Proloog “The wind in the tower presages the coming of the storm” Chinees spreekwoord
Sinds 2011 vloog ik met plezier geregeld naar Moskou en SintPetersburg. Van dichtbij zag en beoordeelde ik de nieuwe belangrijke technologieprojecten van president Vladimir Poetin en eerste minister Dmitri Medvedev. Aan technologie, in de eerste plaats nieuwe technologie, heeft Rusland een uitzonderlijke behoefte. Beide toppolitici begrijpen dit beter dan wie ook, want met de cijfers in de hand, de officiële en de officieuze, stellen zij de achteruitgang van hun land en zijn economie vast. In dit boek schrijf ik gedachten uit die ik opdeed tijdens mijn bezoeken aan Rusland. Zij steunen op de eigen ervaring, op de vele gesprekken die ik kon voeren, en uiteraard op het lezen van honderden artikels en de boeken die ik opensloeg. Technologisch onderzoekspark Skolkovo en nanotechnologisch bedrijf Rusnano, twee opvallende voorbeelden van de nieuwe strategie die alle zeilen uitzetten voor technologische vernieuwing, zullen de economie in Rusland een sprong voorwaarts moeten bezorgen. Als zweepslag voor ‘s lands economie hopen de Russische topmensen op een fikse reeks van grote nieuwe technologiebedrijven, zoals het Westen en Azië die ruimschoots hebben. Vandaag dobbert Rusland bijna uitsluitend op olie en gas. De drang naar een slimmere, verfijnde
economie, op de wijze van Poetin en Medvedev, is relatief jong voor Rusland, maar een absolute noodzaak voor deze traditionele grondstoffenproducent. Rusland wil met zulke, voor dit land, nieuwsoortige bedrijven forse technologieclusters ontwikkelen rond ICT, alternatieve energieën (met een zware nadruk op kernenergie), ruimtevaart, biotechnologie (life sciences) en nieuwe materialen. Je zou haast denken dat Poetin en Medvedev de teksten gelezen hebben van de Derde Industriële Revolutie in Vlaanderen in de jaren tachtig. Daarin duiken immers dezelfde sleutelwoorden op. Rusland loopt zich warm voor een herhaling van wat de Verenigde Staten en Europa jaren voordien verwezenlijkten: technologie, uitvindingen en het koesteren van startende ondernemers in een sfeer van vrijheid en lef. In de Verenigde Staten ontplofte de technologische bloei in de magische Silicon Valley en de cirkelweg rond Boston, gekend als Route 128. Daar groeide in de tweede helft van de 20ste eeuw een nieuwe wereld. Cambridge in het Verenigd Koninkrijk, Leuven in België en München in Duitsland volgden, om slechts drie nietAmerikaanse voorbeelden op te sommen. De technologie spreidde eveneens de vleugels uit in Japan, Taiwan, ZuidKorea, Singapore en de laatste jaren laten ook China en India zich niet onbetuigd. In het stadje Skolkovo, zowat 20 kilometer ten zuidwesten van Moskou, wordt op een terrein van maar liefst 400 hectaren een hypermodern onderzoekspark opgetrokken, met alles erop en eraan. Kostprijs 500 miljard roebel. Dat researchpark wordt het rolmodel voor andere regio’s in Rusland en beoogt de Russische economie onafhankelijker te maken van de olie- en gaskoorts.
De campus van Skolkovo, waarvan begin juni 2015 de eerste fase werd ingehuldigd door Medvedev, ziet men naast de groei van bovenvermelde clusters, als een kraambed voor honderden starters. Ook de campus is een nagelnieuw fenomeen voor het land, waar uiteraard flink wat overheidsgeld wordt ingepompt. De hoge technologie op de campus wordt geflankeerd door de nieuwe Skoltech School, opgezet in tandem met het vermaarde MIT (Massachusetts Institute for Technology) in de Verenigde Staten. De Russen waren bereid om hiervoor veel dollars op tafel te gooien. De eerste diploma’s werden uitgereikt in juni 2015, met veel glitter en bombarie. In de buurt van het nieuwe researchpark prijkt al enkele jaren de vermaarde Skolkovo Moscow School of Management. In deze school worden de Russische managers van de toekomst professioneel opgeleid. De internationale ondernemingen Intel, IBM, Cisco, Google, Siemens, Rosatom (van Russische oorsprong) zijn reeds aanwezig op de campus van Skolkovo en zijn bovendien partners. Dit nieuwe Russische initiatief moet in 2030 een return on investment van 1,5 triljoen roebel opleveren. Dit grootse project in Skolkovo heeft, hoe kan het ook anders, geleid tot roddels en schandaaltjes. Kwade tongen spreken van fraude bij de uitbouw van al dat moois. Andere bronnen noemen de nieuwe wetenschapsstad een pure public relationsstunt van Poetin en zijn entourage. Een vergelijking wordt gemaakt met de Olympische Spelen in 2014 in Sotsji die georganiseerd werden ter meerdere eer en glorie van de Kremlinleiders. Een derde groep van critici beweert dat Skolkovo een grote werkplaats is voor de Russische defensie en dus gericht wordt op het ontwikkelen van nieuwe wapens voor het Russische leger.
Naast Skolkovo is het investeringsbedrijf Rusnano een tweede belangrijk project, bedoeld om technologie uit te zaaien over Rusland. Ook hier wordt niet gelet op een miljard dollar meer of minder. Met machtige middelen ontstaan door Rusnano een reeks nieuwe en moderne technoparken, incubatoren en acceleratoren. Rusnano investeert hiernaast in buitenlandse technologiebedrijven. Skolkovo, onder leiding van Viktor Vekselberg, en Rusnano, onder leiding van Anatoli Tsjoebais, zijn eersterangs sleutels voor de economische toekomst van Rusland. Die economie lijdt vandaag onder de zeer lage prijs voor olie en gas, de uiterst zwakke roebel, de enorme kapitaalvlucht, de economische krimp, de westerse sancties enzovoort. In december 2014 bezocht ik Technopark in Troitsk, een stadje ten zuiden van Moskou, en een van de dochters van Rusnano. Tijdens de Sovjetperiode werkten in Troitsk meer dan 10.000 onderzoekers, vandaag zijn dit er toch nog 3000. Naast het Technopark in Troitsk ankeren incubatoren of acceleratoren in Zelenograd, Dubna, Mordovië, Ulyanovsk, Kazan, SintPetersburg, Samara, Tomsk en Novosibirsk. Een grotere spreiding dan men zou kunnen verwachten in dit onmetelijk grote land. De knooppunten in deze steden worden het Nanotechnology Centers Network genoemd. Hier wordt gemikt op een totaal nieuwe vorm van innovatie voor Rusland, wat het Kremlin ‘serial technological entrepreneurship’ noemt. Rusnano kijkt over de internationale muurtjes en heeft adressen in Silicon Valley en Tel Aviv – twee andere belangrijke broedplaatsen van de technologische vooruitgang in de wereld. Het Nieuwe Rusland zal een technologische kampioen zijn of riskeert mondiaal achterop te lopen. Het moet loskomen van de
verslaving aan de deviezen die het verdiende, in betere tijden dan vandaag, met de uitvoer van zijn energie. Er dient een omslag te gebeuren naar een economie met meer frisse kennis en technologie. Om daarin te slagen zal Rusland in het volgende decennium clusters van kennis en entrepreneurs uit de grond moeten stampen die geografisch goed verdeeld zijn over het uitgestrekte land om alle kennis tot in de uithoeken aan te boren. Rusland zal adieu moeten zeggen aan zijn grote staatsbedrijven. Dat zijn zuivere monopolies die nog steeds het economische landschap beheersen en te passief zijn om een moderne economie te scheppen en te voeden. Rusland is een leergierig laboratorium, een staat in volle economische ombouw. De entrepreneurs om de ‘economie nieuwe stijl’ gestalte te geven zijn dun gezaaid. Het land zal een entrepreneurial of ondernemend klimaat moeten ontwikkelen voor nieuwkomers, en die ontbreken vandaag helaas in Rusland. Gelukkig voor het land is het onderwijs goed en van internationaal niveau en kennen de Russen een lange traditie van uitstekende kennisontwikkeling. Rusland doet traditioneel aan veel topwetenschappelijk onderzoek in talrijke disciplines. Getuige daarvan zijn het zestigtal Russische topuniversiteiten en de onderzoekscentra die stuk voor stuk kunnen wedijveren met wat de Verenigde Staten en Europa bezitten. De talrijke Nobelprijzen voor Russische geleerden, vanzelfsprekend in de Sovjetperiode, zijn een signaal van ‘s lands kansen. De vraag van vandaag luidt weliswaar: zullen die briljante onderzoekers ervan overtuigd geraken dat zij hun kennis kunnen en willen valoriseren of commercialiseren? Of blijven zij haken bij het schrijven van sterke wetenschappelijke artikels die veel internationale lof
oogsten maar voor de Russische economie en welvaart weinig opleveren? Persoonlijk geloof ik, na mijn talrijke bezoeken, in de wijsheid van het Chinese motto boven deze proloog: “The wind in the tower presages the coming of the storm.” Rusland kan zich ontwikkelen tot een sterke economische macht naast Europa, de Verenigde Staten en de Aziatische tijgers. De brains en het geld zijn er, en voor mijn part vormen die ‘the wind in the tower’. Er wordt keihard gewerkt om de rolmodellen Skolkovo en Rusnano op de wereldkaart te zetten en de Russische topuniversiteiten te verleiden om zich te engageren voor de Nieuwe Economische Politiek van 2015. Indien die uitdagingen lukken, waait er een economische storm over Rusland. Timing is ook hier van het allerhoogste belang. En dat element zit anno 2015 niet mee. De strijd in Oekraïne, de annexatie van de Krim, de lage olieprijs en de sancties zijn negatief voor de gedurfde droom van Poetin en zijn premier. Een tegenaanduiding dat de kentering van het denken en het handelen nadert, is het feit dat veel Russen zelfvertrouwen uitstralen; zij menen de uitdaging aan te kunnen en verwachten dat hun crisis slechts tijdelijk is. Russische gesprekspartners vertellen mij dat het volk in zijn geschiedenis talrijke andere zware problemen heeft moeten overwinnen. De wind blaast door de toren en Rusland kiest voor een storm die een moderne economie doet geboren worden. Ik zie en bewonder de jonge talenten van Rusland en wacht, net als zij, nieuwsgierig af of het keerpunt onder Poetin en Medvedev wortel zal schieten.
INLEIDING Rusland: Het verleden en zijn toekomst, een caleidoscopisch essay “The history of the world is but the biography of great men” Thomas Carlyle (1797-1881)
Het woord Rusland wekt vandaag bij iedereen andere en vaak caleidoscopische kleuren op. De caleidoscoop is het juiste symbool voor het veelvormige Rusland van Poetin. Vanaf maart 2014 kleurde de oorlog in Oekraïne en de Russische inmenging in het oosten van dat ongelukkige land het beeld van Rusland bloedrood. Het neerhalen van het Maleisische vliegtuig MH17 op 17 juli 2014, en de vergaderingen en bijeenkomsten van Poetin overal ter wereld zogen de internationale aandacht naar de grote opvolger van de Sovjet-Unie. Het conflict in Oekraïne riep steeds meer vragen op bij de wereldleiders en op de top van de G20 in Brisbane in Australië in november 2014 werd de mysterieuze reputatie van Poetin bevestigd, temeer omdat hij de top een dag voor het einde verliet. In 2008 werd bekend dat de Olympische Winterspelen 2014 zouden plaatshebben in Rusland. Een tevreden Poetin zag dit als de manier om Rusland terug naar de wereldarena te brengen als een sterke staat, een land dat anderen nodig hebben en dat zichzelf trots rechtop houdt. In maart van 2014 glorieerden de
Russische president en zijn landgenoten op de Olympische Winterspelen in het subtropische Sotsji. De stadions, de hotels, de atletendorpen, de springschansen, kortom, alles wat je nodig hebt voor professionele spelen, waren klaar in maart 2014. Dit had niemand mogelijk geacht. Tot vandaag is het geheim wat deze inspanning kostte aan de Russen. Gefluisterd wordt over 50 miljard dollar, wat meer is dan de kostprijs van de vorige 21 edities samen. De som van de 21 voorgangers zou 40 miljard dollar bedragen. Nederland scoorde 24 medailles, waaronder 8 gouden plakken. Het Nederlandse koningspaar Alexander en Maxima en premier Rutte werden bestookt met kritiek om hun getoonde enthousiasme in Sotsji. Kon dat wel? Feesten en lachen in een land waar een autocraat zijn macht aan het versterken was? Op de Nederlandse televisie werd koning Alexander voor de voeten geworpen dat hij in het Hollands Huis in Sotsji met Poetin een biertje gehesen had. De Belgische koning Filip reisde niet naar de Spelen. Dat was verstandig want, ten eerste boekten onze atleten jammer genoeg niet veel resultaten, en ten tweede bleef hem op die manier een hoop kritiek vanuit de internationale gemeenschap bespaard. De Olympische Winterspelen stonden niet op zichzelf. President Poetin probeerde van Sotsji de sporthoofdstad van zijn land te maken. Hij lokte de Formule 1-race naar Sotsji en in november 2014 was het wereldkampioenschap schaken te gast tussen de palmbomen. Behulpzaam voor dit intellectuele feestje was de schatrijke Kirsan Iljoemzjinov, een vertrouweling van Poetin die FIDE (Fédération Internationale des Echecs) leidt
sinds 19951. Rusland is schaakgek, getuige de twee bekende Russische grootmeesters van die sport: Anatoli Karpov en Garri Kasparov. Laatstgenoemde is een dissident en stelde zich ooit kandidaat om FIDE te leiden, maar Poetin zette de voet dwars. Poetin wil Rusland doen herboren worden als ‘sportnatie’, een kwaliteit waarin de oude Sovjet-Unie uitblonk. De president blijft in de volgende jaren het ene na het andere grote sportevenement naar Rusland halen. Het wereldkampioenschap voetbal in 2018 is het eerstvolgende grote rendez-vous en 2020 is de horizon om Rusland te zien ontpoppen als dé machtigste sportnatie ter wereld. De atleten in de Verenigde Staten weten wat hen te wachten staat. Maar zeker is dat niet. Op 9 november 2015 verneemt de wereld immers dat het Wereld Antidoping Agentschap (WADA) de internationale atletiekfederatie vraagt om Rusland te schrappen en alle Russische atleten te bannen uit alle competities. Ook klaagt WADA de Russische staat aan omdat deze een actieve rol gespeeld zou hebben in dit dopinggebeuren. Een en ander zou wel eens kunnen betekenen dat we geen Russische atleten zien op de Olympische spelen in 2016 in Rio De Janeiro. Inmiddels nam het hoofd van het Russisch antidoping laboratorium Grigory Rodchenkov ontslag maar kreeg toch een eervolle vermelding van de Russische minister van sport minister Vitaly Mutko. Ook liet de woordvoerder van Poetin, Dmitry Peskov, inmiddels weten dat deze beschuldigingen niet gefundeerd zijn. Wat voorafgaat aan het huidige psychologische, culturele, sportieve en militaire wapengekletter vindt zijn oorsprong kort na de Tweede Wereldoorlog. De naoorlogse generatie herinnert 1
Humo, 12 december 2014.
zich de erfenis van Lenin, de dictatuur van Stalin, de ommekeer onder Gorbatsjov. De Sovjets vormden de grote bedreiging, en de Belgische generaal Close pookte de angst hoog op met zijn boek over de pijlsnelle opmars van de tanks van het Oostblok naar de Vlaamse kust. Het IJzeren Gordijn, de Koude Oorlog, de kerndreiging, de Spoetniks, ruimtevaarder Gagarin in zijn spectaculaire pak, de hond Laika – het eerste levende wezen dat ooit rond de aarde draaide – brachten verontrusting en verbazing. Het Westen had voordien ook al met grote ogen gekeken naar de gebeurtenissen in Rusland. Hoeveel beruchte tsaren waren er niet die het land jaren hadden geregeerd. Onder hen steken de Romanovs er het hoogst boven uit. Het heerszuchtige, strak en onbarmhartig geleide Rusland was nauw verbonden met de pracht en praal van de religieuze en de artistieke orthodoxie: de prachtige Russische kerken, de Hermitage in Sint-Petersburg en het Wapenmuseum in het Kremlin. Al wie in het westen of oosten balletschoenen kocht, hoopte, voordat de Sovjet-Unie in elkaar stuikte, te leren dansen bij de Moskouse balletmeesters met wereldfaam die hun creaties pirouetten lieten draaien in het Bolsjojtheater in Moskou. Aleksandr Solzjenitsyn (Nobelprijs literatuur in 1970), Aleksandr Poesjkin, Fjodor Dostojevski, Nikolaj Gogol, Lev Tolstoj, Maksim Gorki en Boris Pasternak maken deel uit van de internationale literaire canon. Deze wereldwijde erkenning stootte op weerstand vanuit het vaderland, met alle pijnlijke gevolgen van dien. Pasternak kreeg de Nobelprijs Literatuur in 1958, maar moest uiteindelijk de bekroning weigeren. Hij kreeg een verbod om naar Stockholm te gaan en het eerbetoon in ontvangst te nemen. Grote Russische wetenschappers in de fysica en wiskunde ondergingen hetzelfde lot. Ook zij werden
met Nobels bekroond, maar à la Pasternak mochten zij evenmin de prijs ophalen in de Zweedse hoofdstad. Het verhaal van Andrej Sacharov (1921-1989) is mondgemeen. De briljante kernfysicus en Nobelprijswinnaar 1975 ontving de trofee niet voor zijn Natuurkundig Onderzoek, maar wel voor de Vrede. Sacharov mocht niet naar Oslo voor het Nobelfeest, waar de vredesprijs wordt overhandigd, in tegenstelling tot de andere Nobels die in Zweden worden uitgereikt. Zijn vrouw, Klavdia Vichereva, trok naar Noorwegen en hield een kritische speech over de Sovjet-Unie. Meer geluk hadden Russische Nobelwinnaars Wetenschappen als de heren Zhores Alferov, Pavel Chjerenkov, Ilja Michailovich Frank, IgorTamm en Lev Davidovich Landau Bij de afwezigen in Stockholm was dan weer een excellente scheikundige en algemeen bekende pedagoog van de chemie, wiens wetenschappelijke nalatenschap in vele klaslokalen over de hele wereld hangt: Dmitri Mendelejev (1834-1907). Hij publiceerde in 1869 zijn bevindingen over de rangschikking van de scheikundige elementen volgens hun atoomgewicht, de legendarische Tabel van Mendelejev. Zijn standbeeld staat op de Moskovski Prospekt, een van de grote lanen in SintPetersburg, met achter zijn bronzen lichaam op een gevel een reuzegrote Mendelejevtabel. Mendelejev is bekend om zijn rangschikking, maar daarmee hield het niet op. Hij bedacht de standaardbereiding voor de Russische drank bij uitstek: wodka. De Duitse scheikundige Lothar Meyer (1830-1895) en de Italiaan Stanislao Cannizzaro (1826-1910) waren concurrenten van Mendelejev voor een tabel voor de scheikundige elementen. Toch zou uiteindelijk de eerste Nobelprijs Scheikunde in 1901 niet deze drie te beurt vallen,
maar wel de Nederlander Henricus van ’t Hoff. Competitie kan hard zijn, ook in de wetenschappen. Wie Rusland zegt, denkt uiteraard ook onmiddellijk aan de hoofdstad Moskou, een conglomeratie met ruim 15 miljoen mensen, en aan zijn opwindende Rode Plein waar de Russen sedert 1924 in een mausoleum het gebalsemde lichaam van Vladimir Lenin kunnen groeten. Over dat Rode Plein kijkt het magische Kremlin, met het appartement en de werkkamers van president Poetin. Het Kremlin is een regeringscentrum én kunststad met prachtige kerken en overweldigende museums. Het Kremlin is de cockpit van het uitgestrekte, met grondstoffen gezegende Eeuwige Rusland2. Gedurende twee eeuwen, na Peter de Grote – een bewonderaar en kenner van het Westen en de technologische vernieuwing van die tijd – moest het Kremlin zijn voorrang afstaan aan Sint-Petersburg: het venster op West-Europa, gevestigd in de moerassen langs de Neva, de lokale stroom. Minder bekend is dat het Kremlin naast zijn politieke rol eveneens een Russisch religieus centrum is. De schitterende orthodoxe kerken en kathedralen richten hun blik naar Poetin en zijn politici. Tachtig procent van de Russen is orthodox en de orthodoxe metropolieten marcheren nationalistisch in de pas met de huidige politiek van het Kremlin. De solidariteit tussen staat en kerk werd geïllustreerd door de meiden van de punkgroep Pussy Riot en hun blasfemische optreden in een Moskovische kerk. Pussy Riot ontstond in Moskou in augustus 2
Rusland gaat al vele eeuwen door toppen en dalen, maar schijnt steeds terug te komen. Zie de periode van de tsaren, de revolutie, de splitsing van de Sovjet-Unie, de (vooral economisch en financieel) crisis nu. De Russen en zeker hun leiders zijn er steeds van overtuigd dat ze terugkomen, als een echte supermacht.
2011. Een groep van elf vrouwen tussen 20 en 33 jaar in kleurige pakjes liep te hoop tegen het regime van Poetin. De dames verwijten hun president dat hij tijdens de laatste verkiezingen gesteund zou zijn door de leiders van de Orthodoxe Kerk. In februari 2012 werd hun protest wereldnieuws. Vijf bandleden van Pussy Riot zongen, jengelden en betoogden in de prachtige Christus-Verlosserkathedraal in Moskou, en dat uit protest tegen de herbenoeming van Poetin tot president van Rusland. Christus-Verlosser is de grootste Russisch-Orthodoxe kathedraal ter wereld. Tsaar Alexander liet de kathedraal optrekken ter herdenking van het opbreken van het beleg van Moskou door de Napoleontische troepen in 1817. Tsaar Nicolaas I zocht een architect en een boeiende plek. De kathedraal opende bij de kroning van Tsaar Alexander III in 1883. Het optreden van Pussy Riot in deze symbolische en legendarische kathedraal was bewust beraamd. En hun protest liet sporen na. De muzikanten werden letterlijk uit het gebedshuis gegooid. Drie van hen, Nadezjda Tolokonnikova, Maria Aljochina en Jekaterina Samoetsevitsj, werden opgepakt voor hooliganisme en veroordeeld tot twee jaar gevangenis. De Winterspelen in Sotsji waren hun geluk. Een milde Poetin gaf hen gratie, net als aan een van zijn grootste rivalen, de 51-jarige oligarch Michail Chodorkovski3, die al sinds 2003 gevangen zat en nog jaren gevangenschap voor de boeg had. Chodorkovski woog financieel ooit 15 miljard dollar, vandaag heeft hij daar slechts een schijntje van, 100 miljoen dollar op de bank. Hij woont in Zwitserland en meldde dat hij klaar is om een soort 3
Financial Times schreef een interessant artikel over hem op 20-21 december 2014: Lunch with the FT: Mikhail Khodorkovsky - The man who would run Russia.
van tussenleider te worden als de Russen hem willen. In het interview sprak hij ijzig en scherp over Poetin. Op het artikel met de boodschap dat Chodorkovski president wilde worden, reageerde de president met de spottende vraag: “Van welk land?” Rusland leren kennen gaat niet zonder grote aandacht voor de economie. De Russische landmassa is immens, met landbouwgronden, ertsen, machtige stromen, toeristische aantrekkelijkheden en onberekenbare mogelijkheden. Vandaag denken aan de Russische economie is vooral beseffen hoe onvoorstelbaar groot de reserves aan olie en gas zijn. In die branche opereren de grote Russische staatsbedrijven Rosneft, LUKoil en Gazprom. De drie halen een omzet van rond 400 miljard dollar4 met een marktwaarde van de orde van 800 miljard dollar, genoeg om België en Nederland te kopen. Die reuzen hebben Rusland geholpen om te behoren tot de legendarische BRIC(S)-landen. De ministers van Buitenlandse Zaken van Brazilië, Rusland, India en China vergaderden voor de eerste keer samen in New York in september 2006. De vier landen vertegenwoordigen 3 miljard mensen of 40 procent van de wereldbevolking, hebben ongeveer 16,7 triljoen dollar als bruto nationaal product en vertegenwoordigen 25 procent van de wereldeconomie. Ondanks de slechtere tijden voor Rusland blijft het land met zijn 144 miljoen burgers het tweede grootste consumptieland van Europa. Volgens de OESO is meer dan de helft van de Russische bevolking lid van de middenklasse. Brazilië haalt 30 procent, China 21 procent en India slechts 11 procent. Chris 4
Fortune 500, augustus 2015.
Weafer5 schrijft in de Financial Times van april 2014: “Rusland blijft een land van kansen voor investeerders. Spijtig genoeg zou daar weleens verandering in kunnen komen.”
5
Macro-Advisory research consultancy, Moskou