Rabobank Cijfers & Trends

Rabobank Cijfers & Trends Thema-update: Suiker- en zoetstoffenmarkt

Zoetstof tot nadenken De zoetstofverwerkende keten staat voor een aantal strategische keuzes. De wereldwijde vraag naar suiker neemt de komende jaren toe, mede door groei van de wereld­bevolking en het toenemend gebruik van zoetstof in onze voedingsmiddelen. In deze thema-update staan een aantal zaken die volgens de Rabobank van invloed zijn op de product- en prijsontwikkeling van zoetstof binnen de zoetstofketen. Indien het aanbod van suiker geen gelijke tred zal houden met de vraag komen de marges van de voedingsmiddelenindustrie (suiker­ver­wer­kers) onder druk te staan, op voorwaarde dat zij de stijgende prijs niet kunnen doorberekenen. De marges voor de akkerbouwers (primaire producenten van de grondstoffen) daarentegen zouden hierdoor juist kunnen stijgen. Voor Nederlandse akkerbouwers liggen hier ook kansen als gevolg van herijking van de huidige Europese suikermarkt­ verordening (onder meer afschaffing productiequotering en suikerimporttarieven) als onderdeel van het Gemeen­ schappelijk Landbouwbeleid 2015, in combinatie met het hoge kwaliteitsniveau van onze Nederlandse suikerbiet. Te verwachten valt een quota-afschaffing, officieel in 2015, maar meer waarschijnlijk in 2019/2020. Nederlandse suikerverwerkers (zoals bakkerijen en snoepproducenten) en suikerproducenten (Cosun) moeten hier alert op zijn; zij moeten strategische keuzes maken voor de inkoop van suiker op of de productie van suiker voor de mondiale markt als de Europese suikermarktverordening vervalt of anders wordt ingericht. De trend om te komen tot een gezonder voedingspatroon zet door. Omdat geraffineerde suikers mede oorzaak zijn van obesitas en daarmee bijdragen aan de sterke toename van het aantal type 2 diabetespatiënten, worden van voedings­middelenbedrijven productinnovaties verwacht 1  Fructose in poedervorm behoort tot de categorie geraffineerde producten 2 Intensief: hiervan is de zoetkracht per gewichtseenheid aanzienlijk groter dan die van suiker. Extensief: de zoetkracht komt ongeveer overeen met die van suiker of is iets minder. Bron: http://www.gezondheidsnet.nl

die deze ontwikkeling helpen tegen te gaan. In november 2011 werd stevia, een natuurlijke, calorievrije zoetstof zonder – voor zover bekend – nadelige effecten op de gezondheid, toegelaten op de Europese markt. Stevia heeft inmiddels haar positie op de markt ingenomen, maar de productiemogelijkheden in Nederland blijven vooralsnog beperkt. Voor de mens is zoet een synoniem voor genieten en lekker. De voorkeur voor een zoete smaak is aangeboren. Niet gek dus dat het in veel producten zit die we dagelijks tot ons nemen. Soms komt het van nature voor in voedsel, vaak is het toegevoegd. Onze smaakpapillen worden dagelijks verwend met ‘verborgen’ zoetstoffen in bijvoorbeeld soepen, brood en vleeswaren. Grofweg maken we een onderscheid tussen natuurlijke suikers, geraffineerde suikers en kunstmatige zoetstoffen. Natuurlijke suikers zitten in vruchten en groenten1, maar ook in honing. Veel gebruikte natuurlijke suikers in producten zijn gerstemoutstroop, rijstestroop, dadelsiroop, maïsstroop, maïsmoutstroop, tarwestroop, agavestroop, glucosestroop van maïs en gerst en appel/perenstroop. Geraffineerde suikers als kristalsuiker, rietsuiker en basterdsuiker worden gewonnen uit suikerbieten en suikerriet. Kunstmatige zoetstoffen zijn bijvoorbeeld sacharine, aspartaam, sorbitol, sucralose en maltitol (intensief 2). Deze suikers leveren geen energie en zijn meestal van synthetische oorsprong. Het voordeel van deze laatste categorie zoetstoffen, ook wel high intensity sweeteners (HIS) genoemd, is dat zij vele malen zoeter zijn dan geraffineerde suiker. Nadeel is dat een aantal van deze zoetstoffen een negatieve werking kan hebben op de gezondheid van de gebruiker, indien zij onjuist worden toegepast, zo hebben diverse onderzoeken aangetoond. De wereldwijde vraag naar suikers neemt toe De vraag naar zoetstoffen zal wereldwijd stijgen. Omdat de wereldbevolking groeit naar 9 miljard in 2050, omdat het eetpatroon wereldwijd verwestert en omdat de economische groei en verstedelijking bijdraagt aan de industriële toevoeging van suiker in onze voedingsmiddelen. De FAO, de voedsel- en 37e jaargang, november 2012

Rabobank Cijfers & Trends Thema-update: Zoetstof tot nadenken

landbouworganisatie van de Verenigde Naties, verwacht dat de vraag vooral in China en Indonesië zal toenemen, maar ook in Europa nog verder zal stijgen. De organisatie voorspelt een mondiale consumptiegroei van geraffineerde suiker3 van 168 miljoen ton nu naar 207 miljoen ton in 2020 (zie figuur 1).

200.000 150.000 100.000

2020

2019

2018

2017

2016

2015

2014

2013

0

2012

50.000 2011

(raw sucre equivalent)

250.000

Suikerproductie Suikerconsumptie

Mondiale suikerconsumptie per hoofd

27 26 25 24 23 22 21 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Kilo

van de bevolking

suiker consumptie per inwoner Figuur 1 Ontwikkeling mondiale suikerconsumptie per hoofd van de bevolking (alleen geraffineerde suikers) Bron: OECD-FAO

Mondiale en Europese suikerbietproductie

4.000.000 2.000.000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Hectare

6.000.000

Wereld Europa Figuur 2 Ontwikkeling mondiale en Europese suikerbietproductie Bron: OECD-FAO

3  O  p basis van suikerriet, suikerbiet en fructosesiroop (maïs). 4 Bijmengingsquotum (opgelegd door regeringen) waarbij biobrandstof wordt toegevoegd aan fossiele brandstof zoals benzine en diesel. 5  De DOHA-rondes worden georganiseerd door de Wereldhandelsorganisatie (WTO) met als doel de wereldwijde handelsbarrières op te heffen.

Door de groeiende vraag stijgt de productie van suikerbiet naar verwachting van 220 miljoen ton nu tot 244 miljoen ton in 2020. Voor suikerriet verwacht de FAO een identieke trend: een stijging van 1.659 miljoen ton naar 2.109 miljoen ton. Een groot deel daarvan wordt gebruikt voor de productie van bio-ethanol. In 2004 werd 14 miljard liter bio-ethanol geproduceerd, in 2020 zal dat 50 miljard liter zijn. De stijging van de productie van bio-ethanol is grotendeels het gevolg van de bijmengingsplicht4 en daarom wordt veel suikerriet gebruikt voor de productie van biobrandstof. Brazilië en de Verenigde Staten zijn de grootste producenten van biobrandstof. In Brazilië is suikerriet de grondstof, terwijl in Amerika vooral maïs wordt gebruikt. Brazilië is verreweg de grootste producent van suikers. In 2020 zal het land naar verwachting 63% van de wereldproductie voor zijn rekening nemen, op gepaste afstand gevolgd door Thailand, Australië en in mindere mate India en Mexico. De werking van de Europese suikermarktverordening De prijs voor ruwe suiker binnen Europa wordt vooral bepaald door de suikermarkt­ verordening, waarbij de Europese Unie een productiequotum vaststelt voor ieder Europees land. De huidige verordening loopt af per 30 september 2015. Op dit moment ligt de Europese productie lager dan de behoefte. Echter, dit kan jaarlijks verschillen waardoor quotumsuiker wordt doorgeschoven naar een volgend jaar of, indien er sprake is van een overproductie (>100%), wordt omgezet naar industriële suiker. Daarom zijn er voorkeurslanden aangemerkt die een gegarandeerde hoeveelheid mogen (geen verplichting) exporteren naar Europa tegen een vastgestelde prijs. Hierbij gaat het vooral om minder ontwikkelde landen (MOL-landen). Deze landen geven er soms de voorkeur aan om aan de wereldmarkt te leveren, omdat ze daar een betere prijs krijgen. Omdat de wereldmarktprijzen niet meer altijd onder de Europese marktprijzen liggen, is aanvoer van suiker via import geen automatisme meer en moeten Europese voedingsmiddelenbedrijven meer moeite doen en hogere prijzen betalen om suiker van buiten de EU te verkrijgen. In 2005 werd het Europese suikersysteem al drastisch hergestructureerd en hebben de suikerbiettelers circa 40% prijsreductie (o.b.v. minimumquota prijs) te verwerken gekregen. In Nederland is toen de werkelijke prijs goed op peil gebleven, mede door de deelnemingen van Cosun (coöperatie van ca. 9.700 Nederlandse suikerbiettelers) in goed renderende bedrijven als Aviko, SVZ (producent van voedingsingrediënten op basis van groenten en fruit) en Sensus (productie van insuline). Bovendien werd hun productie verplicht ingekrompen met zo’n 30% (van 19 naar 13 miljoen ton). In Europa is het suikerbietenareaal gekrompen van ruim 3 miljoen hectare in 2005 naar 2,6 miljoen hectare in 2012 (bron: OECD-FAO). Dit resulteerde in een reductie van het aantal suiker­ verwerkende bedrijven in Europa. In Nederland is Cosun, waar Suikerunie onder valt, de enige overgebleven raffinaderij met twee fabrieken. De herstructurering heeft eraan bijgedragen dat er in Europa geen sprake meer is van een suikeroverschot (productie ligt thans op circa 90%). Europa is een netto suikerimporterende regio in plaats van een suikerexporterende regio geworden. Volgens de projecties van de OECD-FAO zal het Europese areaal in 2020 uitkomen op ongeveer 2,9 miljoen hectare (zie figuur 2). De Europese Commissie wil na 30 september 2015 de suikerquotering zo snel mogelijk afschaffen. Dit standpunt is grotendeels ingegeven door de onderhandelingen van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) met de EU, die elke vorm van subsidiëring en dus ook van quotering (wat een indirecte vorm van subsidiëring is) afwijzen. Onderwerp van discussie in de zogenaamde DOHA-ronde5 is de verlaging van de huidige importtarieven met 50 tot 70%. Ook zijn de Europese suikerprijzen niet in lijn met de 37e jaargang, november 2012

Rabobank Cijfers & Trends Thema-update: Zoetstof tot nadenken

mondiale prijzen, hetgeen soms de Europese import vanuit de zogenoemde MOLlanden bemoeilijkt.

Mondiale suikerproductie en -consumptie

200.000 150.000 100.000

2020

2019

2018

2017

2016

2015

2014

2013

0

2012

50.000 2011

(raw sucre equivalent)

250.000

Suikerproductie Suikerconsumptie

27 26 25 24 23 22 21 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Kilo

Figuur 3 Ontwikkeling mondiale suikerproductie en -consumptie Bron: OECD-FAO

suiker consumptie per inwoner

Alertheid geboden In afwachting van het definitieve Gemeenschappelijk Landbouwbeleid 2015 is het voor ieder bedrijf in de suikerproducerende en -verwerkende industrie belangrijk om deze GLB-ontwikkelingen nauwgezet te volgen en waar nodig actie te ondernemen. De Europese suikerproducenten en -verwerkers zijn reeds actief met lobbywerk in de EU. De primaire producenten (de akkerbouwers) willen de afschaffing van de quota tegenhouden of zo lang mogelijk uitstellen. De suikerverwerkers daarentegen willen de quota zo snel mogelijk kwijt, omdat er dan meer bieten geteeld gaan worden en de suikerprijs binnen de EU daalt. Zij hebben wel een voorkeur voor vaste contracten met Europese suikerfabrieken, in verband met leveringszekerheid, kwaliteit, voedsel­ veiligheid en transportkosten. Daarnaast is het een meer duurzaam alternatief (dichtbij de consument). Indien de suikermarktordening inderdaad beëindigd wordt, zal de gehele Nederlandse suikerketen in principe afhankelijk zijn van de mondiale prijsvorming. Echter, binnen de EU wordt ook gesproken over een Europese importheffing (handhaven van suiker­ importtarieven waarbij bijvoorbeeld voor ontwikkelingslanden een lager tarief gehanteerd wordt) en een mogelijke minimum bietenprijs (bron: LEI). In een recent EU persbericht (18 sept 2012) staat dat een groot aantal EU Agriculture & Rural Commissieleden streeft naar een verlenging van de productiequota voor suikerbiet­ producenten tot 2020. Zodat zij meer tijd krijgen zich aan te passen aan het quotavrij regime. Een ding is zeker: de mondiale consumptie van suiker zal groeien van 168 miljoen ton nu naar 207 miljoen ton in 2020 (zie figuur 3). En hier liggen kansen voor de suikerketen. Op basis hiervan zal de mondiale productie (met het oog op de kwaliteit) moeten opschalen om aan de vraag te kunnen blijven voldoen: i) Of de Europese suikermarktverordening nu in 2015 of 2020 vervalt, de Nederlandse suikerverwerkende industrie zal tijdig een positie moeten innemen om haar suiker in te kopen via de reguliere kanalen in de mondiale markt. Denk hierbij ook aan gezamenlijke inkoop op de suiker futures markt. ii) De Nederlandse primaire producenten, de akkerbouwers, kunnen hun voordeel halen mits zij in staat blijven kwalitatief hoogwaardige bieten te telen. Daarnaast is te verwachten dat de productie van suikerbiet binnen Europa zal stijgen (huidige productie ligt op circa 90%) en dat de suikerverwerkende industrie de voorkeur geeft aan inkoop binnen Europa. Het Landbouw-Economisch Instituut (LEI rapport 2011-056 ‘Wel of geen suiker­quotering?’) prognosticeerde eerder dat als Nederlandse boeren meer bieten telen als gevolg van de vrijgave van de quotering en invoertarieven, de prijs zal dalen: boeren met hoge opbrengsten houden een gelijk inkomen, maar bij lagere dan gemiddelde opbrengsten is er per saldo een inkomensdaling te verwachten. iii) Suikerproducenten (o.a. Cosun) kunnen er hun voordeel mee behalen indien zij regionaal een sterke positie innemen en op deze wijze landsoverstijgende arealen suikerbiet of suikerriet gaan verwerken. De Rabobank gaat vooralsnog uit van een concurrerend Nederlands ‘suikercluster’.

37e jaargang, november 2012

Rabobank Cijfers & Trends Thema-update: Zoetstof tot nadenken

De wereldmarkt voor HIS-zoetstoffen groeit De groeiende vraag naar suikers heeft een keerzijde. Geraffineerde suikers zijn immers mede de oorzaak van het toenemende aantal obesitaspatiënten en daarmee ook het aantal type 2 diabetespatiënten wereldwijd. De Internationale Diabetes Federatie schatte het aantal diabetespatiënten in 2010 op 285 miljoen en vermoedt dat in 2030 ruim 7,8%, zijnde 647 miljoen6 mensen, aan diabetes lijden (leeftijd 10 -79 jaar). Ook in Nederland verwacht het Diabetes Fonds een verdubbeling van het aantal diabetici in 2025 en mede daardoor stijgende gezondheidskosten. Steeds meer westerse consumenten zijn op zoek naar veilig, gezond en duurzaam voedsel. Producenten hebben de afgelopen jaren gezocht naar alternatieven voor suikers; de high intensity sweeteners (HIS). HIS-zoetstoffen zijn attractiever geprijsd voor de voedingsmiddelenindustrie dan geraffineerde en natuurlijke suikers; dit komt vooral omdat de zoetkracht veel sterker is. Daarnaast bevatten deze zoetstoffen geen tot nagenoeg geen calorieën. Groei mondiale vraag naar zoetstoffen

0,0% 0,5% 1,0% 1,5% 2,0% 2,5% 3,0%

Sucrose (suiker) Starch sweeteners (maisstroop) HIS Figuur 4 Groei mondiale vraag naar zoetstoffen (2011 ten opzichte van 2010) Bron: LMC International Ltd, mei 2012

De totale mondiale vraag naar zoetstof groeide in 2011 met 1,3% t.o.v. 2010 (zie figuur 4). Het aandeel voor HIS wordt in 2012 geschat op 8%. Daarbij zijn grote regionale verschillen: in Zuid-Amerika is het suikergebruik 90% van de zoetstofconsumptie, terwijl in Noord-Amerika voornamelijk maisstroop (30%) en HIS (12%) wordt gebruikt. De groei van HIS is grotendeels afhankelijk van productinnovaties binnen de voedingsmiddelenindustrie. Frisdranken (circa 45%) vormen de grootste pijler, daarna volgt het gebruik in farmaceutische producten, voedingsmiddelen en eindproducten, zoals zoetjes. De groei-indicatoren voor de consumptie van frisdrank zien er mondiaal veelbelovend uit; de snelste groei vindt plaats in Europa, Azië, Latijns-Amerika en Afrika. De verkoop van frisdranken zonder koolzuur groeide in deze regio’s met 13% (2010 ten opzichte van 2009) en 15% (2011 ten opzichte van 2010). De voedingsmiddelen­ industrie zal meer vraag naar minder of alternatief suikergebruik kunnen creëren door productinnovatie en door de consument te prikkelen. Wat is stevia? Volgens een groot aantal bronnen heeft een aantal HIS-zoetstoffen een negatieve werking op de gezondheid van de gebruiker indien zij onjuist worden toegepast. Er is een ’HIS’ die dit nadeel niet heeft, Steviol Glycosides ofwel stevia, naar de plant waaruit de stof afkomstig is. Stevia is natuurlijk, calorievrij en heeft – voor zover bekend – geen enkel nadelig effect op de gezondheid, ook niet bij overmatig gebruik. De volledige naam van het plantje is Stevia Rebaudiana Bertoni, in Nederland ook wel honingkruid genoemd7. De plant groeit vooral goed in een subtropisch klimaat.

natuurlijke suiker calorierijk

natuurlijk

stevia

geen calorieën

kunstmatige zoetstoffen caloriearm/calorievrij

Figuur 5 Positionering stevia Bron: www.stevianutra.com

6 De totale wereldbevolking wordt geschat op circa 8,3 miljard 7  Bron: R. Elkins, 2000

Stevia wordt al decennialang gebruikt door de inwoners van Paraquay – waar het plantje zijn oorsprong vindt – en ook al ruim 40 jaar in voedingsmiddelen in Japan (marktaandeel stevia is hier 40%) en Korea. Tot 2011 werd het product in Nederland geïmporteerd als verzorgingsproduct, omdat de Europese Unie het gebruik van Steviol Glycosides pas in november 2011 goedkeurde als voedingsmiddel. Toen dat gebeurde, volgde een razendsnelle introductie op de Nederlandse markt: chocolade gezoet met stevia, zoetjes, kristallen, poeder, vloeibare zoetstof en limonadesiroop. Ook grote merken als Coca Cola en Arla gebruiken stevia in een aantal producten. 37e jaargang, november 2012

Rabobank Cijfers & Trends Thema-update: Zoetstof tot nadenken

Wereldwijde steviadistributie

Figuur 6 Wereldwijde steviadistributie goedgekeurd als voedingssupplement goedgekeurd als dieetsupplement Bron: www.stevianutra.com

Een aantal voordelen van stevia op een rijtje: - Volledig natuurlijk product; - Goedgekeurd Europees product; - Stevioside en Rebaudioside A bevatten geen calorieën; - Door de enorme zoetkracht zuinig in gebruik; - Hittestabiel tot circa 200 graden Celsius (geen karamellisering bij verhitting). Het zoete, witte poeder wordt aangeduid met een percentage dat de zuiverheid aangeeft (de variant reb A 98 is bijvoorbeeld 400 keer zoeter dan suiker). De totale omzet van steviaproducten wereldwijd verdubbelde van USD 357 miljoen in 2009 naar USD 809 miljoen8 in 2010. Tot 2010 werden er wereldwijd zo’n 600 nieuwe producten met stevia-extract geïntroduceerd (tot 2007: 231). PureCircle Ltd, van oorsprong een bedrijf uit Maleisië, claimt 80% van het mondiale stevia-extract te produceren. GLG Life Tech Corporation is een andere grotere speler die voornamelijk actief is in China. Doordat de consumentenvraag de afgelopen jaren nog achterbleef bij de voor­spel­ lingen, is de steviavoorraad groot en de productie gedaald. Beide bedrijven verwachten dat de wereldmarkt voor stevia de komende jaren wél sterk zal groeien. Omdat suiker behalve voor de toevoeging van de zoete smaak soms ook belangrijk is voor bijvoorbeeld body en textuur – in de patisserie bijvoorbeeld –, is het gebruik van stevia in sommige producten nog lastig. Maar mede gezien de mondiale trends – gezonde voeding, vermijden van suiker in frisdranken en obesitas – verwachten we verdere productontwikkeling op dit gebied en zal de vraag naar stevia toenemen. Uiteindelijke succesfactoren zijn afhankelijk van de producteigenschappen (smaak en beleving), voedselveiligheids- en gezondheidsaspecten, houdbaarheid en kostprijs.

8  Volgens Mintel (USA industry consultant) 9  www.inagro.be

Meer informatie Voor de huidige prijsontwikkeling van ‘tafel­ suiker’ verwijzen wij u naar Rabobankrapport ‘Sugar Quarterly Q3 2012’. Voor meer informatie over dit rapport kunt u contact opnemen met uw accountmanager van de Rabobank, of met de samenstellers van deze thema-update.

Is de productie van stevia in Nederland een goed alternatief? Biedt stevia soelaas voor de Nederlandse akkerbouwer? De plant gedijt prima in een warm en vochtig klimaat tussen de 15 en 30 graden Celsius. Jaarlijks kan er twee tot zes keer geoogst worden, afhankelijk van het klimaat. Op een proefveld in België9 stelde men bij de teelt in de open lucht vast dat stevia heel gevoelig is voor fysiologische schade zoals wind- en droogteschade. Irrigatie van de teelt en een vorm van beschutting (bijvoorbeeld via windschermen) lijken daarom belangrijk voor steviateelt in onze regio. Voor zover ons bekend zijn er in Nederland nog geen arealen in productie. Wel zijn proefprojecten gestart door onder andere DLV Plant in Colijnsplaat en in Westdorpe. Resultaten daarvan worden voorlopig nog niet verwacht, omdat er nog onvoldoende informatie beschikbaar is over de kerneigenschappen van de plant. Uiteindelijk zullen deze projecten een bijdrage moeten leveren aan de analyse of teelt in Nederland al dan niet concurrerend kan worden opgezet. Ook liggen er nog mogelijkheden voor producenten die het extractieproces van stevia glycosides beheersen, aangezien dit proces zeer veeleisend is en nog lang niet uitontwikkeld lijkt. De Rabobank sluit productie van stevia binnen de Nederlandse grenzen niet uit, maar de komende jaren worden geen concurrerende Nederlandse arealen/kassen in productie verwacht.

Contactgegevens Steffanie van der Maas Sectormanager Industrie Rabobank Nederland 030 – 21 64 824 [email protected] Cindy Koolhout Business Manager Food & Agri Nederland, Rabobank Nederland 030 – 21 60 206 [email protected]

Disclaimer: deze publicatie is met zorg samengesteld, maar beoogt niet volledig te zijn. Deze informatie is gebaseerd op de situatie van november 2012. Aan de inhoud kunnen geen rechten worden ontleend.

37e jaargang, november 2012