psychische stress Selma Timmer (drs. geneeskunde) is medisch journalist met specialisatie voeding, voedingssupplementen en
en het immuunsysteem
kruiden. (
[email protected]).
selma timmer iedereen heeft van tijd tot tijd last van psychische stress. de mate waarin iemand een situatie als stressvol ervaart, verschilt echter per individu, evenals de impact van die stress op het lichaam. de bij psychische stress optredende lichamelijke stressrespons komt tot stand door een sterke wisselwerking tussen zenuwstelsel, endocriene systeem en immuunsysteem. psychische stress heeft een sterke invloed op het immuunsysteem en kan op termijn ziekten bevorderen die gerelateerd zijn aan een verhoogde ontstekingsactiviteit en/of disregulatie van het immuunsysteem.
acute psychische stress Acute psychische stress activeert (net als fysieke stress) belangrijke
of deze reëel is of niet - wordt geregistreerd in de hersenen door het
fysiologische regelsystemen, waaronder het autonome zenuwstelsel
limbische systeem (zie afbeelding 1). De sympaticus (het gaspedaal
(sympaticus), de sympatho-adreno-medullaire-as (SAM-as) en de
van het autonome zenuwstel) activeert hierbij direct de SAM-as zodat
hypothalamus-hypofyse-bijnieras (HHB-as). Een acute bedreiging -
binnen enkele seconden adrenaline en noradrenaline vrijkomen, hartslag en bloeddruk omhoog gaan en de ademhaling versnelt. Lichaam en geest zijn uiterst wakker en klaar om in actie te komen (vecht- of vluchtreactie). Het tweede deel van de stressrespons (HHB-as) komt iets later op gang. De hypothalamus stimuleert door middel van CRH (corticotropine vrijmakend hormoon) de hypofyse tot de aanmaak en afgifte van ACTH (adrenocorticotroop hormoon), dat de bijnieren weer aanzet tot de aanmaak en afgifte van het stresshormoon cortisol. De functie van cortisol is onder meer om de energieproductie te verhogen.
Hypothalamus
Zo potentieert cortisol weer de gevoeligheid van het hart voor adre-
CRH
naline. Uiteindelijk is de functie van cortisol ook noodzakelijk om de activiteit van de hypothalamus weer af te remmen (terugkoppelings-
Hypofyse ACTH Iets tragere stressreactie met signalering van de bijnieren via de bloedcirculatie Vrijzetting van glucocorticoïden (cortisol)
Bliksemsnelle reactie met signalering van de bijnieren via de zenuwbanen in het ruggemerg
mechanisme) zodat de stressrespons stopt als het gevaar geweken is.
Bijnier (buitenste deel is het bijnierschors, binnenste is het bijniermerg)
Gezonde stress is van tijdelijke aard en maakt aanpassing aan steeds
Vrijzetting van adrenaline en noradrenaline
Op deze manier komt het lichaam weer tot rust en in balans.
veranderende omstandigheden mogelijk (allostase). Stress richt schade aan (allostatische belasting) als de stressrespons te hevig is of als het lichaam te vaak of te lang in een toestand van (negatief ervaren) stress verkeert. Dat stress ongezonde kanten heeft, heeft mede te maken met de invloed van stresshormonen op het immuunsysteem. Het effect
Afbeelding 1. De twee stress-responsen van het lichaam (acuut, iets trager).
van acute en chronische psychische stress op het immuunsysteem is complex, blijkt uit dertig jaar wetenschappelijk onderzoek [1].
42
Van Nature nr. 12 2009 7 - -2007
immuuNsysteem
In zijn algemeenheid genereert acute stress een (acute fase) ontstekingsrespons met onderdrukking van de specifieke afweer; chronische stress leidt echter tot disfunctie van het immuunsysteem en een chronische (mild) verhoogde ontstekingsactiviteit in het lichaam.
"Gezonde stress is van tijdelijke aard en maakt aanpassing aan steeds veranderende omstandigheden mogelijk (allostase)" ontstekingsreactie door acute psychische stress Het immuunsysteem wordt bij acute stress door het sympathische zenuwstelsel geactiveerd, zodat het is voorbereid op mogelijke verwondingen en besmettingen die zich tijdens een (fysieke) vecht-of-vlucht situatie kunnen voordoen [1]. Het lichaam maakt hierbij geen onderscheid tussen fysieke en psychische/psychosociale stressoren zoals een examen of sollicitatie, spreken in het openbaar, scheiding, dood van
•
Bij een groep gezonde volwassenen rond 55 jaar veroorzaakte acute
een naaste, hoge werkdruk, mantelzorg, depressie, eenzaamheid of lage
psychische stress een significante toename van de bloeddruk en
economische status [1,2].
hartslag en een ontstekingsrespons met significante stijging van
Er zijn veel studies gedaan die aantonen dat acute psychische stress
de fibrinogeen-, TNF-alfa- en IL-6-spiegels [6]. Een sterkere acute
met name het aangeboren (niet-specifieke) immuunsysteem activeert,
ontstekingsrespons (met hogere spiegels van fibrinogeen en TNF-
dat verantwoordelijk is voor de (acute fase) ontstekingsrespons [1]. Een
alfa) was onafhankelijk gecorreleerd met een grotere stijfheid van
psychische stressor veroorzaakt een stress- en immuunrespons, die
de halsslagader, een goede voorspeller voor het cardiovasculaire
normaliter afzwakken als iemand herhaaldelijk aan dezelfde stressor wordt blootgesteld. Er treedt gewenning op.
ziekterisico. •
In een laboratoriumexperiment zorgde mentale stress (twee opdrachten van ieder vijf minuten) voor significante stijging van
Humane studies laten het volgende zien: •
•
de IL-6-plasmaspiegel, met een piek twee uur na afloop van het
Acute (kortdurende) psychische stress activeert de niet-specifieke
experiment [7]. De genexpressie van IL-1-bèta in mononucleaire
afweer en leidt tot toename van de hoeveelheid en cytotoxiciteit
cellen nam 30 minuten na de testen significant toe en was na 75 en
van NK-cellen (natural killercellen), meer grote granulocytaire
120 minuten nog steeds verhoogd. Toename van de genexpressie
lymfocyten, granulocyten en T-cytotoxische lymfocyten, stijging
van IL-1-bèta was positief gecorreleerd met toename van IL-6, stij-
van secretoir IgA in speeksel en toename van pro-inflammatoire
ging van bloeddruk en hartslag en de mate van subjectief ervaren
cytokinen [1].
stress (waaronder gevoelens van angst).
Type-1 en type-2 T-helpercellen (Th1 en Th2) zijn betrokken bij
•
processen in het lichaam aan door toename van circulerende pro-
dat de activiteit van deze T-lymfocyten in de juiste balans is (Th1/
inflammatoire cytokinen. Onderzoekers toonden onlangs in een
Th2-balans). Kortdurende psychische stressoren zoals examen-
gerandomiseerde gecontroleerde studie aan dat acute psychische
vrees verhogen de productie van de Th2-cytokinen interleukine-6
stress (spreken in het openbaar) tandvleesontsteking verergert
en interleukine-10 met afname van het Th1-cytokine interferon-
met toename van de lokale concentratie van het pro-inflammatoire
gamma [1]. •
Acute psychische stress wakkert lokale chronische ontstekings-
respectievelijk de cellulaire en humorale afweer. Het is belangrijk
De transcriptiefactor nuclear factor kappa-B (NF-kB) reguleert de
cytokine IL-8 [8]. •
In een meta-analyse zijn dertig humane studies geanalyseerd die
expressie van pro-inflammatoire cytokinen, chemokinen (klein-
het verband onderzochten tussen (experimenteel geïnduceerde)
moleculaire cytokinen) en celadhesiemoleculen [2]. Acute psycho-
acute psychische stress en het gehalte aan pro-inflammatoire
sociale stress stimuleert de expressie van NF-kB in monocyten,
cytokinen in bloed [7]. De conclusie is dat acute psychische stress
macrofagen en lymfocyten met toename van de productie van de
de spiegels van IL-6 en IL-1-bèta significant doet toenemen en in
ontstekingsbevorderende cytokinen IL-1 (interleukine-1), IL-6 en
mindere mate die van CRP (C-reactief proteïne) en TNF-alfa. De
TNF-alfa (tumornecrosisfactor-alfa) [3]. IL-1, een centrale compo-
mate van stijging van pro-inflammatoire cytokinen is heel indi-
nent van de acute fase ontstekingsrespons, stimuleert de productie
vidueel en is een weerspiegeling van de stressgevoeligheid en
van IL-6 door ontstekingscellen en activeert de HHB-as en de
gezondheidstoestand van die persoon [7]. >>
productie van cortisol [4]. TNF-alfa is belangrijk voor de normale afweerreactie op infecties, maar een excessieve of ondoelmatige productie van TNF-alfa is schadelijk voor de gezondheid [5].
pNi
katerN Van Nature nr. 12 - 2009
43
isolement, handicap en psychisch trauma uit het verleden [2,9,10,13].
individuele veerkracht
De aanwezigheid van negatieve emoties (vijandigheid, angst, gebrek
Acute psychische stress wekt een niet-specifieke ontstekingsreactie op
aan zelfvertrouwen, schaamte, verdriet, neerslachtigheid) en het gevoel
die tijdelijk is en geen blijvende gevolgen heeft als iemand jong, veer-
geen controle te hebben over de situatie is eveneens geassocieerd met
krachtig en gezond is. Mede door het tegengaan van NF-kB signalering
een grotere aanmaak van ontstekingsmediatoren tijdens acute psychi-
remt cortisol de productie en activiteit van pro-inflammatoire cytokinen
sche stress [9-11,23]. Bij studenten werd een test (Rosenberg Self-
en andere ontstekingsmediatoren (histamine, bradykinine, serotonine
Esteem Scale) afgenomen om vast te stellen hoe het met hun zelfbeeld
en prostaglandines) waardoor de immuunrespons bijtijds beëindigd
was gesteld. Een positiever zelfbeeld ging gepaard met een mildere stij-
wordt. De acute ontstekingrespons kan wel negatief uitpakken voor de
ging van IL-6, IL-1-bèta en TNF-alfa op het moment dat de studenten
gezondheid als iemand een (immuungerelateerde) ziekte heeft of al
psychische stress ondervonden [12,13].
wat ouder is (boven 55 jaar), zeker als de ontstekingsrespons krachtig is of frequent optreedt [1]. Een sterkere ontstekingsrespons bij acute
Blootstelling aan ernstige psychische stress (verwaarlozing, misbruik)
psychische stress wordt onder meer gezien bij mensen met chronische
op jonge leeftijd, een periode waarin het zenuwstelsel zich sterk ontwik-
stress door psychosociale factoren zoals chronische werkstress, relatie-
kelt, kan leiden tot permanente ontregeling van het stressregulatie-
problemen, werkloosheid, lage economische status, zorgtaken, sociaal
systeem en een verhoogde gevoeligheid voor stressgerelateerde ziekten zoals depressie, angststoornis, chronisch vermoeidheidssyndroom en inflammatoire darmziekten [9,14,15]. Sommige mensen hebben door erfelijke aanleg meer kans op chronische stress en disfunctie van de HHB-as, o.a. door polymorfisme van de cortisolreceptor. Daardoor kan de hypothalamus niet goed geïnformeerd worden over de cortisolspiegel in het lichaam, waardoor behalve cortisol indirect ook andere hormonen slecht gereguleerd kunnen worden [9].
"Blootstelling aan ernstige psychische stress op jonge leeftijd kan leiden tot permanente ontregeling van het stressregulatiesysteem en een verhoogde gevoeligheid voor stressgerelateerde ziekten" ontregeling afweersysteem door chronische stress Als iemand veel stress ervaart of langdurig of vaak last heeft van psychische stress, kan dit leiden tot disregulatie van de stress- en immuunrespons. De hypothalamus wordt op den duur ongevoeliger voor cortisol en produceert meer CRH, ook onder invloed van de pro-inflammatoire cytokinen IL-1, IL-6 en TNF-alfa. Hierdoor blijft de HHB-as te actief en produceren de bijnieren een teveel aan cortisol [16]. Cortisol is een veelzijdig hormoon dat onder meer belangrijk is voor hersenfunctie (leren, geheugen), emoties, bloeddrukregulatie, stofwisseling van vetten, eiwitten en koolhydraten, regulatie van de ontstekingsrespons en differentiatie van lymfocyten [9]. Normaliter vertoont de cortisolspiegel een diurnale (24-uurs)variabiliteit waarbij de cortisolspiegel ‘s ochtends bij het opstaan het hoogst is en in de loop van de dag (en nacht) daalt. Cortisol in essentieel voor een goede gezondheid, maar zowel een te hoge als te lage cortisolspiegel en afvlakking van het cortisolritme is desastreus [17]. Beide worden gezien bij chronische psychische stress [9,18]. Aanvankelijk hebben veel mensen een te hoge (dagelijkse) cortisolaanmaak die hoger is naarmate iemand meer stress ervaart. Als chronische stress langer duurt, neemt de kans toe op een te lage cortisolaanmaak doordat de hypofyse ongevoeliger kan worden voor CRH en de bijnieren ongevoeliger voor ACTH. Een verlaagde cortisolspiegel (hypocortisolisme) wordt onder meer gezien bij mensen
44
Van Nature nr. 12 2009 7 - -2007
immuuNsysteem immuuNsysteem
met fibromyalgie, chronisch vermoeidheidssyndroom, inflammatoire darmziekten, burnout, atypische depressie en PTSS (posttraumatisch stress syndroom) [16]. • Cognitieve achteruitgang en de ziekte van Alzheimer Onderzoekers hebben vastgesteld dat de manier waarop mensen met
• Chronische (virale) infectieziekten zoals AIDS
chronische stress omgaan ook van invloed kan zijn op de cortisolspiegel
• Autoimmuunziekten (reumatoïde artritis, multiple sclerose, SLE)
[9]. Mensen die een zekere controle ervaren en zich niet neerleggen
• Fibromyalgie
bij de situatie, neigen vaker tot een verhoogde cortisolspiegel; mensen
• Chronisch vermoeidheidssyndroom
die juist het gevoel hebben aan de situatie te zijn overgeleverd, hebben
• Longaandoeningen (chronische bronchitis, astma, COPD)
vaker een verlaagde cortisolspiegel.
• Hart- en vaatziekten
"Een afwijkende cortisolspiegel lijkt de hoofdoorzaak te zijn voor disfunctie van het immuunsysteem door chronische stress"
• Hypertensie • Metabool syndroom • Obesitas • Diabetes-type-1 en type-2 • Peptische zweren (slokdarm, maag, duodenum)
cortisolafwijkingen geassocieerd met immuundisfunctie
• Osteoporose
Onderzoekers denken dat een afwijkende cortisolspiegel (en hyper-
• Kanker (waaronder borstkanker)
activiteit van de stressregulerende systemen) de hoofdoorzaak is van
• Spastisch colon
disfunctie van het immuunsysteem door chronische stress. Cortisol
• Inflammatoire darmziekten (ziekte van Crohn, colitis ulcerosa)
moet de door acute stress geïnduceerde niet-specifieke ontstekingsres-
• Huidaandoeningen (psoriasis, (atopisch) eczeem, urticaria, acne
pons tot staan brengen. Dit lukt minder goed bij een verlaagde cortisol-
vulgaris, alopecia areata, lichen planus, pruritis, contactdermatitis)
spiegel – wat logisch is – maar ook bij een verhoogde cortisolspiegel.
• Psychiatrische ziekten (depressie, schizofrenie, angststoornis)
• Chronische nierziekten
Een verhoogde cortisolspiegel leidt vermoedelijk tot downregulatie van cortisolreceptoren op ontstekingscellen waardoor deze ongevoe-
beter omgaan met stress
liger worden voor regulatie door cortisol [1,20,22]. Circulerende pro-
In verschillende studies is aangetoond dat factoren zoals een optimisti-
inflammatoire cytokinen kunnen de gevoeligheid van immuuncellen
sche inslag, een gezond zelfbeeld, het gevoel controle te hebben over de
voor cortisol vermoedelijk ook verlagen [16]. Daarbij is een overmaat
situatie, de beschikking hebben over een uitgebreid sociaal netwerk en/
aan cortisol neurotoxisch waardoor hersenstructuren schade kunnen
of een goede copingstijl (de manier waarop iemand met stress omgaat)
oplopen die cruciaal zijn voor stressregulatie en regulatie van het
helpen om de ontstekingsrespons bij psychische stress te beperken
immuunsysteem. Het resultaat van chronische stress is een zichzelf
[1,9,12,13,17]. Een actieve copingstijl (iets aan de oorzaak van de psychi-
versterkende, chronische (subacute) ontstekingsactiviteit in het lichaam
sche stress doen) en het zoeken naar sociale steun (twee ‘vecht’reacties)
met verhoogde spiegels van IL-1-bèta, TNF-alfa en IL-6 [9,16,21]. Chro-
zorgen voor een mildere stressrespons dan een passieve copingstijl (het
nische stress door het zorgen voor een familielid, bijvoorbeeld, kan de
probleem niet aanpakken maar proberen er het beste van te maken) en
basale spiegel van IL-6 verviervoudigen [11].
het zoeken naar afleiding (twee ‘vlucht’reacties) [17].
Het immuunsysteem kan door chronische psychische stress op allerlei
Ontspanningstechnieken, meditatie, yoga, chigong en sport kunnen
manieren ontregeld zijn. In veel gevallen functioneert zowel het aange-
helpen om de immunologische respons op psychische stress te
boren (niet-specifieke) als verworven (specifieke) immuunsysteem niet
verkleinen en chronische stress terug te dringen [1,30-32]. In een vorig
naar behoren, waardoor de kans op infectieziekten (zoals bovenste
jaar gepubliceerd onderzoek was deelname aan een sessie hypnothe-
luchtweginfecties) en kanker toeneemt [1,9]. Het immuunsysteem kan
rapie door patiënten met actieve ulceratieve colitis geassocieerd met
ook dusdanig ontsporen (onder meer door verschuiving van de Th1/
daling van verschillende ontstekingsfactoren (serum IL-6, afgifte
Th2-balans) dat de kans op (verergering van) allergieën en autoim-
substance P, histamine en IL-13 door darmmucosa) [30].
muunziekten groter wordt [1,9,20].
Recent onderzoek met topsporters, recreatieve sporters en ongetrainde mannen liet zien dat getrainde mannen een significant lagere stressre-
psychische stress en chronische ziekten
pons hebben bij acute psychologische stress (Trier Social Stress Test) en
Psychische stress speelt een rol in de pathogenese van talloze ziekten.
zich sneller herstellen dan mannen die niet aan sport doen [25]. Vooral
Er is toenemend wetenschappelijk bewijs dat psychische stress bijdraagt
ouderen, die sterker op psychische stress reageren dan jongeren door
aan het ontstaan en de progressie van chronische aandoeningen
toename van de HHB-as-reactiviteit, kunnen profiteren van de bescher-
waarbij verhoogde spiegels van pro-inflammatoire cytokinen (IL-1, IL-6,
mende effecten van sport. >>
TNF-alfa) en/of immuundisregulatie een rol spelen zoals [1,2,5-7,912,19-29]:
pNi
katerN Van Nature nr. 12 - 2009
45
Tot slot kunnen adaptogene kruiden en voedingssupplementen waar-
18. Sjögren E, Leanderson P, Kristenson M. Diurnal saliva cortisol levels and relations to
onder visolie, B-vitamines en vitamine C bijdragen aan verbetering
psychosocial factors in a population sample of middle-aged Swedish men and women.
van de stressrespons [33-36]. Het wetenschappelijk bewijs dat psychi-
Int J Behav Med. 2006;13(3):193-200
sche stress ons ziek(er) maakt, stapelt zich op. Er is daarentegen nog veel te weinig onderzoek gedaan naar stressreductie als therapeutische modaliteit. <<
19. Mawdsley JE, Rampton DS. Psychological stress in IBD: new insights into pathogenic and therapeutic implications. Gut. 2005;54(10):1481-91 20. Chen E, Miller GE. Stress and inflammation in exacerbations of asthma. Brain Behav Immun. 2007;21(8):993-9 21. Miller GE, Chen E, Sze J, et al. A functional genomic fingerprint of chronic stress in
referenties 1.
Segerstrom SC, Miller GE. Psychological stress and the human immune system: a meta-analytic study of 30 years of inquiry. Psychol Bull. 2004;130(4):601-30
2. Steptoe A, Hamer M, Chida Y. The effects of acute psychological stress on circulating inflammatory factors in humans: a review and meta-analysis. Brain Behav Immun. 2007;21(7):901-12 3.
Bierhaus A, Wolf J, Andrassy M, et al. A mechanism converting psychosocial stress into mononuclear cell activation. Proc Natl Acad Sci USA. 2003;100:1920-1925
4. Dinarello C. Biologic basis for interleukin-1 in disease. Blood 1996;87:2095-2147 5.
Bradley JR. TNF-mediated inflammatory disease. J Pathol. 2008;214(2):149-60
6. Ellins E, Halcox J, Donald A, et al. Arterial stiffness and inflammatory response to psychophysiological stress. Brain Behav Immun. 2008;22(6):941-8 7. Brydon L, Edwards S, Jia H, et al. Psychological stress activates interleukin-1-bèta gene expression in human mononuclear cells. Brain Behav Immun. 2005;19(6):540-6 8. Weik U, Herforth A, Kolb-Bachofen V, et al. Acute stress induces proinflammatory signaling at chronic inflammation sites. Psychosom Med. 2008;70(8):906-12 9. Miller GE, Chen E, Zhou ES. If it goes up, must it come down? Chronic stress and the hypothalamic-pituitary-adrenocortical axis in humans. Psychol Bull. 2007;133(1):25-45 10. Miller GE, Rohleder N, Cole SW. Chronic interpersonal stress predicts activation of pro- and anti-inflammatory signaling pathways 6 months later. Psychosom Med. 2009;71(1):57-62 11. Glaser R, Kiecolt-Glaser JK. Stress-induced immune dysfunction: implications for health. Nat Rev Immunol. 2005;5(3):243-51 12. O'Donnell K, Brydon L, Wright CE, et al. Self-esteem levels and cardiovascular and inflammatory responses to acute stress. Brain Behav Immun. 2008;22:1241-1247 13. Sjögren E, Leanderson P, Kristenson M, et al. Interleukin-6 levels in relation to psychosocial factors: studies on serum, saliva, and in-vitro production by blood mononuclear cells. Brain Behav. Immun. 2006;20:270-278 14. Heim C, Newport DJ, Wagner D, et al. The role of early adverse experience and adult-
humans: blunted glucocorticoid and increased NF-kappaB signaling. Biol Psychiatry. 2008;64(4):266-72 22. Miller GE, Cohen S, Ritchey AK. Chronic psychological stress and the regulation of pro-inflammatory cytokinen: A glucocorticoid resistance model. Health Psychology 2002;21: 531–541 23. Kiecolt-Glaser JK, Loving TJ, Stowell JR, et al. Hostile marital interactions, proinflammatory cytokine production, and wound healing. Arch Gen Psychiatry 2005;62:1377– 84 24. Miller GE, Chen E. Life stress and diminished expression of genes encoding the glucocorticoid receptor and β2-adrenergic receptor in children with asthma. Proc. Natl. Acad. Sci. USA. 2006;103:5496–5501 25. Rimmele U, Seiler R, Marti B, et al. The level of physical activity affects adrenal and cardiovascular reactivity to psychosocial stress. Psychoneuroendocrinology. 2009;34(2):190-8 26. Black PH. The inflammatory consequences of psychologic stress: relationship to insulin resistance, obesity, atherosclerosis and diabetes mellitus, type II. Med Hypotheses. 2006;67(4):879-91 27. Arck PC, Slominski A, Theoharides TC, et al. Neuroimmunology of stress: skin takes center stage. J Invest Dermatol. 2006;126(8):1697-704 28. Wilson RS, Evans DA, Bienias JL et al. Proneness to psychological distress is associated with risk of Alzheimer’s disease. Neurology. 2003;61(11):1479-85 29. Reiche EM, Nunes SO, Morimoto HK. Stress, depression, the immune system, and cancer. Lancet Oncol. 2004;5(10):617-25 30. Mawdsley JE, Jenkins DG, Macey MG, et al. The effect of hypnosis on systemic and rectal mucosal measures of inflammation in ulcerative colitis. Am J Gastroenterol. 2008;103(6):1460-9 31. Ng BH, Tsang HW. Psychophysiological outcomes of health qigong for chronic conditions: A systematic review. Psychophysiology. 2009 Jan 21 32. MacLean CR, Walton KG, Wenneberg SR, et al. Effects of the Transcendental Medita-
hood stress in the prediction of neuroendocrine stress reactivity in women: a multiple
tion program on adaptive mechanisms: changes in hormone levels and responses to
regression analysis. Depress Anxiety. 2002;15(3):117-25
stress after 4 months of practice. Psychoneuroendocrinology. 1997;22(4):277-95
15. Heim C, Nater UM, Maloney E, et al. Childhood trauma and risk for chronic fatigue syndrome: association with neuroendocrine dysfunction. Arch Gen Psychiatry. 2009;66(1):72-80 16. Raison CL, Miller AH. When not enough is too much: the role of insufficient glucocorticoid signaling in the pathophysiology of stress-related disorders. Am J Psychiatry. 2003;160(9):1554-65 17. O'Donnell K, Badrick E, Kumari M, et al. Psychological coping styles and cortisol over the day in healthy older adults. Psychoneuroendocrinology. 2008;33(5):601-11
33. Brody S, Preut R, Schommer K, et al. A randomized controlled trial of high dose ascorbic acid for reduction of blood pressure, cortisol, and subjective responses to psychological stress. Psychopharmacology (Berl). 2002;159(3):319-24 34. Delarue J, Matzinger O, Binnert C, et al. Fish oil prevents the adrenal activation elicited by mental stress in healthy men. Diabetes Metab. 2003;29(3):289-95 35. Timmer S. Adaptogenen passen in een holistische benadering gezondheidsklachten. Van Nature 2007;5:18-21 36. Kelly GS. Nutritional and botanical interventions to assist with the adaptation to stress. Altern Med Rev. 1999;4(4):249-65.
46
7 - -2007 Van Nature nr. 12 2009
