De darm en het immuunsysteem

E. van Klaarwater [email protected]

>

17 De darm en het immuunsysteem Nieuwe inzichten in het belang van de darm en het daarmee verbonden deel van het immuunsysteem voor de gezondheid

E. van Klaarwater Voorwoord

In de praktijk kunnen velerlei factoren de werking

Het is niet algemeen bekend dat de darmwand een

van dit systeem verstoren. Om een goed inzicht te

actief deel is van onze manier van omgang met de

verkrijgen in de werking van het immuunsysteem

omgeving. De lichaamsregulatie van ons aanpas-

van de darm (en andere slijmvliezen) wordt in dit

singssysteem (Selye, dit jaarboek) is niet alleen te

artikel de laatste stand van zaken besproken. Om

vinden in de interne immuunregulatie, maar ook in

de informatie voor zo veel mogelijk lezers toeganke-

de immuunrespons van de darmwand. Daarin spe-

lijk te maken worden eerst de relevante onderdelen

len vele cellen mee, direct naast de darmwand, die

van de anatomie en fysiologie van de darmwand en

overeenkomen met de cellen die ons aanpassings-

het hiermee verbonden deel van het immuun-

vermogen bepalen: hersencellen en kliercellen. De

systeem besproken.

gezondheid van de darmwand wordt mede bepaald door de microben die leven in onze darmen; en

De darm: anatomie

door het voedsel dat we verteren. De rol van veel vi-

De dunne darm vormt het langste deel van de spijs-

taminen en aminozuren is daarin steeds beter be-

verteringsbuis en bestaat macroscopisch gezien uit

grepen.

drie segmenten, die lopen van de pylorus tot de dikke darm:

Inleiding

In dit artikel wordt de rol van de darm in het immuunsysteem besproken. Uit wetenschappelijk

geveer 25 cm.

onderzoek is in de afgelopen jaren een belangrijke rol van het darmslijmvlies en het immuunsysteem

Het duodenum (de twaalfvingerige darm) van onHet jejenum (de nuchtere darm) van ongeveer 2,5 m.

Het ileum (de kronkeldarm) van ongeveer 3,6 m.

duidelijk geworden. De darm is een plaats waar het lichaam met een

De wand van de dunne darm is vrijwel overal het-

grote hoeveelheid lichaamsvreemde stoffen in aan-

zelfde: mucosa (slijmvlies), submucosa en de

raking komt. Het immuunsysteem is verantwoorde-

dwars op de lengterichting lopende (circulaire)

lijk voor de verdediging van het lichaam tegen het

spierlaag en het serosa. Het slijmvlies is sterk ge-

binnendringen van ongewenste stoffen en micro-or-

plooid (de plooien van Kerckring) voor de opper-

ganismen. Om te voorkomen dat er ongewenste im-

vlaktevergroting, erop en ertussen zitten de zoge-

muunreacties optreden tegen de darminhoud

naamde darm-villi.

(waarin zich zowel voedingsstoffen als nuttige bac-

Vanwege oppervlaktevergroting is de darmwand op

teriën bevinden) is een aantal factoren van groot

verschillende niveaus geplooid. De darmwand zelf

belang, zoals een intact darmslijmvlies en een

heeft circulair gevormde plooiingen. Deze plooiin-

goede darmflora.

gen zijn bezet met villi. Het epitheel waarmee de

tig jaargang 23

Deel 4: Het regulatiesysteem – Bijdragen van bedrijven

207

>

E. van Klaarwater

De darm en het immuunsysteem

villi bedekt zijn, heeft ook weer kleine uitstulpin-

colonwand tussen twee teniae ontstaan door de

gen, de microvilli. Hierdoor worden de stoffen opge-

spanning van deze banden.

nomen, die terecht komen in de capillairen en soms in de lymfevaten, die in de villi liggen.

Het darmslijmvlies

De dikke darm wordt gewoonlijk onderverdeeld in:

Hierboven is reeds beschreven hoe het darmslijm-

Coecum (blinde darm): blind eindigend deel

vlies is geplooid, om zo het oppervlak te vergroten

onder de inmonding van de dunne darm (ileoce-

en een betere opname van stoffen uit de darm mo-

cale sfincter). De appendix – wormvormig aan-

gelijk te maken. Deze oppervlaktevergroting is ook

hangsel van de blindedarm – speelt een rol als

op microscopisch niveau zichtbaar.

onderdeel van het immuunsysteem.

De villi zijn bekleed met epitheelcellen, die ieder

Colon: opstijgend, dwars, afdalend en S-vormig

aan de binnenzijde van de darm op hun beurt weer

(sigmoïd).

microvilli hebben. Door sterke onderlinge verbindin-

Rectum (endeldarm): het in de anus eindigende

gen via desmosomen en ‘tight junctions’ wordt

deel. Een inwendige (onwillekeurige) en een uit-

voorkomen dat grotere stoffen de darmwand onge-

wendige (willekeurige) sluitspier sluiten de anus

hinderd kunnen passeren (zie Figuur 1).

af.

De cellen van het darmepitheel ontstaan in eerste

instantie onder in de crypte, tussen twee microvilli De in de lengte gelegen spierlaag van de dikke

in. Vervolgens migreren zij naar de top van de vil-

darm bestaat hoofdzakelijk uit drie overlangs verlo-

lus. In het eerste deel van de migratie vindt verdere

pende gladde spierbanden van ongeveer 0,8 cm

deling plaats, waardoor het aantal cellen toeneemt.

breedte: teniae coli. Bij de rectosigmoïdale over-

Wanneer de cellen op de top aangekomen zijn vindt

gang wordt de longitudinale spierlaag over de hele

rijping van de cellen tot volwassen epitheelcellen

omtrek weer (even) dik en zijn dus geen teniae

plaats (zie Figuur 2).

meer herkenbaar. Haustra zijn uitzakkingen van de

Wanneer de epitheelcellen na 3-6 dagen afsterven

Figuur 1 Darmepitheelcellen. De microvilli zorgen voor een verdere vergroting van het oppervlak van de darmwand. Door de diverse onderlinge verbindingen kunnen grotere stoffen niet ongehinderd de darmwand passeren.

208

tig jaargang 23


E. van Klaarwater


>

Figuur 2 Schematische weergave van de deling van epitheelcellen. De stamcellen bevinden zich op de bodem van de crypte, en de rijping vindt plaats aan het einde van de migratie naar de top van de villus.

kunnen zij loslaten van de onderliggende basaal-

Lymphocyten die geactiveerd worden in de plaques

membraan. Een groot deel van de celresten wordt

van Peyer (aggregaties van lymfocyten in de wand

echter weer opgenomen door aangrenzende epi-

van de dunne darm) verspreiden zich via de lymfe-

theelcellen en macrofagen, voor hergebruik in het

banen en bereiken via de bloedstroom andere

lichaam.

weefsels, waaronder de luchtwegen, traanklieren, speekselklieren en borstklieren. De bijzondere rol

Het immuunsysteem in de darm: onderdeel van een gemeenschappelijk immuunsysteem van de slijmvliezen

van deze plaques wordt verderop besproken.

De menselijke darm bevat de grootste massa im-

antigenen. De eerste ‘ontmoeting’ wordt verzorgd

muuncellen in het lichaam. Gemiddeld bevat dit or-

door immuunglobuline A (IgA). Hoewel ook IgM-,

gaan 106 (één miljoen) immuuncellen per gram

IgG- en IgE-producerende cellen worden aangetrof-

weefsel. Het gastrointestinaal immuunsysteem

fen is hun aantal in het GALT duidelijk kleiner. In

wordt in de Engelstalige literatuur omschreven als

tegenstelling tot IgA in het serum wordt dit immuun-

gut-associated lymphoid tissue (GALT). GALT is een

globuline in de darm als di- of polymeer aangetrof-

onderdeel van het immuunsysteem van de slijm-

fen. Deze vorm weerstaat vertering, en activeert

vliezen, zoals dat ook aangetroffen wordt in de

geen complement of andere factoren in het im-

mondholte en verdere maag-darmkanaal, luchtwe-

muunsysteem. Het helpt om de integriteit van de

gen, urinewegen, voortplantingsorganen en het epi-

darmwand te bewaren. Het is mede verantwoorde-

theel van de borstklieren. Hoewel het GALT voorna-

lijk voor het verhinderen van het binnendringen van

melijk betrokken is bij de verdediging van de darm

schadelijke micro-organismen en antigenen.

zijn er sterke aanwijzingen dat er sprake is van een

Een tweede adaptatieproces is erop gericht om li-

‘common mucosal immune system’, een gemeen-

chaamsvreemde antigenen die door het slijmvlies

schappelijk immuunsysteem van de slijmvliezen.

heen zijn gedrongen te verwijderen. Het betreft een

Dit betekent dat een immuunrespons in de darm re-

actieve uitfiltering waarbij antilichamen zoals IgG

acties in andere slijmvliezen kan beïnvloeden.

en een groot aantal cytokinen zijn betrokken.

tig jaargang 23

De diverse onderdelen van het GALT hebben ieder hun eigen specifieke respons op blootstelling aan


209

>

E. van Klaarwater


den verteerd: afgebroken tot kleinere bestanddelen, die opgenomen worden om verder in het lichaam te worden verwerkt. Hierdoor is het mogelijk om voedingsstoffen op te nemen zonder immuunresponsactivatie. Op meerdere plaatsen in de darm worden verzamelingen van immuuncellen gevonden, de zogenaamde plaques van Peyer (Figuur 3) Om de rol van de plaques van Peyer te begrijpen is het eerst noodzakelijk te weten hoe het immuunsysteem reageert op contact met een lichaamsvreemde stof. Wanneer het immuunsysteem wordt geconfronteerd met een antigen begint de eerste immuunrespons. Eén onderdeel van deze reactie is het opnemen van Figuur 3 Microscoopopname van een plaque van Peyer

het antigen door zogenaamde antigenpresenterende cellen (APC’s). Dit zijn voornamelijk gespecialiseerde cellen van het immuunsysteem, de zogenaamde macrofagen. Macrofagen kunnen vreemde stoffen opnemen in de cel en vervolgens afbreken met behulp van enzymen met vrijkomen van vrije radicalen (Figuur 4).

De plaques van Peyer en hun speciale epitheel

Macrofagen hebben op hun celoppervlak een speci-

Het normale darmslijmvlies laat grote moleculen

histocompatibility complex) klasse II-moleculen.

(die een reactie van het immuunsysteem kunnen

Deze dienen als microscopische ‘presenteerblaad-

oproepen) niet ongehinderd door. Deze stoffen wor-

jes’ voor de resten van de afgebroken bacteriën of

ale groep moleculen, de zogenaamde MHC (major

210 Figuur 4 Schematische weergave van fagocytose. Een macrofaag stulpt zich om een bacterie heet en sluit deze op in een soort ‘zakje’ dat bestaat uit de eigen celmembraan. Dit wordt een fagosoom genoemd. Deze versmelt vervolgens met één of meerdere blaasjes gevuld met enzymen die celbestanddelen kunnen afbreken, zogenaamde lysosomen. De bacterie wordt verteerd: gedood en afgebroken, waarna de resten worden uitgestoten en gepresenteerd aan het immuunsysteem via MHC II – moleculen op het oppervlak van de celmembraan van de fagocyt.

tig jaargang 23


E. van Klaarwater


>

andere antigenen (Figuur 5). Op deze wijze worden onderdelen van gefagocyteerde micro-organismen gepresenteerd voor vertering door het immuunsysteem. Lymfocyten herkennen de combinatie van een MHC II-molecuul en een antigen als een activatiesignaal. B-lymfocyten kunnen vervolgens na herkenning van de structuur beginnen met de productie van antilichamen, en T-cellen kunnen hun diverse stimulerende en remmende effecten op de optredende immuunreactie uitoefenen. In de plaques van Peyer vindt op deze wijze een presentatie van antigenen uit de darm plaats. Hiervoor is reeds beschreven dat het normale darmslijmvlies grote moleculen niet doorlaat. Het lichaam blijft zo gescheiden van de darminhoud; en het immuunsysteem wordt niet geactiveerd. De plaques van Peyer worden echter niet bedekt door normale epitheelcellen, maar door zogenaamde M-cel-

Figuur 5 Een zogenaamd lintdiagram, waarin de driedimensionale structuur van een MHC klasse II-molecuul wordt weergegeven. De horizontale grijze pijl stelt een eiwitfragment voor dat wordt gepresenteerd aan B- en T-lymfocyten. Net als antilichamen hebben MHC-moleculen gebieden waarin variaties voorkomen, die bepalen welke typen moleculen kunnen worden gebonden en gepresenteerd. Deze gebieden zijn de donkergrijze blokjes op de diagonale pijlen.

len. Deze M-cellen nemen net als normale epitheelcellen stoffen op door trancytose (Figuur 6), wat betekent dat de stoffen actief worden opgenomen, in-

waardoor voor het immuunsysteem herkenbare

gesloten worden in blaasjes en afgebroken door de

fragmenten kunnen worden doorgegeven aan de

inhoud van lysosomen. Op deze manier leert ons li-

onderliggende plaques van Peyer.

chaam inhoudelijk de lichaamsvreemde stoffen

Er blijkt dus een dubbele functie van het darmepi-

kennen.

theel te bestaan: het voorkomen van doorlekken

De afbraak van voedseldeeltjes is echter minder

van antigenen door de darmwand, behalve op de

grondig dan die in normale epitheelcellen,

plaatsen waar de plaques van Peyer aanwezig zijn,

211

Figuur 6 Transcytose: voedseldeeltjes worden ingesloten door de celmembraan, waarna zich een klein blaasje (transcytoseblaasje) vormt. Deze versmelten in de cel weer met lysosomen waardoor verdere afbraak kan plaatsvinden. Dit laatste proces is te vergelijken met de vorming van fagolysosomen in macrofagen (zie Figuur 4).

tig jaargang 23


>

E. van Klaarwater


en de stoffen ‘worden geproefd’. Net als in de mond

ceren die een antistof tegen het antigen kunnen

kan ons lichaam zo bepalen hoe het kan omgaan

maken.

met deze stoffen. Het belang van deze dubbelfunc-

Een dergelijke ‘ontmoeting’ tussen antigenen en

tie wordt duidelijk wanneer we een belangrijk im-

het immuunsysteem leidt dus tot een reactie waarin

munologisch verschijnsel nader bekijken: een ge-

het lichaam kan omgaan met lichaamsvreemde

meenschappelijk immuunsysteem van de slijmvlie-

stoffen en micro-organismen. Het immuunsysteem

zen, dat ongewenste immuunreacties helpt voorko-

komt echter dagelijks met vele antigenen in con-

men.

tact, waarop die immuunreactie niet nodig is. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de vele voedingsbestand-

Opwekking van tolerantie voor antigenen

delen (eiwitten), de darmflora, maar ook geïnha-

Wanneer het immuunsysteem in contact komt met

leerde stoffen als uitwerpselen van de huisstofmijt,

een lichaamsvreemde stof, een antigen, dan volgt

gras- en boompollen et cetera. Soms is het gezonde

een reactie die er op gericht is om dit antigen te

reactieproces verstoord; dan reageert het lichaam

leren kennen, om het daarna te kunnen verteren

ongewoon heftig op een stof waarmee het normali-

(assimileren) of elimineren. Op deze wijze wordt

ter goed kan omgaan. Dit kennen we als voedselal-

voorkomen dat bacteriën, virussen en andere ziek-

lergieën, hooikoorts et cetera.

teverwekkende micro-organismen zich in het li-

Waarom reageert het immuunsysteem normaliter

chaam kunnen verspreiden. Het immuunsysteem

niet op deze stoffen? Recente wetenschappelijke in-

kan lichaamsvreemde stoffen niet alleen onderzoe-

zichten wijzen op het bestaan van een onderdeel

ken, maar de onderzoeksresultaten ook bewaren.

binnen het immuunsysteem dat hiervoor verant-

We ‘herinneren’ ons alle contacten met specifieke

woordelijk is. Het gaat hier om veranderingen in de

antilichamen en kunnen die informatie gebruiken

systeemregulatie (Verveen, dit jaarboek), waardoor

om later direct effectief om te gaan met die li-

het patroon van de normale lichaamsprocessen is

chaamsvreemde stoffen. Vaccinatie zijn hierop ge-

veranderd (Van der Greef, dit jaarboek). De betref-

baseerd. Hierbij worden gedode of onschadelijke

fende procescycli functioneren niet alleen lokaal,

micro-organismen ingespoten, waarna het lichaam

maar zijn verbonden met cycli van het hele lichaam

deze analyseert, dan assimileert of elimineert, en

(zie Selye, dit jaarboek).

daarvan leert. Het kan daarna B-lymfocyten produ-

Hierboven zijn reeds de M-cellen beschreven (zie

212

Figuur 7 De M-cel. In tegenstelling tot de gewone epitheelcellen (E) heeft een M-cel (M) veel minder microvilli. Direct tegen de onder-zijkant zijn mononucleaire leukocyten (MN), B- en T-lymfocyten en macrofagen gelegen.

tig jaargang 23


E. van Klaarwater


ook Figuur 7), die het mogelijk maken dat voor het

tjes uit de darm reguleert. Gespecialiseerde anti-

immuunsysteem herkenbare fragmenten aan de

gen-presenterende cellen, de dendritische cellen

plaques van Peyer worden gepresenteerd.

(DC’s) in de lymfeknopen die de lymfe uit het darm-

Wanneer het immuunsysteem via de M-cellen en de

gebied analyseren zijn mogelijk eerder verantwoor-

plaques van Peyer in contact komt met een antigen

delijk voor de tolerantie van kleinere eiwit-antige-

kan een aantal reacties optreden. In de eerste

nen. Deze DC’s stammen af van cellen die in de pla-

plaats worden Th3-cellen (T-helper 3 -cellen) gesti-

ques van Peyer zijn ‘opgeleid’ voor het opwekken

muleerd, die TGF-α produceren. Deze stof zet antili-

van competentie in het omgaan met deze stoffen.

chaam-producerende B-cellen aan tot productie van

Samengevat kan worden gesteld dat op deze wijze

IgA. Dit IgA wordt vervolgens, gekoppeld door een

door het lichaam continu monsters worden geno-

structuur die de ‘secretoire component’ wordt ge-

men van mogelijke antigenen waarop geen uitge-

noemd, uitgescheiden naar de darm, waardoor anti-

breide ontstekingsreactie gewenst is. Wanneer een

genen reeds voor de opname kunnen worden ver-

antigen via dit systeem met een antigen in contact

teerd/geëlimineerd. Gelijktijdig worden andere re-

komt raakt het immuunsysteem daarmee bekend;

acties onderdrukt, waardoor bij een volgend con-

en kan het daarna direct adequaat omgaan met die

tact met het antigen de reactie vermindert. Ons li-

antigenen. Dat wil zeggen dat het geen ontstekings-

chaam leert van contact met vreemde stoffen. Met

reacties oproept. Het epitheel functioneert als een

name de overige Th-reacties worden onderdrukt. Bij

grens, waarbij alleen op daarvoor bestemde plaat-

blootstelling aan hoge doses antigen worden de

sen het immuunsysteem in contact komt met anti-

specifieke T-cellen die reageren op de betreffende

genen. Het gevolg is dat het immuunsysteem niet

stof vernietigd, waardoor de algehele (systemische)

wordt geactiveerd door lichaamsvreemde stoffen;

reactiviteit vermindert. Bij blootstelling aan lagere

maar wel die stoffen leert kennen, en er daardoor

doseringen van een antigen lijkt de systemische re-

mee kan leren omgaan. We zien dus in de darmen

actie te verschuiven van een T-helper type 1-reactie

hetzelfde als we al kennen bij de mond.

>

(een reactie die leidt tot stimulatie van een ontstekingsreactie) naar een T-helper type 2/3-reactie en

Niet alleen in de darm

soms tot stimulatie van de productie van IgA. Ten-

M-cellen worden ook op andere plaatsen in het li-

slotte kunnen T-cellen hun aangeleerde ‘kennis’

chaam gevonden, zoals in de neus- en keelamande-

overdragen aan andere T-cellen, waardoor deze

len en het neusslijmvlies (samen wel de ring van

zonder zelf in contact te zijn geweest met het anti-

Waldeyer genoemd), de slijmvliezen van de ogen en

gen toch tolerantie kunnen ontwikkelen. Dit effect

de traanklieren en traanbuisjes. Op deze wijze kun-

wordt in verband gebracht met de productie van

nen via de slijmvliezen continu monsters worden

TGF-β door T-helper type 3-cellen en interleukine 4

genomen van de lichaamsvreemde stoffen (antige-

(IL-4) en interleukine 10 (IL-10) door T-helper type 2-

nen) uit onze omgeving. Immers, het maag-darmka-

cellen.

naal en de slijmvliezen van de luchtwegen en de

De B-cellen, die het grootste deel van de leukocyten

ogen zijn de eerste plaatsen waar stoffen uit de bui-

in de plaques van Peyer vormen, fungeren net als

tenlucht en het voedsel met het lichaam in contact

macrofagen als antigen-presenterende cellen (zie

komen.

hiervoor). Van deze cellen is bekend dat zij ongestibetreffende antigen.

Het belang van een goede grensfunctie van de slijmvliezen

Echter, er zijn aanwijzingen dat dit systeem voorna-

Het moge duidelijk zijn dat de speciale opnameca-

melijk de tolerantie voor bacteriën en grotere deel-

paciteiten van het darmslijmvlies noodzakelijk zijn

muleerde T-cellen aanzetten tot tolerantie voor het

tig jaargang 23


213

>

E. van Klaarwater


voor opname van voedingsstoffen. Als gevolg van

van de geboorte. In de eerste periode na de geboor-

de ‘proefstations’ (de M-cellen) kan het lichaam

te overheersen de facultatief anaërobe stammen.

leren omgaan met onbekende stoffen zonder dat

Hoe de darmflora zich verder ontwikkelt hangt sterk

het immuunsysteem als geheel geactiveerd wordt.

samen met het type voeding. (De soort van voeding

(Vergelijk de LAS/GAS-adaptatierespons van Selye,

bepaalt hoe onze darmmicroben zich daarmee kun-

dit jaarboek) Wanneer een intact slijmvlies alleen

nen voeden; in het geval van de commensalen

antigenen de darmwand laat passeren op de aan-

(onze symbionten) kan ons lichaam daar direct me

gewezen plaatsen kan het immuunsysteem toleran-

omgaan; dat is niet het geval voor de spijsverte-

tie opwekken voor bestanddelen waaraan het via

ringsresten van veel andere stammen van micro-

de darm en andere slijmvliezen is blootgesteld.

ben. Ed.) De darmflora van kinderen die borstvoe-

Verstoringen van de barrièrefunctie van het darmslijmvlies

riën, terwijl kinderen die anders gevoed worden een

Wanneer de barrièrefunctie van het darmslijmvlies

roïdes, clostridia en streptococcen samen voorko-

wordt verstoord wordt de lokale adaptatie (de M-

men. Bij het overschakelen op een meer vaste voe-

cellen) aangevuld door een systemische respons

ding ontwikkelt zich een darmflora die overeenkomt

(immuunreactie). Dit kan leiden tot het opwekken

met die van een volwassene.

van een ontstekingsreactie in de darmwand. Deze

De belangrijkste eindproducten van de stofwisse-

ontstekingsreactie kan op zichzelf weer een reden

ling van darmbacteriën zijn korte-keten-vetzuren

zijn voor verstoring van de barrièrefunctie. (De loka-

(short chain fatty acids, SCFA). Het grootste deel

le regelkring en het regelsysteem van het lichaam

hiervan bestaat uit acetaat, propionaat en butyraat,

werken hierin samen. Ed.) Dit proces wordt mede

maar ook lactaat, ethanol, succinaat, valeraat en

ding krijgen bestaat voornamelijk uit bifidobacte-

214

darmflora opbouwen waarin bifidobacteriën, bacte-

verantwoordelijk gehouden voor het ontstaan en

caproaat worden geproduceerd. Vetzuren met een

voortduren van een groot aantal inflammatoire aan-

vertakte keten kunnen ontstaan bij fermentatie van

doeningen, waaronder de ziekte van Crohn en coli-

aminozuren. Overige eindproducten van de stofwis-

tis ulcerosa. De wijze waarop chronische ontste-

seling zijn waterstofgas, kooldioxide en methaan

kingsreacties een verstoring van de integriteit van

(gassen), NH3, fenolen, indolen en aminen.

het slijmvlies veroorzaken is niet volledig bekend,

De hoeveelheid SCFA, die in het algemeen 100

(elektrische aspecten spelen hierin mee, zie

mmol/kg darminhoud bedraagt, en de onderlinge

Nordenström, dit jaarboek. Ed.) maar wel is duide-

verhoudingen van de drie belangrijkste vetzuren

lijk dat er sprake is van een verhoogde productie

hangen sterk af van het aangeboden substraat.

van zuurstofradicalen. Als gevolg hiervan wordt het

Acetaat, het in hoeveelheid belangrijkste vetzuur

celskelet aangetast, wat de verstoring van de barriè-

ontstaat bij de afbraak van pectine. Bij afbraak van

re mede kan verklaren.

arabinogalactan en guargum wordt een relatief gro-

Er zijn vele oorzaken mogelijk voor het optreden

tere hoeveelheid propionaat gevormd. In dieronder-

van een verlies van de barrièrefunctie van het darm-

zoeken wordt een hoge concentratie SCFA gevon-

slijmvlies. Een individuele benadering zal noodza-

den na consumptie van tarwezemelen, ondanks het

kelijk zijn om herstel mogelijk te maken. Hieronder

feit dat deze slecht verteerbaar zijn.

is een aantal mogelijke en vaker voorkomende oor-

Alle SCFA worden snel opgenomen uit de darm. Het

zaken weergegeven.

metabolisme van deze vetzuren vindt plaats in het darmepitheel, de lever en de spieren. Uitscheiding

Verstoring van de darmflora

via de urine is vrijwel nihil, en slechts een klein

De darmflora wordt opgebouwd vanaf het moment

deel wordt met de faeces uitgescheiden.

tig jaargang 23


E. van Klaarwater


Eén van de belangrijkste eigenschappen van SCFA’s

wandontstekingen (ziekte van Crohn, colitis ulcero-

is het groeistimulerend effect op het darmepitheel.

sa, voedselallergieën, coeliakie, et cetera.) en na

Dit effect wordt gevonden bij toedienen van alle

gebruik van antibiotica. Een vaak over het hoofd ge-

vetzuren in de darm, maar butyraat lijkt hierin het

ziene oorzaak van verstoring is de ‘darmvoorbereid-

meest effectief, en proprionaat het minst. Evenzeer

ing’ die mensen krijgen voor het verrichten van een

interessant is het feit dat deze effecten ook in de

darmscopie. Door dit osmotische laxeermiddel

dunne darm optreden bij rechtstreekse toediening

wordt de darm in korte tijd leeggemaakt. Omdat het

in de dikke darm. De onderliggende mechanismen

bij dit onderzoek altijd gaat om mensen die al buik-

zijn nog niet geheel opgehelderd.

klachten hebben kan dit de figuurlijke laatste drup-

Naast preventie van groei van ongewenste bacte-

pel zijn.

>

riën heeft de darmflora dus ook een vitale functie als ‘leverancier’ van de belangrijkste voedingsstof-

Ontstekingen van de darmwand

fen voor het darmslijmvlies.

Veranderingen in de doorlaatbaarheid van de darm-

Het belang van de darmflora voor de functie van het

wand bij patiënten met darmontsteking zijn al meer

darmepitheel wordt bevestigd door onderzoek dat

dan 25 jaar geleden beschreven, en dit onderwerp

uitgewezen heeft dat het binnendringen van antige-

is in vele artikelen behandeld.

nen door het darmslijmvlies verhoogd is wanneer er

Of een verhoogde doorlaatbaarheid een oorzaak of

geen darmflora aanwezig is. Bepaalde reacties en

gevolg is van de aandoening is tot op heden nog

signalen in het immuunsysteem (zowel in de darm-

niet duidelijk, maar bij klachtenvrije familieleden

wand als in de rest van het lichaam) kunnen alleen

van patiënten met de ziekte van Crohn en colitis ul-

goed verlopen wanneer er een goede darmflora

cerosa werd ook een verhoogde darmdoorlaatbaar-

aanwezig is. Ook voor opwekken van de hierboven

heid aangetroffen.

omschreven tolerantie is de darmflora een noodza-

Ook andere oorzaken van ontstekingsreacties,

kelijke component.

waarbij met name aan (voedsel)allergieën moet

De rijping van het immuunsysteem van de slijmvlie-

worden gedacht, kunnen een oorzaak zijn van een

zen wordt gestimuleerd door aanwezigheid van de

verstoorde barrièrefunctie.

darmflora. Het vermogen om IgA te produceren neemt toe bij blootstelling van de darm van een

Stress

pasgeborene aan de groeiende darmflora.

De invloed van stress op de klachten en het verloop

Wanneer muizen zonder darmflora ei-eiwit kregen

van chronische darmwandontstekingen (ziekte van

toegediend met de voeding trad er een verhoogde

Crohn, colitis ulcerosa) wordt meer en meer erkend.

productie van IgE tegen dit eiwit op. Dit duidt er op

Stress kan bij proefdieren colitis (ontsteking van de

dat de normale tolerantie niet kan worden opge-

dikke darm) verergeren.

wekt in afwezigheid van de darmflora.

Studies bij mensen hebben aangetoond dat stress

Ook eiwitvertering door darmbacteriën kan helpen

(Selye, dit jaarboek) o.a. de uitscheiding van water

allergische reacties op deze stoffen te verminderen.

naar de darm verhoogt, en dat dit gepaard gaat met

Tenslotte is zelfs gebleken dat dode probiotica

de vrijmaking van tryptase en histamine uit mest-

(‘goede’ darmbacteriën) in staat waren om een tole-

cellen. Omdat atropine (dat de werking van de

rantierespons op te wekken. Slijmstoffen dienen op

neurotransmitter acetylcholine blokkeert) dit effect

hun beurt weer als voedingsstof voor bepaalde

teniet deed, is duidelijk geworden dat er een ver-

darmflorabacteriën.

binding bestaat tussen de mestcellen in de darm-

Verstoring van de darmflora kan optreden na darm-

wand en het onbewuste zenuwstelsel.

infecties of langdurige diarree, bij chronische darm-

Veranderingen van de slijmproductie onder chroni-

tig jaargang 23


215

>

E. van Klaarwater


sche stress kunnen tenslotte de leefomstandighe-

sche en hematologische verschijnselen door een vi-

den voor bacteriën in de darm veranderen.

tamine B12-tekort na blootstelling aan lachgas tijdens operaties zijn beschreven.

Gebruik van geneesmiddelen De geneesmiddelen die de meeste schade aan het

Voedingsstoffen en het darmepitheel

darmepitheel aanrichten zijn stoffen die de groei

Van een aantal voedingsstoffen is een positief ef-

van cellen remmen: chemotherapeutica. Omdat het

fect op het darmslijmvlies bekend. Het zijn voe-

darmepitheel een enorme hoeveelheid celgroei

dingsstoffen die de darmwandcellen direct kunnen

kent zal dit weefsel snel reageren. Diarree is één

voeden. Hieronder wordt een aantal besproken.

van de bekendste bijwerkingen van deze middelen. Ook bestraling (van het buikgebied), een andere

Glutamine

veel gebruikte behandeling bij kanker, kan bescha-

Glutamine is onder de meeste omstandigheden

diging van het darmslijmvlies ontstaan.

geen essentieel aminozuur. Echter wanneer er spra-

Minder bekend is het feit dat gebruik van zoge-

ke is van een katabole toestand (verlies van spier-

naamde NSAID’s (non-steroidal anti-inflammatory

en vetweefsel door een verhoogde energiebehoefte

drugs, ontstekingsremmers anders dan preparaten

bij ernstige ziekten) zijn er aanwijzingen dat gluta-

die afgeleid zijn van bijnierschorshormonen) ook de

mine wel essentieel is. Patiënten die parenterale

doorlaatbaarheid van het darmepitheel voor antige-

voeding (voeding via een infuus in een ader) krijgen

nen verhoogt. Patiënten met de ziekte van Crohn en

lopen een verhoogd risico van een tekort aan gluta-

colitis ulcerosa mogen deze middelen niet gebrui-

mine, omdat dit aminozuur instabiel is in de ge-

ken in verband met het risico van verergering van

bruikte voedingsoplossingen.

de klachten.

Glutamine is in onderzoeken bij mensen effectief gebleken in het verminderen van de atrofie (weef-

216

Vitamine B12-deficiëntie

selvermindering) van het darmepitheel bij langduri-

Vitamine B12 (cobalamine) is noodzakelijk voor de

ge parenterale voeding, het herstel van het darm-

productie van DNA, en daarmee dus ook voor de

slijmvlies na beschadiging door bestraling en che-

celdeling. Tekorten aan vitamine B12 kunnen de

motherapie, het verbeteren van de werking van het

functie van sneldelende weefsels als het darmepi-

immuunsysteem en het verminderen van binnen-

theel verstoren. Een goed bewijs hiervoor is het feit

dringen van bacteriën door de darmwand en sepsis

dat patiënten met een vitamine B12-tekort na enke-

(bacteriën in de bloedbaan) bij ernstig zieke patiën-

le maanden vervanging met injecties weer in staat

ten.

waren vitamine B12 uit de darm op te nemen.

Glutamine is in de darm een voedingsstof voor de

Tekorten aan vitamine B12 komen vaak voor bij ou-

epitheelcellen en een onderdeel van de belangrijke

deren: in de Framingham Heart Study werd een te-

lichaamseigen anti-oxidant glutathion (samen met

kort gevonden bij 20-25% van de 67- tot 93-jarige

cysteïne en glycine). Uit dieronderzoek is gebleken

onderzoekspopulatie. Vaak is de oorzaak atrofische

dat toediening van glutamine (intraveneus) de con-

gastritis, waarbij de verminderde productie van

centratie van glutathion in darmepitheelcellen en

maagzuur de vrijmaking van vitamine B12 uit de

bloedcellen verhoogt. Glutathion wordt in hoge con-

voeding verhindert. Een veel voorkomende reden

centraties aangetroffen in darmepitheelcellen.

voor een vitamine B12-tekort is blootstelling aan

Wanneer de aanmaak van glutathion wordt geremd

lachgas (stikstofoxide, N2O) tijdens anaesthesie.

treedt beschadiging van het slijmvlies, diarree en

N2O veroorzaakt een oxidatie van cob(I)alamine tot

groeivertraging op.

cob(III)alamine. Meerdere gevallen van neurologi-

tig jaargang 23


E. van Klaarwater


Arginine

onder kinderen in ontwikkelingslanden, waar een te

Arginine speelt een belangrijke rol bij talloze pro-

lage zinkinname zeer frequent voorkomt. In deze

cessen die van belang zijn voor de aanmaak en af-

onderzoeken werd een duidelijke vermindering van

braak van eiwitten. Evenals glutamine is arginine in

diarree en longinfecties gevonden, evenals een ver-

principe geen essentieel aminozuur, maar kan het

mindering van de sterftekans aan deze aandoenin-

dit wel worden bij ernstige ziekte (trauma, sepsis).

gen.

Een ander belangrijke rol van arginine is de functie

Diarree (met name langdurig) wordt veel in verband

als grondstof voor de aanmaak van NO (stikstof-

gebracht met een zinktekort, o.a. door een ver-

monoöxide). Arginine wordt in het lichaam omgezet

hoogd verlies van zink met de ontlasting, een nega-

in citrulline, waarbij NO wordt gevormd. Deze stof

tieve zinkbalans (inname lager dan het verlies) en

speelt een belangrijke rol in de bloedvaten en het

een lage concentratie zink in de weefsels. Hoewel

zenuwstelsel. Daarnaast wordt een verhoogde aan-

het moeilijk is om de hoeveelheid zink in het li-

maak gevonden bij ontstekingsreacties. De exacte

chaam te bepalen is wel gebleken dat er een relatie

rol wordt langzaam duidelijker, maar verder onder-

bestaat tussen een laag zinkgehalte in het plasma

zoek is nodig.

en in het darmepitheel.

Onderzoek bij mensen is moeilijk te interpreteren.

Toepassing van zink lijkt alleen zinvol wanneer er

Vaak werden combinaties van aminozuren gebruikt,

sprake is van een (mogelijk) zinkgebrek, zoals bij

of waren er theoretische problemen met de opzet

alcoholisme, (langdurige) diarree, opnamestoornis-

van de onderzoeken. Een samenvatting van beken-

sen (chronische beschadiging van de darmwand) en

de onderzoeken (meta-analyse) liet zien dat de

bij patiënten met reumatoïde artritis.

>

grootste voordelen van arginine-verrijkte voeding gevonden werden bij patiënten die een (grote) chi-

Vitamine A

rurgische ingreep hadden ondergaan: de opname-

Evenals voor zink geldt dat toepassing van vitamine

duur en duur van de beademing waren korter, en er

A met name is onderzocht bij kinderen in ontwikke-

traden minder infecties op.

lingslanden, waar een vitamine A-gebrek zeer frequent voorkomt. Ook hier bleek een tekort te leiden

Zink

tot een hoger risico van diarree, luchtweginfecties

Zink is een co-factor die nodig is voor de werking

en overlijden. Een lage vitamine A-status werd geas-

van honderden enzymen in het lichaam. Het is

socieerd met een verstoring van de barrièrefunctie

daarnaast belangrijk voor een goede functie en op-

van het darmepitheel, die verbeterde bij gebruik

bouw van de celmembranen, en dient als onderdeel

van vitamine A-supplementen.

van het anti-oxidantenzym superoxide dysmutase

Ook hier is geen onderzoek bekend naar toepassing

(SOD). De rol bij de productie van eiwitten en de

van vitamine A in gebieden waar geen gebrek hier-

‘vertaling’ van DNA naar eiwitten geeft aan dat met

aan heerst.

name in weefsels met een hoge cel- en eiwitproductie (zoals darmepitheel en witte bloedcellen) zink

Omega-3 vetzuren uit visolie

van groot belang is. Een tekort aan zink wordt in

De omega-3 vetzuren EPA (eicosapentaeenzuur) en

verband gebracht met o.a. een verminderde functie

DHA (docosahexaeenzuur) kunnen een positieve rol

van B- en T-lymfocyten, vermindering van fagocyto-

spelen bij een aantal ontstekingsbeelden, waaron-

se en een verminderde cytokinenproductie.

der ontstekingsreacties van de darmwand (o.a. de

Het is echter moeilijk om de resultaten van klinisch

ziekte van Crohn en colitis ulcerosa). De positieve

onderzoek bij mensen te vertalen naar de westerse

effecten worden toegeschreven aan een verlaging

situatie. Vrijwel alle onderzoeken zijn uitgevoerd

van de productie van leukotriëen B4. Dit is één van

tig jaargang 23


217

>

E. van Klaarwater


de sterkst werkende ontstekingsbevorderende stof-

toevoeging van darmbacteriën aan babyvoeding de

fen die uit arachidonzuur kan worden aangemaakt,

eczeemklachten bij baby’s met een koemelkallergie

en waarvan de concentratie is verhoogd bij ontste-

verbeterde, en de algemene ontstekingsmarkers in

king van het darmslijmvlies. Andere ontstekingsbe-

het bloed verminderde. Ook bij de ziekte van Crohn

vorderende stoffen waarvan de productie door vis-

en bij voedselallergie bleek dat suppletie met darm-

olie wordt geremd zijn tromboxaan A2, interleukine

bacteriën markers voor ontstekingsactiviteit te ver-

1β en tumor necrosis factor alfa (TNF-alfa).

minderen. De relatie tussen de darm en de huid is van ouds-

218

Gamma-linoleenzuur (GLA)

her bekend in de natuurgeneeskunde. De relatie

GLA (gamma-linoleenzuur uit o.a. borage- en teunis-

tussen allergische klachten en eczeem (samen met

bloemolie) is een omega-6 meervoudig onverzadigd

astma/bronchitis bekend als de ‘atopische driehoe-

vetzuur dat invloed kan uitoefenen op de productie

k’) staat ook al langere tijd vast. Zo stelden onder-

van prostaglandinen. Deze lokaal geproduceerde

zoekers eerder vast dat ongeveer 60% van een

ontstekingsfactoren spelen een belangrijke rol bij

groep kinderen met eczeem een reactie kreeg op

de genezing van een beschadigd darmslijmvlies.

bepaalde voedingsmiddelen. Omgekeerd werd vast-

Hiervoor is reeds beschreven dat gebruik van

gesteld dat bij 80-90% van patiënten met eczeem

NSAID’s, waarvan de werking o.a. berust op de rem-

een verhoogd IgE-gehalte aanwezig was. Van kinde-

ming van de aanmaak van prostaglandinen, een ri-

ren met eczeem is bekend dat bij ongeveer 50-80%

sicofactor voor het ontstaan van slijmvliesbeschadi-

andere atopische klachten optreden, met name

ging is. Onderzoek heeft aangetoond dat de gene-

astma en allergische rhinitis.

zing van het slijmvlies van het maag-darmkanaal na

Overreactie op allergenen speelt klaarblijkelijk bij al

beschadiging wordt vertraagd door deze medicij-

deze ziektebeelden een belangrijke rol. Nu duide-

nen.

lijk is geworden dat het darmslijmvlies en de overi-

Onderzoeken bij patiënten zijn (nog) niet uitge-

ge slijmvliezen een vitale rol spelen bij een presen-

voerd. Gezien de aangetoonde invloed van GLA op

tatie van deze allergenen aan het immuunsysteem

ontstekingsreacties is effect wel te verwachten. Eén

biedt dit nieuwe mogelijkheden om atopische

onderzoek is uitgevoerd naar herstel van weefselbe-

klachten en andere ongewenste ontstekingsreacties

schadiging in vitro (weefselkweek van darmepi-

te bestrijden.

theelcellen), waarin ook van omega-6 vetzuren een

Een goed voorbeeld van het verschil in reactie op

herstelbevorderend effect werd aangetoond. In de

antigenen bij een intact of beschadigd slijmvlies

praktijk worden goede resultaten gemeld van ge-

kan gevonden worden in onderzoeken naar vaccina-

bruik van GLA, met name bij allergische aandoenin-

ties met preparaten die oraal worden toegediend.

gen.

Omdat een intact slijmvlies leidt tot tolerantie, en het doel van een vaccinatie juist het opwekken van

Effecten van verbetering van de barrièrefunctie van het darmslijmvlies: niet beperkt tot de darm

een algehele (systemische) immuunreactie is, moe-

Zoals uit bovenstaande tekst moge blijken is een in-

voor het meest zijn onderzocht zijn o.a. choleratoxi-

tacte barrièrefunctie van de darm cruciaal voor het

nen en bestanddelen van enterotoxische (darmbe-

ontwikkelen van een effectieve tolerantie voor een

schadigende) E. coli-bacteriën. Deze twee stoffen,

scala aan antigenen. Dat dit niet alleen geldt op het

die qua structuur erg op elkaar lijken, leiden tot een

niveau waar het darmslijmvlies een rol speelt,

verstoring van de normale barrièrefunctie van het

wordt duidelijk uit onderzoek dat aantoonde dat

darmslijmvlies, waardoor er wel een systemische

tig jaargang 23

ten er hulpstoffen worden gebruikt om een systemische respons op te wekken. De hulpstoffen die hier-


E. van Klaarwater


immuunreactie kan optreden.

anderingen die door de ziekte worden veroorzaakt

Omgekeerd kan de tolerantie voor oraal toegedien-

hebben op hun beurt weer gevolgen voor het verde-

de antigenen worden gebruikt om ongewenste im-

re beloop.

muunreacties bij auto-immuunziekten te onder-

Processen die leiden tot een verhoogde doorlaat-

drukken. Bij MS (multiple sclerose, een auto-im-

baarheid van de darmwand (zie hiervoor) kunnen

muunaandoening waarbij het zenuwstelsel bescha-

bijvoorbeeld een ontstekingsreactie van het darm-

digd wordt) is reeds onderzoek hiernaar verricht,

slijmvlies uitlokken. Wat vervolgens gebeurt hangt

evenals bij een experimentele vorm van MS bij

af van de individuele gevoeligheid. Bij het grootste

proefdieren, artritis en spontane diabetes in een

deel van de mensen zal deze reactie snel tot rust

proefdiermodel. Wanneer de antigenen waartegen

komen, maar bij anderen kan een scala aan facto-

bij de betreffende aandoening antilichamen worden

ren de genezing beïnvloeden. Een eerder opge-

gevormd oraal worden toegediend blijkt de ernst

lopen gevoeligheid voor een voedselantigen kan

van de ontstekingsreactie te verminderen.

door de verhoogde doorlaatbaarheid van de darm-

Een ander opvallend onderzoek beschreef de relatie

wand weer leiden tot een voortduren van de ontste-

tussen levercirrhose (ontstekingsreactie van de

kingsreactie. Wanneer de darmflora is verstoord zal

lever met weefselverlies en verbindweefseling) bij

het herstel van het slijmvlies bemoeilijkt kunnen

alcoholisten en een verhoogde doorlaatbaarheid

worden. Een onderliggend tekort aan vitamine B12

van de darmwand. Levercirrhose treedt op bij 30%

zal eveneens herstel kunnen verhinderen.

van de alcoholisten. Alcoholgebruik alleen blijkt

Een goed voorbeeld van de biochemische individu-

dus niet de enige factor te zijn die leidt tot het ont-

aliteit is een onderzoek naar de genetische achter-

staan van deze aandoening (anders zou deze

gronden van de ziekte van Crohn. Deze chronische

waarde 100% moeten zijn). Onderzoek bij ratten

darmontsteking kent een sterk variabel verloop,

toonde aan dat het geven van granen in plaats van

met opvlammingen (exacerbaties) en rustige perio-

de normale standaardvoeding de verhoging van de

des (remissies). Ook varieert de ernst van de klach-

darmdoorlaatbaarheid die bij alcoholgebruik op-

ten van patiënt tot patiënt. Met het bekend worden

treedt voorkwam. Endotoxinen, celwandbestandde-

van het menselijk genoom (DNA) kan nu worden na-

len van bacteriën die een giftige uitwerking op het

gegaan welke genen bij bepaalde aandoeningen

lichaam hebben, worden mede verantwoordelijk ge-

vaker worden gevonden. Wanneer een genetische

houden voor de leverbeschadiging. Deze stoffen

oorzaak wordt vermoed is er vaak sprake van één

kunnen de darmwand passeren wanneer de door-

gen, waarvan weer een aantal variaties beschreven

laatbaarheid is verhoogd. Verbeteren van de darm-

zijn. Een analyse toonde echter aan dat vele genva-

barrière is dus een mogelijke therapeutische optie

riaties, tot nu toe bekend op zeven chromosomen,

bij dit ziektebeeld.

vaker voorkomen bij patiënten met de ziekte van Crohn. Verschillende gevoeligheden en verschillen-

Toepassingen in de praktijk

de omgevingsfactoren leiden bij deze patiënten tot

Hoe kan met deze kennis in de praktijk de behan-

een wisselend beloop van de ziekte.

deling van mensen met symptomen van overmatige

Tot op heden is het nog niet mogelijk om alle

ontstekingsreacties worden aangepast? Wanneer

genen, en de invloed daarvan op het beloop van

een ziekte of klacht bekeken wordt is het belangrijk

ziekten, vast te stellen. Waar het wenselijk is om

te beseffen dat wat wij kennen als een ziekte het

voedingssupplementen toe te passen zal een zorg-

eindresultaat is van de combinatie van biochemi-

vuldige analyse van alle bekende factoren die bij

sche individualiteit en omgevingsfactoren.

een individu bij kunnen dragen aan een ongunstig

Daarnaast is een ziekte een dynamisch proces: ver-

beloop, en met name van factoren die normaal her-

tig jaargang 23


>

219

>

E. van Klaarwater


stel belemmeren, kunnen leiden tot een zo gericht

nen/mineralencomplex aan de therapie toe te voe-

mogelijk advies.

gen. Wanneer er sprake is van chronische buik-

Veel voorkomende factoren die een negatieve in-

klachten (zoals vaak het geval zal zijn bij patiënten

vloed kunnen uitoefenen op het beloop van ontste-

met een verhoogde doorlaatbaarheid van het darm-

kingsreacties (en dus kunnen leiden tot een dys-

slijmvlies) is het risico op een te eenzijdige of te be-

functie van de normale darmbarrière) zijn:

perkte voeding niet ondenkbaar.

Verstoring van de darmflora (medicamenteus of

De toepassing van herstel van de darmbarrière

door een verkeerde voeding).

heeft zoals hierboven beschreven ook effect op ont-

Verstoring van het herstel van de darmwand door

stekingsreacties elders in het lichaam. Wanneer er

gebruik van pijnstillers.

sprake is van huidklachten als bijvoorbeeld eczeem

(Voedsel)allergieën.

en psoriasis kan dezelfde basisbenadering worden

Onvoldoende inname van meervoudig onverza-

gekozen. Acne ontstaat door afsluiting van talgklier-

digde vetzuren.

tjes door een ontstekingsreactie, waarna vorming

Verstopping (waardoor langdurige blootstelling

van een puistje (pustel) optreedt. Door de reacti-

van de darmwand aan ongunstige verteringspro-

viteit van de huid te verminderen zullen deze klach-

ducten kan leiden tot beschadiging).

ten minder snel optreden.

Voedingstekorten (bijvoorbeeld door interacties

Chronische slijmvliesproblemen (hyperreactiviteit,

met medicijnen en B12- tekort door blootstelling

allergieën, astma) en de daaruit voortvloeiende pro-

aan lachgas).

blemen (terugkerende bijholte- en middenooront-

stekingen bijvoorbeeld) kunnen ook goed reageren.

220

Analyse van deze mogelijke factoren per patiënt

Tenslotte is het belangrijk op te merken dat de

kan al leiden tot een mogelijke basistherapie die

slijmvliezen en de huid de eerste barrière vormen

herstel kan bevorderen. Immers, wanneer de slijm-

tegen binnendringen van bacteriën en andere

vliesbarrières weer hersteld worden kan het im-

micro-organismen. Een beschadigd neusslijmvlies

muunsysteem zijn normale tolerantie voor een scala

bijvoorbeeld vormt een eenvoudige route voor vi-

aan antigenen weer herstellen. Vermijden van aller-

russen om een infectie te kunnen veroorzaken.

genen, suppletie met omega-3 (visolie) en omega-6

Wanneer iemand klaagt over steeds terugkerende

(GLA) vetzuren en gebruik van probiotica zijn basis-

verkoudheden (of een chronische verkoudheid)

maatregelen die helpen ongewenste ontstekingsre-

wordt vaak direct gezegd dat de weerstand te laag

acties te verminderen en herstel daarmee te bevor-

is. Hoewel dit in principe correct is (de slijmvlies-

deren. Inname van anti-oxidanten (met name vita-

barrière vormt volgens ieder immunologieboek een

mine E) is hierbij van belang.

belangrijk onderdeel van het aspecifieke immuun-

Analyse van eventueel gebruikte medicatie kan lei-

systeem, en dus van de ‘weerstand’) wordt vervol-

den tot aanpassing en het opheffen en voorkomen

gens gekozen voor kruiden die het afweersysteem

van tekorten aan micro-nutriënten. Tekorten aan

stimuleren, zoals Echinacea purpurea. Er is echter

B12 kunnen het best worden vastgesteld door bepa-

geen sprake van een te lage werking van bepaalde

ling van holotranscobalamine II en methylmalon-

typen witte bloedcellen, maar van een doorbroken

zuur in het bloed, wat een veel betrouwbaarder in-

barrière waardoor de ziekteverwekkers kunnen

dicatie is van een functioneel B12-tekort dan een

binnendringen. Herstel van de slijmvliezen, via de

bepaling van de concentratie van vitamine B12 zelf.

darm zoals hierboven beschreven, is effectiever.

Omdat een relatief tekort aan één of meer voe-

Een ander goed voorbeeld is een chronische huidin-

dingsstoffen het herstel eveneens kan belemmeren

fectie, die vrijwel altijd wordt veroorzaakt door orga-

wordt vaak gekozen om een uitgebreid multi-vitami-

nismen die bij iedereen op de huid voorkomen,

tig jaargang 23


E. van Klaarwater


maar die door een doorbroken huidbarrière een

(eczeem), en speelt zelfs een rol bij ontstekingspro-

ontstekingsreactie kunnen veroorzaken. Wanneer

cessen buiten de slijmvliezen.

bestrijden van het micro-organisme alleen niet vol-

Deze nieuwe inzichten maken een meer gerichte be-

doende is zal de hier beschreven benadering de

nadering van dergelijke klachten in de praktijk mo-

kans op succes aanzienlijk vergroten.

gelijk. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van

>

de normale anatomie en fysiologie van het darm-

Conclusie

slijmvlies. Ook wordt de werking van het onderdeel

Het darmslijmvlies en de andere slijmvliezen spe-

van het immuunsysteem dat met de slijmvliezen

len als dynamische barrière tussen het lichaam en

verbonden is besproken, en de gevolgen voor het

de buitenwereld een belangrijke rol.

immuunsysteem wanneer de normale slijmvliesbar-

Langzamerhand wordt de speciale rol van het im-

rière wordt doorbroken. De mogelijke factoren die

muunsysteem van de slijmvliezen duidelijk.

de barrièrefunctie van de darm verstoren, en de

Wanneer lichaamsvreemde stoffen in aanraking

therapeutische mogelijkheden komen eveneens

komen met een intact slijmvlies wordt een reactie

aan bod.

opgewekt die leidt tot tolerantie voor de betreffende stof. Verstoring van de normale functie van het

Literatuur

slijmvlies kan leiden tot een verkeerde blootstelling

De literatuurlijst van 150 referenties is op te vragen

van het immuunsysteem kan leiden tot ongewenste

bij Solgar BV.

ontstekingsreacties van de slijmvliezen en de huid

221

tig jaargang 23


>

E. van Klaarwater


Samenvatting De Darm en het immuunsysteem Niet alleen in de mond, maar ook in de darm heeft

met nieuwe stoffen. Soms is dit aanpassings-

het lichaam het vermogen om te ‘proeven’ wat we

systeem verstoord. Van belang is dat dit systeem

eten. Specifieke gebieden van de darmwand zijn

goed werkt, om daarmee ook de integriteit van de

doorlaatbaar, waardoor M-cellen de voedingsstof-

darmwand te kunnen bepalen; IgA speelt daarin

fen kunnen analyseren, en ervan leren om te weten

een rol. Sommige stoffen in onze voeding dragen

of de immuuncellen ze moeten verteren of elimine-

direct bij aan de voeding van de darmcellen, en

ren. Dit onderscheidend vermogen wordt onder

kunnen daarmee de integriteit van de darm intact

meer overgedragen via de T-cellen. Het aanpas-

houden of helpen herstellen.

singsvermogen van het lichaam leert zo omgaan

Summary The Gut and the immune System As in the mouth, the gut has the ability to ‘taste’

the symbiotic intestinal microbes are replaced with

what we eat, and regulate the body to be able to di-

colonies of which the gut cells cannot digest the

gest it. Some gut areas are selectively permeable,

products. In that case the gut can start an inflam-

in order to enable M-cells to analyse the gut con-

matory response with involvement of the immune

tents and ‘train’ T cells to cope with new materials.

system. Some nutrients in the food help heal the

The local adaptations prevents systemic immune

gut wall and restore the balance between the body

response of the body. IgA helps maintain the inte-

and our context: the gut contents.

grity of the gut wall. Sometimes this fails, e.g. when

Key words gut

immune system

immune learning

adaptation response

commensals

cell nutrients

222 Auteur Erik van Klaarwater werkt bij de afdeling product-

Voor verdere informatie daarover kunt u contact op-

voorlichting van Solgar. Het artikel werd ontwikkeld

nemen met [email protected]

in het kader van de Solgar Masterclasses.

tig jaargang 23


De darm en het immuunsysteem

Recommend Documents