijn boot vol met nagels (spijkers) aan de

van haar foto’s hangt niet Christus maar een vrouw aan

binnenkant en sporen van bloed aan de buitenkant, Kaïns

het kruis. Met dit werk probeert zij een passie in de echte

bloed. Op de achtergrond hangt een groot wit doek. Het

betekenis van het woord uit te beelden. Het is een

is de boot van zovele mensen die het niet willen maar er

meetrillen met de vernedering, foltering, verkrachting van

toch inzitten. De boot staat symbool voor landen in crisis,

al diegenen onder ons, in dit geval vrouwen, die elke dag

voor alle boot- en andere vluchtelingen in de wereld, voor

in onze wereld worden gekruisigd. Een passie in

de individuele mens die lijdt. Er ging wel een tijd mee

veelvoud. Is dit nu blasfemie? Ik kom daar aanstonds nog

heen voordat boot en kerkbezoekers aan elkaar gewend

op terug. Een grote fotoprint van de Poolse kunstenares

waren.

Katarzyna Górna toont een zelfbewuste, halfnaakte Madonna. Hierin komen op een nieuwe wijze de twee

Kunst als tegenstem, hoe moet ik me dat voorstellen?

kanten van Maria naar voren die zij in de katholieke kunst

Voordat ik iets zou willen zeggen over de kunst die de

altijd al heeft gehad: levensecht en bovenaards, sensueel

christelijke cultuur kritiseert, wil ik eerst nog een

en mystiek. Ook de nagelboot van Günther Uecker kan als

opmerking maken over de kunst zelf en daarna over de

tegenstem worden beschouwd. Wat we hierbij vooral niet

kerk. Wat zien we? We zien op dit moment een nieuwe

moeten doen is als gelovigen krampachtig op deze kunst

kant van kunst. Kunst is voor rijke mensen een status-

reageren. We moeten bereid zijn om te zoeken naar de

symbool geworden, zoals mode, auto’s, een huis. Ze

christelijke sporen en binnen te treden in de ‘transcen-

kopen de handtekening. Als Jan Hoet (oud-conservator

dentie’ van het werk.

van het Stedelijk Museum voor Actuele Kunst (SMAK) in Gent) enkele kunstenaars, zoals een Panamarenko, een

Veel gelovigen is dat niet gegeven, zij blijven ‘steken’ in

Luc Tuymans, of een Jan Fabre, met uitsluiting van andere goede kunstenaars, heeft gecanoniseerd tot grote kunstenaars, schieten bijgevolg de prijzen voor hun werk

Gelovigen zijn vaak bang van vragen,

omhoog. Kunstenaars dreigen bourgeois te worden, het draait om vette bankrekeningen, terwijl echte kunst eigenlijk naamloos is, zoals het ook ooit is geweest. Deze

terwijl de kunstenaar vraagt, twijfelt, zoekt

canonisering kan haar kritische functie danig ondermijnen. Als kerk moeten we vervolgens leren dat we geen monopolie op de christelijke cultuur (meer) hebben, dat

de renaissance of bij een Van Gogh, anders gezegd: in de

we dus niet zomaar kunnen zeggen dat is christelijke

herkenbaarheid van het kunstwerk. Is nu alles geoor-

kunst en dat niet. De christelijke cultuur ligt fragmenta-

loofd? Nee, niet alles is geoorloofd. Wanneer spreken we

risch verspreid in heel de maatschappij en in de kunst

dan over blasfemie? In het algemeen is hiervan sprake

treffen we soms beelden aan die we christelijk kunnen

wanneer kunst dubbelzinnig wordt en tekort schiet in

duiden, die getuigen van een deelaspect van het chris-

respect voor religie, het christelijk geloof. Zoals bijvoor-

tendom. Wat we vooral niet moeten doen, is het christe-

beeld in het geval waar Christus achterstevoren op het

lijke accapareren. Het christendom tref je niet meer aan

kruis wordt afgebeeld en er orale seks met hem bedreven

als een totaalpakket, daar moeten we als kerkmensen

wordt, of wanneer aan de tafel van het Laatste

mee leren omgaan. Gelovigen zijn vaak bang van vragen,

Avondmaal twaalf naakte dames zitten, die geen ander

dogmatische taal stelt ook geen vragen, terwijl de

doel hebben dan een primitief genot te dienen. Of

kunstenaar vraagt, twijfelt, zoekt, zijn taal is er een van

wanneer op een affiche om condooms te verkopen een

uitroeptekens. Zijn werk is steeds het voorlaatste, zijn

citaat te lezen staat van St. Jan: ‘Kinderen, bemint

ultieme werk moet hij nog maken!

elkander’, zoals onlangs in de metro van Parijs. Dan is het terecht dat er vanuit een gelovig en kerkelijk standpunt

Twee belangrijke beelden uit de iconografie van het chris-

krachtig wordt geprotesteerd. De boodschap van het

Fragmenten uit: Im Piedi nell'aria

tendom zijn de kruisdood en het laatste avondmaal. Hoe

christendom is hier immers zelf in het geding!

van Bruno Ceccobelli (1998)

PAGINA 11

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

Kijken en leren kijken, daar heb je andere ogen bij nodig FRANK SELLER

“Wat motiveert kunstenaars om kunst te maken? Dat

Er zijn Pabo’s die het accent hebben gelegd bij de imple-

vinden kinderen in de hoogste klassen van de basisschool

mentatie van cultuureducatie in het eigen curriculum en

een interessante vraag; zeker als ze die vraag heel direct

er zijn Pabo’s die uitgaan van samenwerkingsverbanden

aan die kunstenaar zelf kunnen stellen.” Met die vraag,

met basisscholen en culturele instellingen en proberen

die ook een stellingname is, valt Paul Vogelezang met de

optimaal rendement te halen uit die samenwerking. De

deur in huis als ik bij hem binnenkom in zijn werkkamer

opleiding, als minor, tot interne cultuurcoördinator hoort

bij het Cultuurnetwerk Nederland in Utrecht.

daarbij, terwijl die tegelijkertijd ook als nascholings-

“Het is een vraag die precies op zo’n directe manier door

cursus, de ICC-cursus wordt aangeboden.

studenten aan de Pabo gesteld zou kunnen worden, alleen dat gebeurt niet. Of eigenlijk, meestal niet. Terwijl

Veranderingen in de opleiding

die vraag zo goed past bij het kunstvakonderwijs zoals

Voor de jaren ’80 stond in de oude pedagogische

dat nu in de meeste Pabo’s vorm krijgt.” Hij pakt een

academie (PA) bij de kunstvakken het ambacht centraal.

publicatie van de tafel achter hem en schuift mij die toe.

Er was een behoorlijke tijd beschikbaar voor elk kunstvak,

“Een rugzak gevuld met cultuur” is de titel met een

zo’n 360 uur over de hele cursus per vak. Studenten

rapportage van dit jaar over het project Verbreding Cultuur en School – Pabo’s.1

moesten in een aantal kunstvakken de vaardigheden

Zes jaar geleden is het project klein begonnen en nu

in de basisschool te kunnen geven. Daarbij was er soms

doen ruim dertig van de 37 van de Pabo’s in de een of

een keuzemogelijkheid voor textiele werkvormen of dans

andere vorm mee binnen het project en met daarin

of drama, al kwamen die laatste twee niet echt veel voor.

ontwikkelde activiteiten. Daarbij kunnen de instellingen

Het sprak bijna vanzelf dat al die kunstzinnige disciplines

hun eigen benadering kiezen, hun eigen accenten leggen.

deel uit maakten van het werk in de klas en van activi-

ontwikkelen om het vak muziek, handenarbeid en tekenen

“Dat hoort nu eenmaal bij de keuze voor autonomie, die

teiten in schoolverband bij feesten en vieringen. Zingen,

[1] De tekst van deze brochure is

we in het Nederlandse onderwijs gemaakt hebben. En

muziek, tekenen, dat waren normale vakken in de lagere

direct in te zien via de internetsite

natuurlijk ook bij de traditie van onderwijsvrijheid die we

school van toen.

www.cultuurplein.nl/ho

kennen.”

Na het samengaan van de PA en de opleidingen voor

PAGINA 12

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

Advertentie Ierse bookmakers Paddy Power's

kleuterleiders veranderde dat om een aantal redenen. Een

De mogelijkheid voor vakleerkrachten in het basison-

deel van het personeel vertrok en ook de dynamiek in de

derwijs is in de afgelopen decennia ook regelmatig

scholen werd minder. De oude strijd tussen de kunst-

veranderd, ten goede of ten kwade. Daarbij zijn docenten

vakken werd nu een strijd tussen aandacht voor het jonge

lichamelijke opvoeding er in de regel het minst slecht

kind en aandacht voor de vakken en vakinhouden in de

vanaf gekomen. En dat betekent weer dat Pabo-studenten

bovenbouw van de basisschool. Nog voordat daarin ook

eerder kiezen voor een specialisme in die richting dan in

maar duidelijkheid was gekomen of een keuze kon

de richting van de kunstvakken. Zeker nu voor

worden gemaakt, was het proces van concentratie van

bewegingsonderwijs sinds 2006 een aparte lesbe-

hogescholen begonnen. Een flink aantal opleidingen ging

voegdheid nodig is.

onderdeel uitmaken van een brede hogeschool en een

Anderzijds kan het toenemende aantal zij-instromers er

kleiner aantal koos voor een zelfstandig bestaan.

wel aan bijdragen dat de belangstelling voor de kunst-

Waarmee de serie veranderingsprocessen nog lang niet

vakken groeit. Deze leraren-in-spe brengen vaak genoeg

ten einde is.

expertise of belangstelling mee in die richting. Als van de

Op dit moment is door Europees beleid de major/minor-

ongeveer 9.000 startende Pabo-studenten per jaar op dit

structuur bepalend voor de vormgeving van opleidingen.

moment 40% zij-instromer is, biedt dat extra mogelijk-

Pabo-studenten mogen op basis daarvan nu zelfs een

heden. Bovendien kunnen in deze groep aanstaande

minor kiezen buiten het directe opleidingsprofiel.

docenten mensen zitten die ervaring hebben met samen-

De formulering via de Dublin-descriptoren van compe-

werking met andere instanties; voor hen is samenwerken

tenties voor hoger opgeleiden heeft intussen een

met partners van buiten eerder regel dan uitzondering.

Kunst is in feite een fundamentele levensbehoefte van ieder mens

eenvoudige en directe vertaling gekregen in de beroepscompetenties voor leraren die de Stichting

Cultuurdrager en cultuuroverdrager

Beroepskwaliteit Leraren (SBL) heeft gemaakt. Die spelen

“Kunst is in feite een fundamentele levensbehoefte van

ook een rol bij de stagebegeleiding en beoordeling van

ieder mens.” Die zin staat prominent op pagina 43 van de

aanstaande leraren, al zal dat bij elke Pabo weer op een

brochure. Volgens Paul Vogelezang geeft die zin een

verschillende manier zijn uitgewerkt.

verklaring waarom de deelnemende Pabo’s aan het PAGINA 13

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

Vraagt de meester wijzend naar een afbeelding van een beestje met een fraai gekrulde staart: ’Sam, wat is dit?’ Antwoordt Sam: ‘Het lijkt mij een eekhoorntje, maar het zal wel weer het kindje Jezus zijn.’

project Verbreding Cultuur en School - Pabo’s zich zo

vragen als “Welke aspecten kies ik voor een lesactiviteit,

actief opstellen als het over kunsteducatie en cultuuredu-

met welke benadering kan ik mijn onderwijs en lesactivi-

catie gaat. Daarbij gaat het om twee verschillende

teiten vorm geven?”

bewegingen. Enerzijds is het van belang dat de ‘rugzak’

In de dagelijkse praktijk van de opleiding kan door een

van aanstaande leraren wordt gevuld met cultuurerva-

docent een onderscheid worden gemaakt tussen

ringen, cultuurkennis en cultuurgevoel. Daarvoor zijn er

kunsteducatie en cultuureducatie. Vanuit een visie op

in het programma voor de studenten lezingen, theater-

kunst en kunstenaarschap kan worden betoogd dat

voorstellingen, hoorcolleges, workshops en concerten.

kunsteducatie een eigen autonome waarde heeft.

Die activiteiten kleuren natuurlijk ook het culturele

Cultuureducatie biedt de mogelijkheid het cultureel

klimaat van de Pabo zelf. Anderzijds moet ook het aspect

erfgoed en specifiek ook het cultureel erfgoed uit de

van de ‘overdracht’ aan bod komen. Het zou voor de hand

eigen omgeving te versmelten met het geschiedenis- en

liggen dat pas na de uitgebreide ervaringen bij de ontwik-

aardrijkskundeonderwijs. Het erfgoed biedt leerlingen

keling tot cultuurdragerschap de overdrachtsfunctie en de

mogelijkheden voor concrete beleving en daarmee voor

didactische en pedagogische dimensies aan bod komen.

het ontwikkelen van besef in tijd en ruimte in het

Maar de ervaring wijst uit dat het studenten meer

verleden en vandaar dus ook in het heden.

motiveert zich als cultuurdrager te ontwikkelen als er tegelijkertijd aan de rol van cultuuroverdrager wordt

Kerndoelen

gewerkt. “Hoe eerder ze zich bewust worden van de

De woorden Ruimte en Tijd, hierboven gebruikt, leggen een

mogelijkheden van cultuureducatie op de basisschool,

verbinding met de (nieuwe) kerndoelen voor het basison-

hoe eerder bij studenten vraag ontstaat naar kennis en

derwijs. Die woorden worden gebruikt als titel voor respec-

vaardigheden op dit gebied. In deze situatie gaan cultuur-

tievelijk de kerndoelen 47 tot en met 50 voor

overdracht en het vullen van de rugzak dus hand in hand.”2

aardrijkskunde en de kerndoelen 51 tot met 53 voor

[1] De tekst van deze brochure is

In deze beide rollen voor de student en dus voor de

niet voor. Bij de kerndoelen voor Kunstzinnige oriëntatie

direct in te zien via de internetsite

aanstaande leerkracht wordt de verzamelnaam cultuur-

www.cultuurplein.nl/ho

educatie gebruikt voor kunsteducatie, erfgoed-educatie,

daarentegen komt het woord in kerndoel 56 wel prominent voor.3

[2] Een rugzak gevuld met cultuur,

media-educatie en literatuureducatie. Het is aan de

Het is goed om de door de Commissie Wijnen geformuleerde

pagina 47.

student, als cultuurdrager, uit het brede aanbod en uit de

karakteristiek voor de kunstzinnige oriëntatie in de basis-

[3] Voor een overzicht van de kern-

mogelijkheden een keuze te maken op basis van vragen

school en de drie voor dit domein geformuleerde kerndoelen

doelen voor het basisonderwijs en

als “Waar wil ik meer over weten, waar wil ik meer mee

te vergelijken met de aspecten ‘cultuurdrager en cultuur-

voor de door SLO geformuleerde tus-

doen, wat past bij mij, mijn ontplooiing?”. Als cultuurover-

overdrager’ uit de opleiding.

sendoelen, zie http://tule.slo.nl

drager zal een student in zijn LIO-stage meer uitgaan van

PAGINA 14

geschiedenis. In die kerndoelen komt het woord erfgoed

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

Karakteristiek Door middel van een kunstzinnige oriëntatie maken kinderen kennis met kunstzinnige en culturele aspecten in hun leefwereld. Het gaat bij dit domein om kennismaking met dié aspecten van cultureel erfgoed waarmee mensen in de loop van de tijd vorm en betekenis hebben gegeven aan hun bestaan. Het gaat bij kunstzinnige oriëntatie ook om het verwerven van enige kennis van de hedendaagse kunstzinnige en culturele diversiteit. Dit vindt zowel op school plaats, als via regelmatige interactie met de (buiten)wereld. Kinderen leren zich aan de hand van kunstzinnige oriëntatie open te stellen: ze kijken naar schilderijen en beelden, ze luisteren naar muziek, ze genieten van taal en beweging. Kunstzinnige oriëntatie is er ook op gericht bij te dragen aan de waardering van leerlingen voor culturele en kunstzinnige uitingen in hun leefomgeving. Ze leren daarnaast zichzelf te uiten met aan het kunstzinnige domein ontleende middelen: > Ze leren de beeldende mogelijkheden van diverse materialen onderzoeken aan de hand van de aspecten kleur, vorm, ruimte, textuur en compositie. > Ze maken tekeningen en ruimtelijke werkstukken. > Ze leren liedjes en leren ritme-instrumenten te gebruiken als ondersteuning bij het zingen.

Studenten zijn meer

> Ze spelen en bewegen. Waar mogelijk worden daarbij onderwerpen gebruikt die samenhangen met die uit andere leergebieden. Het onderwijs wordt daardoor meer samenhangend en mede daardoor betekenisvoller voor leerlingen. Maar voorop

gemotiveerd zich

staat natuurlijk de authentieke bijdrage van de kunstzinnige oriëntatie aan de ontwikkeling van kinderen.

als cultuurdrager Kerndoel 54 De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken, om er gevoelens en ervaringen mee uit

te ontwikkelen als

te drukken en om er mee te communiceren.

er tegelijkertijd Kerndoel 55 De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren.

aan de rol van

Kerndoel 56

cultuuroverdrager

De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.

wordt gewerkt De drie kerndoelen zijn zo compact en tegelijk ook zo

Doorkijkjes

open geformuleerd dat een Pabo-student geen vanzelf-

In de SLO-website met kerndoelen en tussendoelen

sprekende relatie zal zien met het verworven cultuurdra-

worden de kerndoelen verder uitgewerkt en toegelicht.

gerschap. De karakteristiek geeft veel meer houvast. Ook

Dat gebeurt voor wat betreft de inhoud met een globale

kan de student houvast ontlenen aan de door SLO

omschrijving voor groep 1 en 2, groep 3 en 4, groep 5 en

ontwikkelde tussendoelen en voorbeelden van invullingen

6, groep 7 en 8 van de thema’s, beeldaspecten en

van de kerndoelen. De karakteristiek en de kerndoelen

materialen/technieken. Minstens zo interessant is de

worden na het basisonderwijs in de onderbouw van het

beschrijving van activiteiten en de voorbeelden van

voortgezet onderwijs verdiept en verbreed. De vijf

activiteiten in de diverse groepen, die afkomstig zijn van

kerndoelen voor de onderbouw die vanaf 2006 gelden,

diverse praktijkpublicaties.

zijn geformuleerd in het verlengde van de drie voor het

In de kleutergroep heeft Juf Anne een echte, levende

basisonderwijs en de karakteristiek van het leerdomein

haan meegebracht. Er wordt verteld, kinderen die nog

Kunst en cultuur in de onderbouw sluit direct aan bij die voor Kunstzinnige oriëntatie in het basisonderwijs.4

nooit een haan van dichtbij hebben gezien, vinden het

[4] Zie voor de karakteristiek en

spannend, kleuren en kenmerken worden benoemd, de

de kerndoelen in de onderbouw

haan wordt bewonderd en als Juf Anne voorstelt de haan

www.onderbouw-vo.nl onder

te gaan tekenen willen alle kinderen meedoen.

Downloads > regelingen

PAGINA 15

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

Advertentie campagne Marithe + Francois Girbaud, lente/ zomer 2005

We willen cultuureducatie verankeren in onze docentenopleidingen

In groep 3/4 wordt een voorbeeld gegeven van een les

september 2006 tot februari 2007 namen meer dan

rond familieportretten: een gesprek over kenmerken

achthonderd leerlingen van het Bernardinus College, het

waarmee je familieleden kunt beschrijven en herkennen,

Bonnefanten College, het Stedelijk Lyceum, het

in de volgende les een verkleedpartij om de generaties

Valuascollege en het Trevinianum College deel aan het

kinderen, ouders, grootouders in beeld te brengen en

geestelijk ontdekken en veroveren van hun eigen stad. In

daarna in een fotografische compositie op te stellen. Een

het project werden architecten en schrijvers uitgenodigd

vervolgles gaat over door kunstenaars geschilderde

om met leerlingen hun beleving van de stad te delen in

familieportretten.

een programma met lezingen en wandelingen, met activi-

Daarna volgen in de SLO-beschrijving nog doorkijkjes

teiten en observaties en reflecties. In Heerlen, Maastricht,

voor de groepen 5/6 en 7/8.

Roermond, Venlo en Sittard zijn verschillende trajecten

Met name in het voorbeeld voor groep 3 en 4 wordt

gevolgd. Maar de kern was in alle zes stadsprogramma’s

duidelijk dat de docent echt een rijk gevulde culturele

dat leerlingen met de ogen en oren van kunstenaars hun

rugzak nodig heeft om verschillende en breed-georiën-

cultureel burgerschap van de eigen stad opnieuw

teerde voorbeelden in de klas te kunnen gebruiken.

ontdekten en vorm gaven. Daarmee kreeg het aspect kunsteducatie op een unieke wijze vorm binnen een

Doorlopende leerlijn

algemene noemer van cultureel burgerschap.

Net zoals er het project Verbreding Cultuur en School –

Voor de kunstcoördinatoren van de scholen was het ook

Pabo’s is, is er een project Verbreding Cultuur en School –

een unieke ervaring; zoals het verslagboek schrijft: “De

Lerarenopleidingen VO. “We willen cultuureducatie

kunstcoördinatoren vormden de brug tussen de kunste-

verankeren in onze docentenopleidingen”, zegt Ton Slits,

naars, de studenten kunstonderwijs en de leerlingen.” Het

werkzaam bij de docentenopleidingen van de Academie

betekent dat zij ervaring hebben opgedaan met

Beeldende Kunsten in Maastricht. “Dat betekent dat we in

waardering van de eigen omgeving vanuit het perspectief

onze opleidingen ook zelf projectmatig moeten werken.

van de kunstenaar en met de lerende ogen van hun

Scholen hebben al lang ervaren dat projectmatig werken

leerlingen.

een meerwaarde heeft en daar moeten wij bij de

Het zal interessant zijn met de betrokkenen, zowel met de

opleiding op inspelen. Projecten maken het gemakkelijker

docenten als met de kunstenaars, eens na te gaan hoe de

om leerlingen te laten ervaren dat kunstenaars anders

katholieke traditie van stad en bevolking zichtbaar is en

tegen dingen aan kijken, het verlegt de aandacht zodat je

doorwerkt in de ontdekte stad van morgen.

met andere ogen ziet wat er om je heen plaats vindt.” Als voorbeeld van het voor leerlingen zichtbaar maken van nieuwsgierigheid, van passie en van betrokkenheid wijst Ton Slits op het project C.A.P.T.U.R.E./ the City. Van PAGINA 16

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

Culturele laïcité ANTON DE WIT

Op het plein van mijn middelbare school verscheen eens een paal. Het was een groot, betonnen gevaarte – wij scholieren vermoedden dat het een heipaal was die na de recente aanbouw van een noodgebouwtje was blijven slingeren. Al snel rekenden wij de kolos tot het interieur van de school. Je kon er prima op zitten in de pauze, boterhammetje in de ene, sigaretje in de andere hand. Het ding nodigde ook uit om er allerlei voor een puber vitale informatie in te kerven of op te kladden, zoals de naam van je favoriete rockband, of onsubtiele opmerkingen over leuke meisjes of minder leuke leraren. Groot was onze verbazing toen wij ontdekten dat de heipaal een kunstwerk was. Een kunstwerk waar de school bovendien een bedrag voor had neergeteld dat ik met mijn krantenwijkje in vijf jaar niet bij elkaar gefietst kreeg. Wij uitten de proto-reactie op zoveel ton quasi-artistieke onnozelheid: konden ze hun geld niet beter besteden? Aan een frisdrankautomaat in de kantine bijvoorbeeld, of meer fietsenstallingen? Noem het Nederlandse nuchterheid – of wat minder vriendelijk geformuleerd: onze culturele boersheid – maar verreweg de meeste discussie die kunst losmaakt in ons land, heeft zo ongeveer die strekking. Klachten over, zeg, een reusachtige kabouter die een soort vasthoudt, gaan amper over de inhoud en betekenis (of het gebrek daaraan) van zo’n kunstwerk in de openbare ruimte, maar veeleer over de som geld die, in dit geval, de gemeente Rotterdam ervoor heeft betaald. Maar ook kunstenaars zelf dragen bij aan dit klimaat: onlangs sprak een groep van maar liefst 373 kunstenaars zich in een open brief uit tegen voorgenomen wijzigingen in het subsidiebeleid van kunstfondsen. Ook kunstenaars hebben het klaarblijkelijk liever over de centen dan over waar het echt om gaat. Wij zijn ongemerkt veranderd in het land met de meest verregaande culturele ter wereld. Om het geheugen op te frissen: is het Franse model om religie radicaal uit het publieke domein te weren. Geloven doe je maar ’s zondags in de kerk, is de achterliggende gedachte, maar val er vooral een ander niet mee lastig. In de culturele variant: kunst is prima, op zondag in het museum. Het is niet toevallig dat juist populistische politici enerzijds dwepen met de Franse als het gaat om religie – denk aan Wilders’ verbeten strijd tegen de islam – en anderzijds olie op het vuur gooien van de genoemde boerse proto-reactie op kunst – denk wederom aan Wilders die aangifte deed tegen een kunstwerk dat hij als bedreiging aan zijn adres opvatte. Zowel religie als kunst worden zo langzaam uit de openbare ruimte verbannen; het is de zogenaamd neutrale staat die hun positie en beperkingen denkt te kunnen bepalen. Het wezen van beide wordt daarmee miskend. Kunst noch religie zijn namelijk strikt private aangelegenheden – al zijn er ook kunstenaars en gelovigen die dat denken. Want zowel kunst als religie brengen, als het goed is, een nieuw perspectief in de werkelijkheid: een perspectief van hier voorbij, van iets wat groter is dan het individu, van iets wat bindt én scheidt. Kunst noch religie kunnen zich daarom voegen naar de onmogelijke eis van neutraliteit. Tenzij zij als die heipaal willen worden. Inspiratieloos en log. Een argeloos beklad onderdeel van ons interieur. PAGINA 17

>

OKTOBER 2007

Foto: Emi Barendse

REFLEXIEF

HOE GODSDIENSTIG IS DE MUZIEK VAN LOUIS ANDRIESSEN?

Verheft uw hart KARIN MELIS

Stel: we weten niets van Bachs godsdienstige bedding, zouden we zijn muziek dan met het goddelijke verbinden? Nog anders: onze eigenste minister Plasterk, zelf verklaard ongelovige, zingt elk jaar in koorverband de Matthëus Passion. Hij doet dat in overgave. Maar je ziet hem na de uitvoering niet een kerk binnen snellen. En dan weer een slag: componist Louis Andriessen, toegewijd opgevoed katholiek én toegerust met een grote waardering voor de orthodoxie, laat zich expliciet inspireren door de traditie. Toch zijn er maar weinigen die bij het beluisteren van bij voorbeeld zijn stukken als Hadewijch, De Tijd of La Commedia een godsdienstige vervoering ervaren. Althans, ik ken ze niet. Mensen worden er wel door aangegrepen, door elkaar geschud en soms verbijsterd, maar God verschijnt niet achter de gestalte van de dirigent.

PAGINA 18

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

In de beeldende kunst ligt dat natuurlijk gans anders:

fenomeen tijd. Uiteindelijk bleven de Belijdenissen van

daar kan men naarstig proberen beelden af te breken

Augustinus (zie kader) en De goddelijke komedie van

door te provoceren. En in romans waar met name de

Dante over. Louis: “Paradiso (van Dante, km) gaat voor

laatste tijd geloof al dan niet openlijk aan de orde is,

een belangrijk deel over de louteringsachtige ervaring die

via de hel, door het

tracht men ook de ontstane verlegenheid tussen geloof en kunst aan de kaak te stellen. Ach, het beeld en het

ik als het stilstaan van de tijd had ervaren, de euforie van de liefde, als je wilt.”2 En de zin die de componist zo trof

vagevuur heen naar

woord. Zij zijn van een onvergelijkelijk andere orde dan

in het Goddelijke gedicht van Dante en die hij tot het

de muziek. Muziek verhoudt zich geenszins tot het geloof.

motto van De Tijd maakte, was:’…naar het punt

In zoverre muziek de toehorende mens aan zichzelf doet

schouwend, waar zich als heden alle tijden melden.’

ontstijgen is zij an sich een gelovige zaak. En, bekeken

(zeventiende versregel uit de zeventiende zang van

vanuit het perspectief van de toondichter: de gestrenge

‘Paradiso’).

De weg verloopt

het paradijs

wetten waaraan de componist zich onderwerpt, sluit zijn kabbalistische magie (gegoochel met getallen) niet uit.

Nu, ruim een kwart eeuw later, staat Dante weer op de

Een componist die die naam verdient, kan nog zo weten-

agenda van Louis Andriessen. Volgend jaar gaat zijn La

schappelijk zijn, uiteindelijk weet hij zelf ook niet wat hij

Commedia (5 delen) in zijn geheel in première. Ofschoon

ten diepste doet. Wat er gebeurt als zijn noten verklanken

naar eigen artistieke hand gezet, volgt deze muzikale

en de toehoorder stilvalt. En verwijlt daar waar de muziek

komedie toch behoorlijk getrouw de gang van Dante in

verwijlt.

diens gedicht. En die gang laat zich kennen als de weg van de gevallen mens die tot loutering moet, kan en mag

Een van onze meest vermaarde componisten, Louis

komen. De weg verloopt via de hel, door het vagevuur

Andriessen, zegt het graag zo: “Muziek is alleen maar

heen naar het paradijs. De innerlijke reis begint op Witte

muziek. Ze betekent alleen zichzelf.” Neme men zijn

Donderdag en duurt tot de ochtend van de donderdag na

compositie De Tijd (1981). Dit stuk is een verklankte

Pasen. Dante zelf speelt de hoofdrol in deze tocht en hij

constellatie van de beleving van een stilstaande tijd

bedient zich van een aantal gidsen onder wie Beatrice.

onttrokken aan de eeuwig voortdurende stroom van alle

Deze Beatrice die hij, volgens de biografen, op 9-jarige

tijd. Maar wat je hoort is nu juist het verstrijken van de

leeftijd zelf in levenden lijve heeft ontmoet, was de grote

tijd, want het is precies door het tergend langzaam

liefde in zijn leven. Een liefde echter die nimmer binnen

verstrijken van de tijd dat de gewaarwording zich

een huwelijk geconsumeerd werd: zowel Beatrice als

opdringt als ware het dat de tijd stilstaat: een stille

Dante trouwden met een ander. En Beatrice stierf,

opschorting van onze eindigheid. De ontwikkeling in De

volgens de overlevering, reeds op 25-jarige leeftijd. Zo

Tijd is minimaal. Het lijkt alsof je steeds hetzelfde hoort, terwijl er toch steeds iets anders gebeurt. Andriessen

brandstof gevend aan ‘een verheven zinnebeeld van de liefde en de wijsheid’.3 In de muzikale vertolking van

werd voor deze compositie geïnspireerd door een buiten-

Louis Andriessen wordt ons niets bespaard: de gruwelijk-

muzikale ervaring: “De aanleiding voor het maken van

heden van het aardse bestaan, de hebzucht van de mens,

[1] Louis Andriessen: Gestolen tijd.

het stuk was een unieke ervaring die me het gevoel gaf

zijn gevallen staat die hem uitnodigt de (of misschien wel

Alle verhalen. Bezorgd en ingeleid

dat de tijd opgehouden had te bestaan, het gevoel van

beter: zijn) werkelijkheid onder ogen te zien. Dit alles

door Mirjam Zegers. Interview door

een eeuwigdurend ogenblik. Het was meer dan een

wordt in alle, beklemmende, opruiende én verheven,

Elmer Schönberger. Uitg. Querido,

volmaakte innerlijke kalmte, het was een euforie die zo

toonaarden ten gehore gebracht.

Amsterdam 2002

sterk was dat ik later besloot om daar een stuk over te maken.”1 Zoals voor zijn doen gebruikelijk heeft

Met al deze religieuze ingrediënten voorhanden: zijn

[3] Dante Alighieri: De goddelijke

Andriessen ook voor De Tijd boekenkasten omver

voornoemde composities van Louis Andriessen

komedie, vert. door C. Kops O.F.M.,

getrokken om enig zicht te krijgen op het wonderlijke

godsdienstig? Dat lijkt mij niet. De bron van waaruit hij

uitg. Pelckmans, Kapellen 1993

[2] idem

PAGINA 19

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

Blij is Louis dat Beethoven ook wel eens een windje laat

schept kan godsdienstig zijn, maar het resultaat hoeft dat

‘Wie zal het (hart) vasthouden en bevestigen, opdat het

geenszins te zijn. De houding van Louis is gelovig in de

een ogenblik stilsta en een ogenblik grijpe de glans der

zin dat hij toegewijd is en eerbied betoont aan zowel de

altijd stilstaande eeuwigheid en ze vergelijke met de

noten als aan de traditie. Die traditie, die zeg maar de

nooit stilstaande tijden en zie, dat ze daarmee niet is te

gehele Europese beschaving omhelst, die vormt de bron

vergelijken, en zien, dat een lange tijd niet anders dan

van waaruit hij put en waartoe hij zich hoorbaar verhoudt.

door vele voorbijgaande bewegingen, die gelijktijdig

Met die traditie wordt binnen het oeuvre van Andriessen,

niet anders dan door vele voorbijgaande bewegingen,

zoals elders in de moderne kunst vaak wel het geval is,

die gelijktijdig zich niet kunnen uitbreiden, lang wordt;

niet gebroken, zij wordt veeleer hernomen in het nu. In

dat echter niets voorbijgaat in de eeuwigheid, maar zij

de tijd waarin we nu leven. De discontinuïteit, de disso-

in haar geheel tegenwoordig is: en dat het zie, dat al

nantie, die vaak in zijn werk te beluisteren is, is een

het verledene uit het toekomstige verdrongen wordt

vertolking van de breuk waarin wij thans leven.

en al het toekomstige uit het verleden volgt en al het verledene en toekomstige door datgene, wat altijd

Dat Dante, geheel tegen de mores van zijn tijd in, zijn

tegenwoordig is, geschapen wordt en daarvan uitgaat?

dichterlijke reis in de volkstaal getoonzet heeft en niet in

Wie zal het hart der mensen vasthouden, opdat het stil-

het elitaire Latijn, spreekt Louis naar het hart. Mocht de

sta en zie, hoe de eeuwigheid stilstaand de toekomstige

componist een adagium hebben dan is het wel dat je alle

en verleden tijden vaststelt, hoewel zelf noch toekom-

tendensen serieus moet nemen en ze in samenspraak met

stig noch verleden? Vermag soms mijn hand dit, of kan

het verleden tot klinken moet brengen. En zo moet net zo

de hand van mijn mond met woorden een zo grootse

goed het hemelse met het aardse verbonden worden. Blij

zaak volbrengen?’

is Louis dat Beethoven ook wel eens een windje laat. Het hemelse bestaat niet zonder het aardse, het banale. En

(Augustinus, Belijdenissen. Vertaling J.A. van Lieshoudt OESA)

andersom trouwens ook niet.

Merkt vader (Hendrik) Andriessen in zijn boek Over muziek (1950) op: “Er bestaat een onverbrekelijke band tussen godsdienstoefening en muziek (…) Er is een

(Louis Andriessen, De Tijd, Asko Ensemble & Schönberg

eenheid van wezen in de harpgezangen van koning David

Ensemble o.l.v. Reinbert de Leeuw, ATTACC 25100,

die voor de Ark des Verbonds danste en het bescheiden

ca. € 15,- in de cd-winkel of via Attacca Records,

kerkkoortje in een dorpje dat zijn gezangen zingt, al

http://gustavozarba.com/composers.htm

schijnt daar de vorstelijkheid aan te ontbreken.” Vorstelijkheid. Misschien is dat het wel: misschien schuilt de vorstelijkheid wel in David die in zijn onderbroek voor de Ark uitzingt. De banaliteit van de lendendoek gepaard aan diep geloof. En misschien is dat het wel wat ik zo vaak in de stukken van Louis Andriessen hoor: hoe het hemelse en het aardse voortdurend een wissel op elkaar

zijn muziek ook is. Maar ja, dat horen slechts mijn oren.

PAGINA 20

Foto: Emi Barendse

trekken. De moeite van de aarde en het dankzeggen dat

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

Mariagedicht Hoe ik tenslotte wijder, weer een millimeter wijder mij ontsluiten moest en splijtend werd doorboord door hem van binnenuit die mij desnoods voor lijk had laten liggen – als hij maar geboren worden kon –

maar die, eenmaal ontsluisd, de zwakste was van al, kletsnat en als een oude telefoon gehangen aan een draaierige draad verbonden met geen buik, De la série Madonnes (uit de serie Madonna's - 1996-2001) van Katarzyna Górna

zo was ook hij, mijn zoon, zijn ene korte leven lang.

Hij was de sluis waardoor U, oceaan, kwam aangezet, U eeuwig schuimend buitengaats dat door één lichaam en één dood geschut moest worden naar het laagste land.

Ik was erbij toen hij van U beviel. Wijd uiteen gespijkerd perste hij Uw almacht uit zijn zucht, de binnenbuikse kracht die eenmaal op de wereld zich onbegrepen reddende, de zwakste werd van al,

WILLEM JAN OTTEN

o zoon, volbrenger van de allerwijdste pijn.

PAGINA 21

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

Het heilige moment van duisternis (DUSAN MAKAVEJEV)

ROLF DEEN

De Franse kunsthistoricus Élie Faure (1873-1937) trekt al vroeg in de filmgeschiedenis de parallel tussen film en religie: “Een

Rolf Deen is theoloog,

goede film kan door het muzikale karakter van zijn ritme en door het indrukwekkende samengaan van de zintuigen dat

programmamaker bij de

hij vereist, vergeleken worden met de ceremonie van de heilige mis want door de universaliteit van de belevingen die hij

KRO en voorzitter van KFA

opwekt en de gevoelens die hij in beweging brengt, benadert hij het ‘mysterie’ dat de kathedraal wist te vullen met drom-

Filmbeschouwing

men mensen die uit alle uithoeken van de stad en haar omgeving daar samenkwamen. De cinéma is tegenwoordig het meest ‘katholieke’ expressiemiddel dat de mens door de ontwikkeling van ideeën en techniek ter beschikking staat, als men tenminste aan het woord ‘katholiek’ zijn oorspronkelijke betekenis wil teruggeven.” (Faure 1937)

1 Film is katholiek

Film als kathedraal

houwers, glazeniers, bronsgieters, timmerlieden en

(1892-1968) vergeleek de bioscoop en de kathedraal met

metselaars tot aan de steenhouwers en houthakkers.”

elkaar. “Je zou kunnen zeggen dat een film als product

(Panofsky 1977)

van gezamenlijke inspanning waarin iedere afzonderlijke

PAGINA 22

fysieke kant van het eindproduct voorzagen, van steen-

De Duits/Amerikaanse kunsthistoricus Erwin Panofsky

bijdrage uiteindelijk in dezelfde mate bijdraagt aan het

2

eindresultaat, de moderne pendant is van de middel-

Pedagoog, psycholoog en psychoanalyticus Bruno

eeuwse kathedraal. De rol van de producer komt min of

Bettelheim (1903-1990) benadrukt in een essay over film

meer overeen met die van de bisschop of de aartsbis-

als kunst ook dat film een vorm van totaalkunst is en

schop; die van de regisseur met die van de hoofdar-

vergelijkt ze niet alleen met de kathedraal als totaal-

chitect; die van de scenarioschrijvers met die van de

kunstwerk, maar ook met het klassieke Griekse drama, de

scholastieke raadgevers die het iconografische

middeleeuwse mysteriespelen, het Shakespear-theater en

programma opstelden; en die van de acteurs, camera-

de klassieke opera. Die vergelijking betreft volgens

mensen, editors, geluidsmensen, grimeurs en diverse

Bettelheim niet alleen de vorm, hij grijpt daar terug op

technici met die van de mensen die met hun werk in de

Panofsky en Faure, maar zeker ook de inhoud. “Wij

Film als visioen

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

hebben behoefte aan een visioen over wie wij zijn en wat

schaars, het heden te ingewikkeld en de toekomst niet te

het leven betekent en die visie moet zo sterk zijn dat zij

kennen is, heeft de mens mythen nodig om in

ook in de ergste nood kan helpen. Zelfs in tijden dat

samenhang te kunnen leven. Film, en nu spreekt

religie nog alomtegenwoordig was had men alle kunst-

Bettelheim vooral over film als Amerikaanse volkskunst,

vormen nodig om de mensen een visioen voor te houden,

verschaft de samenleving die mythen. Als voorbeeld

dat kracht gaf en dat kan vandaag alleen bereikt worden

noemt hij de western als collectieve mythe die vertelde

door een kunstvorm waaraan alle kunsten bijdragen. Het

hoe de Amerikaan als nieuwe Adam een ‘leeg’ land

moet een kunstvorm zijn die ons allemaal boeit omdat zij

koloniseerden en hoe daarin de huifkar, de spoorweg, de

bij onze tijd en leefwereld past.” Bettelheim wijst de

kolonist en revolverheld als metafoor dienen. Dé morele

cinema aan als een van de weinige kunsten die dat kan.

keuze die de revolverheld in de western moet maken is

“Tegenwoordig is de film de enige kunstvorm, die alle

die tussen outlaw óf sheriff. Inmiddels heeft de mythe

lagen van de samenleving aanspreekt, zoals in het

van de western zijn kracht verloren. Amerika is meer

verleden de sacrale kunst dat deed. Daarom is het de

bezig met de toekomst dan met het verleden. De opvolger

meest populaire kunstvorm in onze tijd.” (Bettelheim 1993)

is daarom de Science Fiction film die de grote vragen met

3

Wij hebben behoefte aan een visioen over wie wij zijn

betrekking tot onze toekomst beantwoordt. Waterworld Film als mythe

(VS 1995) en The Day After Tomorrow (2004) schilderen

Bettelheim kent aan de filmkunst grote waarde toe bij het

bijvoorbeeld de toekomst af als een doemscenario van

beantwoorden van levensvragen. “Omdat in de film het

overstromingen of nieuwe ijstijd ten gevolge van het

visuele overheerst, kunnen de antwoorden op die existen-

broeikaseffect. Beide films beantwoorden de angstige

tiële vragen niet anders dan als visioenen van mensen

schuldvraag: waar is onze redding als wij, de veroor-

worden weergegeven. In het beste geval zijn deze

zakers van de milieuramp, straks uit huis en haard

visioenen in plaats van antwoorden eerder voorstellingen

verdreven zullen worden door overstromingen en

die ons tonen waar we vandaan komen, waarom we hier

bevriezing? Deze films verklaren, net als een mythe, de

zijn, hoe we moeten leven en wat de toekomst ons

harde werkelijkheid en bieden door hun afloop tegelijk

brengen kan of zal.” Omdat de kennis van het verleden te

troost. PAGINA 23

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

Beelden uit Passion of the Christ

4

Film als droom

den Berk voorstaat, ontleent hij daarom ook grotendeels

maar niet over de film als droom, als vermaak waar

aan de droomduiding zoals die vooral door Jung is

mensen de werkelijkheid mee ontvluchten. Het lichtspel

ontwikkeld.

in de verduisterde filmzaal verlaagt het menselijk

Van den Berk’s betoog mondt uit in een bijna liturgische

bewustzijn en brengt de kijker in een droomtoestand ver

waardering van de filmzaal. “Ik wil beklemtonen dat het

van de werkelijkheid van alledag. Zo verhindert film de

filmbeeld ‘ter verering’ bedoeld is. In de ervaring van

mogelijkheid echt over de dingen na te denken, vindt

velen is het filmbeeld een icoon, een lichtend venster op

Bettelheim.

eeuwigheid.”

Waar de Freudiaan Bettelheim afhaakt, haken de spiri-

In de film, in elke film, bewegen we ons in het droomvertrek

tueel geïnteresseerde volgelingen van Jung juist aan. In

5 Van afwijzing tot plaats van godsontmoeting

de Verenigde Staten is ex-priester en Jungiaanse psycho-

De katholieke filmorganisatie KFA Filmbeschouwing heeft

therapeut Richard Chachare met een ambitieuze serie

een uitspraak van de Franse cineast Jean-Luc Godard als

boeken begonnen (Chachare 2003 en 2004) waar in hij

motto gekozen: “Film is de meest religieuze van alle

met behulp van Jungiaanse begrippen populaire films

kunsten.” Het geeft kernachtig de opvattingen weer van

analyseert. Dichterbij huis is de theoloog Tjeu van den

de geciteerde auteurs en de meeste katholieke filmbe-

Berk geïnspireerd door Jung en van daar uit pleitbezorger

schouwers denken er net zo over. Dit is niet altijd zo

van de film als toegang tot ‘het symbolisch bewust-

geweest. Robert Johnston kijkt in zijn boek Reel

zijn’(Van den Berk 1999). “Film is veel ouder dan de schil-

Spirituality terug op honderd jaar verhouding tussen

derkunst of zelfs dans. Film is niet alleen bekend bij

geloof en bioscoop en vat de theologische waardering

mensen, maar ook bij dieren, omdat film de kunst van het

voor de filmkunst samen met vijf begrippen: (1)

dromen is”, volgens de Russische cineast Aleksej German

avoidance/mijden (2) caution/voorzichtigheid, (3)

Sr. (geb. 1938) Van den Berk is het hier mee eens en haalt

dialogue/dialoog, (4) appropiation/toe-eigening en (5)

zelf graag de Zweedse filmer Ingmar Bergman aan.

divine encounter/godsontmoeting.

Bergman ziet de film als kunstvorm die aan een dieper

Deze begrippen geven in chronologische volgorde aan

bewustzijn raakt: “…recht onze gevoelens binnen, diep in

hoe de verhouding tussen geloof en bioscoop vanaf het

de schemerruimte van onze ziel. Een kleine ramp in onze

ontstaan van de film zich ontwikkelde van totale afwijzing

kijkzenuw, een shockeffect; vierentwintig belichte beeldjes

tot erkenning van de film als plaats van godsontmoeting.

per seconde, daartussen donker, de kijkzenuw registreert

Tegelijk is het zo dat alle vijf posities nog steeds door

het donker niet.”

gelovigen worden ingenomen, inclusief die van het

Volgens Van den Berk delen de waarneming van

volledig mijden van film.

filmbeelden en religieuze waarneming hetzelfde vertrek

PAGINA 24

heilige grond.” De didactiek van het filmgesprek die Van

Bettelheim is enthousiast over film als brede volkskunst,

‘de schemerruimte van onze ziel’. Net als de film heeft de

6

religieuze waarneming het karakter van een droom. “In

De Rooms-katholieke kerk was aanvankelijk enthousiast

de film, in elke film, bewegen we ons in het droomvertrek

over het medium film. Ze zag er een direct en modern

waarin ook religieuze beelden (kunnen) gedijen en zich

middel voor geloofsverkondiging in. Maar toen de film

(kunnen) manifesteren. In de film bewegen wij ons op

zich meer en meer ontwikkelde tot een commercieel

RK kerk en film

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

medium voor volksvermaak met liefde en seks, oorlog en

regisseurs zich heel wel bewust van zijn en ook gebruik

geweld als hoofdbestanddelen, riep de kerk de beroeps-

van maken, wordt wel vergeleken met de toestand van

groep ter verantwoording. De Amerikaanse studio’s kozen

een droom. Het verschil met de droom is dat de visioenen

in 1930 voor zelfregulering met de Production Code, een

en beelden van de droom alleen uit de binnenwereld van

gedragscode voor filmproducenten waarin zij zich zelf

de dromer komen, terwijl filmbeelden op de kijker van

vooral op seksueel gebied strenge regels oplegden. De

het scherm afkomen, maar op een zodanige manier dat zij

gedragscode werkte niet goed en de Amerikaanse katho-

uit het diepste van zijn bewustzijn beelden opwekken die

lieke bisschoppen besloten in 1934 een lekenorganisatie

nóg levendiger en dierbaarder voor hem zijn. Vaak

voor filmcensuur op te richten, de Legion of Decency

gebeurt het dat de kijker door een film als echt beleeft

(Legioen van Deugd) dat jarenlang grote invloed uitoe-

wat nooit echt gebeurd is, maar waar hij wel dikwijls zelf

fende op de filmindustrie.

in zijn diepste over gedacht, gewenst of voor gevreesd

In 1936 verscheen de encycliek Vigilanti Cura. Pius XI

heeft.” (Pius XII, 1955) De tekst zou zo uit een boek van

wijst enerzijds katholieken op het gevaar van de film voor

Van den Berk kunnen komen.

de goede zeden en anderzijds op de mogelijkheden van

“Ik ga al twintig jaar naar de film, maar ik heb nog nooit

de film als middel tot culturele verheffing. Overal in de

één kus gezien”, klaagt een van de bioscoopbezoekers in

wereld leidt deze encycliek tot oprichting van katholieke

de film Nuovo Cinema Paradiso (1988). De Italiaanse

lekenorganisaties die zich op twee manieren met film

pastoor, die vlak na WO II namens de kerk de bioscoop

bezig zouden: door middel van censuur en door middel

beheert, censureert iedere nieuwe film. Tijdens de

van het stimuleren van ‘goede’ films. Uit de hoop op

voorvertoning luidt de pastoor bij iedere kus die in beeld

culturele verheffing ontstond in Nederland in 1937 de

komt een bel, zodat de operateur die beelden nog voor de

federatie Katholieke Film Actie (KFA) waarvan de huidige

openbare vertoning kan verwijderen. Voor velen staat

KFA Filmbeschouwing de voortzetting is.

deze scène nog steeds symbool voor de houding van de

7

Ik ga al twintig jaar naar de film, maar ik heb nog nooit één kus gezien

kerk ten opzichte van de film. Eén bezoekje aan de Pius XII over film

website Pick o’the Pope (http://www.cinepad.com/vatican.

In de documenten die de verschillende pausen en de

htm) met een zogenaamde Vaticaanse filmlijst en lezing

pauselijke commissies in de loop van de tijd over film

van de verschillende documenten van de Pauselijke Raad

publiceerden blijkt dat het Vaticaan vanaf het eerste uur

voor de Sociale Communicatie geeft een ander en veel

de kracht van de cinema heeft doorzien. Uit de

genuanceerder beeld.

documenten spreekt een gedegen kennis van de dynamiek van het medium. In opvallend moderne

8 Wat is een religieuze film?

bewoordingen spreekt Paus Pius XII tijdens een toespraak

Al heel vroeg maakten filmregisseurs christelijke

voor filmmakers over de film. Volgens de paus brengt de

religieuze personen en gebeurtenissen tot onderwerp van

film door haar technieken de bioscoopbezoeker in een

hun films. De eerst complete film van de gebroeders

staat van betovering. “De kijker beleeft de wereld van de

Lumière, de uitvinders van de film, was een verfilming

acteur als zijn eigen leven en leeft tot op zekere hoogte

van het passieverhaal (1897). Bijbelse verhalen, heiligen-

zelf in zijn plaats, bijna binnen in hem, in volledige

levens, priester- en nonnendrama en drama geïnspireerd

gevoelsharmonie… Deze gang van zaken, waar moderne

op de verkwikkelijke en onverkwikkelijke kanten van PAGINA 25

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

Het is niet ongebruikelijk film te vergelijken met religie

godsdienst blijven cineasten tot op vandaag inspireren.

besloten liggen en alleen aan de hand van het beeld en

Het ligt voor de hand om juist zulke films religieuze films

geluid van de film te duiden zijn. Interpretatie blijft dus

te noemen. Van den Berk die van alle genoemde auteurs

heel dicht bij de film. Wanneer de code veel taal, tekens

eigenlijk het verst gaat in zijn religieuze waardering van

en symbolen bevat die als religieus geïnterpreteerd

de film, heeft het niet zo op expliciet religieuze films.

kunnen worden is er sprake van een religieuze film of die

Films die overlopen van expliciet religieuze beelden en

er nu wel of niet bewust door de maker zijn ingebracht.

figuren ‘hebben soms bij lange na niet die magische (…)

Een ‘religieuze film’ is volgens deze opvatting dan een

uitwerking op onze ziel’ die niet-expliciet religieuze films

film, die aangeeft dat hij religieus gelezen kan worden of

kunnen hebben. Juist expliciet religieuze films met

m.a.w. dat een religieuze duiding legitiem is.

Bijbelse en kerkelijke figuren blijven vaak steken in de

Anders is het met ‘gebruik’. Daar gaat het om de vrije

buitenkant van een prentbriefkaart. Ze blijven eendimen-

omgang van de kijker met de film, die betrekkelijk los

sionaal en raken niet aan het innerlijk van de

staat van de code. De toeschouwer kan, afhankelijk van

toeschouwer. Als het onderwerp van een film geen beslis-

zijn biografie, interessen en ook levensbeschouwing,

sende factor is, maken dan misschien de bedoelingen van

bepaalde scènes wel en andere niet opmerken, religieus

de regisseur de film tot een religieuze film? ‘Een film is

waarderen en betekenis verlenen. Een toeschouwer kan

niet religieus wanneer er een Bijbelse persoon in

een film zo beschouwen dat die voor hem betekenis heeft

voorkomt, maar wanneer de auteur de serieuze bedoeling

voor zijn religieuze/levensbeschouwelijke opvattingen,

en het kunstzinnige vermogen heeft de zelfverwerkelijking

volledig los van het feit of dat voor een andere

van de mens in relatie tot het transcendente naar voren

toeschouwer ook zo is. Andersom kan een film door

te brengen.’ (Hasenberg 1995) Deze uitspraak zegt behalve

iemand als godslasterlijk worden ervaren ook wanneer de

iets over de maker van de film, vooral iets over wat de

maker dat niet zo heeft bedoeld.

film bij de toeschouwer bewerkstelligt. Hasenberg beweert met behulp van de begrippen ‘interpretatie en

10

gebruik’, die hij aan Umberto Eco ontleent, dat bij de

Wanneer een film religieus is, d.w.z. zo ‘gecodeerd’ is dat

toeschouwer de sleutel ligt.

religieuze interpretatie legitiem is, uit welke tekens is die

9

PAGINA 26

Religieuze tekens

code dan opgebouwd? Soms is het niet zo moeilijk en Interpretatie en gebruik

bevat de film duidelijk herkenbaar religieuze tekens. Het

Een film is, volgens deze zienswijze, ‘lui’ in die zin dat hij

gaat om de expliciet religieuze films waar hierboven al

slechts de helft van het werk doet en de kijker oproept het

sprake van was. De voorbeelden zijn te veel om op te

werk af te maken. De interpretatie en de rol van de kijker

noemen en voor de lezers van dit tijdschrift hoeft het

als interpreet zitten als het ware al in de film ingebouwd.

geen betoog dat Fratello Sole Sorella Luna (Broeder Zon

In een film ligt een code opgeslagen die door zijn ‘model-

Zuster Maan; 1972) van Franco Zeffirelli zo een film is.

kijker’ gekraakt kan worden. Doordat de code bestaat uit

Het kan ook gaan om een film die geen expliciet

een heel bepaalde filmtaal, met eigen tekens en

religieuze personen of gebeurtenissen toont maar wel

symbolen, bouwt de film als het ware een bepaalde

gebruik maakt van tekens en symbolen die een religieuze

kijkrichting in. Interpretatie van de film betekent dan het

betekenis kunnen hebben, zoals water, vuur en bomen.

herkennen en uitleggen van de codes die in de film

Deze tekens zijn niet per se eenduidig religieus, zoals dat

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

wel het geval is met begrippen als God, engel, duivel,

niet iets oproept. Die gelooft in de illusie, de schijn van

zonde, opstanding, laatste oordeel.

werkelijkheid. Wat dat betreft is het niet ongebruikelijk

Daarnaast kunnen films ook inhoudelijk en dramatisch

film te vergelijken met religie. De werkelijkheid van de

verwijzen naar bepaalde zaken die in religie en levensbe-

gelovige, die weet dat hij niet het bloed van Christus

schouwing belangrijk zijn zoals de confrontatie tussen

drinkt bij de communie, maar het wel als zodanig proeft

goed en kwaad, de zoektocht naar de menselijke levens-

en ervaart. Het sprookje van Jezus, het eerste filmsce-

bestemming, redding uit nood en het verlangen naar

nario.”

(persoonlijke) verlossing. Religieuze tekens kunnen zich ook op het formele niveau bevinden en verborgen liggen in de vertelstructuur, de

(Dit artikel verscheen oorspronkelijk in een special van het tijdschrift

keuze van acteurs, de beeldcompositie, de kleuren, de

Franciscaans Leven, jaargang 88, nr. 2, april 2005, p. 51 – 62)

montage, de soundtrack enzovoorts. Veel scenario’s zijn bijvoorbeeld opgebouwd volgens de loop van de klassieke mythe van de reis van de held, die ook herkenbaar is in leven, sterven en verrijzen van Christus. Wanneer de cineast kiest voor religieuze muziek onder

Literatuur

een schijnbaar niet religieuze scène, is dat betekenisvol.

> Berk, Tjeu van den, Het filmgesprek. Een manier om beelden ter sprake te brengen. Kampen 1994.

Kleuren kunnen een symbolische betekenis hebben die

> Berk, Tjeu van den, Mystagogie. Inwijding in het symbolisch bewustzijn. Zoetermeer 1999, p. 156-175.

verwijzen naar het religieuze. Wanneer bijvoorbeeld een

> Bettelheim, Bruno, ‘Die Kunst des Films’. In: Bruno Bettelheim, Themen meines Lebens. Essays über Psychoanalyse,

vrouwelijke hoofdfiguur een serene uitstraling heeft en veel blauw draagt, speelt de iconografie van de Mariafiguur ongetwijfeld een rol.

Kindererziehung und das jüdische Schicksal. 19932, p. 138-156. > Boesten, Jos, ‘Religieuze vorming en speelfilms’. In: Joan Hemels en Henk Hoekstra, Media en religieuze communicatie. Een uitdaging aan de christelijke geloofsgemeenschap. Hilversum 1985, p. 393-402. > Chachere, Richard, American Beauty. Jungian Reflections on Literary and Film Classics: Opus 1. Louisiana 2003.

11

Onverdachte getuige

> Chachere, Richard, Legends of the Fall. Jungian Reflections on Literary and Film Classics: Opus 2. Louisiana 2004.

Een tocht langs allerlei auteurs maakte duidelijk dat film

> Faure, Élie, ‘Vocation du cinéma.’ (1937) In: Fonction du cinéma. De la cinéplastique à son destin social (1921-1937), Paris,

en religie veel met elkaar van doen hebben. Om aan de

éditions d’Histoire et d’Art, Librairie Plon, 1953, pages 87 à 115. Herpublicatie op het internet http ://www.uqac.uquebec.

verdenking te ontsnappen dat dit vooral een schone wens is van gelovigen die de film voor eigen doeleinden het

ca/zone30/Classiques_des_sciences_sociales/index.html > Hasenberg, Peter e.a. (red.), Spuren des Religiösen im Film. Meilensteine aus 100 Jahre Filmgeschichte. Kölm/Mainz 1995.

religieuze domein binnen willen halen, tot slot een citaat

> Johnston, Robert K., Reel Spirituality. Theology and film in dialogue. Grand Rapids 20013.

van iemand die niet bepaald bekend staat als een vrome

> Mak J.J., Het kerstfeest. Ontstaan en verbreiding. Viering in de middeleeuwen. Den Haag 1948, p. 107.

katholiek, filmjournalist Peter van Buren:

> Meulenbeld, Gerrit-Jan, Geknipt voor katholieken. Een onderzoek naar de houding van Nederlandse katholieken

“Film is: als het ware. Theoretici zeggen het deftiger: film

tegenover de film vanaf zijn ontstaan (1894) tot 1970. Doctoraalscriptie, Theologische Faculteit Tilburg, 1990.

is wat het oproept. Film is niet het verstilde moment van

> Nolthenius, Helene, Een man uit het dal van Spoleto. Franciscus tussen zijn tijdgenoten. Amsterdam 19906, p. 163-164.

de fotografie, noch de registratie van de televisie. Film

> Panofsky, Erwin, "Style and Medium in the Motion Pictures." In: John Harrington (ed.), Film And/As Literature.

legt, met een schijnwerkelijkheid, verbanden aan.

Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1977, pp. 283-294. (Oorspronkelijk in gepubliceerd in1947 in Critique, Vol. 1 No 3.)

Oproepen, associëren, daar gaat het om. En onmiddellijk

> Pius XII, The Ideal Film - Exortations to representatives of the world of the cinema (June 21, 1955 - October 25, 1955).

is daarmee ook de kijker gemoeid, bij wie de film al of

> Walsh, Frank, Sin and Censorship. The Catholic Church and the Motion Picture Industry. New haven/London 1996.

PAGINA 27

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

LEX VAN DE HATERD, ONDERZOEKER EN SCHOOLLEIDER

‘Kunst en geloof: hier ligt een schat aan mogelijkheden’ WILBERT VAN WALSTIJN

Het Stromenland steekt in hemelsblauwe logotinten strak af tegen de bewolkte lucht. De nabijgelegen fiets- en voetgangerstunnel verbindt als een navelstreng de school onder het spoor door met de oude Amersfoortse binnenstad. In deze vestingstad ontmoet ik Lex van de Haterd, voorzitter van het college van bestuur van het Meridiaan College, een scholengemeenschap met nog twee andere vestigingen: ‘t Hooghe Landt en Het Nieuwe Eemland. Ondanks zijn drukke baan maakt Van de Haterd tijd vrij om zich te wijden aan zijn passie: De Gemeenschap, maandschrift voor katholieke reconstructie. Over dit literair-cultureel tijdschrift dat in de jaren 1925 – 1941 verscheen, heeft Lex van de Haterd een mooi boek geschreven: Om hart en vurigheid (2004). Maar dat was niet genoeg: binnenkort zal hij zijn studie – op verzoek - completeren met een proefschrift, waarvan de titel onthuld mag worden: De waarheid hooger dan de leus. Beide titels zijn dichtregels van Anton van Duinkerken. Ik ben blij met mijn ‘primeur’.

“Mijn belangstelling voor De Gemeenschap houdt

niet alleen een literair, maar ook een cultureel tijdschrift.

verband met het feit dat in het tijdschrift bij voortduring

Kijk niet alleen naar de inhoud, maar ook naar de

is gediscussieerd over de relatie tussen kunst en geloof.”

kunstzinnige vorm waarin het is uitgebracht”.

Van de Haterd laat hierover geen twijfel bestaan. Qua

PAGINA 28

opvattingen sluit de redactie van De Gemeenschap aan

Van de Haterd is neerlandicus en heeft uit hoofde daarvan

bij de Renouveau catholique, een moderne stroming

natuurlijk belangstelling voor de literaire kwaliteiten van

binnen het internationale katholieke cultuurleven in het

redacteuren als Jan Engelman, Anton van Duinkerken,

eerste kwart van de 20ste eeuw. Die bloeide vooral in

Antoon Coolen en Albert Helman, maar hij is ook geboeid

Frankrijk en had als belangrijke woordvoerder Jacques

door de bijdragen van beeldend kunstenaars als Charles

Maritain, die dan ook al meteen in de eerste twee

Eijck, Otto van Rees, Hendrik Wiegersma e.a. Al zijn werk

nummers van De Gemeenschap de toon programmatisch

bestempelt Van de Haterd, nu het einde van het

neerzet met zijn essay ‘Quelques réflections sur l’art

onderzoek in zicht is, als ‘een flinke klus’, maar hij heeft

réligieux’. Daar blijft het niet bij: de relatie tussen kunst

zich ‘uit liefhebberij erin verdiept’. Niet alleen de literaire,

en geloof, meer nog tussen kunst en leven (ars et vita)

maar ook de bredere culturele, en politiek-

komt in De Gemeenschap ook in de vormgeving tot

maatschappelijke aspecten van het maandschrift zijn in

uiting. Van de Haterd legt daar veel nadruk op: “Het is

zijn studie betrokken.

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

Waarom denkt Van de Haterd dat vooral in de twintiger en

zijn mede-redactielid Albert Kuyle. Stond

dertiger jaren van de vorige eeuw in ‘De Gemeenschap’

aanvankelijk ‘De Gemeenschap’ toch niet

zo door jonge katholieken over kunst en religie is

verder af van bijvoorbeeld Gerard Bruning

gedebatteerd?

die in ‘Roeping’ schreef over de opdracht

“Ik denk dat het te maken heeft met de katholieke

van de katholieke kunstenaar om ‘getui-

emancipatie op dat moment. Politiek gezien was de

genis’ af te leggen?

emancipatie een heel eind gevorderd. Net na de Eerste

“Het klopt wat je zegt, maar het zit toch

Wereldoorlog hebben de katholieken de verkiezingen fors

ingewikkelder in elkaar. In die tijd gaat de

gewonnen. Dat gebeurde opnieuw in de verkiezingen van

redactie uit van de opvattingen van

1921. De katholieken leidden in het interbellum de

Maritain. Die zegt ook dat de kunst

kabinetten. De jonge katholieken in de redactie van De

autonoom is, maar alleen in zijn eigen

Gemeenschap vonden dat de culturele emancipatie

domein! Dus binnen de kunst is de

daarbij achterbleef, om niet te zeggen nog amper

kunstenaar wel autonoom, maar de

begonnen was”.

kunstenaar heeft niet alleen met ars te maken, maar als mens ook met vita. In

Zou je kunnen zeggen dat de katholieken van toen vanuit

dat domein is de kunstenaar niet

een groeiend politiek zelfbewustzijn zich meer als

autonoom. Ook de kunstenaar en de

katholiek wilden manifesteren in het publieke domein en

kunst dienen een hoger doel: de kunst

het publieke debat?

moet verheffen en geleiden tot God.

“Ik zou hierbij wel onderscheid willen maken tussen het

Maritain introduceert het begrip

politieke en het culturele debat. In het politieke debat

‘dienstbare schoonheid’. Erkenning dus

deed de Rooms Katholieke Staatspartij (RKSP) volop mee,

dat de kerk, een bisschop of een

maar voor het culturele debat gold dat niet. Bovendien

politicus niet kan voorschrijven hoe

hebben de redacteuren van De Gemeenschap zich afgezet

kunst gemaakt moet worden of hoe het

tegen de compromissen-politiek van de RKSP. De redactie

kunstwerk eruit moet zien. Censuur vond men

Omslag De Gemeenschap

vormde vooral een sociaal bewogen elite, die minder oog

dan ook uit den boze”.

van Gerrit Rietveld.

had voor hoe een democratie moet werken. De helft plus

Uit de uitgave: Om hart en

één gaf in hun ogen geen garantie op het goede of op

Dat het ingewikkelder ligt, viel me bij lezing ook al op. Je

vurigheid van Lex van de Haterd

wat rechtvaardig is. De compromissen-politiek waarbij

noemt de cultuuropvattingen van Maritain ‘regressief en

(2004), Haarlem: Uitgeverij In de

veel water bij de wijn gaat, heeft nog geleid tot ‘de

anti-modern’. De ondertitel van ‘De Gemeenschap’ moet

Knipscheer.

kwestie Nolens’, toenmalig politiek leider van de RKSP,

programmatisch worden opgevat: ‘maandschrift voor

omdat een redacteur van De Gemeenschap mgr. Nolens

katholieke reconstructie’. Ik associeer dat met de term:

in een kwaad daglicht stelde. Ook de ‘katholieke kunst’ in

restauratie. Maar in je boek ben ik ook het volgende citaat

die tijd is nog heel braafjes. Deze kunst werd vooral

tegengekomen van de priester-schrijver Pieter van der

afgemeten aan het uitgangspunt of het wel katholiek

Meer de Walcheren: “Juist omdat wij Katholiek zijn, zijn

genoeg was. Of het ook esthetisch verantwoord was,

wij modern. (…).” Wij zijn mensen van deze tijd. Hoe moet

deed er veel minder toe. Samen met de redactie van

ik een en ander met elkaar rijmen?

Roeping, het andere literaire katholieke tijdschrift (Moller

“Daar zit een spanning, die eerder gesignaleerd is door

en Knuvelder) benaderden zij kunst veel meer vanuit de

Ruiter en Smulders. Zij spreken over het ambivalente en

esthetische beleving. Daarin vonden de beide bladen

hybridische karakter van De Gemeenschap. Zij vinden het

elkaar, maar in De Gemeenschap kwam daar de sociale

blad zo interessant omdat het tegelijk anti-modern en

en politieke bekommernis bij”.

modern is. Dat sluit ook aan bij Maritain, want hij bracht zijn visie naar buiten als ultra-modern! Ik vind het ook

Was ook niet een verschil tussen ‘Roeping’ en ‘De

een lastige problematiek, maar kan het als volgt

Gemeenschap’ dat sommige Gemeenschapsredacteuren

uitleggen: het anti-moderne zit in de reconstructie. Men

uit wilden gaan van de autonomie van de kunst? Ik denk

wilde niet iets nieuws. Het toekomstideaal gaat terug op

dan vooral aan Jan Engelman die vooral de artistieke

het religieuze gedachtegoed uit de middeleeuwen. Ze

vrijheid benadrukte en hierover later in conflict kwam met

wilden iets herstellen: gemeenschapszin tegenover PAGINA 29

REFLEXIEF

>

OKTOBER 2007

Kruis van Sybold van Ravestyn. Uit de uitgave: Om hart en vurigheid van Lex van de Haterd (2004), Haarlem: Uitgeverij In de Knipscheer.

oprukkend individualisme. De patron en de gezel leefden nog in harmonie; de een was voorbestemd leider te zijn, de ander uitvoerder. De mannen van De Gemeenschap hadden de vrouw op een hoog voetstuk staan, maar wel in haar traditionele rol van moeder en verzorgster. Maar als je kijkt naar de kunstzinnige vormgeving, de sociale bewogenheid, het hekelen van het triomfalisme en de censuur van de Kerk, het gebrek aan beginselvaste politiek door het sluiten van compromissen dan gaat de weegschaal naar de kant van de moderniteit. De vormgeving van de omslagen door Willem Maas en Gerrit Rietveld waren toen modern en als je er nu naar kijkt geeft het nog steeds die indruk van moderniteit. Eén van mijn stellingen in mijn proefschrift zal zijn dat je niet zondermeer kunt stellen dat het blad conservatief of progressief was: het was vooral ambivalent. Naar het geloof toe zie je anti-moderne tendensen, politiekmaatschappelijk is er vooral ambivalentie en qua vormgeving is het blad eigenlijk modern te noemen”.

Mag je zover gaan in het kwetsen van gelovigen?

Mij viel op dat de conflicten die er rond het blad zijn geweest niet de vormgeving maar de inhoud betreffen.

doortrekken naar het feit dat bij beide de oppositie niet

“Dat is niet helemaal waar. Uit mijn voortgezet onderzoek

leidt tot uittreding of afsplitsing, noch tot excommuni-

blijkt dat er ook wel discussie was over de constructivis-

catie van de kant van de kerkgemeenschap.

tische omslagen van Rietveld en Maas. Men vroeg zich af:

Wat de relevantie van De Gemeenschap betreft, kom je

wat is daar nu katholiek aan? Dat gold ook voor het

inderdaad uit bij het thema van de relatie tussen kunst en

constructivistische kruis van Sybold van Ravesteyn waar

geloof. Dit wordt sterk aangezet in een debat over de

in de vormgeving aansluiting is gevonden bij een

functie van de kunst in relatie tot het leven, in het

geloofsinhoud. Hier werd de vormgeving – nota bene van

bijzonder het leven van de katholiek. ‘De

een kunstenaar die zelf niet katholiek was- positief

Gemeenschappers’ stonden een modernisering voor van

beleefd”.

de katholieke kunst in relatie tot de katholieke culturele emancipatie. De maatschappelijke relevantie van dat

PAGINA 30

Onderzoek toont aan dat over de omgang met religie in

debat zie ik dus vooral liggen in de dienstbaarheid van de

de publieke ruimte erg verschillend gedacht wordt in ons

kunst aan het leven. Wij zouden nu spreken over

land: de ene helft wil religie verder beperken tot het

dienstbaar zijn aan de samenleving. Hiermee bedoelen

privéleven, de andere helft staat toe dat religie ook in het

we hetzelfde. Ik ben het met je eens dat de relatie kunst

openbare leven een rol speelt. Heeft ‘De Gemeenschap’

en geloof en de rol van beide in het openbare leven een

nog relevantie voor onze tijd, waarin een nieuw debat

actueel thema is geworden.

over de publieke functie van godsdienst lijkt te zijn

Ook als schoolleider merk ik dat we ons meer bezig

ontstaan?

moeten gaan houden met de missie van de school. Het

“Ik zie zeker parallellen, maar dat is nog iets anders dan

gaat dan om de ultieme vraag: waartoe zijn wij op aarde,

relevantie. Kijk, de redactie gedroeg zich als de luis in de

als school én als katholieke school. Als ik over die vraag

pels van de Kerk. Je moet daarbij bedenken dat deze

nadenk, dan haal ik zeker inspiratie uit mijn kennis over

institutie een heel andere positie innam in het openbare

hoe in De Gemeenschap dat debat is gevoerd. Ik durf ook

leven dan nu het geval is, zeker onder katholieken.

wel te zeggen dat het bijvoorbeeld geen toeval is dat

Destijds kwam die kritiek harder aan dan nu het geval zou

onze school kiest voor het speerpunt ‘school in de samen-

zijn. Deze kritische functie van De Gemeenschap is later

leving’, bijvoorbeeld door veel werk te maken van de

vervuld door de Acht-Mei-beweging. Je kunt de parallel

maatschappelijke stage”.

THEMANUMMER 2

>

2007 KUNST EN RELIGIE

Dat voorbeeld brengt mij bij de volgende vraag: in mijn artikel beschrijf ik drie relaties tussen kunst en geloof in het publieke domein: bondgenootschap of dienstbaarheid, overeenkomst of plaatsvervanging en spanning

COLOFON

of oppositie. Heeft deze onderscheiding een educatieve betekenis? Zou er wat mee te doen zijn in het onderwijs? “Ik vond de drie verhoudingen goed beschreven met de kanttekening dat ik me afvraag of je kunt spreken over ‘wederzijdse’ dienstbaarheid. Bij dienstbaarheid van het geloof aan de kunst weet ik niet goed wat ik me daarbij moet voorstellen …”

Reflexief is een uitgave van de Nederlandse Katholieke Schoolraad, forum voor katholiek onderwijs. Reflexief verschijnt driemaandelijks en wordt gratis toegezonden aan schoolbesturen en schoolmanagement, relaties in het onderwijs, de politiek, het maatschappelijk leven en de media. U kunt zich ook abonneren op Reflexief. REDACTIE

Bartho Janssen (hoofredacteur) Gerrit-Jan Meulenbeld (eindredacteur)

… Alle geloof is toch gericht op een esthetisering van het

Irma Verbeek (redactieassistent)

leven! In die zin slaat het een brug naar de kunst …

Thom Geurts

“Oh zo! Ik herken de drie relaties wel, maar het is

Karin Melis

natuurlijk een lastiger vraag wat je er op school mee kan

Frank Seller

doen. Ik denk dat het kan en dan vooral op de manier die

Wilbert van Walstijn

ook in het openingsartikel wordt toegepast door actuele voorbeelden erbij te betrekken. Het is heel belangrijk voorbeelden te kiezen die leerlingen ook kunnen herkennen. Het voorbeeld van ‘Madonna aan het kruis’ spreekt leerlingen aan. Met zo’n voorbeeld kun je goed in

BEELDMATERIAAL

Bert Dekker (illustratie) FOTOGRAFIE

Hollandse Hoogte, Getty Images, Emi Barendse

gesprek gaan met de leerlingen over wat zij ermee bedoelt, waarom zij dat doet. Wat wil zij ermee uitdragen?

VORMGEVING

Dat is overigens nog niet zo simpel te beantwoorden. Ik

Ontwerpwerk, Den Haag

denk dat een antwoord dat zij het geloof belachelijk wil maken, een te simpele voorstelling van zaken is, maar het

DRUK

gesprek erover is al interessant. Dat geldt ook voor de

Drukkerij Berne, Heeswijk

film Submission van Van Gogh. Wat was zijn oogmerk, mag je zover gaan in het kwetsen van gelovigen? Ik denk dat je daar met leerlingen héél goed over kunt praten en dat het gesprek daarover belangrijk is. Dat geldt ook voor de andere relaties die je onderscheidt.

REDACTIEADRES

Stadhouderslaan 9 Postbus 82068 2508 EB Den Haag T 070 356 86 18

Bij de relatie overeenkomst of plaatsvervanging kun je

F 070 361 60 52

ook de sport betrekken. Als ze het onverhoopt niet bij de

E [email protected]

kunst zien, dan begrijpen ze het meteen als je het

www.nksr.nl

voorbeeld van Cruijff neemt die door sommigen ‘de verlosser’ is genoemd en in de film Nummer 14 als een

ABONNEMENTENADMINISTRATIE

kunstenaar wordt geportretteerd die aanleiding geeft tot

Reflexief kost € 12,50 per jaar, los nummer € 3,75.

schoonheidsbeleving. Ik zie er dus wel een mooi project

Voor informatie en losse nummers: Trudie Galama,

in! Het mooie is dat door deze invalshoek te kiezen het thema religie, geloof, spiritualiteit verbonden wordt met

T 070 356 81 00 F 070 361 60 52 E [email protected]

het culturele leven. Mijn school verbindt die thema’s al wel met het maatschappelijke, maar hier ligt nu een

COPYRIGHT

mogelijkheid om ook als cultuurschool op je bronnen

Overname van artikelen of gedeelten daarvan is toegestaan na voorafgaande

terug te grijpen. Hier ligt een schat aan mogelijkheden in

toestemming van de redactie en met bronvermelding.

het verschiet”.

ISSN 1570-2588

PAGINA 31

Spijkermadonna of De Piëta uit Den Bosch (1967) van Jacques Frenken uit de collectie van het Museum voor Religieuze Kunst in Uden.