Realities. Radicale keuzes, dedication en service maken ons een leading partner van Apple. Rien Slagter CEO Five 4 U. Inventory based finance

Realities De financiële aspecten van zakendoen

Deutsche Bank

Inventory based finance Extra liquiditeit door verkoop van de grondstoffenvoorraad

De winnende formule De crisis te snel af

Van Spakenburg naar Rotterdam

De management buy-out van Schmidt Zeevis

Maart 2013

Rien Slagter CEO Five 4 U

“Radicale keuzes, dedication en service maken ons een leading partner van Apple”

Over ambitie gesproken “De goedkoopste kilowattuur is een kilowattuur die niet is verbruikt. Wij willen onze klanten helpen om hun energieverbruik zo laag mogelijk te houden. Om het MKB de motor van Nederland te laten zijn, moet de factuur van ondernemingen naar beneden, al teken ik daarbij aan dat energiekosten onge­ veer een derde van de factuur betreft, de rest bestaat uit netwerkkosten en belastingen. Inzicht verschaffen is vaak een eerste stap naar besparing. Het is interessant om te weten wat beter kan. Ik geloof in co-creatie, in samen innoveren. Zo werken we met FrieslandCampina gezamenlijk aan het verduurzamen van de melkveeketen. Bij­voorbeeld door veehouders te helpen met de productie van decentrale energie (uit mest, wind of zon). Of door energie te besparen met behulp van nieuwe tl-verlichting. De meeste van onze klanten weten niet hoeveel stroom of gas hun apparaten verbruiken. Via slimme applicaties laten we ze dat nu zien. We hebben een duurzame groei voor ogen. Het is onze ambitie om de onbetwiste commerciële leider in de energiemarkt te zijn. Met conventionele producten en diensten alleen red je het niet. Je moet waarde toevoegen. Innoveren. We leveren niet alleen energie, we produceren het ook zelf. We zijn de grootste opwekker van groene stroom in Nederland en hebben een 100 procent biomassa installatie in Cuijk staan, waarmee we een rol spelen in de biobased economy. Wij hebben er belang bij dat duurzaam slaagt, al kan dat niet met zon en wind alleen.”

Erwin van Laethem CEO Essent

“Wij willen onze klanten helpen om hun energieverbruik zo laag mogelijk te houden”

Over specialisatie gesproken Rien Slagter CEO Five 4 U

“Onze visie is gebaseerd op radicale keuzes, het geloof in specialisatie, brand dedication en hoogwaardige service”

“De afgelopen twintig jaar heeft Five 4 U zich van een betrouwbare computer­ distributeur voor de lokale markt ontwik­ keld tot een autoriteit in innovatieve internationale distributie met vestigingen in Nederland, België en Frankrijk. Met dat resultaat hebben we onszelf beloond voor het vertrouwen op een visie die gebaseerd is op het maken van radicale keuzes en het geloof in specialisatie, brand dedication en hoogwaardige service. Alleen op die manier zijn we in staat om langs de weg van distributie waarde toe te voegen aan merken en markten. En dat is precies de reden waarom Five 4 U een leading partner is voor Apple. Door blijvend bestaande distributiemodellen te innoveren en te investeren in ontwikkelingen die bijdragen aan de uitrol van succesvolle e-fulfilment en e-logistics projecten, creëren we een stevig fundament waarop we de komende jaren kunnen bouwen. Daarbij is de focus niet alleen gericht op logistics maar ook op de ontwikkeling van serviceplatforms waarmee we kunnen voorzien in de vraag naar consumentenondersteuning op het gebied van hardware en ook software oplossingen. Waarom? Het tempo waarin eindgebruikers zich steeds nadrukkelijker als online consumenten gaan manifesteren, bepaalt ook het tempo waarin de ver­ wachtingen van de eindgebruiker moeten worden gemanaged. Vooral als het gaat om dienstverlening in after sales. Want daar waar consumenten zich steeds meer in online retail communities organiseren, zullen de dominante merken zich moeten organiseren in het servicen van die communities. Onze infrastructuur is er nu al op ingericht om die rol in te vullen.”

Over talent gesproken “Toen ik vier was begon ik met viool spelen en toen ik zeven was stond ik in de grote zaal van Het Concertgebouw. Ik heb eigenlijk altijd viool gespeeld. Ik weet niet beter. Mensen zeggen dat ik talent heb, zelf ben ik daar niet zo mee bezig. Wat er superleuk aan is, is dat ik met heel goede, internationale musici mag spelen, zoals Paolo Giacometti, Aleksey Igudesman, Arthur en Lucas Jussen en zelfs ook met Menahem Pressler. Vooral omdat ik heel veel van ze kan leren. Ik ben ook een heel grote fan van Janine Jansen en met haar heb ik ook een paar keer gespeeld. Mensen vragen me wel eens of ik ook zo beroemd wil worden, maar daar denk ik eigenlijk niet over na. Ik vind het heel erg leuk en ik doe mijn best. Natuurlijk vind ik het wel fantastisch om een prijs te winnen, zoals de Young Talent Award. ‘Wow, ben ik dat’, dacht ik toen ik het hoorde. Dat is echt heel leuk. Maar daarna ga ik gewoon weer door met spelen. Het is ook niet zo dat ik een grote droom heb voor later. Ik leef meer in het nu.”

Noa Wildschut (11)

Violiste en winnaar van de Concertgebouw Young Talent Award

“Mensen zeggen dat ik talent heb. Zelf ben ik daar niet zo mee bezig”

Over vernieuwing gesproken Karl-Ulrich Köhler CEO Tata Steel Europe

“Ik wil dat we meer nadruk gaan leggen op ons creatief potentieel” “In mijn jeugd nam mijn vader me op een dag mee naar zijn staalfabriek. Hij had nooit gedacht dat ik in zijn voetsporen zou treden, maar ik werd direct gegrepen door de mensen, de machines en al dat gesmolten metaal en besloot spontaan dat hier mijn toekomst lag. De ‘traditionele’ staalproductie heeft nog altijd mijn belangstelling, maar tegenwoordig beschikken we over ongekende mogelijkheden om ijzeratomen en -kristallen met uiteenlopende processen naar onze hand te zetten. We kunnen de eigenschappen van staal veranderen, waardoor nieuwe toe­ passingen mogelijk zijn. Zo vervaardigen we nu autobumpers uit licht, flexibel staal, dat zich gemakkelijk laat buigen maar na verhitting ongelooflijk hard en duurzaam wordt. Moderne auto’s moeten lichter zijn, gemakkelijker te fabriceren, sterker en duurzamer. Wij helpen autofabrikanten om invulling te geven aan die uitdagingen. Mijn passie is om onze organisatie te trans­ formeren. Ik wil dat we meer nadruk gaan leggen op ons creatief potentieel, door de hele ‘supply chain’ heen. Zo werken we nauw samen met universiteiten en hebben we in Groot-Brittannië, Nederland en India bijna 1000 onderzoekers in dienst. We onder­ scheiden ons door exact te weten wat de behoeften van onze klanten – en hun klanten – zijn. Staalproducten moeten voldoen aan de hoogste eisen waar het gaat om veiligheid, levensduur, milieuvriendelijkheid en flexibili­ teit, om nieuwe ontwerpen en toepassings­ gebieden mogelijk te maken.”

Over passie voor presteren gesproken

“Het verhaal achter Airborne is als een spannend jongensboek dat nog maar net is begonnen. Aanvankelijk was onze core business het ontwikkelen en later ook het vervaardigen van composiet componenten voor ondermeer de lucht- en ruimtevaart. Dat nam een grote vlucht en resulteerde in onze fabriek in Den Haag. Gaandeweg kregen ook oliemaatschappijen, waaronder Shell, steeds meer belangstelling voor onze activiteiten. Dat is niet zo gek: nieuwe olievelden worden steeds vaker gevonden in gebieden die moeilijk toegankelijk zijn, bijvoorbeeld in zeer diep water. Met onze thermoplastische composieten buizen kunnen oliemaatschap­ pijen op veel grotere diepten olie winnen dan met de gangbare stalen buizen. Onze buizen zijn lichtgewicht, oprolbaar, makkelijker te installeren en corrosie-resistent. Vanuit de olieindustrie is er veel vraag naar zulke buizen. Op de lange termijn verwachten we honderden miljoenen omzet te gaan maken. En dat is geen grootspraak.Durf en lange adem zitten in onze genen. Vijftien jaar geleden zijn we met een kleine club van start gegaan. Tien jaar geleden maakten we een eerste artist impression van een dedicated fabriek voor buissystemen voor de olie en gas industrie. Sinds vorig jaar staat die fabriek er in IJmuiden. En hij draait 24 uur per dag, zeven dagen per week. We zijn uitgegroeid tot een maakindustrie van hoogwaardige producten die wereldwijd worden weggezet. Dat voelt fantastisch. Ik knijp mezelf regel­ matig in de arm als ik door onze fonkelnieuwe fabriek loop.”

Arno van Mourik

Oprichter en CEO Airborne

“Durf en lange adem zitten in onze genen”

Realities Deutsche Bank

Realities is het klantenmagazine van Deutsche Bank. Realities laat zien hoe de kunst van presteren van ondernemers en Deutsche Bank elkaar versterken. Realities bevat nieuws, achtergronden over de bank en een serie portretten van inspirerende persoonlijkheden.

12 / Alternatieve financiering

Met Inventory based finance gaat een ondernemer een geldlening aan waarbij zijn inventaris in onderpand wordt gegeven. Het risico voor de financier wordt kleiner en ondernemers kunnen beschikken over meer financiële ruimte.

08/

14/ Winnende formule

Wat is raadzaam in roerige economische tijden? Is er een winnende formule. 82 Procent van de ondernemingen zoekt die in kostenbesparing, maar onderzoek van de PA Consulting Group wijst uit dat bezuinigen alleen een bedrijf niet verder helpt. Je zult meer moeten doen. Verander van perspectief, vecht vooruit, scherp je bedrijfsprocessen aan, et cetera.

11 / Waar liggen de kansen?

In deze editie aandacht voor Turkije, Vietnam en Kazachstan. Landen die niet direct voor de hand liggen.

Hollands glorie

Innovatieve producten, bedacht en gemaakt vanuit passie, doorzettingsvermogen en ondernemerschap. Scholten en Baijings (S&B), Amber van Rooij (Knuffelkussen), Robert Cobben (Vencer Sarthe) en Peter Weijmarshausen (Shapeways) laten zien dat het mogelijk is.

16 / SEPA

20 / Crossing Continents

18 / Over vis, geld en advies

21 / Nieuws

Internationaal betalen in 4 stappen. Nog 1 jaar te gaan tot de deadline 1 februari 2014.

Toeval bestaat niet. Of toch wel? Onder­ nemers Marcel van Breda en Jos van Vuren over de inspanningen, investeringen en toeval. Een succesverhaal.

Deutsche Bank Maart Februari 2013 2013

Verslag van de bijeenkomst van 29 januari 2013 waarbij oud-minister Gerda Verburg (thans FAO vertegenwoordiger) aanwezig was.

Internationale ondernemers zijn realistisch, maar niet bang.

22 / World Economic Forum, Davos 2013

7 / Realities

De winnende formule

Innoveren, investeren en geduld Peter Wennink CFO ASML

Hoe blijf je als bedrijf sterk en gezond tijdens de financiële crisis? In elk geval niet door louter te bezuinigen. Bedrijven die investeren in innovatie, en vooruitvechten, lijken het best voorbereid op de toekomst. Wat is wijsheid? Wat is de winnende formule?

8 / Realities

Deutsche Bank maart 2013

Peter van den Maagdenberg CFO Fatboy

V

orig jaar interviewden PA Consulting Group en TNS Nipo 22 topmanagers in de Nederlandse financiële sector. Centrale vraag: Hoe gaat u de crisis te lijf? 21 managers zeiden in traditionele ‘oplossingen’ als bezuinigen en consolideren te geloven, net zoals de meeste beursgenoteerde ondernemingen uit een eerder onderzoek van PA. Slechts één manager pakte het anders aan. Volgens Ank van Wylick, expert op het gebied van Business Transformation Consulting bij PA Consulting Group, is bezuinigen geen garantie voor succes. “Ons internationale onderzoek en de in Nederland gehouden interviews laten zien dat louter kostenbesparingen niet leiden tot succesvollere organisaties. Managers moeten op zoek naar een veelzijdiger antwoord, dat beter inspeelt op de kansen die de crisis biedt.”

Formule Research & Development Chipmachinefabrikant ASML weet uit ervaring dat het loont om voorbij crises te kijken. “Juist in tijden van tegenspoed is investeren de uitdaging”, vertelt CFO Peter Wennink. “Het rendement kan dan veel hoger zijn, vooral omdat anderen niet durven of kunnen. In tegenstelling tot andere sectoren investeren technologiebedrijven volop in nieuwe producten die veel beter en

ASML 2011 was het recordjaar van ASML, met een omzet van 5,65 miljard euro en bijna 1,5 miljard euro winst. Vorig jaar werd een omzet van 4,73 miljard euro plus een winst van bijna 1,15 miljard euro genoteerd. CFO Peter Wennink voorziet voor de tweede helft van dit jaar herstel van de groei van het concern. Onder meer de uitrol van 4G, de nieuwe standaard voor mobiel dataverkeer, moet daaraan bijdragen.

aantrekkelijker zijn, bijvoorbeeld snellere, zuinigere en veelzijdigere smartphones.” Tegelijkertijd erkent Wennink dat wereldspeler ASML uit Veldhoven schrok toen de financiële crisis zich eind 2008 als een wereldwijd virus manifesteerde. “Natuurlijk hebben we, net als de rest van het bedrijfsleven, toen even de adem ingehouden.” Maar de stemming sloeg om toen grote chipfabrikanten als Samsung en Intel hun uitgestelde orders alsnog plaatsten. “In 2011 en 2012 waren de verkopen zelfs de hoogste en één na hoogste in de geschiedenis van ons bedrijf.” 2013 moet minstens zo’n mooi jaar worden, als het aan Wennink ligt. Bovendien zou het concern – met 2,5 miljard euro in kas – er nu niet zo goed voor hebben gestaan als er gekort zou zijn op het budget voor Research & Development (R&D). “Ook toen de omzet met meer dan 80 procent daalde in de eerste helft van 2009 zijn onze investeringen in R&D onveranderd hoog gebleven. Daardoor waren de nieuwste machines klaar toen de markt weer aantrok, medio 2009, en konden we marktaandeel winnen met producten waarmee chipfabrikanten krachtigere en goedkopere chips kunnen produceren.”

Mislukt recept De succesvolle bedrijfsstrategie van ASML, met het accent op forse investeringen, is tamelijk uniek in vergelijking met andere grote onder­ nemingen. Uit internationaal onderzoek van PA Consulting Group blijkt dat 82 procent van de bedrijven bij economische tegenwind zijn heil in kostenbesparingen zoekt. “Maar dit traditionele antwoord op een recessie is een mislukt recept”, zegt Ank van Wylick. “Een onderneming moet in crisistijd juist niet kiezen voor eenzijdige acties als kostenbesparing. De onderzochte bedrijven die drastische bezuinigingsacties door­voerden, hadden geen hoger aandelen­rendement dan bedrijven die kozen voor een meer gematigde benadering. Slechts een op de drie bedrijven greep de crisis aan als kans, door te blijven investeren.” Met succes, want deze durfals behaalden een 10 procent hoger rendement. Verder blijken snellere beslissingen tot betere resultaten te leiden. Bedrijven met snelle beslissers aan het roer waren ruim drie keer meer tevreden over genomen besluiten.

Verantwoordelijkheid

“Juist in tijden van tegenspoed is investeren de uitdaging”

“Onze focus blijft liggen op productinnovatie binnen bestaande markten”

Wennink kan zich vinden in de conclusies van de PA Consulting Group. “Zelfs in een downturn investeren we volop in de ontwikkeling van nieuwe technologie en het behoud van unieke competenties waarmee ASML wereldmarkt­ leider is geworden.” Terwijl de financiële crisis zich wereldwijd verdiepte in de jaren na de val van Lehman Brothers, besloot het topmanagement van het technologieconcern er zelfs nog een schepje bovenop te

Deutsche Bank maart 2013

Fatboy De Fatboy Original, een zitzak in de vorm van een groot kussen, is in Nederland al goed ingeburgerd en nu hard op weg om een wereldwijde hit te worden. De zitzak werd in 1998 ontworpen door de Finse designer Jukka Setälä, die zijn rechten in 2006 verkocht aan Fatboy. Dit Bossche bedrijf maakte van de zitzak een commercieel succes.

9 / Realities

Arno van Mourik CEO Airborne doen. Verantwoord groeien tegen de stroom in betekent ook rekenschap afleggen aan je klanten, consumenten en toeleveranciers, zegt Wennink. “Een groter marktaandeel brengt grotere verantwoordelijkheden met zich mee: zonder de machines van ASML kunnen chipfabrikanten niet innoveren en stokt de elektronica-evolutie. We hebben dit heel serieus genomen. In 2010 hebben we afgesproken dat we nooit meer ‘nee’ mogen zeggen tegen een klant. Sindsdien is het wederzijdse vertrouwen zodanig toegenomen dat de drie grootste klanten vorig jaar hebben besloten om ons R&D-budget aan te vullen met 1,4 miljard euro. Daarmee kunnen we tussen 2013 en 2017 onze innovatiekracht met 50 procent opvoeren.”

Formule Kapitaal Aantrekken

“Bijna alle investeringen zijn bedoeld om innovatie te financieren” Airborne Arno van Mourik en Marco Brinkman, twee voormalige studenten lucht- en ruimtevaart­ techniek van de TU Delft, richtten in 1995 Airborne op. Het hoofdkantoor staat in Den Haag. Daarnaast is het bedrijf gevestigd in Spanje en heeft het een fabriek in IJmuiden en Rotterdam. Aanvankelijk timmerde Airborne aan de weg als maker en ontwikkelaar van composietmateriaal voor de lucht- en ruimtevaart. Als de onderneming besluit de opgedane kennis in de olie-industrie te gaan verzilveren, gaat het ineens hard met de groei. Het bedrijf telt meer dan tweehonderd werknemers en is goed voor een jaarlijkse omzet van tientallen miljoenen euro’s. Vooral de know-how om met zo sterk en licht mogelijke kunststof materialen te werken, heeft vele deuren geopend bij grote olie­ maatschappijen. Anno 2013 staan Airborne’s buizen synoniem voor een revolutionaire techniek, die oliemaatschappijen in staat stelt tot ongekende diepten in de zee te boren en olie op te pompen.

10 / Realities

Net als ASML laat ook Airborne International zich niet uit het veld slaan door de economische tegenslag. Het Nederlandse bedrijf ontwikkelt en produceert composietproducten voor uiteenlopende markten, zoals de luchtvaart, ruimtevaart, olie en gas, en hoogwaardige machine-industrie. Een kapitaalinjectie van bijna tien miljoen euro van het private investeringsfonds HPE Growth Capital heeft Airborne in 2010 geholpen bij het bouwen van een nieuwe fabriek van tienduizend vierkante meter in IJmuiden. Een bewijs van hypermoderne Hollands glorie, waarmee de kunststoffabrikant in staat is om een zelf ontwikkelde composietbuis voor de olie- en gasindustrie op grote schaal te produceren. Bijna alle investeringen zijn bedoeld om innovatie te financieren, zegt Arno van Mourik, CEO en mede-oprichter van Airborne. “Innovatie is een must in ons vakgebied. Al is het alleen maar omdat het ontwikkelen en produceren van composietcomponenten en -systemen op industriële schaal relatief nieuw is.” Op de vraag of het lastig was om fondsen te overtuigen van de noodzaak om te investeren, antwoordt Van Mourik: “Deep water olieexploratie is een enorme groeimarkt. Maar wel één van een lange adem. We zijn geen koekjes­ fabriek die uitbreidt door nog een fabriek bij te bouwen en dat is het dan. Investeerders moeten dus geduld opbrengen. Het duurt even voordat deze nieuwe technologie van composiet­ producten een internationale marktstandaard wordt. Maar geloof me: HPE Growth Capital verdient binnen enkele jaren het veelvoudige van het bedrag dat ze hebben geïnvesteerd. Dit is een markt waar straks honderden miljoenen in omgaan.” Het nieuwe complex in IJmuiden past ook naadloos in de ambitie van het concern om een Europese topspeler te worden op het gebied van de ontwik­keling en productie van composiet­ componenten voor industriële toepassingen. “En binnen enkele jaren willen we een soort­ gelijke fabriek in het Verre Oosten en Brazilië neerzetten.” Een goed bewaard bedrijfsgeheim is de omzet van Airborne. Van Mourik wil wel wat zeggen over de groeiverwachtingen: “Binnen vijf jaar willen we groeien naar honderd tot tweehonderd miljoen euro. Dat gaan we zeker halen.”

Deutsche Bank maart 2013

Formule Productinnovatie Met minder dan de Europese Champions League neemt designbedrijf Fatboy geen genoegen. Het Bossche bedrijf – bekend van de trendy zitzak – moet het vooral hebben van de afzetmarkten in de Benelux, Frankrijk en Duitsland, maar aast de laatste jaren ook op nieuwe afzetgebieden elders in Europa, vertelt CFO Peter van den Maagdenberg. “Verder is de VS in potentie een kansrijke groeimarkt voor ons.” Net als ASML en Airborne is Fatboy de afgelopen jaren blijven investeren in nieuwe producten. Behalve met zitzakken doet het designmerk ook van zich spreken met outdoor meubelen en lampen. Bovendien maakt het bedrijf sinds vorig jaar een mini-oplaadkussen voor de Nokiasmartphone. “Onze focus blijft liggen op product­innovatie binnen bestaande markten”, vertelt Van den Maagdenberg. “Onze duurzame en trendy lampen zijn daar een schoolvoorbeeld van. Sinds de lancering in 2010 loopt het storm met de verkoop.”

Met raad en daad Zonder hulp van Deutsche Bank was een bestendige groei van Fatboy minder vanzelf­ sprekend geweest, stelt Van den Maagdenberg. “Of het nu gaat om kundig advies over de valutaproblematiek in productieland China of het regelen van kredietbuffers in aanloop naar onze seizoens­gebonden verkooppieken: Deutsche Bank staat ons met raad en daad bij.” Volgens Airborne-topman Van Mourik moet de huisbank van een tegen de crisis opboksend bedrijf zich vooral proactief opstellen. “Innovatie betekent per definitie investeren en kosten maken. Onze bank moet interesse hebben in onze groei en onze technologie. Die interesse hebben wij gevonden bij Deutsche Bank.”

Waar liggen de kansen? De wereldmarkt groeit. Nederlandse ondernemers focussen zich steeds vaker op internationale activiteiten. Ook in gebieden die niet direct voor de hand liggen.

80 60 340 miljoen inwoners

miljard euro milieu-investeringen

miljoen euro omzet game-markt

/ Duurzame bouw / Milieu / Gaming

1/ Turkije

2/ Vietnam

Met tachtig miljoen inwoners behoort Turkije wereldwijd tot de twintig grootste economieën. Binnen tien jaar wil het land in de top tien van wereldeconomieën staan. De jonge, welvarende en goed opgeleide bevolking – jaarlijks studeren 400.000 studenten af aan een van de universiteiten – maakt Turkije zeer aantrekkelijk voor buitenlandse investeerders.

Vietnam is de op twaalf na grootste afzetmarkt ter wereld, met 91,5 miljoen inwoners. Het land maakt deel uit van de CIVETS (Colombia, Indonesië, Vietnam, Egypte, Turkije, Zuid-Afrika), na de BRIClanden de volgende groep opkomende economieën. Ook is Vietnam benoemd tot transitieland. Met het transitiebeleid, mede uitgevoerd door Agentschap NL, wil Nederland het ondernemersklimaat in Vietnam verbeteren en de omvang van handel, investeringen en diensten door Nederlandse bedrijven vergroten. Nederland is nu al een van de grootste Europese investeerders in Vietnam.

Wie handelt in minerale brandstoffen, machines, ijzer, staal, elektronica of voertuigen heeft aan Turkije een goede afzetmarkt. Ook voor de creatieve sector liggen er momenteel volop kansen. Niet alleen voor duurzame bouw en stedelijke architectuur, maar ook voor design, mode en gaming. De Turkse game-industrie is sterk afhankelijk van import. Bovendien richten Turkse gameontwikkelaars zich steeds meer op de internationale markt. Samen met de EU werkt het Turkse Ministerie van Milieu en Bosbeheer aan een ambitieus milieuprogramma ter verbetering van onder meer de afval­ verwerking, watertoevoer, riolering en afvalwaterverwerking. Verwachte investering in de milieusector: 60 miljard euro.

91,5 miljoen inwoners

2025

Snelst groeiende economie ter wereld / Technologie / Duurzame energie / Logistiek

Voor de ontwikkeling van zogenaamde ‘smart cities’ is er veel behoefte aan kennis en nieuwe technologieën. Door het groeiende pc-gebruik stijgt de vraag naar ICT-producten en -diensten. De snelle bevolkingstoename maakt investeringen in duurzame energie en een betere gezondheidszorg nood­ zakelijk. Daarnaast is het huidige transport- en logistieke systeem voor verbetering vatbaar en is er behoefte aan slimme oplossingen in nieuwbouw en kennis van waterzuivering. Genoeg kansen dus voor Nederlandse investeerders in Vietnam.

3/ Kazachstan

17,5 Bronnen: www.agentschapnl.nl (ministerie van Economische Zaken) en https://www.cia.gov/ library/publications/the-worldfactbook/geos/kz.html

miljoen inwoners

/ / / /

Logistiek Infrastructuur Farmacie Machines

In 2010 en 2011 groeide de economie van het 17,5 miljoen inwoners tellende Kazachstan met 7 procent, mede dankzij een geldinjectie van de overheid van tien miljard Amerikaanse dollars. Kazachstans economie is groter dan die van alle andere Centraal-Aziatische landen. Vooral dankzij natuurlijke bronnen als enorme hoeveelheden fossiele brandstoffen (olie), mineralen en metalen (uranium, koper en zink). Ook de agrarische sector (graan en vee) is groot. Winningsindustrieën zijn en blijven de motor van de economische groei. Maar om hier minder afhankelijk van te wor-

Deutsche Bank maart 2013

den, wil het land investeren in transport, farmacie, petrochemie en voedselverwerking. Voor de export is het belangrijk dat er geïnvesteerd wordt in de luchtvaart en wegenbouw. Hetzelfde geldt voor telecom- en energienetwerken en de ICT. Ook de vraag naar (landbouw) machines zal flink groeien. Volgens planning gaat Kazachstan, samen met Wit-Rusland en Rusland, per 1 januari 2015 een Europees-Aziatische Economische Unie vormen. Die zal de toegang voor buitenlandse ondernemers vereenvoudigen. (Zie ook artikel op pagina 20 over Crossing Continents).

11 / Realities

Joerg Endres, Head of CTS Commodity Sales

Grondstoffenkrediet vergroot Nederlandse handelsgeest Voor sommige bedrijven worden traditionele financieringen erg kostbaar. Zij zijn gebaat bij vernieuwing. Inventory based finance is een perspectiefvol alternatief. Lagere (transactie)kosten en een grote mate van flexibiliteit zijn voordelen die direct in het oog springen.

12 / Realities

Deutsche Bank maart 2013

I

nventory based finance (IBF) is met name bestemd voor bedrijven die grote hoe­ veelheden grondstoffen aankopen, ver­ handelen of opslaan. “Deze financie­ ringsvorm stelt bedrijven in staat om een deel van hun voorraad over te schrijven naar de balans van Deutsche Bank”, begint Joerg Endres, Head of CTS Commodity Sales, zijn verhaal. “De waarde van de voorraad wordt als het ware aan ons verkocht. Dat noemen we securitisatie. De klant heeft daar­door meer liquide middelen tot zijn beschik­ king. Op een vooraf bepaald tijdstip kan de klant de voorraad weer terugkopen, tegen de voor­ waarden die we van te voren hebben afgesproken.”

Neem bijvoorbeeld een ambitieuze cacao­ handelsmaatschappij uit Noord-Holland. En stel dat deze onderneming recent een grote voorraad vrij verhandelbare cacao heeft ingekocht in Afrika. De partij ligt opgeslagen in een Amsterdams warenhuis en het is de bedoeling dat die op termijn wordt doorverkocht aan een grote Europese chocoladeproducent. De voorraad heeft een waarde van enkele miljoenen dollars. Dan, ineens, krijgt de handelsmaat­ schap­pij een enorme kans om haar activiteiten wereldwijd uit te breiden. De directie wil graag, maar kan op dit moment geen fondsen werven om nieuwe transacties aan te gaan: al het geld zit in die voorraad cacao.

Joerg Endres Head of CTS Commodity Sales

“Een overeenkomst tot terugkoop kan worden afgesloten voor vrijwel elke onderliggende waarde” Inventory based finance maakt het de cacao­ handelaar mogelijk om een deel van de partij uit het Amsterdamse pakhuis aan Deutsche Bank te verkopen, met een optiecontract om de cacao later terug te kopen. De bank neemt een deel van de voorraad over, tegen betaling van – bijvoor­ beeld – tien miljoen dollar. De cacao komt op naam van de bank te staan. De handelsmaat­ schappij kan de cacao op termijn terugkopen tegen de actuele handelsprijs. De klant heeft door deze handeling per direct de beschikking over tien miljoen dollar aan liquide middelen, en behoudt het recht of de optie om de voorraad later terug te kopen. Zijn handelsgeest wordt dus niet meer beperkt.

Meer informatie over inventory based finance vindt u op www.deutschebank.nl Of mail uw vraag naar [email protected]

Inventory based finance overzicht

o op e verk Fysiek ovoorraad a c a van c

ijf isbedr Pakhu endom t eig draag r aan ove nk che ba Deuts

id om t lijkhe s moge e toekom e d t h e ef d in d Klant ovoorraa open ca te k de c a te r u g

sla gc on tr a ct

De financieringskosten zijn niet afhankelijk van de kredietwaardigheid van de klant. Het soort, de kwaliteit en de hoeveelheid grondstoffen zijn bepalend. “Een overeenkomst tot terugkoop kan worden afgesloten voor vrijwel elke onderlig­ gende waarde”, zegt Endres. “Maar een gang­ bare grondstof is makkelijker te verhandelen en beter geschikt voor een dergelijke overeen­ komst.” Endres noemt olie, destillaten, natuurlijk gas, metalen en landbouwgrondstoffen als voorbeeld. En er zitten uiteraard voorwaarden verbonden aan inventory based finance. Zo moet het volume van de grondstoffen een waarde hebben van tien miljoen dollar. De grondstoffen moeten

Inventory based finance is een uiterst schaalbare kredietvorm. De risico’s zijn voor alle partijen in- en overzichtelijk. De kredietkosten zijn geba­ seerd op de grondstof in kwestie en transparant. Doordat ondernemingen een deel van hun voorraad van de balans kunnen halen en direct de beschikking hebben over geld, komen kas­ stromen op gang die de solvabiliteit van het bedrijf waarschijnlijk positief beïnvloeden. De voorraad die op naam van Deutsche Bank komt te staan hoeft de klant qua waarde ook niet

meer af te dekken. Dat scheelt administratie­ kosten. En Deutsche Bank kan de grondstoffen tegen actuele handelsprijzen verkopen als de klant de voorraad niet terugkoopt. Een standaardoplossing voor inventory based finance-overeenkomsten bestaat echter niet. Iedere klant heeft zijn wensen en behoeften op basis waarvan een financieringsovereenkomt wordt opgemaakt. Endres: “De overeenkomst heeft dikwijls de vorm van een optiecontract: de klant heeft wel het recht om grondstoffen terug te kopen, maar is er niet toe verplicht. De flexibiliteit is wat dat betreft een stuk groter dan bij leningen met bijvoorbeeld bedrijfsmiddelen als onderpand en niet voor niets zeer populair.”

Op

Het aantal IBF-transacties is de laatste jaren fors toegenomen. De schaarste op de traditionele kredietmarkten is een reden, maar de toename heeft ook te maken met de toenemende focus van bedrijven op het terugbrengen van werk­ kapitaal en het stabiliseren van de balans. In tegenstelling tot andere leningen die zijn gebaseerd op bedrijfsmiddelen, zet Deutsche Bank de grondstoffen volledig op haar eigen balans. “De bank wordt dus wettig eigenaar van een deel van de cacao in het pakhuis”, legt Endres uit. “Binnen de vooraf uitgewerkte juridische opzet kan de klant doorlopend beschikken over kapitaal. Inventory based finance kan een uitkomst zijn voor bedrijven die voorraden bezitten met een langere doorlooptijd en betaalverplichtingen hebben op de korte termijn.” Mocht de cliënt geen gebruik maken van het recht op terugkoop, dan is Deutsche Bank niet verplicht om het onderpand langer vast te houden. De bank mag de voorraad op de vrije markt gaan verkopen.

van verhandelbare kwaliteit zijn en geen deel uitmaken van gemengde partijen. Ze moeten onder alle omstandigheden herkenbaar zijn en bij voorkeur niet kunnen worden opgeëist door derden. De voorwaarden zijn overigens niet standaard. Ze kunnen per grondstof per gebied per klant afwijken.

Transactie Overzicht

Voordelen voor de klant

Overzicht

/ Deutsche Bank koopt 10.000 ton cacao van de klant uit een (LIFFE erkend) pakhuis. Deutsche Bank wordt eigenaar en draagt het risico voor eventuele verliezen op de cacao. /  Deutsche Bank heeft een opslagovereenkomst met het pakhuisbedrijf en zo volledige controle over de cacao. / Wanneer de overeenkomst afloopt kan de klant: A. De cacao terugkopen tegen de heersende marktprijs. B. Tegen meerkosten de overeenkomst verlengen. C. Niets doen. De transactie loopt af en Deutsche Bank kan de cacao verkopen.

/ Een extra bron van liquiditeit / De transactie betreft een echte verkoop, dus de fysieke cacao staat niet meer op de balans van de klant. / De optie om alsnog cacao van Deutsche Bank te betrekken geeft de klant flexibiliteit. / De klant heeft de zekerheid dat ze bij Deutsche Bank tegen een vaste prijs cacao kan afnemen.

Koper: DB Energy Trading LLC, een volledig dochter bedrijf van Deutsche Bank Verkoper: Klant Produkt: Cacao Hoeveelheid: 10.000 ton Mogelijke terugkooptijd: vier maanden Eventueel te verlengen tot: drie jaar

Deutsche Bank maart 2013

13 / Realities

Hollands glorie Innoveren is een goede manier om de toekomst veilig te stellen. Vier Nederlandse ondernemers over hun producten, waarmee ze zich in binnen- en buitenland onderscheiden. Hollands glorie ten top.

Knuffelkussen Karakter: Een verlengd kussen met een vakje voor je knuffel, in verschillende uitvoeringen (voor jongens en meisjes) met een knuffeltje van Happy Horse en met of zonder een bijpassend dekbed. Te koop in een aantal kinderbeddenwinkels en online. Waarom: (Amber) “Mijn knuffel viel vroeger altijd uit bed. En ik was nog klein en bang in het donker dus durfde ik hem zelf niet te pakken. Het knuffelkussen was een van de eerste dingen die ik opschreef in het ideeënboekje dat ik op mijn 7e van mijn vader kreeg. Twee jaar later kreeg ik op school een formulier van ‘Het ei van Columbus’ van de Tros. Kinderen mochten een idee inzenden voor een onderneming. Ik schreef natuurlijk over het knuffelkussen en ik mocht door! Ik heb niet gewonnen, maar we zijn toch doorgegaan. Samen met mijn vader ben ik bij bedrijven gaan praten en Dommelin bedtextiel en Happy Horse wilden meewerken. Later wil ik een groot bedrijf. Een wereldmerk. Ik denk een combinatie van interieur en kleding, want daarbij komt allebei ontwerpen kijken.” Prognose: (Amber) “We hebben 750 knuffel­ kussens laten maken. Het knuffelkussen wordt via kennissen ook verkocht in Singapore en Curaçao. Als we deze serie hebben verkocht, wil ik een nieuwe collectie maken en dan proberen of we ook in Amerika kunnen verkopen want als het in Amerika loopt, dan loopt het goed.”

Ondernemers: Stefan Scholten en Carole Baijings Onderneming: Scholten & Baijings Geboortejaar: 2000 scholtenbaijings.com

Scholten & Baijings Karakter: Minimalistisch vormgegeven producten met oog voor detail en ambachtelijke afwerking. De laatste jaren richten Scholten & Baijings zich op interieurproducten, waaronder meubels, serviesgoed, bed- en keukentextiel. Kenmerkend zijn de vernieuwende kleuren(combinaties), rasters, lichtwerking en grafische vlakverdelingen. Meerdere ontwerpen zijn inmiddels opgenomen in de vaste collecties van vermaarde musea, zoals het Stedelijk Museum Amsterdam. Waarom: Scholten & Baijings creëren een eigen wereld. Het innovatieve aan de ontwerpen van het duo is de wijze waarop materialen en technieken worden toegepast. Gekleurde dekens bestonden allang, maar plaids van merinowol in fluorkleuren bestonden tot 2005 nog niet. Inmiddels zie je de kleuren overal, ook in de mode. Scholten & Baijings zetten de trend.

Prognose: Scholten & Baijings wordt inter­ nationaal herkend als merk. Het duo werkt voor fabrikanten over de hele wereld, waar­ onder autofabrikant MINI. Duitsland en Japan blijken goede afzetmarkten. Door hun eigen handschrift en vernieuwende producten hebben ze geen last van de crisis. “We denken 2012 te kunnen evenaren”, verwacht Carole Baijings.

14 / Realities

Deutsche Bank maart 2013

Ondernemer: Amber van Rooij (13) Onderneming: Amber’s Knuffelkussen Geboortejaar: 2007 ambersknuffelkussen.nl

Vencer Sarthe Ondernemer: Robert Cobben Onderneming: Vencer Sarthe Geboortejaar: 2012 vencer.nl

Karakter: Exclusieve 2-zits sportwagen. De Vencer Sarthe is uitgerust met een achtcilinder motor met 6-versnellingsbak die direct achter de bestuurder zijn geplaatst. De auto is ultralicht, supersnel en wordt in Twente met de hand gebouwd. Verkoopprijs: € 265.000. Beperkte oplage. De technische uitvoering, de opbouw en het design maken de Vencer beslist anders dan andere sportwagens. Waarom: Robert Cobben heeft een voorliefde voor mooie sportwagens. In 2008 verkocht hij zijn installatiebedrijven om de Vencer te

kunnen realiseren. Vencer bedient een markt die niet gebukt gaat onder de crisis. Het aantal miljonairs en multimiljonairs groeit zelfs, is de uitkomst van Cobbens marktonderzoek. Prognose: De release van de Vencer Sarthe vindt plaats op 18 april. De echte verkoop moet nog van start gaan. Er heeft zich inmiddels een handvol belangstellenden gemeld. Cobben verwacht in 2013 maximaal tien auto’s te verkopen. Daarmee loopt zijn bedrijf mooi op schema.

Shapeways Karakter: ’s Werelds grootste online marktplaats en community voor het 3D printen van producten. Consumenten en 3D-ontwerpers kunnen hier terecht voor kunst, juwelen, gadgets, hobby-items, noem maar op. In totaal zijn op de website van Shapeways ruim 500.000 producten beschikbaar, naar keuze uit te voeren in meer dan dertig verschillende materialen. De combinatie van deze factoren maakt het bedrijf uniek. Shapeways heeft 3D-print­fabrieken in Eindhoven en New York. Daarnaast is er een kleine vestiging in Seattle. Waarom: Er is duidelijk behoefte aan gepersonaliseerde, custom producten. Mensen willen graag dingen ontwerpen en ze laten maken. Shapeways maakt dit mogelijk. 3D printing combineert de voordelen van massa ­­productie met uniciteit, waardoor de prijs van

Deutsche Bank maart 2013

een geprint item relatief laag is. Prognose: Naarmate de technologie verbetert, zullen steeds meer producten worden geprint, inclusief vliegtuigonderdelen, elektronica en organen. Shapeways blijft zich overigens alleen op consumenten richten. “Verder geven we geen prognoses prijs”, stelt Weijmarshausen.

Ondernemer: Peter Weijmarshausen Onderneming: Shapeways Geboortejaar: 2007 shapeways.com

15 / Realities

Nog één jaar voor uw SEPA-update De klok tikt door. Voor bedrijven, overheden, verenigingen en andere organisaties is het belangrijk om tijdig maatregelen te nemen. Vanaf februari 2014 zijn betalingen namelijk alleen nog maar mogelijk met het langere rekeningnummer IBAN. En gebruikt iedereen de Europese (SEPA-) standaarden voor betaalmiddelen als overschrijvingen en incasso’s. Dit heeft consequenties voor bijvoorbeeld uw administraties, systemen en software van bedrijven. Wacht dus niet af en onderneem nu actie.

Stap 1/ Informeren

Accountant

ITleveranciers

Banken

Websites

Vakbladen

Uw organisatie Boekhoudsoftware

Door tijdig actie te ondernemen verzekert u zich ervan dat uw betalingsverkeer na 1 februari 2014 ongehinderd doorgaat. Die actie ligt bij u. Alleen u kunt vaststellen waar in uw bedrijfsproces SEPA-updates nodig zijn en de aanpassingen vervolgens ook doorvoeren. Zijn uw IT-systemen bijvoorbeeld klaar voor het IBAN? Hoe eerder u helderheid heeft over de noodzakelijke updates, het benodigde budget en de mankracht, hoe meer tijd u heeft voor een soepele implementatie. Deutsche Bank ondersteunt u waar mogelijk. Begin vandaag nog met stap 1.

Consultant

Op de website ‘Over op IBAN’ vindt u alle informatie over het IBAN en de overstap. Via de impact-check voor bedrijven op deze site kunt u vaststellen hoe groot de impact is op uw organisatie en of het noodzakelijk is om een speciaal projectteam op te zetten. Het is in ieder geval van belang om zo snel mogelijk te bepalen wie er in uw organisatie verantwoordelijk is voor de overstap naar SEPA. De verantwoordelijke kan dan bij andere bronnen en uw toeleveranciers informatie inwinnen over het IBAN, SEPA en de overstap. www.overopiban.nl

Wilt u weten wat er voor uw organisatie verandert en welke acties u moet uitvoeren om op tijd gereed te zijn? Doe dan snel de IBAN impact-check op www.overopiban.nl 16 / Realities

Deutsche Bank maart 2013

ITleveranciers

Vakbladen

Accountant

Banken

Websites

U kunt nu al het IBAN gebruiken bij al uw overboekingen in plaats van het 9-cijferige rekeningnummer. Transacties zonder IBAN zijn na 1 februari 2014 niet meer mogelijk.

Stap 2/ Inventariseren

Stap 3/ Implementeren

Stap 4/ SEPA-proofcheck

Uw organisatie

Uw organisatie HR

ICT

HR

ITleveranciers

Accountant

Verkoop Verkoop

ICT Uw organisatie

Processen

Banken

HR

Inkoop Inkoop

Processen

Systemen

Websites

Vakbladen

Systemen

ICT Systemen

Processen

Verkoop

Inkoop

Uw organisatie Consultant Financiële administratie Financiële administratie

Boekhoudsoftware

Financiële administratie

Voer de benodigde SEPA-updates door in uw systemen en processen. Mogelijk heeft u hierbij ondersteuning nodig van externe leveranciers, zoals IT-experts. Plan tijdig de nodige capaciteit in en reserveer tijd om de doorgevoerde updates uitvoerig te testen. Houd hierbij rekening met de volgende fases:

Inventariseer welke SEPA-updates voor uw onderneming van toepassing zijn, voor zaken als overboekingen, incasso’s en rapportages. Zo krijgt u duidelijk inzicht in de te nemen stappen en kunt u een budget en planning opstellen voor uw SEPA-update. Kijk ook naar de mogelijkheid voor eventuele verdere optimalisatie van uw bedrijfsprocessen, om zo het meest uit uw SEPAupdate te halen. Denk bijvoorbeeld aan: / / / / / / /

Boekhoudprogramma ERP-software Salarisadministratie CRM-systeem HR-systeem Briefpapier Kantoordrukwerk ITleveranciers

Accountant

Vakbladen

/ / / /

Banken

Projectplanning maken (Externe) capaciteit regelen Testfase opzetten Uw organisatie Monitoring en rapportage ICT

HR

Check tijdig of uw bedrijf volledig SEPA-proof is. Test alle bedrijfsprocessen en systemen, zowel apart als in het grotere geheel. Verzeker uzelf ervan dat alles naar behoren functioneert en dat uw bedrijf ongehinderd kan blijven opereren na de definitieve overstap op IBAN-betalingsverkeer. Begin dus tijdig met stap 1. Zo benut u dit jaar optimaal en haalt u het meest uit uw SEPA-update.

Systemen

Processen

Websites

Verkoop

Inkoop

Uw organisatie

Boekhoudsoftware

Consultant

Financiële administratie

Uw organisatie

HR

Uw organisatie Verkoop

ICT

Systemen

Processen

Inkoop

ICT

HR

Processen

Systemen

Deutsche Bank maart 2013 Financiële administratie

17 / Realities

Over vis, geld en advies Als je de directie van Schmidt Zeevis uit Rotterdam mag geloven berust haar succes op toeval. Groei, kwaliteit, topklanten, innovatie, alle ontwikkelingen zijn zomaar komen aanwaaien. Zou het ook toeval zijn dat een groep informal investors samen met Deutsche Bank de management buy-out van Marcel van Breda en Jos van Vuren financierden?

18 / Realities

D

e heren zijn te bescheiden”, zegt Wesley van den Bos, Head of Bankers and Advisors van Deutsche Bank. “Als relatief nieuwe speler op de Nederlandse markt zoeken we klanten die iets in hun mars hebben. Jos en Marcel zijn ondernemers pur sang. Ze hebben een bedrijf opgebouwd waar je als Rotterdammer trots op bent. Schmidt Zeevis heeft een geweldige naam in binnen- en buitenland. Alle restaurants en hotelketens van naam en faam zijn klant. Dit bedrijf klopt tot in detail. Over alles is nagedacht. We zouden geen knip voor de neus waard zijn geweest als we geen bijdrage hadden geleverd aan deze deal.” Marcel van Breda grinnikt betekenisvol en refereert nog aan een opmerking van Aad Pausma, branchmanager Rotterdam van Deutsche Bank. “Je laat die tent toch niet uit je klauwen glippen, zei die “Je moet hem helemaal pakken”. Wij wisten niet of dat wel realistisch was. We hadden het idee dat we het al heel goed deden als we 15 procent van de aandelen in handen zouden krijgen.”

Deutsche Bank maart 2013

Knaken verdienen Van Breda en Van Vuren werken sinds de jaren tachtig bij Schmidt. Van Breda startte als winkelbediende, werd chauffeur, coördineerde de expeditie en ontpopte zich tot manusje van alles. Van Vuren was boekhouder en professionaliseerde de processen. Sinds 2000 vormen ze het directieteam. Van Breda als algemeen directeur, Van Vuren als directeur finance en operations. Ze kwamen aan het roer te staan toen Hans Schmidt met pensioen ging en het bedrijf verkocht aan de Kennemervis Groep uit Spakenburg. Dat deed hij op voorwaarde dat het management kon blijven doen wat het deed. “Ze hebben hun woord gehouden”, zegt Van Breda. “We konden vrij opereren.” Maar financiering van de volgende stap naar groei zat er niet in. In plaats daarvan werd de onderneming te koop aangeboden, waardoor Van Breda en Van Vuren volkomen onverwacht in een ongewisse situatie belandden. “Ik had ver daarvoor al eens geroepen dat ik niet voor een groothandel zou gaan werken. Dat heb ik herhaald, toen we hoorden dat enkele horecagroothandels

Schmidt Zeevis Rotterdam belangstelling voor ons hadden. Het was Jos en mij erom te doen dat de identiteit van ons bedrijf intact zou blijven. We hebben de mensen aangenomen, en de zaak opgebouwd. Dat wilden we niet opgeven.” Bevriende investeerders zegden geld toe en Deutsche Bank financierde de rest. Het duo roemt de extra inspanningen die tot en met de directie van Deutsche Bank werden gedaan om de overname voor elkaar te krijgen. “Ze hebben al het mogelijke gedaan om ons te ondersteunen. Door die extra inspanning is de deal tot stand gekomen.” En nu, nu ligt alles open. De ondernemersgeest kan na een jaar weer uit de fles. “Maar we zijn voorzichtig. We gaan eerst knaken verdienen. Dat heeft onze prioriteit”, zegt Van Vuren. “We hadden de deal in delen opgeknipt. Eerst moesten de aandelen naar ons toe. Vervolgens moesten we tekenen en nu gaan we rekenen. Wat is verantwoord? Hoe kunnen we slim beslissen? We hebben een bank die in ons gelooft, we hebben medewerkers die in ons geloven. Dat vertrouwen willen we niet beschamen. We hebben deze stap gemaakt omdat we met een lach op ons gezicht over de Brienenoordbrug naar ons werk willen rijden. De overname moet niet als een juk gaan voelen.”

Evenwicht

andere activiteiten, waaronder de pas gelanceerde webwinkel. En met export bedoelt hij ‘hotelleveranties in den vreemde’. “Elke metropool is een potentiële klant.” Het inter­nationale karakter van Deutsche Bank past goed bij deze ontwikkeling. Sterker, valuta­ verkeer was het breekijzer waarmee Deutsche Bank voor het eerst aan tafel kwam bij Van Vuren en Van Breda. “Maar we hadden heel wat anders aan ons hoofd toen”, lacht de laatste. “Je ziet wat er van is gekomen. De bank verkoopt geld en advies. Wij verkopen vis en advies. Maar uiteindelijk is alles people’s business. Voor ons moet een bank meer importantie hebben dan alleen valutatransacties. Dat is voor in de zijlijn. We vinden het belangrijk dat we ondersteuning voelen. Dan moet het gek gaan willen we nog van bank veranderen. We zijn trouw aan onze leveranciers. Maar we zeggen er altijd bij: niets is voor eeuwig. Het is net als in de vis: er is altijd vraag naar beter. Je moet je waarde blijven bewijzen.”

Jos van Vuren en Marcel van Breda Directie Schmidt Zeevis

Van crisis willen Van Vuren en Van Breda niet horen. “Er bestaat geen crisis.” De tijden zijn hooguit veranderd. Hotelketens als Doubletree, Mövenpick en NH hebben nog steeds à la carte restaurants en gerookte zalm op het ontbijt­ buffet liggen, alleen de luxe banketten met 500 man in de zaal die een productpresentatie bijwonen en allemaal blijven slapen, lijken passé. “Voor ons was banqueting de slagroom op de taart. We rijden toch met die auto. We brengen de zalm naar binnen en kunnen in één moeite door die 500 porties voor het buffet leveren”, vertelt Van Breda. “Maar wie weet trekt het weer aan. Ik zie kleine positieve bewegingen in de horeca. Er is meer duidelijk­ heid in de Eurozone. Als de bouw nu wat loskomt en de financiële wereld de lakens weer heeft opgeschud, dan lopen wij mee in de economische plus. Wij merken als eerste dat het minder goed gaat en als eerste als de economie weer aantrekt.“ De grilligheid van de horeca heeft Schmidt Zeevis er wel toe bewogen om een beter evenwicht te zoeken. Voorheen betrof de omzet grofweg 10 procent winkel, 15 procent scheep­ vaart, 75 procent horeca. “Om continuïteit te verkrijgen moeten we de export en cruise­ schepen wat opschalen”, analyseert Van Vuren. Hij zet in op 50 procent horeca, 50 procent

“Wij merken als eerste dat het minder goed gaat en als eerste als de economie weer aantrekt” Deutsche Bank maart 2013

De vis komt vanuit de hele wereld. Schelpen uit Frankrijk, kreeft uit Canada, tonijn uit de Philipijnen, zalm uit Noorwegen en heel veel uit Nederland zelf. In totaal verhandelt Schmidt Zeevis meer dan 130 soorten. Schmidt bedient horeca all over the world, bevoorraadt shipchandlers en cruise­ schepen en breidt haar diensten steeds verder uit. Maatwerk is het parool. Elke klant kan elke hoeveelheid bestellen. De vrachtwagens rijden twee of desnoods drie keer per dag een rondje Nederland. Volgens haar eigen statuten levert Schmidt Zeevis een toonaangevende ambachtelijk product, met een ongeëve­ naarde dienstverlening. Als verlengstuk van de keuken realiseert het bedrijf samen met haar klanten kwaliteit, omzet en marge. Schmidt Zeevis Rotterdam werd in 1908 opgericht door oma Schmidt. JD Schmidt Zeevischhandel heette het toen en het winkeltje stond op na­ genoeg dezelfde plek als de winkel nu. Hans Schmidt kocht in 1992 zijn familieleden uit en maakte de onderneming industriëler. Op 1 januari 1993 verhuisde de winkel van Vasteland 42 naar nummer 60, waar liefst 1700 m2 meter aan fileerderij, kantoren en op- en overslag achter schuil gaat. Er werken 140 mensen. Kwaliteits­bewaking wordt zeer serieus genomen. De inkopers weten precies van welke boten ze welke vis moeten kopen op de visafslagen. Schmidt koopt alleen hele vis en fileert die zelf, zo kort mogelijk voor levertijd, om optimale versheid te garanderen. Met behulp van de innovatieve 3Dcamera die astronaut André Kuipers intro­ duceerde denkt Schmidt de kwaliteit van de vis straks nog beter te kunnen monitoren. Het Rotterdamse bedrijf onderzoekt de mogelijkheid tot een exclusief samenwerkings­verband met 3D-One uit Leiden.

19 / Realities

India

Kazachstan

Onder de noemer Crossing Continents organiseren Deutsche Bank, Het Financieele Dagblad (FD) en BNR nieuwsradio zes bijeen­komsten over de kansen, maar ook valkuilen, voor Nederlandse ondernemers in internationale groeimarkten. Na het eerste succesvolle event over het Midden-Oosten en Noord-Afrika op 19 november vorig jaar waren op 29 januari India en Kazachstan aan de beurt.

Crossing Continents De eerste spreker was oud-minister Gerda Verburg, tegenwoordig permanente vertegen­ woordiger bij Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de Verenigde Naties. Verburg ziet in zowel India als Kazachstan veel kansen op het gebied van landbouw, voedsel, water en energie; sectoren waarin Nederland veel te bieden heeft.

India Cees Hamming van Deutsche Bank voegde voor India daaraan nog de kansrijke sectoren telecom, retail, auto-industrie en infrastructuur toe. Ook Jan Willem Breukink van Incotec noemde infrastructuur als een zeer kansrijk gebied voor investeerders. “Nu gaat 30 tot 40 procent van de voedselproductie verloren als gevolg van gebrekkige infrastructuur. Op korte termijn ontstaat, mede dankzij co-financiering van de overheid, ruimte voor grootschalige investeringen op dit terrein.” Netwerken en

20 / Realities

gebruik maken van bestaande netwerken, zoals de Netherlands India Chamber of Commerce & Trade en het Nederland India Business Platform, werd door alle sprekers genoemd als een van de belangrijkste ‘do’s’. FD-redacteur Tjabel Daling adviseerde de aanwezigen zich eerst op één deelstaat in India te richten, en daar een goede partner te zoeken. Volgens hem is vooral de retailsector booming in het 1,3 miljard inwoners tellende land, dat de afgelopen jaren een economische groei kende van 8-9 procent.

Kazachstan Een interessant netwerk voor ondernemers in Kazachstan (zie pagina 11 voor de groei­sectoren) is het Nederlands-Kazachstaans Centrum voor Handelsbevordering. Voorzitter Henk Nieboer, die al jaren zakendoet in het Centraal-Aziatische land, benadrukte de informele manier van zakendoen. “Afspraken plannen is lastig, maar

Deutsche Bank maart 2013

je kunt je zakenpartners wel altijd bereiken. Andersom verwachten ze dat ook van jou.” Ondanks de losse manier van zakendoen raadt Nadia Verwaal, area manager Centraal- en Oost-Europa en Centraal-Azië bij het Centrum, geïnteresseerde ondernemers aan de stap naar het oosten vooral te zetten. “Kazachstan staat in de top-10 van emerging markets en langzaam ontstaat het besef dat om binnenlands ondernemerschap en buitenlandse investeringen aan te trekken het zakenklimaat in de basis goed moet zijn.”

Aanmelden Crossing Continents is vrij toegankelijk voor ondernemers. U kunt zich aanmelden op http://fd.nl/events/crossingcontinents of op www.deutschebank.nl.

Internationale ondernemers zijn realistisch, maar niet bang

57% 38% 25% 20% van de Nederlandse ondernemers

van de Nederlandse ondernemers

verwacht in de komende zes maanden meer zaken te gaan doen in Europa

die ook internationaal opereren, geeft aan niet zonder Nederland te kunnen

Onderzoek van Blauw Research naar de internationale ondernemingslust van Nederlandse ondernemers laat zien dat ook in tijden van crises de zakenmannen en -vrouwen hun blik ferm over de grens blijven richten. Het onderzoek werd eind vorig jaar uitgevoerd in opdracht van Deutsche Bank onder 254 Nederlandse ondernemers met een omzet boven de 5 miljoen euro. Ondanks, of misschien juist dankzij, de economische crisis verwacht ruim de helft van de internationale ondernemers in het komende half jaar meer zaken te gaan doen in het buitenland. Vooral Azië en met name China is populair; ondernemers zien hier het meeste groeipotentieel en worden aangetrokken door de lage productiekosten in dit land. Opvallend is dat, ondanks de aanhoudende economische crisis, ondernemers ook Europa nog zien als een kansrijke markt; bijna een kwart van de ondervraagden geeft aan kansen om te investeren te zullen aangrijpen en 38 procent verwacht in de komende zes maanden meer zaken te gaan doen in Europa. Het zijn echter vooral de ondernemers die ook alleen in Europa actief zijn, die deze kansen zien. Ondernemers die ook buiten Europa zaken doen, zien minder kansen in Europa (39 procent versus 11 procent).

van de Nederlandse ondernemers

geeft aan dat de financiële risico’s van internationale onderneming volledig zijn af te dekken

van de Nederlandse ondernemers

stelt dat je bij internationaal ondernemen niemand kunt vertrouwen

Beren op de weg Internationale ondernemers zijn realistisch maar niet bang. Gezien de huidige economische omstandigheden houdt 44 procent van de ondervraagden er rekening mee dat zijn of haar onderneming over vijf jaar niet meer bestaat. Zij liggen daar echter niet van wakker, terwijl collega ondernemers die níet in het buitenland actief zijn, juist verwachten dat dergelijke zorgen je ‘s nachts wel wakker zouden houden. Dat geldt ook voor de barrières die ondernemers zien in het buitenland: zij die daar al zakendoen, zien duidelijk minder beren op de weg dan ondernemers die nog niet over de grenzen ondernemen. Internationale ondernemers geven wel aan nu en dan problemen te hebben met ingewikkelde wet- en regelgeving over de grens, maar ook hier maken zij zich geen al te grote zorgen over. Zij zien meer kansen in het buitenland en zijn niet bang om deze kansen te grijpen. Hoewel ze weten dat er iets mis kan gaan, zijn zij niet van plan zich hier al te druk over te maken. Het lijkt erop dat ondernemers vooral vóórdat ze aan een buitenlands avontuur beginnen problemen zien.

“74% van de ondernemers vindt controle beter dan vertrouwen”

Groeien over de grens Bijna tweederde van de ondernemers is van mening dat een ondernemer die zich tot Nederland beperkt een hoop kansen laat liggen. Bijna de helft van de internationale ondernemers vindt dat de grens overgaan de enige manier is om te groeien. Dit wil niet zeggen dat ze Nederland niet nodig hebben. 57 procent van de internationale ondernemers geeft aan niet zonder Nederland te kunnen. Zakendoen over de grenzen stelt wel specifieke eisen en de ondernemers zijn zich bewust van de risico’s die een internationale onderneming met zich mee brengt. Slechts een kwart van hen geeft aan dat de financiële risico’s van een internationale onderneming volledig zijn af te dekken en ruim een kwart maakt zich zorgen over de stabiliteit van het land waar zij ondernemen en over de stabiliteit van de bank van hun internationale zakenpartners.

Wellicht mede daarom geeft 57 procent van de ondervraagden aan dat een gezonde portie avontuur helpt om je onderneming over de grens te tillen. Dat betekent echter niet dat de Nederlandse ondernemer een avonturier is. Verre van dat. Zij zijn sterk juist gefocust op controle. Driekwart van hen vindt controle beter dan vertrouwen (74 procent) en één op de vijf ondernemers (20 procent) stelt dat je bij internationaal ondernemen niemand kunt vertrouwen. Bij het nemen van zakelijke beslissingen wordt dan ook vooral afgegaan op eigen ervaringen en het eigen gevoel.

Deutsche Bank maart 2013

21 / Realities

World Economic Forum 2013 Of 2013 economisch gezien een goed jaar wordt? Daarover waren de meningen verdeeld op de 42ste editie van het World Economic Forum (WEF) in het Zwitserse Davos.

Colofon Realities is een uitgave van Deutsche Bank Nederland N.V. Concept & realisatie Axioma Custom Media, Baarn. www.axioma.nl Bladmanagement Babs Prinsen Deutsche Bank Hoofdredacteur Elsbeth Ketting Deutsche Bank Redactie André Bisschop, Axioma Art direction Joost Junte, Axioma Tekst John Edwards, Nicole Paehlig, Libben Reeskamp Fotografie Maurits Giesen, Maurice Heesen, Hollandse Hoogte, Serge Ligtenberg, Clemens Rikken, Ed van Rijswijk, Oscar Seykens, Shapeways Lithografie en druk Mart.Spruijt Grafinoord BV

Disclaimer Deze disclaimer is van toepassing op het magazine Realities van Deutsche Bank Nederland N.V., die haar hoofdkantoor heeft op de Entrée 99 - 197, Amsterdam-Zuidoost (Postbus 12797, 1100 AT), Nederland en is ingeschreven in het Handelsregister KvK Amsterdam onder nummer 34302014, BTW-identificatienummer: NL 81 94 37 359 B01. Deutsche Bank Nederland heeft een bankvergunning van De Nederlandsche Bank N.V. en is opgenomen in het Wft-register dat door De Nederlandsche Bank N.V. en de Stichting Autoriteit Financiële Markten wordt aangehouden.

“The jury is still out.” Met deze woorden maakte Mario Draghi, voorzitter van de Europese Centrale Bank (ECB), direct duidelijk dat de eurocrisis nog niet ten einde is. Toch voorziet hij vanaf medio dit jaar economisch herstel. “Op de financiële markten is een gevoel van betrekkelijke rust hersteld.” Christine Lagarde, topvrouw van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) sprak van “een broos en timide herstel”. Volgens haar gaat het dit jaar erg afhangen van de juiste beslissingen van de leiders in de Eurozone, de VS en Japan. Andere WEF-gangers waren een stuk optimistischer. Zo noemde Jock Mendoza-Wilson, directeur investor relations van System Capital Management (SCM), de belangrijkste investeringsmaatschappij in de Oekraïne, de toonzetting in Davos “opgewekter dan in de voorgaande jaren”. Volgens Mendoza-Wilson hebben de sterke economische prestaties van China en de VS ertoe geleid dat op het WEF meer pleitbezorgers zijn opgestaan voor een grotere invloed van een zeer kleine club van industriële wereldmachten, de G2, en inperking van de invloed van de G8 of G20. Toverwoord op de ‘magische berg’ in Davos was volgens Mendoza-Wilson dan ook ‘The Great Rotation’. Daarmee doelt hij op de onvermijdelijke omwenteling in de wereldeconomie ten faveure van China en ten koste van de VS en Europa. Grote multinationals hebben deze mondiale verschuiving al langer in de gaten, constateert hij. Als bewijs wees Mendoza-Wilson onder meer op Renault Nissan-topman Carlos Ghosn, die op het WEF een tipje van de sluier oplichtte van de strategie van zijn bedrijf. Het succes van deze koers valt of staat met investeringen in opkomende economieën, zoals de BRIC-landen, en CO2 uitstootarme oftewel low carbon auto’s. Ondervraagde Chinese zakelijke leiders bleken in Davos ronduit positief over dit jaar. Geënqueteerde Amerikanen wezen op Europa en bleken een stuk voorzichtiger met hun voorspellingen. En voor sommigen was het in Davos gewoon business as usual. Zo verliet de Brits Nederlandse oliegigant Shell het bergdorp met een Oekraïense schaliegasdeal op zak van 10 miljard dollar. Bron: www.forumblog.org

22 / Realities

Deutsche Bank maart 2013

Dit document dient uitsluitend ter informatie in algemene zin en wij geven, hoewel het document is gebaseerd op informatie die betrouwbaar wordt geacht, geen garantie aangaande de juistheid of volledigheid hiervan. Deutsche Bank Nederland N.V. en/of haar agenten of onder­ aannemers aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid ten aanzien van directe, indirecte, bijzondere, incidentele, immateriële of gevolgschade (met inbegrip van gederfde winst), die op enigerlei wijze voortvloeit uit de informatie die in deze nieuwsbrief wordt aangeboden of het gebruik daarvan. De uitsluiting van aansprakelijkheid strekt mede ten gunste van bestuurders en medewerkers van Deutsche Bank Nederland N.V. De weergegeven marktinformatie alsmede de opinies, prognoses, aannames, schattingen, afgeleide waarderingen en koersdoelstelling(en) die zijn opgenomen, dateren van de aangegeven datum en kunnen op enig moment zonder voorafgaande kennisgeving worden gewijzigd. Dit document mag nadrukkelijk niet worden beschouwd als een advies en kan evenmin worden beschouwd als een aanbod tot het aangaan van een overeenkomst. Beslissingen op basis van de informatie van deze nieuwsbrief zijn voor uw eigen rekening en risico. Dit document is uitsluitend bedoeld voor het Nederlandse publiek en is bedoeld voor gebruik in Nederland. Deutsche Bank Nederland N.V., of de rechthebbende, behoudt alle rechten voor (waaronder auteursrechten, merkrechten, octrooien en andere intellectuele eigendomsrechten) met betrekking tot alle in dit document aangeboden informatie. Het is niet toegestaan de informatie – geheel of gedeeltelijk – te kopiëren, te downloaden of op enigerlei wijze openbaar te maken, te verspreiden of te vermenigvuldigen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Deutsche Bank Nederland N.V. of rechtmatige toestemming van de rechthebbende. U mag informatie in dit document wel afdrukken voor persoonlijk gebruik. Deutsche Bank Nederland N.V. behoudt zich het recht voor de tekst van deze disclaimer te wijzigen zonder hiervan nadere aankondiging te doen. Op deze disclaimer is het Nederlands recht van toepassing. Alle geschillen uit hoofde van of in verband met deze disclaimer zullen bij uitsluiting worden voorgelegd aan de bevoegde rechter in Nederland. © Copyright 2013 Deutsche Bank Nederland N.V.

4 LDPE

Over dromen gesproken “Van mijn vader kreeg ik een ideeënboekje toen ik 7 was. Daarin schreef ik op dat er een kussen moest zijn met een vakje, voor je knuffel omdat die van mij altijd uit bed viel. Toen ik 9 was mocht ik meedoen aan ‘Het ei van Columbus’ van de Tros. Mijn oma maakte het eerste knuffelkussen en ik kwam in de finale. Ik heb niet gewonnen, maar we zijn het toch gaan maken. Samen met Dommelin bedtextiel en Happy Horse, die het allebei een goed idee vonden. We hebben 750 knuffel­ kussen laten maken. Ze worden verkocht online en in winkels, ook op Curaçao en in Singapore. Als we deze hebben verkocht wil ik een nieuwe collectie maken en ook naar Amerika. Ik vind ondernemen leuk. Ik ben ook ambassadeur voor BizzWorld. Dan vertel ik andere kinderen over ondernemen. En ik schrijf er een blog over. Later wil ik een groot bedrijf. Een wereldmerk met interieurs en kleding. In mijn winkels moeten de mensen goede service geven en aardig zijn. Super Trash vind ik een heel goed bedrijf. Ik denk dat je talent moet hebben en doorzettings­ vermogen. Je moet blijven zoeken naar manieren om je bedrijf draaiende te houden, ook als het tegenzit.”

Amber van Rooij (13) Ondernemer

“In mijn winkels moeten de mensen goede service geven en aardig zijn”

Over vernieuwing gesproken “Of de vis naar de vele sterrenrestaurants gaat of het eetcafe om de hoek is ons om het even. We maken alles op klantniveau klaar en dat kunstje flikken we overal. Die zending zalm gaat straks naar Schiphol en is morgenvroeg om 4 uur in het Midden-Oosten. We hebben met de airlines een deal voor luchtvracht gemaakt. De palets hebben we van piepschuim laten maken, om gewicht te besparen. Dat scheelt enorm in de kosten. Handel in zeevis komt erop neer dat je derving onder controle hebt. Ons stukje vis is verser dan waar ook ter wereld. Enerzijds door de hoge omloopsnelheid, anderzijds doordat we hier alles zelf zo kort mogelijk voor levering snijden. Ons product is dus langer houdbaar, waardoor klanten een hogere omzet en marge kunnen realiseren. Dat is onze policy en daar geloven we heilig in.”

Jos van Vuren Marcel van Breda

Directie Schmidt Zeevis

“Handel in zeevis komt erop neer dat je derving onder controle hebt”

Over verre horizonnen gesproken

Michiel Mol

Mede-oprichter en CEO Space Expedition Corporation (SXC)

“In de tweede helft van 2014 hopen we klaar te zijn voor commerciële ruimtevluchten”

“Innovatie is voor mij een belangrijke drijfveer. Ik ben altijd bedrijven gestart die vernieuwend bezig waren. In een omgeving die snel ver­ andert en groeit, kom ik beter tot mijn recht. De start van SXC had zeker te maken met een jongensdroom. Als kind al heb ik me voorge­ nomen om later alleen in bedrijfstakken te stappen waar ik passie voor voel. Alleen dan kan ik het verschil maken. De ruimte heb ik altijd interessant gevonden. Maar zonder de overtuiging dat SXC succesvol zou kunnen worden, was ik er niet aan begonnen. Rond april staat de eerste testvlucht gepland. We maken dan een korte vlucht, gaan nog niet de ruimte in. Dat er veel belangstelling is voor ruimtevluchten hebben we al bewezen. In twee jaar tijd hebben ruim 175 mensen een ticket à 100.000 dollar gekocht. Nu nog bewijzen dat ons ruimteschip meerdere vluchten per dag kan maken. In de tweede helft van 2014 hopen we klaar te zijn voor commerciële ruimtevluchten. Het zal de start zijn van een nieuwe manier van reizen. Dat is ook de reden dat de KLM als partner is toe­ getreden. Ons uiteindelijke doel is om over zo’n twintig jaar ruimtevluchten naar verre bestemmingen aan te bieden, zodat mensen in anderhalf uur naar Amerika kunnen vliegen. Naast ruimtetoerisme bieden we ruimteexperimenten aan. We voeren dan een experiment uit in een gewichtloze omgeving, die op aarde niet is na te bootsen. Ook hier­ voor is belangstelling. We zijn al met een tiental partijen in gesprek.”

Over innovatie gesproken Over innovatie gesproken Peter van den Maagdenberg Finance director Fatboy

“De Fatboy original is een klassieker” “Door voortdurend te innoveren is Fatboy veel meer dan alleen een lifestylemerk van felgekleurde design-zitzakken. We zijn een kerngezond, en winstgevend bedrijf. Vorig jaar bedroeg onze omzet 25 miljoen euro. We moeten het vooral hebben van onze afzetmarkten in West-Europa en de VS. De Fatboy Original, waarvan er wereldwijd meer dan één miljoen zijn verkocht, is een klassieker, maar we willen er niet afhankelijk van zijn. We hebben de afgelopen jaren volop geïnvesteerd in de ontwikkeling van nieuwe producten, zoals duurzame designlampen en een complete outdoor-lijn. Ons geheim is een combinatie van kwalitatief hoogstaande, en trendy producten met een relaxte uitstraling en onze nuchtere Hollandse koopmansgeest. Rond deze beleving bouwen we ons merk verder uit. Ook in tijden van economische crisis. We kiezen voor expansie via internet met respect voor onze bestaande retailers en voor nieuwe groeimarkten, zoals OostEuropa. Kies je als bedrijf voor consolideren en wacht je tot de crisis overwaait, dan wordt verder groeien een veel lastiger verhaal. Zodra de wereldeconomie aantrekt, kunnen we soepeler naar een hogere versnelling schakelen.”

Over dienstverlening gesproken

“Mijn vrouw vraagt weleens: ‘Ben je nu nooit tevreden?’ Jawel, zeg ik dan, maar wat vandaag goed genoeg is, is het morgen waarschijnlijk niet meer. True hospitality zit in het DNA van Okura. Japanners staan bekend om hun hoge product- en servicekwaliteit en gaan steeds een stap verder in hun drang naar verbetering. Ik heb dat ook in mij. Dat Okura eigenaar én manager is van het hotel, draagt wel bij aan het succes. Ik ben de dirigent. Ik kan het laten gebeuren. De afgelopen twaalf jaar heb ik 110 miljoen euro mogen investeren in productverbetering. Doordat 2000 een topjaar was voor de hotellerie in Amsterdam, heb ik de Japanse eigenaar ervan kunnen overtuigen dat het tijd was voor grote investeringen. Japanners investeren in de lange termijn. Eigenlijk staat er een nieuw hotel. Renoveren betekent bij ons echt meer dan een nieuw tegeltje leggen in de bad­kamer. Overigens staat het Okura in Amsterdam vooral bekend om zijn sterren­ restaurants. Met onze authentieke formules bieden wij iets unieks. Ik durf gerust te stellen dat wij de culinaire tempel van Nederland zijn. We became a destination in itself. Dat wordt ook inmiddels ook zo gezien door Amsterdammers en buitenlandse hotelgasten.”

Marcel van Aelst

President Okura Hotels

“De afgelopen twaalf jaar heb ik 110 miljoen euro mogen investeren in productverbetering”