Project SOWEDO. Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling. Groeneweg 151, 3001 Heverlee (122) (159) Project SOWEDO

Project SOWEDO Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling Groeneweg 151, 3001 Heverlee 016 375 100 (122) (159)

Project SOWEDO Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling

Eindrapport

2

Inhoud

Inleiding ...................................................................................................................... 7

I

Achtergrond en tot stand komen van het project.................................................. 8

1

Aanleiding .............................................................................................................. 8

2 2.1 2.2 2.3

Probleemstelling en uitgangspunten........................................................................... 9 Nood aan een nieuwe basisvisie ................................................................................ 9 De feitelijke band tussen sociale en ecologische problemen .......................................... 9 Een ontluikende internationale beweging en literatuur.................................................10

3 3.1 3.2 3.3

Een eerste projectaanvraag .....................................................................................11 Schrijfstimulus .......................................................................................................11 Doelgroep(en) en doelstellingen ...............................................................................11 Onderzoeksaanpak .................................................................................................11

4 4.1 4.2

Het project SOWEDO ..............................................................................................13 Projectaanvraag .....................................................................................................13 Het projectopzet.....................................................................................................13

4.2.1 Beknopte beschrijving............................................................................................................. 13 4.2.2 Bijdrage tot duurzame ontwikkeling.......................................................................................... 14 4.2.3 Concrete doelstellingen en indicatoren ...................................................................................... 16

II

Projectbeschrijving ............................................................................................ 17

1 1.1

Organisatie en verloop van het project ......................................................................17 De opstart .............................................................................................................17

1.1.1 Personeelsinvulling en taakverdeling......................................................................................... 17 1.1.2 Startfase ............................................................................................................................... 17 1.1.3 Eerste bijeenkomst reflectiegroep............................................................................................. 17

1.2 1.3

Samenwerking met DHO Vlaanderen.........................................................................18 Activiteiten ............................................................................................................19

1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4

Chronologisch overzicht .......................................................................................................... 20 Reflectiegroep........................................................................................................................ 20 Studiedagen .......................................................................................................................... 22 Andere activiteiten ................................................................................................................. 25

1.4

Het onderzoekswerk ...............................................................................................26

1.4.1 Conceptueel onderzoek ........................................................................................................... 26 1.4.2 Onderzoek naar DO in het werkveld.......................................................................................... 27

1.5

Output ..................................................................................................................28

2 2.1 2.2 2.3

Lerend netwerk ‘Oriëntatie van sociaal werk op DO’ ....................................................31 Doelstelling............................................................................................................31 Bijeenkomsten .......................................................................................................31 Deelnemers aan het lerend netwerk..........................................................................40

3

III

Conceptueel onderzoek ...................................................................................... 43

1

Probleemstelling en opzet........................................................................................43

2 2.1 2.2

De urgentie van ecologische rechtvaardigheid ............................................................45 De eco-sociale crisis................................................................................................45 Duurzame ontwikkeling als een transitieproces...........................................................46

2.2.1 De uitdaging .......................................................................................................................... 46 2.2.2 Complexe strategieën ............................................................................................................. 47

3 3.1 3.2

Een normatief kader voor de verhouding tussen SW en DO..........................................52 Definitie van Sociaal Werk .......................................................................................52 De Brundtlanddefinitie van DO .................................................................................54

3.2.1 Definitie ................................................................................................................................ 55 3.2.2 Een politiek concept................................................................................................................ 56 3.2.3 De normatieve principes van DO .............................................................................................. 57

3.3 3.4

De definities van SW en DO aan elkaar getoetst .........................................................60 SW en DO binnen het Vlaamse beleidskader ..............................................................63

3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4

De definitie van DO uit het decreet DO...................................................................................... 63 Situering t.o.v. het Brundtlandkader ......................................................................................... 64 Drie dimensies ....................................................................................................................... 64 De procespijler....................................................................................................................... 70

3.5

Enkele slotopmerkingen ..........................................................................................71

4 4.1 4.2

Ecologie en duurzaamheid binnen de SW-literatuur.....................................................72 De status questionis getoetst ...................................................................................72 Ecologische theorieën in het SW ...............................................................................75

4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5

De ‘ecologische’ systeemtheorie ............................................................................................... 76 De eco-kritische benadering .................................................................................................... 78 Een eerste bundeling van inzichten........................................................................................... 79 Ecological social work ............................................................................................................. 85 De ‘eco-social approach’.......................................................................................................... 89

5 5.1

Maatschappelijke paradigmaverandering ...................................................................96 Naar een ecologisch paradigma ................................................................................96

5.1.1 Wereldbeeld en mensbeeld ...................................................................................................... 97 5.1.2 Ethiek en handelingsperspectieven ........................................................................................... 98

5.2

Enkele toepassingsdomeinen ...................................................................................99

5.2.1 Een nieuwe welzijnstheorie...................................................................................................... 99 5.2.2 Normatieve professionaliteit .................................................................................................. 100 5.2.3 Het empowermentparadigma ................................................................................................. 100

6 6.1

Een kader voor DO in de praktijk van het sociaal werk .............................................. 102 De eco-sociale benadering van het sociaal werk ....................................................... 102

6.1.1 Een basisvoorstelling van SW en DO ....................................................................................... 102 6.1.2 Verbreding van de ‘eco-social approach’.................................................................................. 103 6.1.3 De eco-sociale benadering als actieparadigma ......................................................................... 104

6.2 6.3

Empowerment en DO ............................................................................................ 105 Sociaal kapitaal en veerkracht................................................................................ 106

6.3.1 Veerkracht .......................................................................................................................... 106 6.3.2 Sociaal kapitaal.................................................................................................................... 108

6.4

DO en de praktijk van het sociaal werk ................................................................... 110

4

IV

DO in de praktijk van het sociaal werk ............................................................. 112

1 1.1

Aanpak en werkwijze van het onderzoek ................................................................. 112 Interviews ........................................................................................................... 112

1.1.1 Onderzoeksvragen................................................................................................................ 112 1.1.2 Werkwijze ........................................................................................................................... 112

1.2

Focusgroepen ...................................................................................................... 115

1.2.1 Reflectiebijeenkomst over de methodologie van het onderzoek .................................................. 115 1.2.2 Themaselectie en samenstelling ............................................................................................. 116 1.2.3 Het verloop van de focusgroepen ........................................................................................... 117

2 2.1 2.2

Resultaten van de interviews ................................................................................. 119 Wat verstaan sociale organisaties onder het begrip DO? ............................................ 119 DO in de kernopdracht van de organisatie ............................................................... 121

2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4

Enkele voorafgaande bemerkingen ......................................................................................... 121 Lijst van criteria ................................................................................................................... 122 Wijze van toetsing................................................................................................................ 123 Bespreking van de resultaten................................................................................................. 125

2.3 2.4 2.5

Hefbomen en stimulansen ..................................................................................... 129 Nood aan vorming ................................................................................................ 130 Verwachtingen t.a.v. de opleiding SW ..................................................................... 131

2.5.1 DO-klemtonen voor de opleiding ............................................................................................ 131 2.5.2 DO in de SW-opleiding .......................................................................................................... 133

3 3.1 3.2 3.3 3.4

Resultaten van de focusgroepen ............................................................................. 134 Consumptiesamenleving en duurzaamheid vanuit de invalshoek van de schuldhulpverlening .............................................................................................. 134 Welzijnswerk en lokaal sociaal beleid ...................................................................... 137 De relatie tussen lokaal sociaal beleid en lokaal beleid rond DO .................................. 138 SW en DO in milieu- en DO-organisaties.................................................................. 139

4

Voorbeelden van goede praktijk ............................................................................. 142

V

Aanbevelingen voor opleiding, werkveld en beleid ........................................... 146

1

Algemene bedenkingen en aanbevelingen................................................................ 146

2

Opleiding sociaal werk........................................................................................... 148

3

Werkveld van het sociaal werk ............................................................................... 149

4

Beleid ................................................................................................................. 152

Besluit...................................................................................................................... 154 Literatuur................................................................................................................. 156 1

Ecologische crisis, ecofilosofie en duurzame ontwikkeling .......................................... 157

2

Sociaal Werk........................................................................................................ 162

3

Sociaal werk, ecologie en duurzame ontwikkeling ..................................................... 166

4

Ecologische rechtvaardigheid ................................................................................. 170

5

Duurzame ontwikkeling, educatie en onderwijs ........................................................ 171

5

Overzicht bijlagen Bijlage I : Verslagen 1.

Reflectiegroep SOWEDO 27 november 2007

2.

Eerste samenkomst lerend netwerk SOWEDO 21 maart 2008

3.

Verwachtingen leden lerend netwerk SOWEDO mei 2008

4.

Tweede samenkomst lerend netwerk SOWEDO 29 mei 2008

5.

Derde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 2 september 2008

6.

Vierde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 20 oktober 2008

7.

Reflectiegroep SOWEDO 16 december 2008

8.

Vijfde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 20 februari 2009

9.

Zesde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 8 mei 2009

10.

Studiedag ‘Duurzame ontwikkeling: een nieuw paradigma voor sociaal werk?’, Leuven, 28 mei 2009

11.

Reflectiegroep SOWEDO 11 juni 2009

12.

Zevende samenkomst lerend netwerk SOWEDO 18 september 2009

13.

Reflectiegroep SOWEDO 27 oktober 2009

Bijlage II : Documenten studiedagen 1. Studiedag 28 mei 2009: ‘Duurzame ontwikkeling een nieuw paradigma voor sociaal werk?’ 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Programma Bijdrage Tine Van Regenmortel – HIVA Bijdrage Jo Voets – Bethanië Genk Tekst Frank Van Vaerenbergh – OCMW Mol Tekst Moo Laforce – Wonen en werken – Leuven Verslag van het panelgesprek

2. Studiedag 23 oktober 2009: ‘Facetten van duurzaamheid’ 1.

Informatietekst conferentiemap

2. Verslag van de workshops

Bijlage III : Onderzoeksgegevens 1. Bezochte organisaties 1. Interviews 2. Groepsinterviews 2. Bezochte websites 3. Vragenlijst onderzoek 4. Verslagen focusgroepen 1. Focusgroep consumptiesamenleving en duurzaamheid vanuit invalshoek: schulden – bemiddeling – begeleiding 2. Focusgroep welzijnswerk – lokaal sociaal beleid 3. Focusgroep relatie lokaal sociaal beleid – beleid duurzame ontwikkeling 4. Focusgroep sociaal werk en DO in milieu- en DO-organisaties

Bijlage IV : Deelname aan lezingen, colloquia, congressen e.d. Bijlage: Organisatiefiches

6

Inleiding Vandaag valt niet meer te ontkennen dat onze samenleving in een ernstige sociaal-ecologische crisis zit. Het antwoord daarop vergt een grote transitie naar een duurzame samenleving. Geen enkel domein van de samenleving zal daar buiten kunnen blijven. Elke sector van de samenleving zal in die transitie dus zijn eigen – d.i. binnen de eigen verantwoordelijkheid liggende – bijdrage moeten leveren. Daarover gaat duurzame ontwikkeling als een proces van maatschappelijke verandering. Ook het sociaal werk krijgt dus hoe dan ook te maken met duurzame ontwikkeling. Daarbij kunnen we uitgaan van minstens twee fundamentele perspectieven. Enerzijds heeft het sociaal werk een zeer breed werkterrrein, en staat het zo in verbinding en in relatie met grote groepen van de bevolking. Anderzijds is het sociaal werk vanuit zijn eigen inhoudelijke oriëntatie betrokken op een aantal thema’s die voor een duurzame ontwikkeling van groot belang zijn. Om er maar enkele van te noemen: aandacht voor sociale rechtvaardigheid en mensenrechten, werken aan gemeenschappelijk welzijn en actief burgerschap. De bekommernis om en het respect voor ecologische grenzen bleef evenwel tot nu toe grotendeels buiten het aandachtsveld van het sociaal werk. De feitelijk groeiende band tussen vele sociale en ecologische problemen heeft er wel voor gezorgd dat heel wat organisaties uit het sociaal werkveld aspecten van ecologische duurzaamheid hebben opgenomen, en geïntegreerd binnen hun werkingsprincipes. Een aantal organisaties die werken aan arbeidszorg en bedrijven uit de sociale economie zijn daarvan een goed voorbeeld. Dergelijke ontwikkelingen hebben er echter nog niet toe geleid dat duurzame ontwikkeling gezien wordt als een centraal aandachtspunt en/of als een nieuw kader voor het sociaal werk. En daar wilde het project SOWEDO wat aan doen. Met dit rapport willen we laten zien dat we daartoe in Vlaanderen al enkele belangrijke bakens hebben uitgezet.. Wat voor ligt is het eindrapport van het project SOWEDO – ‘Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling’ dat verliep in twee gesubsidieerde fases, gespreid over twee jaar: van september 2007 tot oktober 2009. En zoals dat meestal het geval is wanneer de ambities hoog liggen, is het werk nog lang niet klaar. Maar we hopen dat anderen verder zullen bouwen op de fundamenten die we probeerden te leggen. Dit eindrapport is als volgt opgebouwd: Deel I beschrijft de aanloopperiode tot dit project, met zijn aanleiding en achtergronden. Deel II geeft een overzicht van de activiteiten die gedurende het project ondernomen werden. Deel III heeft betrekking op het eerste luik van het project, nl. een conceptueel onderzoek naar de relatie tussen sociaal werk en duurzame ontwikkeling. Deel IV geeft ons onderzoek weer naar de stand van zaken wat duurzame ontwikkeling op het werkveld van het sociaal werk betreft. Het geheel wordt in deel V afgesloten met een aantal aanbevelingen naar de opleidingen, het werkveld en het beleid. We geven hier nog even mee dat we doorheen dit rapport ‘duurzame ontwikkeling’ en ‘sociaal werk’, omwille van hun veelvoudig gebruik, afkorten als resp. DO en SW. Ten slotte willen we de Vlaamse Regering bedanken voor de financiële mogelijkheden die ze ons geboden heeft om dit project uit te voeren.

Hilde Bevers Jef Peeters

7

I

Achtergrond en tot stand komen van het project

Dit deel beschrijft de aanleiding en achtergronden die geleid hebben tot het tot stand komen van het project, alsook zijn historiek tot aan de goedkeuring ervan.1 Het belang van dit deel zit in belangrijke mate in de mogelijkheid om de ideeënontwikkeling in de aanloop tot het project te volgen. Dat sluit tevens aan bij de vaststelling dat ook in de loop van het project zelf de inhoud ervan ging verschuiven door het toenemende procesmatige karakter van het project. We komen daar later nog op terug.

1

Aanleiding

In oktober 2004 namen het adjunct-departementshoofd en twee docenten van het departement Sociale School Heverlee (SSH) van de Katholieke Hogeschool Leuven deel aan het Global Social Work Congress ‘Reclaiming Civil Society’ van oktober 2004 in Adelaïde, Australië. Daar vond een presentatie en workshop plaats over ‘Social Work and ecological consciousness’ door John Coates, Fred Besthorn, Mary Rogge en Maria Bartlett (Canada en VS)2. Het materiaal van die workshop werd doorgespeeld aan Jef Peeters, docent sociale filosofie en ethiek, die zich al van einde jaren 1970 inlaat met het sociaal-ecologische denken. Wat nader onderzoek maakte al snel duidelijk dat Coates en Besthorn de voortrekkers zijn van een beweging in het Sociaal Werk (SW) voornamelijk in Noord-Amerika die zich profileert als ‘Ecological Social Work’. Die ontdekking was het vertrekpunt voor eigen reflectie over de relatie tussen ecologie en SW. Het betekende ook de start voor het zoeken naar ruimte en mogelijkheden voor een verdere verkenning van het concept en de vertaling daarvan naar de Europese en Vlaamse context. De idee voor een project was geboren. Om een project te kunnen opstarten en daarvoor financiering te zoeken, werd een eerste probleemstelling op papier gezet, waarvan hieronder de tekst wordt weergegeven.3

1 Herwerking van: J. Peeters (2008), ‘SOWEDO. Achtergrond en tot stand komen van een project’, KHLeuven, dept. SSH. Beschikbaar: http://www.dhovlaanderen.be/files/Sowedo%20-%20achtergrond%20en%20ontstaan.pdf 2 Coates, J., F. Besthorn, M. Rogge & M. Bartlett (2004), ‘Social Work and ecological consciousness’, presentatie, Global Social Work Congress, 2-5 oktober, Adelaïde, Australië. Powerpoint beschikbaar op: http://www.ecosocialwork.org/austr.htm (26-9-09) 3

Overgenomen uit J. Peeters (2005), ‘Ecologisch sociaal werk. Een verkennend onderzoek naar het concept en de mogelijke impact ervan op de opleiding en het werkveld van het sociaal werk’, conceptnota, KHLeuven, dept. SSH, mei 2005.

8

2 2.1

Probleemstelling en uitgangspunten Nood aan een nieuwe basisvisie

SW is ontstaan in de cultureel-ideologische context van het modernisme, ondermeer gekenmerkt door economisme, consumisme, industrialisme, progressisme en individualisme. Aan de basis daarvan ligt een dualistisch en fundamenteel antropocentrisch mensbeeld, en een reductionistische kijk op de werkelijkheid. Ondanks haar banden met een sociaal-kritische traditie blijft de visie van het sociaal werk - op o.a. welzijn, rechten, rechtvaardigheid, emancipatie, arbeid etc. - tot op vandaag schatplichtig aan het modernisme. Opvattingen over welzijn en emancipatie blijven al te zeer gekoppeld aan voorwaarden van economische groei en verwachtingen van technologische vooruitgang. Verder wordt de fundamentele betekenis veronachtzaamd van de inherente band die de mens met zijn natuurlijke omgeving heeft. Die natuur blijft teveel 'achtergrond' voor het menselijk bestaan in plaats van dat hij als 'grond' ervan erkend wordt. Dat heeft voor gevolg dat de consequenties van de ecologische crisis voor het beroep van SW zowel op het vlak van visie als van nieuwe eisen en taken - nog niet grondig in overweging werden genomen. Ondanks haar sterke traditie van sociale actie op allerlei vlakken betekent dat vandaag meer dan een blinde vlek die nog ingevuld moet worden. De traditie en missie zelf van SW als maatschappijvernieuwende kracht staan daarbij op het spel. Indien SW zijn basisconcepten niet herdenkt vanuit een visie die de ecologische uitdaging ter harte neemt, dan veroordeelt SW zichzelf tot symptoombestrijding, en daarmee tot verdere incorporatie in het bestaande maatschappelijk systeem en tot legitimatie van de heersende cultuur. John Coates spreekt in dit verband van een ‘domesticated profession’. Die uitdaging impliceert ook dat SW verder moet gaan dan 'duurzame ontwikkeling' (DO). Heel wat auteurs wijzen er immers op dat dit concept aanleiding geeft tot heel wat tegenstrijdige interpretaties omdat het in belangrijke mate een uiting is van een maatschappelijk compromis tussen ecologische eisen en het dominante economisch model4. Het gaat er niet om de traditie van het SW achter te laten, wel om haar vruchtbaar te laten zijn vanuit herijkte grondslagen. Wat betekent het om 'mensen tot hun recht te laten komen' in een context waarin het besef van menselijke eindigheid zich opdringt? En welke essentiële rol speelt onze inherente band met de rest van de natuur daarin? Dergelijke vragen zijn vandaag basisvragen voor SW. Het zou daarbij fout zijn om de erkenning van menselijke eindigheid als 'noodlot' op te vatten. Al zal rouw en rouwbegeleiding bij het los(moeten)laten van modernistische mythes en illusies wel een belangrijke opgave worden voor het SW. Het komt er echter vooral op aan de huidige situatie te leren begrijpen als een nieuwe kans op grotere menselijkheid. In het verlies van de modernistische illusie ligt immers tezelfdertijd een hervinden van wie wij, mensen, zijn. Van centraal belang is daarbij het inzicht dat 'grenzen' niet louter spijtige 'beperkingen' zijn. Grenzen zijn 'constitutief' voor wie we zijn, en in die zin ook voorwaarde voor een betekenisvol leven.

2.2

De feitelijke band tussen sociale en ecologische problemen

Bovenstaande vraag naar een nieuwe basisvisie dringt zich bovendien op vanuit de praktijk van het SW. Hoe langer hoe meer problemen waar SW mee te maken krijgt zijn direct verbonden met ecologische problemen, bijvoorbeeld: gezondheidsproblemen, woonkwaliteit, toegang tot noodzakelijke hulpbronnen (water, energie, e.d.), demografische problemen, migratie, conflicten, internationale rechtvaardigheid (cf. 'ecologische schuld'), vraag naar leefbare en duurzame levensstijlen, teloorgang van natuur als bron van menselijk welzijn etc.5 4

Cf. o.a.: Sachs, W. (1999), Planet Dialectics. Explorations in Environment and Development, Zed Books, London/New York; Jones, P.T. en R. Jacobs (2005), ‘Duurzame ontwikkeling is een contradictio in terminis’, Streven, nr.3, 195-207; Peeters, J. (1999), ‘Duurzame ontwikkeling of duurzame levenswijze’, Ethische perspectieven, jg.9, nr.1, 1999, p.16-26. 5

Op het congres in Adelaïde werd een overzichtstabel verspreid die mileuvraagstukken koppelt aan SW-

9

Er zijn wel heel wat bewegingen en organisaties met dergelijke vragen bezig. Het gaat dan bijvoorbeeld om derdewereldorganisaties als Vredeseilanden en Broederlijk Delen, of milieuorganisaties als Ecolife en Dialoog, organisaties die dikwijls ook lid zijn van de koepel VODO (Vlaams Overleg voor Duurzame Ontwikkeling). Maar dat gebeurt grotendeels buiten het SW als professie om. Het SW vindt in haar eigen traditie – wellicht met uitzondering van delen van het opbouwwerk - immers te weinig bronnen om in het omgaan met ecologische vraagstukken het voortouw te nemen. Ten aanzien van het maatschappelijke actieveld dient SW dus een inhaaloperatie uit te voeren. Dat is des te belangrijker omdat vandaag via het concept de band tussen sociale en ecologische vraagstukken op de brede maatschappelijke agenda staat.

2.3

Een ontluikende internationale beweging en literatuur

Tegen de geschetste achtergrond tekent zich de laatste jaren binnen SW internationaal een beweging af van 'Ecological Social Work'. Het gaat om sociaal werkers die vanuit de ervaring van de ecologische gebondenheid van veel sociale problemen nieuwe praktijken ontwikkelen, en eveneens eerste aanzetten hebben gegeven voor het herdenken van het sociaal werk vanuit een ecologisch georiënteerde opstelling. Via de website Global Alliance for a Deep Ecological Social Work. A Partnership of Social Workers for Environmental Concerns6 kan je kennis maken met hun uitgangspunten. Je kan er ook een beginnende literatuurlijst raadplegen met eigen ecologisch onderzoekswerk vanuit SW. Voor het voorjaar 2005 wordt er een nieuw on-line tijdschrift in het vooruitzicht gesteld: Earth Consciousness: The Journal of Environmental Social Work and Human Services.7 Een eerste blik op de beschikbare gegevens leert dat de voornaamste auteurs over 'ecologisch sociaal werk' vooral in Amerika en Canada te situeren zijn. Fundamenteel conceptueel onderzoek werd o.a. verricht door Fred Besthorn (University of Northern Iowa, USA)8, en een eerste comprehensieve inleiding gepubliceerd door John Coates (St. Thomas University, Fredericton, Canada)9. De lectuur daarvan leidde tot de publicatie van een boekbespreking.10 Verder zijn er ook publicaties uit enkele derdewereldlanden waaronder Indië (heeft een redelijk sterke sociaal-ecologische traditie), Zuid-Afrika, Egypte en China. Er zijn ook aanzetten voor een internationaal vergelijkend onderzoek naar de verhouding van sociaal werk t.a.v. ecologische vraagstukken (bijv. Marlow en Van Rooyen 2001, resp. New Mexico State University, USA en University of Natal, Zuid-Afrika)11. Het is vandaag een open vraag in hoeverre en op welke manier sociaal werkers uit Europese landen, en dus ook in Vlaanderen, reeds aan de slag zijn met ecologische vragen. Het gaat daarbij zowel om de invloed van de ecologische crisis op de basisconcepten van het SW, als om de ontwikkeling van nieuwe methodieken en interventies.

interventies: Hoff, M.D, & J.G. McNutt (comp.) (1998), ‘Social Work Practice with Environmental Issues’. Beschikbaar: http://web.utk.edu/~merogge/POV/mrinterv.html (26-8-09). Zie verder deel III. 6

Global Alliance for a Deep Ecological Social Work. A Partnership of Social Workers for Environmental Concerns, zie: www.ecosocialwork.org.

7

Daar is tot nu toe niets van gekomen, en de aankondiging is ook van de website gehaald.

8

Besthorn F. (1997), Reconceptualizing social work’s person-in-environment perspective: Explorations in radical environmental thought, Ph. D. dissertation, University of Kansas. 9

Coates J. (2003), Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm, Fernwood Publishing, Halifax.

10

Peeters, J. (2005), ‘Naar een ecologisch sociaal werk’, bespreking van: John Coates, Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm. Ethische perspectieven, jg.15, p.168-171; Oikos, nr.34, 3/2005, p.61-64. 11

Marlow C. and C. Van Rooyen (2001), ‘How green is the environment in social work?’, International Social Work, 44(2): 241-254.

10

3

Een eerste projectaanvraag

3.1

Schrijfstimulus

Op basis van bovenstaande probleemstelling werd bij de KHLeuven een vraag tot financiële ondersteuning gericht voor het opstarten van een project rond ‘ecologisch sociaal werk’ (ESW). Dat resulteerde in de goedkeuring van een ‘schrijfstimulus’ voor het academiejaar 2005-2006, gefinancierd uit de PWO-middelen van de KHLeuven. Die schrijfstimulus bedroeg 10% opdracht om het project verder uit te werken en verdere financiering te zoeken. Een eerste projectfinanciering werd dan aangevraagd in februari 2006 bij de Federale Overheidsdienst voor Duurzame Ontwikkeling (PODDO) (staatssecretariaat voor DO onder Els Van Weert) onder de titel: ‘Ecologisch sociaal werk. Een verkennend onderzoek naar het concept en de mogelijke impact ervan op de opleiding en het werkveld van het sociaal werk’. De vraag betrof de financiering van twee halftijdse onderzoekers gedurende twee jaar, alsook werkingsmiddelen. In de aanvraag werd ook de mogelijke bijdrage van het project aan DO omschreven. Ondanks het positieve onthaal door het kabinet DO leidde de aanvraag niet tot projectfinanciering. Door de administratie werd als reden opgegeven dat het niet om een federale materie ging. De schrijfstimulus werd ook gebruikt om mogelijk geïnteresseerde partners (onder meer koepelorganisaties als Vodo, Viboso, Vosec, etc., organisaties als Ecolife, en geïnteresseerden uit andere SW-opleidingen) te zoeken en aan te spreken: enerzijds om een beginnend netwerk rond het thema op te bouwen, anderzijds om deel uit te maken van een begeleidende werkgroep voor het project. In het project zou die werkgroep een colloquium voorbereiden rond ESW voor mensen uit de verschillende sociale scholen en het werkveld.

3.2

Doelgroep(en) en doelstellingen

SW heeft zich in belangrijke mate ontwikkeld vanuit de interactie tussen hogescholen voor SW en het werkveld. Daarbij werden nieuwe ontwikkelingen dikwijls op gang gebracht vanuit organisaties die zich op nieuwe noden gingen richten. De doelgroep is in algemene termen dat netwerk voor zover het bestaat, maar ook hoe het verder gestalte moet krijgen, daarin begrepen: de opleidingen in SW en de sociale werkers in Vlaanderen; organisaties en verenigingen (met hun koepels) die op het terrein werkzaam zijn rond ecologische en sociale problematiek in hun samenhang. Het algemene opzet is het concept van ‘ecologisch sociaal werk’ (ESW) bekendmaken en ingang doen vinden in Vlaanderen via een rapport, een colloquium en netwerkvorming. Dat betekent o.a.: •

• •

Het concept van ESW ingang doen vinden in de sociale scholen. Het rapport moet materiaal (een denkkader en aandachtspunten) bevatten dat toelaat opleidingsdoelstellingen, beoogde competenties en curricula te evalueren op hun ecologische oriëntatie. Het verbinden van de bestaande expertise in verband met ecologie en duurzaamheid bij ngo’s met concepten en de praktijk van het SW. De vraag naar ecologische vorming binnen de sociale sector inventariseren.

3.3

Onderzoeksaanpak

Het onderzoeksproject omvat twee luiken, een conceptueel en een praktijkgericht, die elkaar aanvullen. Het is daarbij de bedoeling het geheel te begeleiden vanuit een werkgroep van geïnteresseerde partners, zowel uit de sociale scholen en de universiteiten (masteropleiding), als het werkveld. Daarbij is die werkgroep ook een belangrijk middel om de netwerkvorming rond het ESW te bevorderen.

11

Het conceptuele luik bevat een literatuurstudie rond de beschikbare bronnen voor ESW. Een literatuurstudie is nodig omdat het om een nieuw concept gaat. Naast de hoger vermelde internationale literatuur, zal onderzocht worden of er vergelijkbare ontwikkelingen bezig zijn in Europese landen. Verder zullen de teksten rond missie, beroepsprofiel, opleidingsdoelstellingen, competenties, etc. die vandaag in het SW in Vlaanderen gehanteerd worden, geanalyseerd worden op hun ecologische oriëntatie. Dat alles zal leiden tot een rapport als uitgangspunt voor verdere concrete vertaling. Vanuit de literatuurstudie zal daarin bronnenmateriaal bij elkaar gebracht worden ten behoeve van sociaal werkers, sociale scholen en docenten, maar dat zal vervolgens vertaald worden naar een referentiekader dat behulpzaam kan zijn voor opleidingen SW die hun eigen opleiding in dit licht wil evalueren en bijsturen. Het praktijkgerichte luik behelst een inventariserend onderzoek in Vlaanderen naar bestaande vormen en methodieken die verband houden met ecologisch sociaal werk. Naast het in kaart brengen van de expertise die in het werkveld aanwezig is, moet er ook aandacht besteed worden aan de vragen die in het werkveld bestaan naar de opleiding in het sociaal werk, en naar specifieke bijscholingen. Het is dus de bedoeling een eerste basisonderzoek uit te voeren in Vlaanderen dat vervolgens de discussie in de opleidingen, het werkveld en tussen opleiding en werkveld kan voeden. Daarom zal het een taak van de werkgroep zijn om te kijken onder welke vorm de informatie die ter beschikking komt verspreid kan worden.

12

4

Het project SOWEDO

4.1

Projectaanvraag

Bij de verdere zoektocht naar projectmiddelen werd het vorige projectvoorstel onder meer naar het Vlaamse kabinet van welzijn verstuurd, met de vraag of daar iets in de idee gezien werd. Welzijn zou geen middelen hebben om dergelijk project te financieren, maar stuurde de vraag wel door naar het Vlaamse kabinet DO (toen onder Leterme). In het najaar 2006 kregen we bericht van de diensten van de Vlaamse Overheid dat er ter uitvoering van de Vlaamse Strategie DO (VSDO) projecten gefinancierd zouden worden, en dat we daarvoor een aanvraag konden doen. Het project moest dan wel herschreven worden zodat het binnen de termen van de VSDO paste. De titel werd: ‘Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling’, afgekort tot SOWEDO. Naar financieringsmogelijkheden moesten we bescheidener zijn (1 halftime medewerker), waardoor ook de doelstellingen wat afgeslankt werden. Bovendien was het project geconcipieerd voor twee jaar, terwijl later bleek, toen de projectcriteria bekend werden, dat het enkel om éénjarige projectperiodes kon gaan. Het project werd daarom in twee fasen opgesplitst, en er werd financiering aangevraagd voor de eerste fase. In februari 2007 kregen we officieus bericht dat het project principieel goedgekeurd was. In mei ontvingen we het getekende ministerieel besluit. Terwijl de eerste fase bezig was, werd dan tegen 31 maart 2008 bij de Vlaamse overheid de aanvraag ingediend voor een tweede projectperiode van een jaar. Het oorspronkelijke projectontwerp werd daarbij aangepast aan het concrete verloop van het project. Voornamelijk het opstarten van een lerend netwerk bood nieuwe mogelijkheden die we vooraf niet voorzien hadden.12 Verder moest er rekening gehouden worden met de prioriteiten die in de uitvoering van de VSDO gesteld werden.

4.2

Het projectopzet

Hieronder volgt de beschrijving van het project zoals het beschreven werd in de goedgekeurde projectaanvragen. Belangrijke aanvullingen of verschuivingen van de tweede fase t.o.v. de eerste worden daarbij aangegeven met F1 en F2.

4.2.1

Beknopte beschrijving

Probleemstelling Wanneer we de huidige relatie tussen het SW in al zijn diversiteit en de componenten van DO bekijken vanuit de 4 P’s – de drie pijlers (ecologisch, sociaal, economisch) en het participatieve proceskarakter – dan zien we grosso modo de volgende situatie: het sociale en het participatieve aspect behoren traditioneel tot de theorie en de praktijk van het SW; het economische aspect is daarbij aanwezig via de grote aandacht voor arbeid alsook via de uitbouw van de sociale economie. Aandacht voor ecologische aspecten bleef tot nu toe grotendeels buiten het aandachtsveld. De feitelijk groeiende band tussen vele sociale en ecologische problemen heeft er wel voor gezorgd dat heel wat organisaties op het werkveld van het SW aspecten van ecologische duurzaamheid hebben opgenomen, en geïntegreerd met de traditionele pijlers van het SW die we ook binnen DO terugvinden. O.a. binnen de sociale economie zien we goede aanzetten en voorbeelden van integratie van sociale, ecologische en economische aspecten. Ondanks dergelijke ontwikkelingen blijft binnen het SW – zoals binnen de samenleving - de idee dominant dat DO over milieu gaat en daarom niet echt tot de opdracht van het SW behoort. DO 12

Zie daarvoor deel II.

13

wordt daardoor onvoldoende gezien als een centraal aandachtspunt en/of als een nieuw kader voor SW. Een brede oriëntatie van SW op DO vraagt om het ongedaan maken van die hiaat en dus ook het ecologische, naast de aanwezige sociale, economische en participatieve bekommernissen tot één van de integrerende pijlers van het SW te maken. (F2): De recente maatschappelijke ontwikkelingen rond o.a. het klimaat- en het energievraagstuk bieden nu echter een nieuwe context waarbinnen ook binnen het SW een grotere aandacht voor de integrerende visie van DO mogelijk wordt. Projectvoorstel Het project heeft de bedoeling om SW meer dan nu het geval is te oriënteren op DO, en de integratie van ecologische, sociale, economische en participatieve aspecten in het SW systematisch op te pakken. Daarbij is SW door zijn brede aanwezigheid op allerlei maatschappelijke terreinen uitermate goed geplaatst om een bijdrage te leveren aan het tot stand komen van duurzame productieen consumptiepatronen. Het project behelst enerzijds conceptueel werk. Via een onderzoek van SW-literatuur wordt onderzocht welke vormen van integratie van aspecten van DO in SW reeds beschreven zijn. Dat kan de basis leggen voor het bijsturen van basisconcepten van SW zoals die aanwezig zijn in de opleidingen SW en bij de beroepsgroep van de sociaal werkers. (F2): Belangrijk is daarbij hoe ethisch geladen basisbeginselen van SW - zoals emancipatie, empowerment, sociale rechtvaardigheid, mensenrechten – geherformuleerd kunnen worden in de huidige context van ecologische begrenzing. Aandachtspunten zijn o.a. de relatie tussen empowerment en duurzame leefstijlen; de mogelijk wederzijdse bevruchting van sociale economie en maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). (F1): Anderzijds zal er een werkgroep opgericht worden met partners uit andere opleidingen voor SW, en met vertegenwoordigers uit het werkveld, waarbij in eerste instantie koepelorganisaties worden aangesproken. Die werkgroep kan de basis worden van een expertisenetwerk voor uitwisseling van ervaringen en praktijken rond DO die in het SW reeds aanwezig zijn. Via deze werkgroep kan een eerste inventarisatie van dergelijke praktijken en ermee verbonden methodieken gekoppeld worden aan het conceptueel onderzoek. Dat alles leidt dan tot een rapportage, presentatie en verdere verspreiding van de verzamelde ideeën en voorstellen, zowel naar de opleidingen in SW als naar de verschillende sectoren en organisaties in het SW. (F2): Anderzijds wordt er aandacht besteed aan het proces van integratie van DO binnen het SW. Daartoe wordt er gewerkt aan de verdere uitbouw van een lerend netwerk met partners uit andere opleidingen voor SW, en met vertegenwoordigers uit het werkveld, waarbij zowel koepelorganisaties, als andere voor het thema relevante organisaties beoogd worden. Binnen dat netwerk kunnen ideeën rond SW en DO getoetst worden, en kunnen concrete ervaringen en praktijken rond DO in het SW uitgewisseld worden. Om dat netwerk mogelijk te maken en verder te voeden met ideeën wordt er ook onderzoek verricht naar ervaringen met DO in het werkveld van het SW. Onderzoek is daarbij tevens een manier om mogelijke partners op het spoor te komen, voorbeelden van goede praktijk te verzamelen en te laten circuleren, en in het algemeen SW-organisaties op het spoor van DO te zetten.

4.2.2

Bijdrage tot duurzame ontwikkeling

De VSDO beschrijft DO als “een proces van maatschappelijke verandering”13. Het SW is goed geplaatst om daarop in te spelen omdat het nastreven van maatschappelijke verandering in functie van meer welzijn tot de kern van het SW behoort. Dat geldt zowel voor het beroepsprofiel waartoe in de scholen voor SW wordt opgeleid, als voor de vele middenveldorganisaties waarin sociaal werkers actief zijn. Indien duurzame ontwikkeling een verandering beoogt in het

13

Vlaamse Regering (2006), ‘Samen grenzen verleggen’, Vlaamse Strategie Duurzame Ontwikkeling (fase 1), goedgekeurd 20/7/2006, p.34. Beschikbaar: http://www2.vlaanderen.be/duurzameontwikkeling/downloads/Vlaanderen/VSDO_fase1_def280906.pdf

14

“maatschappelijk paradigma”, dan is het dus van groot belang om die grote groep van maatschappelijke actoren uit het SW expliciet op die noodzakelijke transitie te oriënteren. Vanuit hun diverse terreinen komen sociaal werkers in contact met grote groepen van de bevolking, waarbij hun werk van invloed is op de attitude van die groepen. (F2): Daarin speelt het procesmatige en participatieve karakter van SW een belangrijke rol. Zo kan ‘empowerment’ een bijdrage leveren aan het opbouwen van een meer duurzame samenleving van onder uit. (F2): Net om die reden kan het voorliggende project een belangrijke bijdrage leveren aan het tot stand komen van ‘duurzame productieen consumptiepatronen’. Dat kan rechtstreeks door bijvoorbeeld de aandacht te trekken op nieuwe praktijken binnen de sociale economie die zich oriënteren op een agenda van DO. Dat kan bovendien versterkt worden door principes van sociale economie en van MVO met elkaar in verband te brengen, en verder te verspreiden binnen het SW. Dat kan ook indirect gebeuren door de promotie van de idee van ‘duurzame productieen consumptiepatronen’ tot een oriënterend normatief criterium binnen SW in het algemeen. Bijv.: hoe gaat men aan budgetbegeleiding doen vanuit dergelijk perspectief. Het voorliggende project situeert zich allereerst binnen het thema ‘Educatie voor DO’, en dat op meerdere vlakken: • • • •

binnenbrengen van DO in de opleidingen SW; uitdragen van de oriëntatie op DO over de verschillende werkterreinen van het SW; de voorbeeldfunctie van geslaagde vormen van duurzame ontwikkeling binnen het SW versterken. Hierbij neemt de sociale economie zeker een belangrijke plaats in; de bijzondere plaats die het sociaal-cultureel werk inneemt op vlak van de ontwikkeling van methodieken voor burgerschapsvorming, maatschappelijke participatie en procesbeheersing (zoals ook de Vlaamse strategie aangeeft).

Het SW is zelf betrokken bij meerdere maatschappelijke en beleidsterrein, wat maakt dat er vanuit het project ook relaties gelegd worden met andere thema’s van de VSDO, onder meer: • • •

maatschappelijk verantwoord ondernemen milieu en gezondheid duurzame productieen consumptiepatronen.

Het opbouwen van een netwerk met verschillende partners in het SW die zich op DO willen oriënteren is bovendien een belangrijke en blijvende bijdrage aan het proces van maatschappelijke verandering dat DO is.

15

4.2.3

Concrete doelstellingen en indicatoren

De algemene doelstelling is het SW beter te oriënteren op DO via de integratie van ecologische duurzaamheid als een basisuitgangspunt van SW. Dit project loopt over twee jaar, en is daarbij bedoeld als opstap voor een langer lopend traject. Voor Fase 1, projectjaar 2007-2008, worden volgende concrete doelstellingen beoogd: • •

•

Literatuurstudie weergegeven in een rapport. Oprichting van een werkgroep die het project begeleidt en expertise samen legt. Hier wordt verslaggeving voorzien, en elektronisch verspreid onder een ruimere groep van geïnteresseerden. Een eerste peiling naar de visie op, de plaats van en ervaringen met DO bij de deelnemende partners. De weergave daarvan wordt mee opgenomen in het onderzoeksrapport. Daarbij wordt een voorbeeldfunctie naar andere organisaties beoogd, in functie van het opnemen van aspecten van DO in hun missie en werking.

Voor Fase 2, projectjaar 2008-2009: • •

• • • • • •

Verder uitbouwen van een lerend netwerk rond SW en DO, waarbij de ledenlijst voortdurend geactualiseerd wordt. Vanuit het netwerk een stuurgroep oprichten die de continuïteit van het netwerk kan verzekeren na het beëindigen van het project. Deze stuurgroep kan daarbij ook de basis vormen van waaruit verdere projecten rond SW en DO voorbereid worden. Organisatie van een zestal focusgroep bijeenkomsten met mensen uit verschillende domeinen uit het SW om onderzoeksresultaten te toetsen en uit te diepen. Tenminste drie thematische studiebijeenkomsten met geïnteresseerde leden uit het lerend netwerk. Organisatie van een open studiedag waarin zowel visies rond SW en DO, als inspirerende praktijkvoorbeelden gepresenteerd zullen worden. Publiek toegankelijk maken van de bijdragen en resultaten van vernoemde bijeenkomsten Publicatie van een eindrapport met de resultaten van zowel het conceptueel als het praktijkgericht onderzoek, en de bijhorende studiebijeenkomsten. Verwerking van interessante elementen uit het eindrapport tot artikelen in twee sectortijdschriften die relevant zijn voor het SW

16

II Projectbeschrijving In dit deel worden de grote lijnen van de organisatie, van het verloop en de evolutie van het project SOWEDO weergegeven. Daarbij hebben we aandacht voor de verschillende soorten activiteiten die vanuit het project ontplooid werden. Buiten de direct onderzoeksgebonden activiteiten, gaat het dan om hoofdzakelijk studiebijeenkomsten waarin SOWEDO als (mede)organisator functioneerde, maar ook andere initiatieven waarin actief geparticipeerd werd. Het belang daarvan ligt in het interactie- en denkproces dat daardoor in Vlaanderen op gang gekomen is over SW en DO. Door dat proces reiken de resultaten van het project SOWEDO heel wat verder dan de inhoud van dit rapport.

1

Organisatie en verloop van het project

1.1

De opstart

1.1.1

Personeelsinvulling en taakverdeling

Om van start te kunnen gaan moest er eerst een onderzoeker aangeworven worden. En omwille van de inplanning in de activiteiten van het departemenr Sociale School, vangt het project concreet aan bij de start van het academiejaar 2007-08 op 17 september 2007. Daarbij loopt de eerste fase tot 31 oktober 2008, en aansluitend de tweede fase tot 31 oktober 2009. Jef Peeters, lector sociale filosofie en ethiek van het departement SSH, neemt de projectleiding en het conceptuele luik voor zijn rekening (20 % opdracht op jaarbasis). Hilde Bevers, voorheen werkzaam bij Rimo Limburg, voert een verkennend onderzoek uit naar de receptie en de plaats van DO in het werkveld van het SW (30% opdracht op jaarbasis). Zij werkt op de SSH ook mee aan het onderzoeksproject ‘Sociale cohesie op het platteland. De bijdrage van het sociaal-cultureel verenigingsleven. De case van de Landelijke Gilden’ (20072010). 1.1.2

Startfase

Gedurende de eerste weken werken de twee projectmedewerkers zich in de thematiek in, op basis van de documentatie uit het vooronderzoek van Jef Peeters. Daarbij overleggen beiden regelmatig over de richting en concrete werkwijzen voor het project. Ondertussen worden de bestaande contacten uit de voorfase geactiveerd, worden er al nieuwe contacten met geïnteresseerden gelegd, en wordt er daarbij o.a. gewerkt aan een volledige adressenlijst van contactpersonen uit alle opleidingen in het SW in Vlaanderen. Uit die contacten worden een aantal mensen aangesproken om deel uit te maken van een reflectiegroep (begeleidingsgroep) van het project, en wordt er een bijeenkomst gepland. 1.1.3

Eerste bijeenkomst reflectiegroep

Op dinsdag 27 november 2007 vond er in Leuven, in de zaal boven het Wereldcafé.coop, een eerste bijeenkomst plaats van een reflectiegroep over het project SOWEDO (verslag in bijlage). Aanwezig zijn mensen uit VODO, Globelink en Ecolife, voor wat het werkveld betreft en uit KHKempen, Arteveldehogeschool Gent en KHLeuven voor de opleidingen SW, alsook een projectmedewerker rond DO uit het economisch departement van de KHLeuven met onderzoekservaring. De vertegenwoordiger van KHK (Jan Agten) is tevens ondervoorzitter van de EASSW (European Association of Schools of Social Work). De discussie op deze bijeenkomst was belangrijk om de concrete doelstellingen van het project duidelijker te krijgen. Dat leverde al dadelijk ook twee concrete oriëntatiepunten op, alsook een piste voor internationale samenwerking:

17

•

Vooreerst leidt de discussie tot een realistischer opzet voor het werkveldonderzoek. Dat onderzoek kan in eerste instantie gezien worden als een middel om de discussie over SW en DO op gang te brengen, dus als element in een proces i.p.v. een doel op zich. Inventarisatie via een vragenlijst van opvattingen over en praktijken van DO in het zeer brede werkterrein van het SW lijkt daarbij eerder een eindeloos werk waarvan de meerwaarde niet duidelijk is. Het is meer aangewezen om op zoek te gaan naar verschillende gedachten, visies, werkaspecten en vooral ook naar goede praktijkvoorbeelden die kunnen dienen om andere organisaties te inspireren. Dat kan via interviews met verantwoordelijken van sociale organisaties, onderzoek van websites en gesprekken met themagerichte focusgroepen uit 1 of meerdere organisaties. Hilde Bevers zal in die lijn verder werken.

•

De idee om een focusgroep op te zetten met deelnemers uit alle SW-opleidingen leverde de suggestie op om daarvoor samen te gaan werken met het Project DOEN!, dat naderhand omgedoopt werd tot DHO Vlaanderen.14 DHO Vlaanderen organiseert activiteiten voor integratie van DO in het hoger onderwijs. De focus ligt op het integreren van DO in de curricula en in de interne bedrijfsvoering. De belangrijkste methodiek bestaat uit kennisuitwisseling en -opbouw via lerende netwerken. DHO Vlaanderen kan daarbij ook rekenen op de steun van de Vlaamse overheid.

•

Jan Agten (EASSW) is van oordeel dat DO vandaag voor SW zeker een fundamenteel thema is, te vergelijken met ‘gender’ een tijd gelden. Hij wijst daarbij op het Europese ‘thematische netwerk SW’. De nieuwe thema’s voor internationale studiedagen, met het Engels als voertaal, worden binnenkort vastgelegd. ‘Sustainable development’ zou voorgesteld kunnen worden. Bij goedkeuring van dat thema kan er een internationale studiedag georganiseerd worden, waarbij de EASSW voor de financiering instaat. Hij zal dit thema internationaal aankaarten.

1.2

Samenwerking met DHO Vlaanderen

In opvolging van de vergadering van de reflectiegroep werd er contact opgenomen met DHO Vlaanderen met de vraag of er mogelijkheden waren om binnen hun netwerk rond hoger onderwijs en DO in samenwerking met SOWEDO een contactgroep op te richten rond SW. Omdat DHO Vlaanderen in 2008 werk wil maken van de oprichting van thematische netwerken rond integratie van DO in verschillende studiegebieden, leidt dat contact al snel tot samenwerking. Die samenwerking biedt voor SOWEDO enkele opportuniteiten die de kracht van het project ten goede komen: • • • • • •

De kennis en ervaring van een reeds bestaand netwerk rond DO in hoger onderwijs. Een reeds lopende inventarisatie van initiatieven rond DO in hoger onderwijsinstellingen. Een functionerend secretariaat voor organisatie en verslaggeving van bijeenkomsten. De beschikking over een centraal gelegen locatie, kort bij het Zuidstation in Brussel (Café de Fiennes) voor de organisatie van bijeenkomsten. Financiële mogelijkheden om sprekers uit te nodigen. Een reeds functionerende website waarmee wij ook de onderzoeksresultaten van het project SOWEDO gericht kunnen verspreiden.

DHO Vlaanderen was op zoek naar docenten uit het hoger onderwijs die een lerend netwerk omtrent bepaalde vakgebieden inhoudelijk wilden trekken. Vanuit het project SOWEDO kon Jef Peeters – en meer bepaald vanuit zijn conceptueel onderzoek - deze rol van voorzitter op zich nemen. Zowel DHO Vlaanderen als SOWEDO hadden reeds een adressenlijst van contactpersonen opgebouwd. Beide lijsten werden in elkaar geschoven, waardoor naast een beperkt aantal 14

Cf. www.dhovlaanderen.be

18

contacten uit het werkveld (via SOWEDO), ook al alle opleidingen sociaal (agogisch) werk vertegenwoordigd waren. Dat betekende het startpunt voor de organisatie van het ‘lerend netwerk oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling’. De organisatie van de bijeenkomsten van het lerend netwerk was de eerste focus van de samenwerking tussen SOWEDO en DHO Vlaanderen. Maar omgekeerd werd DHO ook betrokken in activiteiten die door SOWEDO werden opgezet, zoals de reflectiegroep, en de organisatie van studiedagen. Door die samenwerking ontstond er een vruchtbare wisselwerking tussen het onderzoek en een ruimer netwerk van geïnteresseerden. Die dynamiek heeft gemaakt dat het project SOWEDO al vrij vroeg een publieksgericht karakter kreeg. En dat is toegenomen tijdens het verdere verloop van het project.

1.3

Activiteiten

De genoemde dynamiek maakte dat er gedurende de voorbije twee jaar naast het eigenlijke onderzoekswerk verschillende soorten activiteiten werden georganiseerd, of interventies verricht, elk met een eigen functie en/of doelgroep. Mede daardoor hebben we een breder netwerk van contacten gecreëerd rond het thema en de praktijk van DO in het SW. Die netwerkvorming was overigens ook één van de centrale doelstellingen van het project SOWEDO. Verder hebben die activiteiten, en vooral de uitwisselingen die daarbij plaats vonden een belangrijke plaats gekregen in de ontwikkeling en de verdere precisering van de ideeën die in dit rapport naar voren komen. Meer algemeen biedt deze werkwijze een interessante ervaring over de manier waarop praktijkgebaseerd onderzoek uitgevoerd kan worden. Dat sluit bovendien aan bij ons pleidooi voor meer participatief gericht onderzoek als een belangrijk element van processen waarin het SW op het terrein DO vorm probeert te geven.15 Hieronder geven we eerst een chronologie van de belangrijkste activiteiten, zowel van degene die vanuit SOWEDO werden opgezet, als van die in samenwerking met DHO werden georganiseerd. Vervolgens beschrijven we de activiteiten van SOWEDO, met uitzondering van de focusgroepen die in deel IV aan bod komen, terwijl het lerend netwerk in par 2 besproken wordt.

15

Cf. Deel III.

19

1.3.1

Chronologisch overzicht

Datum

Activiteit

Plaats

27-10-07

Reflectiegroep SOWEDO

Leuven

21-03-08

Lerend netwerk 1

Brussel

29-05-08

Lerend netwerk 2

Brussel

02-09-08

Lerend netwerk 3

Brussel

20-10-08

Lerend netwerk 4

Brussel

07-11-08

Eerste markt DO in het hoger onderwijs (DHO Vlaanderen)

Brussel

16-12-08


Leuven

07-01-09

DHO Vlaanderen: bijeenkomst voorzitters lerende netwerken

Brussel

29-01-09

Reflectiebijeenkomst over de methodologie van het onderzoek

intern SSH

20-02-09

Lerend netwerk 5

Gent

02-03-09

Gastcollege ‘DO als kader voor SW’ voor Master SW

Gent

21-04-09

Focusgroep schuldhulpverlening

Leuven

28-04-09

Voordracht ‘SW and sustainable development’, Congres ENSACT

Dubrovnik

06-05-09

Focusgroep welzijnswerk en lokaal sociaal beleid

Leuven

08-05-09

Lerend netwerk 6

Gent

28-05-09

Studiedag ‘DO: een nieuw paradigma voor sociaal werk?’

Leuven

11-06-09


Leuven

15-06-09

Focusgroep lokaal sociaal beleid en beleid DO

Leuven

25-06-09

Focusgroep sociaal werk in milieu- en DO-organisaties

Gent

18-09-09

Lerend netwerk 7

Brussel

23-10-09

Studiedag ‘Facetten van duurzaamheid’

Brussel

27-10-09


Brussel

1.3.2

Reflectiegroep

Van bij de aanvang van het project SOWEDO was het de bedoeling om het project te begeleiden vanuit een groep geïnteresseerden uit onderwijs en werkveld. Omdat het om een beperkt project gaat vonden we het een te zware benadering om met een echte stuurgroep te werken. Voor ons was het vooral van belang om op regelmatige tijdstippen feedback te krijgen op de voortgang van het onderzoek, en ideeën aangereikt te krijgen voor verder te nemen stappen. Vandaar de keuze voor een ‘reflectiegroep’. Die idee werd doorkruist door het opstarten van het lerend netwerk. Dat had voor gevolg dat we er ineens een kanaal bijkregen voor voortdurende uitwisseling en feedback rond de inhoud van het project; temeer daar enkele mensen uit de reflectiegroep ook regelmatig participeerden aan het lerend netwerk. Dat maakte de reflectiegroep niet overbodig, maar de bijeenkomst ervan werd beperkt tot cruciale momenten in de loop van het project. Ook de samenstelling is in de loop van het project licht gewijzigd. Het belangrijkste is dat ook Magali Decloedt, coördinator van DHO Vlaanderen, erbij kwam, en dat op vraag van de subsidiërenden overheid ook Katrien Van Poeck, ambtenaar bij het departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE), dienst NME, als lid werd opgenomen. We overlopen hier de belangrijkste stappen die met de reflectiegroep gezet werden. De volledige verslagen ervan zitten in de bijlagen.

20

•

eerste bijeenkomst op 27-10-07 Deze situeert zich in de opstartfase van het project, en was o.a. bepalend voor het aangaan van een samenwerking met DHO Vlaanderen. We behandelden dat al uitvoeriger in par. 1.1.2.

•

tweede bijeenkomst op 16-12-08 Het verslag van het eerste projectjaar werd tegen eind november 2008 aan de Vlaamse overheid bezorgd, alsook aan de leden van de reflectiegroep. Hen werd gevraagd om het door te nemen voor feedback. Die feedback betrof enerzijds uitklaring van een aantal conceptuele keuzes, o.a. waarom zo sterk aansluiten bij de internationale definitie van het SW. Verder het aanduiden van een aantal leemtes, o.a. de relatie tot de milieubeweging, en het thema EDO. Er werd ook ingegaan op de vertaling naar het onderwijs in SW, en op de competenties voor DO. Wat het onderzoek naar DO in het werkveld betreft werd o.a. nagegaan welke mogelijkheden het organiseren van focusgroepen biedt, en wat daarvoor mogelijke thema’s konden zijn. In dat verband werd er o.a. heel concreet afgesproken dat de Arteveldehogeschool een bijeenkomst zou organiseren met oud-studenten SW die werkzaam zijn in de milieu- of de DO-sector.

•

derde bijeenkomst op 11-06-09 Op deze bijeenkomst werd er teruggeblikt op de studievoormiddag van 28 mei, en vervolgens vooruitgekeken naar de manier waarop we het project best zouden afronden. Daar zitten twee belangrijke elementen in: een open studiedag en de publieke rapportage. Voor de organisatie van een afrondende studiedag op 23 oktober werden een aantal ideeën voor de invulling ervan besproken, alsook een aantal praktische modaliteiten voor de organisatie ervan, omdat zowel DHO als LNE, dienst NME daarin participeren. Voor de publieke rapportage kwamen we tot volgende werkwijze: Het heeft niet zoveel zin (o.a. papiergebruik) om het volledige rapport af te drukken voor alle deelnemers aan de studiedag. Het rapport kan elektronisch ter beschikking gesteld worden. − Er wordt een samenvatting (10-tal pagina’s) gemaakt van het rapport met daarin de hoofdlijnen van het onderzoek, de belangrijkste ‘kapstokken’ voor het bekijken van de relatie tussen SW en DO. − Op de studiedag kan in de deelworkshops ook toegewerkt worden naar aanbevelingen voor de opleiding SW, het werkveld en het beleid. Die worden dan naderhand met de refllectiegroep, en met leden van het LN Sowedo samengelegd i.f.v. bekendmaking. −

•

vierde bijeenkomst op 27-10-09 Voor deze bijeenkomst werden naast de leden van de reflectiegroep ook enkele docenten uit de sociale hogescholen uitgenodigd die actief aan het lerend netwerk hadden geparticipeerd. Heel wat expertise rond het thema van SW en DO werd immers ook doorheen de discussies op het lerend netwerk ontwikkeld. Het moment van programmatie, kort na de studiedag van 23 oktober en sowieso voor het einde van het project op 31 oktober, leidde evenwel tot een zeer beperkte aanwezigheid. Een aantal leden stuurden wel schriftelijke reacties toe. Op de agenda: 1. Een terugblik op de studiedag van 23 oktober. Daarbij werden er afspraken gemaakt over de verdere verspreiding van de presentatie van het conceptuele kader rond de relatie van SW tot DO.

21

2. Bespreking van de conclusies van het onderzoek en van de studiedag van 23 oktober, en de aanbevelingen die daaruit geformuleerd kunnen worden. Het project SOWEDO loopt af op 31 oktober en het eindrapport van dit project moet tegen half november aan de Vlaamse overheid overgemaakt worden. Die aanbevelingen vormen de laatste stap in de afronding van dat rapport. Op deze laatste reflectiebijeenkomst van het project SOWEDO werden de voornaamste lijnen voor deze aanbevelingen vastgelegd. Die worden gericht naar zowel de opleidingen, het werkveld als de overheid. Als voorbereiding lagen volgende teksten voor: Een samenvatting van de conclusies van het SOWEDO-onderzoek naar het werkveld. − De verslagen van de workshops op de studiedag van 23 oktober. −

3. De toekomst van het lerend netwerk ‘oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling’ van DHO Vlaanderen. Hoe kunnen we de inspanningen van de voorbije twee jaren verder laten doorwerken? Magali Decloedt, coördinator van DHO Vlaanderen, heeft daarover de leden van het lerend netwerk bevraagd. Daaruit blijkt dat de werkwijze met fysieke samenkomsten van het lerend netwerk, met enerzijds input door een gastspreker en anderzijds uitwisseling en opbouw van didactische methoden en materiaal, ook in de toekomst gewenst blijft. De nieuwe invulling van het voorzitterschap dient wel dringend geregeld te worden. Er wordt afgesproken dat een werkgroep met leden van het lerend netwerk verder werkt aan een publiceerbare tekst over competenties voor DO binnen het SW. Die tekst zal opgenomen worden in het boek waar Jef Peeters aan werkt. 1.3.3

Studiedagen

In de loop van het tweede projectjaar organiseerden we buiten de bijeenkomsten van het lerend netwerk twee open studiemomenten. Vanuit de dynamiek die we rond het project wilden creëren was de directe bedoeling daarvan steeds dubbel: • •

Het presenteren en zo naar buiten brengen van de resultaten van het onderzoekswerk; Het toetsen daarvan, enerzijds via het expliciet uitnodigen van mensen uit de SW-praktijk om een inbreng te komen doen, anderzijds via de discussie daarover met een breder publiek. En zoals reeds gezegd vormden de interacties die zo ontstaan ook een belangrijke stap in de voortgang van het onderzoek.

Voor het aanspreken van mensen uit de SW-praktijk konden we putten uit de contacten die in de loop van het werkveldonderzoek ontstaan zijn. Mooi meegenomen, maar niet onbelangrijk vanuit het oogpunt van ideeënspreiding, is dat de publicitaire activiteit die het organiseren van studiedagen meebrengt een grotere visibiliteit geeft aan het project. En dat reikt verder dan alleen de deelnemers. Vanuit de gedachte dat DO een aangelegenheid is die iedereen in onze samenleving raakt, en dus ook het SW in zijn volle breedte, werd er in onze aankondigingsfolders ook breed uitgenodigd: “Deze uitnodiging richt zich tot iedereen die bekommerd is om de richting die het sociaal werk moet uit gaan, zowel mensen uit het werkveld als uit de opleidingen.” •

Duurzame ontwikkeling: een nieuw paradigma voor sociaal werk? 28 mei van 9 u tot 12.30 u

Deze studievoormiddag werd georganiseerd in Leuven. ’s Namiddags begon daar ook het internationaal congres n.a.v. 5 jaar Master in sociaal werk: ‘Sociaal werk de toekomst in!’. Dat bood de mogelijk om beide bijeenkomsten te combineren, en dus voor ons om deelnemers uit andere hoeken van Vlaanderen te krijgen, omdat ze toch al afzakten naar Leuven. Er namen een 50-tal mensen deel.

22

Thema van de studiebijeenkomst: De uitnodiging voor deze bijeenkomst kadert het thema als volgt: Al twee decennia staat Duurzame Ontwikkeling op de agenda van de wereldgemeenschap als antwoord op de dubbele uitdaging van ecologische crisis en sociale ongelijkheid. Daarbij wordt DO wel eens omschreven als een ‘nieuw paradigma’ voor de samenleving. In het project SOWEDO onderzochten we wat DO kan betekenen voor het Sociaal Werk. Op deze studiebijeenkomst leggen we de voorlopige resultaten van dit onderzoek ter discussie voor. We zullen DO daarbij confronteren met een visie die empowerment naar voren schuift als een paradigma voor Sociaal Werk. De leidende gedachte is dan dat DO en empowerment beide deel uitmaken van een ruimere paradigmaverandering waar onze samenleving nood aan heeft. De inschrijving verliep via de website van de KHLeuven waar vooraf ook al wat documentatie werd geplaatst, zowel rond SOWEDO, als rond empowerment. Het programma: • • •

•

‘Betekenis van DO voor Sociaal Werk’ - Jef Peeters (SOWEDO) ‘Empowerment en DO’ – Tine Van Regenmortel (HIVA) Reflecties door drie mensen met een verschillende invalshoek uit de praktijk: Moo Laforce (Leren ondernemen, Leuven) Jo Voets (Bethanië, jeugdhulpverlening, Genk) Frank Van Vaerenbergh (OCMW, Mol) Paneldiscussie van de 5 inleiders met de zaal

Samenwerking: Deze studiebijeenkomst wordt opgezet in samenwerking met: - DHO Vlaanderen - Hoger Instituut voor de Arbeid (HIVA), KULeuven, die ook zijn zaal ter beschikking stelde. Documentatie: Een verslag, de presentaties van de inleidingen, alsook teksten van de praktijkinbreng zijn beschikbaar op de website van DHO Vlaanderen.16 Een uitvoerig verslag zit ook in de bijlagen.

•

Facetten van duurzaamheid. Sociaal werk en duurzame ontwikkeling 23 oktober van 9 u tot 16 u

Dit is de afsluitende studiedag van het project SOWEDO. Hij vond plaats in Brussel in het Ferrarisgebouw, waar het departement LNE van de Vlaams overheid gevestigd is. De conclusies ervan werden naderhand mee verwerkt in dit eindrapport van het project SOWEDO. Er namen 45 mensen aan deel. Thema van de studiebijeenkomst: De uitnodiging formuleert het thema als volgt: In het project SOWEDO onderzochten we wat duurzame ontwikkeling kan betekenen voor het sociaal werk. Op deze dag stellen we eerst de grote lijnen van deze studie voor. We zijn er ons van bewust dat die lijnen vertaald moeten worden naar het sociaal werk in heel zijn verscheidenheid. In 6 thematisch geordende workshops gaan we daarom dieper in op het thema duurzame ontwikkeling en de praktijk. Uiteraard is het sociaal werk veel ruimer, maar de gekozen ‘facetten’ van duurzaamheid kunnen ook andere werkterreinen inspireren.

16

Zie: http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46

23

Programma: • • • • • •

Welkom en inleiding ‘Duurzame ontwikkeling en sociaal werk: bouwen aan een veerkrachtige samenleving’ – Vragen – Jef Peeters (SOWEDO) Workshops voormiddag Workshops namiddag Slotzitting: Enkele kerngedachten uit de workshops: aanbevelingen voor onderwijs, overheid en werkveld We drinken een glas ter versterking van de netwerking, met een ludieke noot van Danie Jordens

Workshops: De bedoeling van de workshops was om de relatie van SW tot DO te toetsen aan de praktijk, maar telkens vanuit een andere werkcontext. Daartoe selecteerden we zes thema’s (zie ook tabel hieronder). Vier ervan zijn verbonden met het werkveld van het SW, en zij werden samengesteld vanuit het project SOWEDO. Daarvoor werden telkens drie inleiders uit de praktijk gevraagd. Daarbij nodigden we zowel organisaties uit die lokaal werken, als organisaties die op het Vlaamse niveau werken. Twee workshops gingen over de opleiding tot sociaal werker, en die werden ingevuld in samenwerking met DHO Vlaanderen, en het lerend netwerk sociaal werk. Door een gebrek aan belangstelling werd de workshop over onderwijspraktijk wel afgeschaft. Voormiddag Werken aan armoede

Arbeidszorg

SW-educatie

Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling (VODO) Gert Vandermosten

De Wroeter, dagcentrum Kortessem Jan Raymaekers

Competenties sociaal werk getoetst aan competenties duurzame ontwikkeling:

Netwerk Armoede Frederic Vanhauwaert

De Punt, bedrijvencentrum Gentbrugge Marc Standaert

Arteveldehogeschool Frank Monsecour

Energie en armoede Mieke Clymans

VELO - Leuven Jos Vandikkelen

BAOBAP-plus Jos Pauwels (Artesis)

Namiddag Bewegingswerk

Werken in de lokale samenleving

SW-Educatie

Jeugddienst Globelink Tom Lazou

OCMW Heusden-Zolder Groepswerking met kansarmen Inge Halinec

DO binnen de praktijk van het SW-onderwijs:

ACW Sara Ceustermans Ethisch vegetarisch alternatief - EVA Tobias Leenaert

Levanto - Antwerpen Thomas Baetens Lo 2020 - Genk Liesbeth Arits

KHKempen Pieter Lievens KHLeuven Gunter Gehre Sociale economie op de campus Pieterjan Robijn

24

De inleiders presenteerden kort op welke manier hun werk zich in de praktijk verbindt met DO. Daarna werd er in de discussie met de deelnemers toegewerkt naar aanbevelingen voor opleiding, werkveld en beleid. Voor elke workshop was er daartoe een moderator en een verslaggever. Daarvoor werden er docenten van de Sociale School Heverlee aangesproken, of leden van het lerend netwerk. Ondanks het eerder beperkte aantal deelnemers aan de studiedag, hield de organisatie van deze workshops met een aantal goed geplaatste parktijkmensen een belangrijk multiplicatoreffect in. Enerzijds omdat de meeste inleiders ook de algemene uiteenzetting van het kader bij de aanvang van de studiedag hebben bijgewoond. Anderzijds participeerden zij de andere daghelft zelf ook aan een workshop. Samenwerking: Deze studiebijeenkomst werd opgezet in samenwerking met: - DHO Vlaanderen - EcoCampus - Vlaamse overheid, departement LNE, dienst NME (die o.a. voor de locatie zorgde) Documentatie: Alle deelnemers kregen in hun conferentiemap: − de presentatie ‘Werken aan een veerkrachtige samenleving’; − de brochure die onder dezelfde titel de hoofdlijnen uit het eindrapport weergeeft; − een document met korte beschrijvingen van alle deelnemende organisaties aan de workshops. Die documenten worden ter beschikking gesteld op de website van DHO Vlaanderen, samen met de verslagen van de workshops, ook te vinden in de bijlagen bij dit rapport. 1.3.4

Andere activiteiten

Buiten de reflectiebijeenkomsten, het onderzoekswerk, het lerend netwerk en de twee studiedagen werd door beide projectmedewerkers, soms samen maar meestal apart, ook deelgenomen aan lezingen, colloquia, congressen e.d. We kunnen die activiteiten onderbrengen in twee groepen, afhankelijk of ze voor het project vooral input dan wel output genereren. Sommige activiteiten vallen echter onder beide. Het heeft niet veel zin om al die deelnames hier in extenso op te sommen.17 We bespreken hier wel enkele belangrijke accenten. Activiteiten die input voor het project genereren De deelname door de projectmedewerkers aan een aantal (al dan niet externe) activiteiten heeft hier een dubbele bedoeling. •

Enerzijds helpt het om het project inhoudelijk te stofferen: het leert ons hoe er in de samenleving actueel nagedacht wordt over de onderzochte thematiek; het brengt ons mogelijk ook op nieuw te onderzoeken sporen; het geeft de gelegenheid om onze eigen denkkaders te toetsen. Als voorbeeld kunnen we wijzen op een aantal inhoudelijke bijdragen door externe sprekers op het lerend netwerk, die vanuit de deelname aan dergelijke activiteiten zijn voortgekomen.

•

Anderzijds dragen ze bij tot de netwerkvorming rond het project SOWEDO: contacten met personen en organisaties die op één of andere manier hun bijdrage tot het project kunnen leveren, zowel op het conceptuele vlak als op het vlak van de praktijk.

Activiteiten die output vanuit het project genereren Voor zover deelname aan externe activiteiten bijdraagt aan de netwerkvorming rond het thema van SW en DO genereert dat uiteraard ook output zoals: bekendmaking van het project; 17

Een lijst ervan is opgenomen in de bijlagen.

25

verspreiding van het nadenken over SW en DO. In die zin werkt netwerkvorming in de twee richtingen. Buiten de reeds besproken studiedagen en onze bijdragen aan het lerend netwerk, hadden nog enkele andere activiteiten en/of interventies door Jef Peeters een meer directe output van het conceptuele werk van SOWEDO op het oog. We sommen de belangrijkste ervan hier op in chronologische volgorde: •

07-11-08: ‘Eerste markt DO in het hoger onderwijs’ (georganiseerd door DHO Vlaanderen, EcoCampus, Sociale economie op de campus en het Departement LNE): reflectiepartner van Niko Roorda in de sessie ‘Waar zou duurzame ontwikkeling ons naartoe moeten brengen?’.

•

02-03-09: Gastcollege ‘DO als kader voor SW’ voor studenten van de masteropleidingen in SW en in sociale pedagogiek, Universiteit Gent.

•

09-04-09: Door VODO werd er met zijn sociale partnerorganisaties gewerkt aan een ‘Kader voor DO’ (KaDO), dat eind 2008 gepubliceerd werd.18 Vanuit het conceptuele kader van SOWEDO wordt er feedback gegeven aan Gert Vandermosten, projectleider van KaDO.

•

26-29 april 2009: Deelname aan de 1st ENSACT Joint European Conference, Social action in Europe: different legacies & common challenges, Dubrovnik19, met een workshopbijdrage ‘Orientation of social work on sustainable development’. 20

Op dezelfde conferentie werd er ook geïntervenieerd tijdens een symposium over de herziening van de internationale definitie van SW, ten gunste van het opnemen van ‘sustainability’ als een belangrijk principe voor SW. •

13-05-09: Op vraag van Ward Dumoulin (Katho) die het project BAOBAP over de formulering van de competenties voor het SW coördineerde, werd er een advies verleend over het binnenbrengen van het aspect ‘duurzaamheid’ in de voorgestelde competetielijst. De discussie die daaruit voortvloeide leidde uiteindelijk tot volgende formulering voor één van de competenties van de beginnende sociaal werker: “Bouwt partnerschappen om inclusief samenleven te creëren met respect voor ecologische grenzen.”.21

•

25-06-09: Bijeenkomst van oud-studenten van de opleiding SW van de Arteveldehogeschool Gent die werkzaam zijn in milieu- en DO-organisaties. De focusgroep werd ingeleid met de presentatie ‘DO als kader voor sociaal werk’ (cf. studiedag 28 mei).

In par. 1.5 gaan we nader in op de output die we gerealiseerd hebben, of die op stapel staat, onder de vorm van geschreven bijdragen en presentaties.

1.4

Het onderzoekswerk

1.4.1

Conceptueel onderzoek

Voor dit conceptueel onderzoek zijn we allereerst uitgegaan van een groot aantal bronnen uit zowel de DO- als de SW-literatuur, wat ons o.a. heeft toegelaten om een redelijk uitgebreide literatuurlijst samen te stellen voor het eindrapport, en in onze uiteenzetting heel wat verwijzingen aan te brengen voor verdere lectuur. De organisatie van de bijeenkomsten van het lerend netwerk bracht evenwel ook een dynamisch accent binnen het conceptuele luik van het project, omdat er al een onmiddellijk doelpubliek was. Voor het stofferen van de discussie moest er immers gewerkt worden aan een inhoudelijk kader rond SW en DO. Omgekeerd hielpen de discussies in de netwerkbijeenkomsten om dat kader verder uit te diepen en op punt te stellen.

18

VODO (2008), KaDO: Kader voor Duurzame Ontwikkeling, Brussel. Beschikbaar: http://www.vodo.be/images/stories/downloads/kado.pdf 19 ENSACT: European Network of Social Action, waar de EASSW (European Association of Schools of Social Work) deel van uitmaakt. 20

Presentatie beschikbaar: http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46

21

Cf. Jong, M. de & W. Dumoulin (2009), Kader voor de Vlaamse opleidingen bachelor in het sociaal werk, Project Baobap-plus. Cf. o.a.: www.artesis.be/sociaalwerk/start/competentiegericht-leren.htm

26

Zoals hierboven reeds beschreven werd, vermenigvuldigden de activiteiten die door SOWEDO met en voor externen georganiseerd werden zich. Ook die hadden een belangrijke invloed op de evolutie van het conceptueel onderzoek. In het bijzonder betekenden opeenvolgende uiteenzettingen of lezingen – lerend netwerk, gastcollege, twee studiedagen – een belangrijke uitdaging om het conceptuele kader verder te ontwikkelen en via een duidelijke argumentatie herkenbaar te maken voor sociaal werkers. Als voorbeeld kan hier de studiedag van 28 mei 2009 aangehaald worden. We wilden daarop een verbinding leggen tussen het denken over DO en het denken over empowerment. Maar al tijdens de voorbereiding ging Jef Peeters samenzitten met Tine Van Regenmortel, onderzoeksleider op het HIVA te Leuven. Vanuit SOWEDO zagen wij DO als een nieuw paradigma voor de samenleving, terwijl Van Regenmortel (samen met de projectmedewerkers van het project Bind-Kracht22) empowerment presenteert als een nieuw paradigma voor de sociale hulp- en dienstverlening. Hoe verhouden die twee posities zich t.o.v. elkaar? De discussies daarover vonden hun weerslag in de verdere uitwerking van ons conceptueel kader. Een voorbeeld uit de gevolgde lezingen. Op 19 februari 2009 gaf prof. Bernard Lietaer voor de EU-Chapter van de Club van Rome een lezing over ‘Sustainable solutions about the present world crisis’. Daarin paste hij op de financiële crisis een systeem-ecologisch model toe, dat enerzijds een verklaring biedt voor de instabiliteit van ons muntstelsel, en anderzijds laat zien hoe een grotere duurzaamheid bereikt kan worden via de ontwikkeling van complementaire muntsystemen.23 Dergelijk inzicht in het functioneren van sociaal-ecologische systemen probeerden we te verbinden met ons eigen conceptueel kader. Omdat er van vrij vroeg in het onderzoeksproject een netwerk groeide rond de onderzochte thematiek, leek het ons niet aangewezen om voornamelijk een klassieke literatuurstudie uit te voeren, maar geïnteresseerden al snel de weg te wijzen naar interessante bronnen omtrent de relatie tussen SW en DO. Reeds beschikbaar materiaal, ook al was dat nog niet volledig afgewerkt, werd daarom via de website van DHO Vlaanderen ter beschikking gesteld. Dat ging dan zowel om het conceptuele kader waaraan we werkten, als om een bespreking van belangrijke bronnen uit de SW-literatuur. Daarbij werden oude versies, meerdere malen vervangen door nieuwe. Wat verder onder deel III wordt gepresenteerd is dus grotendeels een verdere uitwerking van tekstmateriaal dat al eerder in het kader van het lerend netwerk, op voordrachten, en via de website naar voren gebracht en verspreid werd. 1.4.2

Onderzoek naar DO in het werkveld

Het onderzoek naar DO in het werkveld van het SW liep gedurende de hele projectperiode parallel met het conceptueel onderzoek. Eerst en vooral gingen we na op welke manier sociale organisaties het begrip DO invullen, of er in de visie en de missie van de organisatie sprake is van deze term, en welke praktijken zij daar eventueel onder plaatsen. Verder wilden we te weten komen wat er in de organisatie nodig is om DO meer vorm te geven, en welke hefbomen en stimulansen dat beter kunnen realiseren. We vroegen ons ook af hoe de opleiding SW jonge mensen beter kan voorbereiden om duurzaam werken te bevorderen. Of met andere woorden hoe denkt men in de praktijk van het SW over de vaardigheden die nodig zijn om het werk van toekomstige sociaal werkers een duurzaam karakter te geven? Tijdens het eerste projectjaar voerden we daartoe gesprekken met directies en sociaal werkers van zo veel mogelijk soorten organisaties. En de antwoorden zijn al even divers. Naargelang de doelgroep en de inhoud van het werk leggen sociale organisaties andere prioriteiten onder de

22

Zie: http://www.bindkracht.be/

23

Zie: http://www.lietaer.com/home.html

27

noemer van ‘duurzaam werken’. Tijdens het tweede projectjaar werden die ingezamelde gegevens verder verwerkt. Om een aantal belangrijke thema’s rond de praktijk van SW en DO verder uit te diepen organiseerden we in het tweede projectjaar een aantal focusgroepen. Onder de geïnterviewde organisaties zochten we ook naar goede praktijkvoorbeelden. Daaruit werd dan o.a. geput werd voor het stofferen en/of bemannen van onze studiedagen en van de focusgroepen. Het overzicht, de resultaten en de conclusies van dat alles worden weergegeven in deel IV.

1.5

Output

Uit het bovenstaande bleek reeds dat het project SOWEDO op verschillende manieren output genereerde. Maar daarbij kwam nog niet alles aan bod. Omwille van de volledigheid geven we hier een overzicht van wat als materiaal elektronisch of op papier beschikbaar is, of later beschikbaar komt. Daarbij maken we gebruik van verschillende soorten kanalen en publicatievormen, om een zo ruim mogelijke verspreiding te realiseren. Elektronisch: Website DHO Tijdens de loop van het project vormde de webpagina van het Lerend Netwerk ‘Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling’24 het belangrijkste kanaal voor de publieke communicatie van onderzoeksmateriaal van het project SOWEDO. Vroegere versies van het ontwikkelde conceptuele kader, alsook bespreking van belangrijke bronnen uit de SW-literatuur werden aldus ter beschikking gesteld. Deze werden later weggehaald en vervangen. Halverwege het project werd er een tussentijds verslag gemaakt voor de Vlaamse overheid: Project SOWEDO: Verslag projectjaar 2007-2008 (Fase 1), met bijlagen. Omdat het daarin gebruikte interviewmateriaal nog niet volledig was nagelezen door de geïnterviewden, en omdat ook de interpretatie nog niet rond was, werd dit verslag niet in zijn geheel extern bekend gemaakt. Het werd wel intern verspreid bij een aantal collega’s van de SSH, en bij de leden van de reflectiegroep voor feedback. Bepaalde delen van dat verslag werden wel al op de website geplaatst. Volgende teksten vanuit het project zijn minstens sindsdien beschikbaar: • •

•

Jef Peeters, ‘SOWEDO – Achtergrond en tot stand komen van een project’, (7 p.). Jef Peeters, ‘Project SOWEDO: Conceptueel onderzoek. Uittreksel uit het verslag van het projectjaar 2007-2008’, (58 p.). Dit document bevat een conceptueel kader, een literatuurstudie en een uitgebreide literatuurlijst. Hilde Bevers, ‘Duurzame ontwikkeling in het sociaal werk. Wat betekent dat?’, (6 p.). De tekst geeft een aantal praktijkvoorbeelden vanuit het onderzoek naar het werkveld.

Daar komt nu bij: • • •

24

Jef Peeters, Werken aan een veerkrachtige samenleving. Hoofdlijnen van het eindrapport, brochure, Project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, oktober 2009. Project SOWEDO, Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling, Eindrapport, november 2009. Project SOWEDO, Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling, Bijlagen bij het eindrapport, november 2009. Deze bijlagen bevatten alle verslagen van het project, inbegrepen die van de lerende netwerken; documenten en verslagen van de studiedagen; fiches op basis van de interviews en verslagen van de focusgroepen.

http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46

28

Een belangrijke stap in de verspreiding van inzichten uit het project werd genomen in samenwerking met DHO Vlaanderen. Eén van de doelstellingen voor het tweede werkjaar van het lerend netwerk was het beschikbaar stellen van een powerpoint presentatie rond SW en DO. De bedoeling was daarbij om een soort verzameling aan te leggen van bruikbaar materiaal, waaruit dan geput kan worden voor het maken van presentaties door docenten en anderen. Een voorzet daartoe werd gegeven door Magali Decloedt, die het materiaal dat beschikbaar was vanuit de bijeenkomsten van het lerend netwerk tot een eerste versie verwerkte. Jef Peeters vulde dat aan, en maakte op basis daarvan een eerste presentatie voor het gastcollege in Gent. Later vormde dat het vertrekpunt voor zijn bijdragen aan het internationaal congres in Dubrovnik, en zijn uiteenzettingen op de twee studiedagen. Volgende presentaties zijn beschikbaar op de website onder ‘didactisch materiaal’: • • •

•

‘Sociaal werk en duurzame ontwikkeling. Een presentatie ter inspiratie van lectoren en docenten uit SW’, ppt-presentatie (2009). Jef Peeters, ‘Social Work & Sustainable Development’, ppt-presentatie, 1st ENSACT Joint European Conference, Dubrovnik, 26-29 april 2009. Jef Peeters, ‘Duurzame Ontwikkeling als kader voor Sociaal Werk’, ppt-presentatie, Studiedag SOWEDO ‘Duurzame ontwikkeling: een nieuw paradigma voor sociaal werk?’, Leuven, 28 mei 2009, Jef Peeters, ‘Werken aan een veerkrachtige samenleving’, ppt-presentatie, Studiedag SOWEDO ‘Facetten van duurzaamheid. Sociaal werk en duurzame ontwikkeling.’, Brussel, 23 oktober 2009.

Publicaties Het is de bedoeling om de neerslag van het project ook te verwerken in een aantal publicaties op papier, waarbij we in eerste instantie SW-gerelateerde tijdschriften op het oog hebben. Reeds verschenen: •

Peeters, J. (2009), ‘Orientation of social work on sustainable development’ (abstract), 1st ENSACT Joint European Conference, Social action in Europe: different legacies & common challenges, Dubrovnik, april 2009, ISBN 953996535-7.

•

Peeters, J. (2009), ‘Duurzame ontwikkeling: een opgave voor het sociaal werk? Een normatieve kijk’, Tijdschrift voor Welzijnswerk, jg 33, nr 301, juli, 25-36. Dit artikel gaat vooral in op het normatieve kader voor de oriëntatie van SW op DO.

In het vooruitzicht: •

Een artikel in Alert, tijdschrift van het Pluralistisch Overleg Welzijnswerk. Een afspraak daartoe werd reeds gemaakt. Dit artikel zal meer ingaan op het actieparadigma dat we uitwerkten voor SW en DO.

•

Er worden stappen gezet om op basis van de gepubliceerde artikels een publicatie te realiseren in een internationaal SW-tijdschrift.

•

Een boek: In de loop van het academiejaar 2009-2010 wordt door Jef Peeters gewerkt aan de redactie van een boek over SW en DO. Daarin wordt enerzijds het onderzoek van het project SOWEDO verwerkt, maar dat wordt verder aangevuld met bijdragen van andere auteurs, die op een specifiek facet van het thema ingaan. Daarvoor werden mensen aangesproken uit het netwerk rond SOWEDO die op één of andere manier expertise hebben aangaande dat facet. Het concept voor het boek is toegevoegd in de bijlagen. Voor de voorbereiding daarvan wordt 10% opdracht gefinancierd vanuit de PWO-middelen van de KHLeuven. Het boek zal verschijnen rond 1 oktober 2010, dus bij de aanvang van het volgende academiejaar. Er werd daartoe al een afspraak gemaakt met een uitgever. En op de tweede

29

markt van DO in het Hoger Onderwijs op 5 maart 2010 proberen we een voorintekenactie op te starten. •

Een collega van het departement SSH is co-redacteur van het handboek van het SCW Spoor Zoeken, en heeft gevraagd om mee te werken aan de nieuwe editie via een bijdrage over DO. Dat werd toegezegd.

Andere Een aantal concrete initiatieven rond SW en DO vonden hun vertrekpunt in het project SOWEDO: •

Een aantal docenten uit sociale scholen zijn vanuit hun kennismaking met het thema in het lerend netwerk in hun lessen aan de slag gegaan rond DO. De inventarisatie daarvan gebeurt door DHO Vlaanderen, en wordt kenbaar gemaakt via de website.

•

Vanaf de eerste bijeenkomst van de reflectiegroep werden er initiatieven genomen, vooral door toedoen van Jan Agten (KHK), secretaris van de EASSW, om de thematiek van DO in het SW ook op de internationale agenda te brengen. Een belangrijk resultaat daarvan is dat de opname van ‘sustainability’ in de internationale definitie van het SW op de agenda van de herziening van die definitie is gekomen. Bovendien wordt ‘sustainability’ één van de centrale thema’s van het volgende Europees ENSACT-congres in 2010 in Brussel.

•

In dezelfde lijn werden er vanuit de KHKempen ook pogingen ondernomen om bij de EASSW financiering te verkrijgen voor een Thematisch Netwerk DO. Dat is tot nu toe niet gelukt.

•

Vanuit de Katholieke Hogeschool Kempen startte ook een initiatief om bij Europa financiering te vragen voor een IP (intensive programm) met SW-studenten uit verschillende landen rond DO. Zij kregen op vlak van inhoud, methdodologie en management een goede evaluatie, maar in de aanvraag werd er onvoldoende aangetoond hoe het IP beantwoordt aan de prioriteiten van de oproep en de uitwisselingsdoelstellingen van Europa. Niettemin hoopt men er, i.s.m. o.a. Katho en Arteveldehogeschool, toch mee door te gaan op basis van andere financieringsbronnen.

•

We namen zelf een initiatief naar de masteropleiding ‘sociaal werk en sociaal beleid’ aan de KULeuven met de vraag of de thematiek van SW en DO kon opgenomen worden als onderwerp voor masterproeven. Dat werd positief beantwoord, en een themasuggestie werd doorgegeven. Twee studenten zijn daar voor het lopende academiejaar op ingegaan.

•

Jef Peeters zal in het voorjaar 2010 nog workshops over DO geven op twee internationale initiatieven waarin het dept. SSH van de KHLeuven mede-organisator is, en waaraan SWstudenten uit verschillende landen deelnemen: − Een IUW (International University Week) die einde april 2010 doorgaat. − De 'Sociaal Europa dagen' die al een aantal jaren door de afstudeerrichting MAD georganiseerd worden met partners uit 6 landen; einde mei 2010.

•

Jef Peeters heeft tenslotte in het dept. SSH van de KHLeuven voor het lopende academiejaar ook de opdracht gekregen om werk te maken van de inbedding van DO in het curriculum.

30

2

Lerend netwerk ‘Oriëntatie van sociaal werk op DO’

In deze paragraaf gaan we in op de activiteiten van het lerend netwerk (LN) rond SW en DO. Over het belang van de website van DHO als communicatiekanaal voor het project SOWEDO schreven we al hierboven. In dezelfde lijn wordt ook alle materiaal van achtergrondteksten, presentaties en verslagen dat van belang was in het kader van de bijeenkomsten van het lerend netwerk via die website beschikbaar gesteld. We richten ons hier vooral op de inhoud van de bijeenkomsten. Die geeft een beeld van discussies en inputs die de conceptuele evolutie van het project SOWEDO mee bepaald hebben.

2.1

Doelstelling

De uitnodiging voor de eerste bijeenkomst van het lerend netwerk formuleert de doelstelling ervan als volgt: “Met deze contactgroep willen we het denken en de uitwisseling van ideeën rond DO in het SW stimuleren. Dat zou uiteindelijk moeten leiden tot een integratie van DO in de curricula van de SW-opleidingen, tot het integreren van DO in het beroepsprofiel van de sociaal werker, en tot het afstemmen van SW-praktijken en SW-organisaties op DO. De interactie tussen docenten uit SW-opleidingen en het werkveld is daarbij van groot belang. Via thematische studiebijeenkomsten die we vanuit DOEN! (DHOVlaanderen) zullen organiseren willen we daartoe bijdragen.”

2.2

Bijeenkomsten

Tijdens het eerste projectjaar werden er al vier bijeenkomsten georganiseerd. Voor het tweede projectjaar komen er slechts drie bij, maar er werd wel samengewerkt voor de twee studiedagen van het project SOWEDO. De bijeenkomsten werden telkens inhoudelijk voorbereid in samenspraak tussen Magali Decloedt, coördinator van DHO Vlaanderen, en Jef Peeters vanuit SOWEDO. Meestal werd er in twee delen gewerkt: eerst een een inhoudelijke uiteenzetting door een externe spreker, gevolgd door discussie (Jef Peeters voerde daartoe meerdere keren ook voorbereidende gesprekken met de inleider); vervolgens werd er een werkpunt van het lerend netwerk opgepakt. De verwachtingen van de leden van het lerend netwerk vormden daarbij steeds een belangrijke input. Hieronder volgt een overzicht van de bijeenkomsten.25 De eerste 4 gingen door in Conferentiecentrum Café de Fiennes, de Fiennesstraat 77, 1070 Brussel. Vanaf het tweede jaar kozen we ervoor om op verplaatsing te gaan naar een sociale school of een sociale organisatie. Dat biedt mogelijkheden om nieuwe mensen aan te spreken voor deelname aan het netwerk. •

eerste LN: vrijdag 21 maart 2008 – 14-17u

Deze eerste bijeenkomst was vooral een kennismaking, zowel van de deelnemers als met de thematiek van het netwerk. Die werd vanuit verschillende invalshoeken belicht, zoals blijkt uit de agenda: 1. Duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs: het internationale kader wordt kort toegelicht door Magali Decloedt. 2. Voorstelling van de initiatiefnemers: het project DOEN! door Magali Decloedt; het project SOWEDO door Jef Peeters en Hilde Bevers.

25

De volledige verslagen zijn opgenomen in de bijlagen van dit rapport, en bieden nog heel wat bijkomende informatie.

31

Daarbij wordt een eerste schematische presentatie gebracht van een aantal elementen die de relatie tussen SW en DO kunnen omschrijven en verhelderen.26 3. Het ontwerp van Vlaams Implementatieplan Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) wordt toegelicht door Katrien Van Poeck (LNE) 4. Ervaring uit de praktijk: Josse Van Steenbergen, voorzitter van de Associatie Universiteit Hogescholen Antwerpen, brengt een korte uiteenzetting over de plaats van en de omgang met DO in de associatie. 5. Discussie en een eerste peiling naar de verwachtingen van de deelnemers en mogelijke thema’s voor toekomstige bijeenkomsten. In opvolging va n deze eerste bijeenkomst van het lerend netwerk, werd er door Magali Decloedt een schriftelijke bevraging uitgevoerd naar de verwachtingen van de leden. Het resultaat, opgenomen als bijlage I.3, vormde de leidraad voor verdere invulling van de bijeenkomsten. •

tweede LN: donderdag 29 mei 2008 – 13-17u

De bijeenkomst wordt voorafgegaan door een intake voor nieuwkomers op de bijeenkomst van het netwerk. Zij worden bijgepraat over het opzet en over de stappen die er reeds gezet zijn. Dat wordt telkens herhaald bij de volgende bijeenkomsten. Tijdens de bijeenkomst worden eerste stappen gezet om het denkproces met en door de netwerkgroep in gang te zetten, zowel op conceptueel vlak als naar de vertaling daarvan naar het feitelijke SW. Agenda: 1. Kader en visie omtrent oriëntatie van SW op DO: Jef Peeters heeft het schema van de eerste bijeenkomst uitgewerkt tot een discussietekst ‘Betekenis van duurzame ontwikkeling voor sociaal werk: een werkomschrijving’. De tekst was ook op de website ter beschikking voor commentaar, en werd naderhand herwerkt op basis van de gevoerde discussie.27 Die betrof o.m. het al dan niet opnemen van ‘duurzaamheid’ in de definitie van SW; de voorstelling en verhouding van de drie pijlers van DO; de relatie met de ‘crisis’ van het SW. 2. In functie van een latere vertaling in het curriculum van de opleidingen SW, werd er een interactieve oefening gemaakt o.l.v. Dirk Le Roy (Sustenuto/DHO Vlaanderen). In kleine groepjes wordt nagegaan wat DO betekent voor verschillende concrete vormen (types van jobs) van SW. Aan de hand van concrete voorbeelden wordt er gezocht naar de impact op sociaal, economisch en ecologisch vlak. Hieruit ontstaat een discussie over de huidige opdeling van de opleiding in SW over verschillende afstudeerrichtingen (lijkt in tegenstelling met het integratief perspectief van DO); anderzijds over de mogelijkheden van integratie van DO binnen het bestaande kader. Voor een overzicht van de resultaten: zie tabel II.1. 3. Praktijkvoorbeelden: Hilde Bevers heeft vanuit haar onderzoek in het werkveld enkele voorbeelden beschreven van hoe in de praktijk van het SW wordt gewerkt aan DO. Ze geeft een summier overzicht van concrete praktijken waar men People, Planet en Prosperity zoveel mogelijk wil integreren. De lijst is een eerste aanzet naar goede praktijkvoorbeelden.28 26

Peeters, J., ‘Project SOWEDO. Aanzet voor een inhoudelijk concept’, nota, 18/3/2008.

27

Peeters, J. (2008), ‘Betekenis van duurzame ontwikkeling voor sociaal werk: visie en kader’. Werkdocument, project SOWEDO, KHLeuven, dep. SSH, juni. 28

Bevers, H. (2008), ‘Duurzame ontwikkeling in het sociaal werk… Wat betekent dat?’, project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, juni. Beschikbaar: http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46

32

Tabel II.1 Interactieve oefening: positionering Sociaal Werk t.o.v. Duurzame Ontwikkeling job

sociaal

economisch

ecologisch

Centrale vragen

Sociale huisvesting

een aangename woning voorzien voor de mensen

goed gelegen woning

goed geïsoleerde woning

Juridisch adviseurs

mensen bijstaan in hun rechten (advies als sterkmaker, niet als instrument)

stellen we de economische orde voldoende in vraag? Recht op arbeid vs. controle op tewerkstelling

mensen moeten zich aanpassen aan wetten, in plaats van omgekeerd

Structurele maatregelen vs. Oplapwerk

van maatschappelijk werker een maatschappelijk denker maken; kritisch maatschappelijk werk

opkomen voor mensen ≠ individuele profijt versterken

solidariteit, verantwoordelijkheid, bouwen aan een zorgzame SL

leefloon, in orde zijn

normaal kunnen functioneren, eventueel een plaats op de arbeidsmarkt

laatste gsm, flatscreen, etc. (consumptiepatroon)

Personeelswerker in bouwbedrijf

arbeidsvoorwaarden, gelijkheid tussen man en vrouw, …

Bouwbedrijf kan zelf principes van duurzaam bouwen toepassen

duurzaam aankoopbeleid, maar afh. van aanbod ecologisch en sociaal verantwoorde producten

Personeelswerker (algemeen)

oog voor de werknemer én de groep achter de werknemers

zorgen voor kinderopvang

zorg voor mobiliteit

Maatschappelijke advisering

Maatschappelijk werk Maatschappelijk werker

Budgetbeheer

Normen maatschappij (bvb. Consumentisme) tgo buiten denkkaders kunnen denken, maatschappelijke context kritisch kunnen bekijken

Personeelswerk

Sociaal Cultureel werk Plattelandsontwikkeling Sociaal-cultureel werk: duurzaamheid en kansarmoede?

ruimte om te wonen

ruimte voor industrie, landbouw en recreatie

ruimte voor natuur

vooroordelen waar sociaal werkers niet mee omkunnen.

Beleidsmaatregelen zijn niet altijd rechtvaardig, Mattheüs-effect

NME en jeugdwerk resultaten met acties tgo instrumenteel ingezet om het beleid te verkopen

Syndicaal werk/Sociaal beleid Duurzaamheidambtenaar, actie "met belgerinkel naar de winkel"

participatie van burgers in een project, bvb. ‘Met belgerinkel naar de winkel’

winkels betrekken in de actie

winst door beperking CO2-uitstoot

Hoe komen we tot sociaal personeelswerk, waar een stakeholdersmodel centraal staat in plaats van shareholdersmodel? Werken aan gemeenschap binnen context(bvb. fietsroutenetwerk); via educatieve paketten fundamenteler omgaan met duurzaamheid duurzaamheidambtenaar: solitair werker/excuustruus tgo algemeen duurzaam beleid/draagvlak creëren

33

•

derde LN: dinsdag 2 september 2008 – 9.30-13u

Voor de derde bijeenkomst werd er gekozen voor een fundamentele input die kan helpen om SW te plaatsen binnen de grotere uitdaging van de overgang naar een duurzame samenleving. Agenda: 1. Peter Tom Jones (KULeuven) brengt een uiteenzetting over: ‘Duurzaamheidtransitie en werken aan gedragsverandering: handelingsmogelijkheden en sociale segmentatie’.29 Voor de verschillende handelingsperspectieven hanteert hij het 4E’s-model (enable, encourage, engage, exemplify) dat ontwikkeld werd door de Britse overheid.30 Verder maakt hij gebruik van het belangwekkende rapport ‘A Framework for pro-environmental behaviours’ van DEFRA (United Kingdom Department for Environment, Food and Rural Affairs).31 De daarop volgende discussie heeft o.m. betrekking op de belangrijke rol van de overheid in een transitieproces versus bottom-up benaderingen; het al dan niet zinvol zijn van sensibiliseringsacties in verhouding tot andere actiemogelijkheden; de betekenis van dat alles voor de rol van docenten in het onderwijs. 2. Interactieve oefening: vooreerst worden de resultaten van de vorige bijeenkomst overlopen. Daaruit resulteerden volgende centrale vragen/stellingen: − Leidt sociaal werk tot structurele maatregelen of is het slechts oplapwerk? − Een sociaal werker moet de normen binnen een maatschappij (bvb. Consumentisme) in vraag kunnen stellen, buiten denkkaders kunnen denken, de maatschappelijke context kritisch kunnen bekijken − Hoe komen we tot sociaal personeelswerk, waar een stakeholdersmodel centraal staat in plaats van shareholdersmodel? − Hoe kunnen we via educatieve pakketten fundamenteler omgaan met duurzaamheid? Vooraleer dieper in te gaan op (één van) bovenstaande thema’s, wordt nagevraagd wat de leerdoelstellingen zijn van de leden van het netwerk. Als belangrijke suggesties voor volgende bijeenkomsten komen o.a. volgende twee thema’s naar voren: − Hoe werken aan een draagvlak voor DO binnen de hogeschool? − Hoe kan je duurzame ontwikkeling binnen het vak ‘Structuurgerichte methoden’ integreren? •

vierde LN: maandag 20 oktober 2008 – 13- 17u

Bedoeling van deze bijeenkomst is om meer concreet aan de slag te gaan rond het binnenbrengen van DO binnen de opleidingen. Agenda: 1. Uiteenzetting van Pascal Debruyne (Ugent) over ‘Sociale geografie als invalshoek om naar de relatie tussen sociaal werk en duurzame ontwikkeling te kijken’.32 Uitgaande van de analyse door de sociale geografie van ruimtelijk verankerde ongelijke machtsverhoudingen, schuift Debruyne de emancipatorische strijd voor ‘Environmental justice’ en de gelijknamige beweging naar voren als een manier om DO in te vullen in het SW.33 29

Presentatie beschikbaar op: www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46

30

UK Government 2005. Een presentatie van het model bieden: P.T.Jones e.a. 2008 (deel I); P.T. Jones & V. De Meyere 2009. 31

Beschikbaar: www.defra.gov.uk/evidence/social/behaviour/pdf/behaviours-jan08-report.pdf (15-9-09).

32

Presentatie beschikbaar op: www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46

33

Aan de basis van deze uiteenzetting lag een ontwerp van artikel dat ondertussen in het tijdschrift Alert is verschenen (Debruyne 2009). 34

In de daarop volgende discussie wordt er een vergelijking gemaakt met de mogelijkheden en problemen van een multistakeholderoverleg. Als een derde actiemodel worden ook de Engelse ‘transition towns’ genoemd.34 2. Intensief Programma (IP) omtrent duurzame ontwikkeling in sociaal werk Pieter Lievens (KHK) stelt voor om in het kader van internationalisering een IP Project in te dienen rond het thema duurzame ontwikkeling in de opleiding sociaal werk. Hij heeft zelf veel ervaring bij het schrijven van projecten en wil daarbij zeker helpen. Het gaat om een kort studieprogramma, een module, waarbij studenten van hoger onderwijsinstellingen uit verschillende landen betrokken zijn. De leden van het lerend netwerk gaan het voorstel bespreken met de dienst internationalisering van hun departement. 3. Structuurgerichte methoden Er ligt een voorstel voor om een werkgroep op te starten rond de integratie van DO in het vak ‘Structuurgerichte methoden’. Hoe pak je het aan als sociaal werker om de transitie naar DO structureel mee vorm te geven? Op het vlak van structureel en/of beleidsgericht werken blijken er nauwelijks goede handboeken te zijn. Kan daar misschien aan gewerkt worden? Daarbij wordt ook naar ‘normatieve professionalisering’ verwezen als een goed kader voor sociaal werk. De deelnemers drukken de wens uit om daarmee verder te gaan. 4. Presentatie van DO in SW voor gebruik in de sociale scholen Er wordt afgesproken om een powerpointpresentatie te ontwikkelen omtrent DO in SW die gebruikt kan worden als introductie in lessen. Jef Peeters zal een aanzet geven. Vervolgens wordt de presentatie door de andere leden van het netwerk aangevuld. Jef Peeters wijst erop dat ook het bronnenmateriaal dat hij reeds ontwikkeld heeft door anderen kan aangevuld worden. Hij zal daar een voorstel rond formuleren. •

samenkomst voorzitters lerende netwerken: woensdag 7 januari 2009, 15-17 uur

DHO Vlaanderen organiseert lerende netwerken rond verschillende opleidingsdomeinen. Op deze bijeenkomst werd eerst het jaarverslag van DHO gepresenteerd en besproken. Verder werden er ervaringen vanuit de verschillende netwerken uitgewisseld. Een belangrijk agendapunt betrof de doelstellingen voor de verdere werking. Dat leverde volgende ideeën op: Algemene doelstellingen De gemeenschappelijke doelstellingen van de verschillende lerende netwerken zijn: − kennis opbouwen omtrent integratie van DO in een bepaald vakgebied; − collega’s sensibiliseren en motiveren; − link leggen met de praktijk (werkveld/industrie); − ontwikkelen van een output. Als output wordt minimaal gedacht aan twee literatuurlijsten die opgesteld worden: − literatuurlijst die wordt aangevuld (oplijsting); − beschrijvende literatuurlijst van de belangrijkste werken met appreciatie en eventuele korte beschrijvingen.

34

Zie: www.totnes.transitionnetwork.org ; www.transitie.be ; R. Dhont 2008. 35

Dit moet mogelijk maken dat andere docenten ook aan de slag kunnen met de integratie van DO in het curriculum zonder actief deel te nemen aan de lerende netwerken. Specifieke doelstellingen per thematisch lerend netwerk Voor het LN SW stelden we het volgende voorop: − ontwikkelen van een powerpointpresentatie omtrent SW en DO die door docenten gebruikt kan worden; − komen tot een onderwijsproject; − formuleren van een vervolgproject voor SOWEDO en zoeken naar opvolger als voorzitter van het LN; − aantal deelnemers: 10 à 15 fysiek aanwezigen; netwerk uitbreiden met 10 personen t.o.v. het huidige aantal van 48 leden. •

vijfde LN: vrijdag 20 februari 2009 – 13.30-16.45 u, Arteveldehogeschool Gent

In deze bijeenkomst staan een aantal punten op de agenda die vooral onderwijsgebonden zijn. 1. Draagvlak voor educatie voor DO in het docentencorps Wim Lambrechts, die in de KHLeuven meewerkte aan een driejarig project rond duurzaam hoger onderwijs (DOHO)35, stelde voor hoe in er een draagvlak voor DO werd ontwikkeld, onder meer via het meetinstrument AISHE.36 Vervolgens werden enkele criteria uit het instrument via een interactieve oefening besproken. AISHE (auditing instrument for sustainability in higher education) is een instrument dat ontwikkeld werd door DHO Nederland om hogescholen en universiteiten op duurzaamheid door te lichten. Er bestaan twee versies van AISHE. − AISHE 1.0 is een meetinstrument dat zich voornamelijk toespitst op ‘onderwijs’. Het instrument is gebruiksklaar en gratis te downloaden via www.dho.nl/aishe. − AISHE 2.0 wordt momenteel ontwikkeld door verschillende Europese partners. Het wordt modulair opgezet, met naast onderwijs ook indicatoren voor interne bedrijfsvoering, maatschappelijke rol en onderzoek. Verwacht wordt dat dit instrument tegen 2010 gebruiksklaar zal zijn. De bespreking ging o.a. over: −

−

−

−

Het keurmerk Duurzaam Hoger Onderwijs (DHO) dat door de Nederlandse stichting DHO wordt toegekend. Over die waardering bestaat er een overeenkomst met de NVAO. De relatie van AISHE tot de algemene kwaliteitszorg. Daarbij werd gepleit voor een meer actiegerichte benadering. Een instrument waarbij men in groep bepaalde relevante indicatoren kan uitkiezen en vervolgens kan nagaan welke acties men kan ondernemen, geeft meer speling en eigenheid. Het stimuleert bovendien om in groep een visie te ontwikkelen. Het criterium ‘Profiel van de afgestudeerde’. De vraag was of het opnemen van DO in het profiel van de afgestudeerde wel een goede parameter is om te meten of de studenten die afgeleverd worden aan de arbeidsmarkt ook duurzaam handelen. Hoe ver staat het hoger onderwijs met de integratie van DO? Er leeft wel heel wat rond, en het draagvlak voor DO neemt toe. Maar vaak zijn initiatieven ad-hoc of geïsoleerd. Bovendien worden thema’s die verband houden met DO onvoldoende geëxpliciteerd. Conclusie: Er is nog meer expertise op het vlak van educatie voor DO (EDO) in hoger onderwijs nodig.

2. Er waren twee paralelle werkgroepen:

35 Cf. Lambrechts, W., H. Van den Haute & I. Vanhoren (2009), Duurzaam hoger onderwijs. Appel voor verantwoord onderrichten, onderzoeken en ondernemen, Leuven: LannooCampus. 36

Zie ook reflectiegroep AISHE: http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=65 36

2.1 Powerpointpresentatie omtrent DO in SW In opvolging van de vierde samenkomst van het LN werd door Magali Decloedt een eerste versie gemaakt van een powerpoint omtrent DO en SW die door docenten gebruikt kan worden als introductie in lessen. Die werd getoond en becommentarieerd, en er werden afspaken gemaakt voor de verdere ontwikkeling ervan.37 2.1 Structuurgericht werken Het gaat hier om allerlei vormen van beleidsbeïnvloeding die in het SW gehanteerd worden, en waartoe studenten ook opgeleid moeten worden: signaleren, lobbywerk, participatie, sociaal beleid, etc. De vraag ligt voor of en hoe die gebruikt kunnen worden om aan duurzaamheid te werken. Een belangrijke vraag is die naar de redenen waarom sociaal werkers structureel aan de slag gaan. De internationale definitie van SW verwijst naar de mensenrechten en de principes van ‘social justice’ als fundamenteel voor SW. Hieraan zouden als derde pijler de principes van DO kunnen toegevoegd worden. Verder werden ook enkele voorbeelden besproken, en relevante literatuur aangeduid. 3. Enkele belangrijke mededelingen omtrent het lerend netwerk − −

−

De opvolging van het voorzitterschap van Jef Peeters wordt aangekaart. De output LN via twee literatuurlijsten wordt voorgesteld (cf. samenkomst voorzitters). Elk lid van het LN kan hiertoe bijdragen door input te leveren. De SOWEDO-studiedag van 28 mei wordt voorgesteld.

4. Varia Naast de aankondigingen van een aantal activiteiten, wordt er ook gewezen op een belangrijke publicatie van VODO: Kado: een kader voor duurzame ontwikkeling. Die probeert ten behoeve van sociale organisaties duidelijk te maken dat DO véél meer is dan wondmolens en biologische groenten. Ook diversiteit en gelijke kansen maken er deel van uit! Dit ‘KaDO’ moet aantonen dat ook de sociale poot van DO de nodige aandacht verdient. VODO schreef dit in samenwerking met de Nederlandstalige Vrouwenraad, de Vlaamse Jeugdraad, het Minderhedenforum, Vluchtelingenwerk Vlaanderen, het Vlaams Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen en met steun van de Vlaamse Overheid.38 •

zesde LN: vrijdag 8 mei 2009 – 13.30-16.45 u, Hogeschool Gent

Duurzame productieen consumptiepatronen vormen een zeer centrale doelstelling van een proces van DO. Deze bijeenkomst focussen we op SW en de consumptiesamenleving. De zevende bijeenkomst zal het thema productie onder de loupe vanuit het oogpunt van arbeid en tewerkstelling. 1. Consumptiesamenleving en DO: uitdagingen voor het SW vanuit empowerende schuldbemiddeling Jan Brodala (Katholieke Hogeschool Kempen) gaf een inspirerende uiteenzetting over schuldbemiddeling in het kader van de risicosamenleving. Het lerend netwerk ging mee op zoek naar verbanden tussen DO als referentiekader voor het handelen van sociaal werkers en empowerende schuldbemiddeling.39 37

Zie ook par. 1.5 over output.

38

KaDO vind je via http://vodo.yichalal.be/images/stories/downloads/kado.pdf (15-9-09)

39

Presentatie op: www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46#presentaties De masterproef van Jan Brodala “Schuldbemiddeling in Vlaamse OCMW's vanuit een empowerend perspectief” staat online op de website van het Tijdschrift OCMW Visies, zie: 37

In de nabespreking kwamen o.a. volgende thema’s aan bod: − het onderscheid tussen ‘overlevingsschulden’ en ‘overbestedingsschulden’; − kritische bedenkingen rond wat je nodig hebt om menswaardig te leven; − de relatie tot productie en de rol van marketing. 2. Wereldconferentie Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) Van 31 maart tot 2 april vond in Bonn de Wereldconferentie over EDO plaats. De aanleiding was dat we halfweg het decennium voor EDO (2005-2014) zijn. Bedoeling van de conferentie was: − het belang van EDO te benadrukken (waarom is EDO nodig?); − internationale uitwisseling te bevorderen (wat kunnen we leren van elkaar?); − een stand van zaken op te maken (waar staan we? Welke lessen hebben we geleerd?); − een strategie uit te werken voor de toekomst (wat willen we bereiken tegen 2014 en verder?). Magali Decloedt woonde de conferentie bij, gaf verslag en bracht ook interessante documentatie aan.40 Een citaat uit de openingsspeech: “I want to see education that empowers young people to question, to develop their minds and skill sets, to make choices, to find meaningful employment and to play constructive roles in their families, their communities and their nations. I want to see education that enables young people to value other human beings, encourages them to understand the importance of equality and equity and helps them to recognize the importance of collective responsibility and action.” (Graça Machel) 3. Competenties SW voor DO Het LN heeft zich voorgenomen om een toetsing uit te voeren van de competenties voor DO zoals die door DHO Nederland werden geformuleerd (VESTIA) aan de competenties voor SW zoals die door de Vlaamse scholen voor SW geformuleerd worden. Daarvoor kunnen we beroep doen op de competentielijst zoals die door de werkgroep BAOBAP van de VVSH (Vlaamse vereniging van sociale hogescholen) werd op gesteld. De competenties voor SW worden zo geformuleerd dat de verschillende opleidingen er zich in kunnen vinden.41 Als aanzet geeft Frank Monsecour (Artevelde) een verduidelijkende presentatie over die toetsing, en illustreert dat aan de hand van de competentielijst die in Artevelde wordt gehanteerd.42 De leden van het LN besluiten om tegen volgende bijeenkomst zelf ook de oefening te doen. Daartoe heeft DHO Vlaanderen een matrix opgesteld.43 4. Project SOWEDO: −

−

De studievoormiddag: ‘Duurzame ontwikkeling: een nieuw paradigma voor Sociaal Werk?’ op 28 mei wordt toegelicht Het project krijgt een vervolg: tegen oktober 2010 wordt de publicatie van een boek over SW en DO in het vooruitzicht gesteld. Er wordt feedback gevraagd op het voorliggende werkschema. En de leden van het LN worden uitgenodigd om zelf een bijdrage te leveren, o.a. voor het onderwijsluik van het boek.

www.ocmwvisies.be/Portals/2/MP%20SBg%20&%20E%20JB%2020070621.pdf. 40

De aanbevelingen voor de wereldconferentie van een voorafgaande workshop van ‘young ESD voices’ vind je via: http://www.dhovlaanderen.be/files/Young%20ESD%20Voices.pdf De Verklaring van Bonn, waarin tientallen acties voor beleid, voor alle vormingswerkers en voor de UNESCO zelf zijn opgenomen, vind je via: www.dhovlaanderen.be/files/Bonn%20Declaration.pdf 41

Competentielijst SW o.a. op: www.artesis.be/sociaalwerk/start/competentiegericht-leren.htm

42

Zie: www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46#presentaties

43

Het invulbaar competentierooster: www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=44 38

−

De opvolging van Jef Peeters als voorzitter van het LN wordt aan de orde gebracht.

•

Folder LN In functie van een betere visibiliteit van het LN werd er door Magali Decloedt een folder ontworpen die op de studiedag van 28 mei voor het eerst verspreid wordt. Daarna wordt de format ook gebruikt voor uitnodigingen van de LN-bijeenkomsten.44

•

zevende LN: vrijdag 18 september 2009 – 9-12.30u Samenlevingsopbouw Vlaanderen, Brussel

1. DO en de vraag naar een ander model voor arbeid: inleiding Anne Snick Anne Snick, coördinatrice van Flora, gaf een erg verhelderende analyse over arbeid, en discriminatiemechanismen op de arbeidsmarkt en in de samenleving. Flora is een federaal netwerk van organisaties die werken aan de socio-professionele inschakeling van vrouwen (en mannen). Flora mikt op de duurzame integratie op de arbeidsmarkt van kansarme vrouwen en mannen. Deze doelgroep heeft immers minder kansen om zich in de samenleving te integreren en om toegang tot de arbeidsmarkt te krijgen. Het werk van Flora steunt op een analyse van de gendermechanismen die onze samenleving bepalen en maakt de negatieve effecten ervan zichtbaar. De medewerksters van Flora gebruiken de methode van het actieonderzoek. Hun expertise is gebaseerd op ‘co-constructie van kennis’: de voortdurende uitwisseling tussen de theoretische genderanalyse van het Flora-team en de ervaringen op het terrein, met name van de organisaties aangesloten bij het Netwerk Flora. Deze methodiek stelt de medewerksters in de organisaties en de mensen van de doelgroep zelf in staat om te participeren aan de opbouw van kennis over thema’s die hen aanbelangen. Anne Snick bespreekt achtereenvolgens: Een model voor een ‘duurzame organisatie’: dat is gebaseerd op het systeemecologisch model dat ook gehanteerd wordt door Bernard Lietaer voor de beschrijving van het monetaire systeem, maar dan hier toegepast op de arbeidsmarkt. − De verschillende functies van arbeid zoals die uit het onderzoek van Flora naar voren komen. − De moeilijkheden die het dominante arbeidsmodel, nl. het kostwinnersmodel, meebrengt in het vervullen van al die functies. − Het alternatieve model dat Flora ontwikkeld heeft om daarmee aan de slag te gaan. −

In de discussie kwamen o.a. volgende punten aan bod: De trend om maatschappelijke problemen te individualiseren. − De vraag naar de wijze van erkenning en/of vergoeding van andere vormen van arbeid dan de dominante loonarbeid. − Het belang van het bijbrengen bij studenten van een kritische kijk op maatschappelijk gangbare manieren van denken en daarop gebaseerde modellen. −

2. Competenties DO voor SW: implementatie in de opleidingen SW Frank Monsecour bouwt verder op zijn presentatie van vorige samenkomst. De bedoeling was om al een vooroefening te maken op een workshop op de studiedag van het project SOWEDO op 23 oktober. Daarop zullen de duurzaamheidcompetenties geplaatst worden naast de competenties die in het kader van Baobap voor het SW zijn ontwikkeld. Enkele leden van het netwerk hadden ter voorbereiding zelf de oefening gedaan om de competentielijst uit het eigen departement af te toetsen aan de duurzaamheidcompetenties.

44

Voor folder zie: http://www.dhovlaanderen.be/files/Folder.pdf 39

Uit de bespreking en de conclusies: − Vele competenties duurzaamheid zijn al vervat in de competentieprofielen van de sociale hogescholen, maar worden niet in die zin verwoord. Competenties omtrent toekomstgerichtheid ontbreken vaak, terwijl emotionele intelligentie een absolute pijler is van het SW. Toekomstgericht denken en handelen wordt bijv. wel uitgewerkt in het nieuwe opleidingsonderdeel ‘actuele vraagstukken’ aan de Arteveldehogeschool. − De VESTIA-lijst van competenties wordt kritisch doorgenomen. Een punt van kritiek is de sterke nadruk op individuele verantwoordelijkheid, terwijl in ‘goed’ sociaal werk er een grote nadruk gelegd wordt op intervisie. De competenties dienen echter ook in hun onderlinge samenhang bekeken te worden. − De kwaliteitsindicatoren EDO zijn opgesteld vanuit het ENSI-raamwerk dat vanuit een pedagogische context is opgebouwd. Het is interessant om de competenties SW ook eens vanuit dit kader te bekijken. De kwaliteitsindicatoren EDO zullen daarom ook als input dienen voor de workshop op 23 oktober. 3. Terugblik en toekomst van het LN. Jef Peeters wordt bedankt voor zijn werk als voorzitter. Naar aanleiding daarvan werden de resultaten van het LN tot nu toe samengevat in volgende figuur:

Aan de opvolging wordt er gewerkt, en de leden van het LN worden uitgenodigd om hun ideeën over de verdere werkwijze van het LN over te maken aan Magali Decloedt.

Noot: De oefening waarbij de competenties van het SW werden afgetoetst aan de competenties DO, werkte ook inspirerend voor de opleiding orthopedagogie. De Vlaamse bachelor opleidingen orthopedagogie werken momenteel namelijk ook aan een gemeenschappelijk competentieprofiel. DHO Vlaanderen heeft aan de ad hoc-werkgroep van het overleg opleidingen orthopedagogie Vlaanderen een toelichting gegeven over het proces en de resultaten van de denkoefening in de opleiding SW. De werkgroep vond de informatie zeer bruikbaar. Op die manier heeft de denkoefening van het lerend netwerk ook direct impact op andere opleidingen.

2.3

Deelnemers aan het lerend netwerk

De deelname aan de bijeenkomsten van het lerend netwerk is wisselend. Eén van de grootste problemen daarbij is de beperkte mogelijkheid om agenda’s op elkaar af te stemmen. De 40

flexibilisering in het hoger onderwijs heeft de programmatie op de hogescholen complexer gemaakt, waardoor docenten zich moeilijker kunnen vrij maken. Anderzijds wijst redelijk frequente deelname op een bereidheid om breed na te denken over het SW, en de opleiding daartoe. Het is moeilijker om vertegenwoordigers uit het werkveld op de bijeenkomsten te krijgen. Uitzonderingen niet te na gesproken worden hun prioriteiten nog meer beïnvloed door de directe agenda van hun organisatie. Zij zijn daardoor minder aanspreekbaar op het thema van DO in het SW in zijn brede algemeenheid. Wij bleven hen echter via het veldonderzoek aanspreken in functie van deelname. De lijst van leden van het lerend netwerk is echter breder dan de lijst der deelnemers aan de bijeenkomsten. Meer mensen lieten als reactie op uitnodigingen hun interesse blijken, wat ook tot uiting komt in het feit dat nogal wat leden zich expliciet verontschuldigen wanneer ze niet kunnen komen. Alle leden krijgen overigens niet alleen de uitnodigingen, maar ook de verslagen toegestuurd. Verder kunnen zij zoals iedereen voor ruimere informatie, teksten en presentaties terecht op de webpagina van het lerend netwerk op de website van DHO Vlaanderen. Concreet hebben we in het lerend netwerk nu een 65-tal contactpersonen uit volgende organisaties, waarvan een 30-tal ook fysiek deelnam aan samenkomsten van het lerend netwerk: •

Onderwijs: alle opleidingen professionele bachelor sociaal werk: Vanuit volgende hogescholen wordt actief geparticipeerd aan het lerend netwerk: Hogeschool West-Vlaanderen; Katholieke Hogeschool Zuid-West Vlaanderen; Hogeschool Gent; Arteveldehogeschool; Artesis Hogeschool Antwerpen; Karel de Grote Hogeschool; Katholieke Hogeschool Kempen; Katholieke Hogeschool Leuven. De contactpersonen uit Xios Hogeschool, Hogeschool Universiteit Brussel en Erasmushogeschool Brussel zijn geïnteresseerd, maar hebben nog niet fysiek aan een samenkomst kunnen deelnemen. .

−

•

−

alle masteropleidingen sociaal werk: Universiteit Gent; Universiteit Antwerpen; Katholieke Universiteit Leuven.

−

opleidingen professionele bachelor orthopedagogiek: Plantijnhogeschool; Katholieke Hogeschool Limburg.

−

masteropleiding agogische wetenschappen: Vrije Universiteit Brussel (Vakgroep Agogische Wetenschappen).

−

volwassenenonderwijs: CVO Sociale School Heverlee.

Organisaties uit het sociaal werk: koepels: Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling (VODO); Vlaams Overleg Sociale Economie (VOSEC) – sociale economie op de campus − andere: Jeugddienst Globelink; Ecolife; GREEN vzw; Centrum voor Schuldbemiddeling; Oikonde; RISO-Gent – duurzaam huis; Steunpunt buurtopbouwwerk (Stebo); Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen. −

41

•

Vlaamse Overheid: Departement LNE – EDO.

•

Projectmedewerkers DHO Vlaanderen: Magali Decloedt (DHO Vlaanderen) en Dirk Leroy (DHO Vlaanderen/Sustenuto).

42

III Conceptueel onderzoek 1

Probleemstelling en opzet

In de probleemstelling van dit project45 zijn we uitgegaan van een algemene vaststelling over de huidige relatie tussen het Sociaal Werk (SW) en Duurzame Ontwikkeling (DO), die we hier hanteren als uitgangshypothese. Het gaat om een situatieschets van het SW, getoetst aan de basispijlers van DO (zie par. 3.4). We stellen grosso modo het volgende vast: de sociale en de participatieve dimensie behoren traditioneel tot de theorie en de praktijk van het SW; de economische dimensie is daarbij aanwezig via de grote aandacht voor arbeid, en vandaag ook via de uitbouw van de sociale economie. Aandacht voor ecologische duurzaamheid bleef tot nu toe echter grotendeels buiten het aandachtsveld. Dat geldt zeker voor de theorievorming binnen het SW, ondanks de feitelijk groeiende band tussen vele sociale en ecologische problemen. Dat wekt verwondering, want goed SW betrekt zich steeds op de omgeving, maar dat blijft in de praktijk dus veelal beperkt tot de sociale omgeving. En omdat DO in eerste instantie geassocieerd wordt met milieuzorg – zoals overigens ook in de bredere samenleving gebeurt, – ziet men dat niet als een zaak voor het SW. Maar er stelt zich ook een probleem in de omgekeerde richting. Door die dominante focus op milieuproblemen in het discours rond DO blijft ook de sociale dimensie daarvan onderbelicht. Ondermeer het belang van verdelingsvraagstukken voor duurzaamheid is geen prominent inzicht. Dat brengt mee dat ook waar sociaal werkers wel degelijk aan die sociale dimensie van duurzaamheid werken, zij het verband met DO niet leggen. Het feitelijke verband tussen heel wat sociale en ecologische problemen heeft er wel voor gezorgd dat nogal wat organisaties die – zeker in Vlaanderen – tot het werkveld van het SW behoren, aspecten van ecologische duurzaamheid hebben opgenomen en geïntegreerd in hun werking. Dergelijke ontwikkelingen hebben er echter nog niet toe geleid dat ecologische bekommernissen meer algemeen als een integrerend aspect beschouwd worden van concepten van goed SW. Hoe zit dat dan met de ecologische crisis? Op welke manier is die relevant voor het SW? Een brede oriëntatie van SW op DO vraagt om het ongedaan maken van die hiaat en dus ook de ecologische, naast de aanwezige sociale, economische en participatieve bekommernissen tot één van de integrerende pijlers van het SW te maken. Dat verklaart meteen de focus van waaruit we de SW-literatuur bestudeerd hebben. We zijn op zoek gegaan naar theoretische aanzetten die kunnen helpen om de hiaat te dichten, maar daarbij konden we tevens toetsen of onze uitgangshypothese ook geldt voor de internationale literatuur van het SW. Naast die hypothese over de feitelijke situatie wat de relatie tussen SW en DO betreft, gaan we ook uit van volgende aanname: SW heeft binnen zijn eigen kritische traditie(s) voldoende potentie om, in het licht van de historische uitdaging waar onze samenleving vandaag voor staat, wel degelijk die band te leggen met DO als oriënterend kader. Onder meer de sterk normatieve inslag van de zelfopvatting van het SW, alsook zijn procesgerichtheid lijkt daarbij van belang. Dat laatste krijgt bovendien een bijzonder karakter wanneer we vaststellen dat het maatschappelijke proces van vandaag meer en meer gezien wordt als een grote sociale transitie naar een nieuw type van samenleving. DO wordt daarbij begrepen als een bewust na te streven proces van ‘paradigmaverandering’.

45

Cf. deel I – 4.2.1. 43

Overzicht Bij de presentatie van ons conceptueel onderzoek volgen we dan onderstaande volgende gedachtelijn. Eerst willen we enkele duidelijke stellingen ontwikkelen t.a.v. de vraag waarom DO een niet te ontwijken thema is voor het SW. We volgen daartoe twee onderscheiden lijnen van argumentatie: 1) Vvanuit een feitelijk oogpunt wijzen we op het dwingende karakter van de huidige sociaalecologische crisis. Daarbij sluiten we aan bij de idee dat we vandaag in de beginfase zitten van een grote maatschappelijke transitie, en we proberen de uitdaging daarvan voor een proces van DO aan te geven. (par.2) 2) Vanuit een toetsing van de ethische uitgangspunten van het SW aan die van DO proberen we een normatief kader op te zetten voor de relatie tussen SW en DO. Daartoe geven we een bondige schets van SW en zijn normatieve basis. Vervolgens schetsen we de normatieve componenten van de Brundtland-opvatting van DO, en toetsen die aan de SW-definitie. In een volgende stap toetsen we dan die eerste ideeënontwikkeling over DO aan het Vlaamse kader. Twee ontwikkelingen die plaats vonden tijdens de loop van het project zijn daarbij voor ons belangrijke referentiepunten: − Op het Vlaamse politieke niveau was er een proces om DO beter op de agenda te krijgen, wat in 2008 resulteerde in een Decreet ter bevordering van duurzame ontwikkeling.46 − VODO (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling), de Vlaamse koepel van ngo’s die rond DO werken, heeft samen met enkele sociale partnerorganisaties een visie op DO uitgewerkt om de sociale dimensie van duurzaamheid meer op het voorplan te kunnen brengen.47 Voor ons een belangrijk gegeven om mee op één lijn te zitten. Bij deze uiteenzetting wordt ook al verwezen naar theoretische aanzetten die de verhouding tussen SW en DO kunnen helpen uitdiepen. (par.3) In het volgende luik gaan we dan in op de SW-literatuur. Vooreerst geven we een bondige toetsing van onze hypothese, om daarna vooral uit te wijden over interessante aanzetten die de oriëntatie van SW op DO kunnen helpen stofferen. Daarbij onderscheiden we meerdere ecologisch georiënteerde theorieën binnen de SW-literatuur. In het bijzonder komen ecological social work (VS – Canada) en de eco-social approach (Europa) aan bod. (par.4) Gewapend met de inzichten die we o.a. uit die literatuur oppikten proberen we dan de contouren aan te geven van wat wij in het licht van dit onderzoek als wenselijke paradigmaverandering zouden omschrijven. DO wordt daarbij verbonden met een breder cultureel proces. (par.5) Ten slotte worden enkele belangrijke conceptuele lijnen uit de voorgaande paragrafen samengebracht in wat we als een soort ‘actieparadigma’ voor de praktijk rond SW en DO willen voorstellen. (par.6)

46

Vlaamse Overheid (2008), Decreet ter bevordering van duurzame ontwikkeling, 18 juli. Belgisch Staatsblad, 27.08.2008.

47

Het gaat om: Nederlandstalige Vrouwenraad, Vluchtelingenwerk Vlaanderen, Minderhedenforum Vlaanderen, Vlaams Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen, Vlaamse Jeugdraad. VODO (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling ) (2008), KaDO: Kader voor Duurzame Ontwikkeling, Brussel. Beschikbaar: http://www.vodo.be/images/stories/downloads/kado.pdf 44

2

De urgentie van ecologische rechtvaardigheid

2.1

De eco-sociale crisis

Voor een bespreking van de principes van duurzame ontwikkeling is het belangrijk om eerst even naar de grond van de zaak te gaan. Die bestaat erin dat de ecologische crisis van een dergelijke omvang en impact is, dat ze de samenleving voor een enorme uitdaging plaatst. Het gaat daarbij om niet minder dan de overgang – ‘transitie’ in vakjargon – naar een andere samenleving. We gaan daar bij wijze van algemene kadering niet meer dan bondig op in. Daarbij gaan we ervan uit dat de lezer weet heeft van de groeiende stapel rapporten die wijzen op de ernst van onze mondiale situatie. In grote lijnen kan de ecologische crisis beschreven worden als een tweevoudige crisis: •

Allereerst is er de crisis van het mondiale leefmilieu: we leven op te grote voet. Als mensheid gebruiken we meer natuurlijke hulpbronnen dan er duurzaam beschikbaar zijn. Die overschrijding van de milieugebruiksruimte wordt de ecologische ‘overshoot’ genoemd. Voor onze uiteenzetting zijn niet de details uit de internationale rapporten belangrijk, maar wel een oriënterend beeld. Daarom geven we hier één cijfer: volgens het Living Planet Report van 2008 was de mondiale ecologische voetafdruk in 2005 al minstens 25% groter dan de planeet aarde duurzaam kan dragen.

LPR-rapport 2008: Mondiale ecologische voetafdruk in 2005

•

Vervolgens is er een crisis van sociale rechtvaardigheid, zowel mondiaal als binnen landen. Uit vergelijking van de ecologische voetafdruk tussen landen blijkt een zeer ongelijke verdeling, zowel wat toegang tot, als gebruik van hulpbronnen betreft. Bovendien heeft de neoliberale politiek ook een groeiende kloof tussen arm en rijk binnen landen veroorzaakt.

Het spreekt voor zich dat in een situatie van ecologische overshoot een politiek van herverdeling van rijkdom zonder respect voor ecologische grenzen geen goed antwoord is. We riskeren dan een ineenstorting van het huidige ecosysteem, met alle gevolgen voor een leefbare menselijke samenleving. Anders gezegd: met het huidige productieen consumptiesysteem bevinden we ons in een impasse. Meer dan 20 jaar geleden al werd dat door Etienne Vermeersch (1988:41) benoemd als het "Scylla-Charybdis"-principe: "Zolang het huidige wereldbestel in voege blijft, kan men niet anders dan tussen twee klippen laveren. Hoe groter het gedeelte van de wereldbevolking is dat in welstand leeft, hoe meer het ecosysteem in gevaar is; hoe meer het ecosysteem wordt gevrijwaard, hoe meer dit gepaard gaat met mateloze ellende." Uit dit citaat kunnen we twee belangrijke inzichten halen:

45

•

•

Het vraagstuk van de ecologische grenzen radicaliseert dan het verdelingsvraagstuk. Vandaag wordt dat dikwijls gethematiseerd als een vraag naar ‘ecologische rechtvaardigheid’ (ecological justice). Het gaat daarbij om een echte herverdeling van toegang tot hulpbronnen. Het probleem van de impasse stelt zich in het kader van het huidige ‘wereldbestel’. M.a.w. het gaat om een crisis van het mondiale systeem, en we geraken daar niet uit zonder aan de uitgangspunten van dat systeem te raken. Om het heel klaar te stellen: rechtvaardigheid kan niet gerealiseerd worden via een verdeling in de toekomst van gerealiseerde economische groei. Het gaat om een eerlijke toegang tot wat er nu is, en dat is gelimiteerd.

2.2

Duurzame ontwikkeling als een transitieproces

2.2.1

De uitdaging

De uitdaging waar we voor staan kan dan geformuleerd worden als: bevrediging van behoeften en creëren van welzijn voor elke wereldbewoner met behoud van het ‘natuurlijk kapitaal’. O.i. vereist dat minstens het volgende: • • •

een verregaande dematerialisering van de economie; een rechtvaardige verdeling van welvaart; een nieuwe visie op welzijn, dat als finaliteit meer is dan materiële welvaart.

Het realiseren daarvan betekent niet minder dan een overgang naar een andere samenleving. Het gaat om een systeemverandering, of een maatschappelijk transitieproces dat geen enkel domein van de samenleving onaangeroerd laat.48 Indien DO vandaag, meer dan twintig jaar na de mondiale lancering van dat begrip, nog enige betekenis wil hebben, dan moet zij in termen van die transitie begrepen worden. Men spreekt daarom soms ook over DO als een ‘nieuw paradigma’ voor onze samenleving. Dat transitieproces speelt op allerlei domeinen, maar het meest fundamentele aspect daarvan is de verandering van de energetische basis van de samenleving. De wijze van produceren, en dus ook van consumeren, van een samenleving hangt in sterke mate af van de energiebronnen waaruit die samenleving kan putten. Zo is de industriële samenleving maar kunnen ontstaan op basis van de ontginning en het gebruik van steenkool, en heeft ze later een intensivering in de richting van de huidige consumptiesamenleving gekend door massaal over te schakelen op aardolie en gas. Dergelijke grote overgangen zijn het referentiepunt wanneer er over ‘transitie’ gesproken wordt. Het is haast een cliché om te zeggen dat we het einde van het tijdperk van de fossiele energie meemaken. Daarbij lopen het in zicht komen van de uitputting van die bronnen, en het probleem van de klimaatverandering door de uitstoot van broeikasgassen hand in hand. Het enige toekomstgerichte antwoord daarop vormt de overschakeling op en een diversiteit aan hernieuwbare energiebronnen. Het is ons hier niet te doen om de technologische aspecten van die overgang, maar wel om het besef dat onze levens hoe dan ook grondig gaan veranderen: ten kwade wanneer we er niet in lukken de klimaatcrisis te temperen; of ten goede indien we als samenleving een min of meer gecontroleerd overgangsproces kunnen realiseren. De radicaliteit van die uitdaging komt sterk naar voren in het tijdsperspectief waarbinnen de noodzakelijke veranderingen moeten plaats vinden. Uit alle wetenschappelijke prognoses die er gedurende de voorbije twintig jaar gemaakt zijn komt naar voren dat tegen 2050 de mondiale economie moet omgeschakeld zijn naar een duurzame wijze van produceren. En hoe langer er gewacht wordt met fundamentele veranderingen, hoe moeilijker het wordt om het tij nog te keren en in een niet meer terug te draaien spiraal van ecologische en sociale degradatie te komen. 2050 dat is niet straks, ook niet morgen, maar vandaag!49 48

Zie bijv. Spratt e.a. 2009.

49

We moeten ook voor ogen houden dat de huidige mondiale situatie al catastrofische kenmerken heeft. Dat hoeft niet noodzakelijk te leiden tot pessimisme, want grote crisissen zijn in staat om geblokkeerde systemen open te breken, wat net ruimte maakt voor creativiteit en vernieuwing. Cf. T. Homer-Dixon 2006. 46

De impact van een energietransitie op onze levens wordt verder duidelijk wanneer we beseffen dat volgens onderzoek 80% van onze uitstoot van broeikasgassen veroorzaakt wordt binnen vier consumptiedomeinen: voeding, wonen en bouwen, mobiliteit en reizen.50 De omgang daarmee en het werken aan gedragsverandering zit dus zeer kortbij en raakt iedereen. Daarom kunnen we stellen dat de vraag naar DO dus onvermijdelijk ook het SW raakt, en een belangrijk maatschappelijk kader vormt om naar het SW kijken. 2.2.2

Complexe strategieën

Wanneer uitwendige omstandigheden sterk veranderen – zoals dat nu gebeurt met de ecologische crisis – dan vinden transities in ieder geval hun verloop. En dat kan voor een samenleving zowel ten goede als ten kwade lopen, afhankelijk van het adaptatievermogen van die samenleving. Een belangrijke vraag waar vandaag heel wat onderzoek rond gebeurt, is op welke manier transities in de juiste richting beïnvloed (gestuurd?) kunnen worden.51 ‘Transitiemanagement’52 is daarbij één manier waarop men vandaag een gecontroleerde overgang probeert te realiseren. De verbeelding van een wenselijke toekomst fungeert daarbij als een leitbild voor de op te zetten veranderingsprocessen. In Vlaanderen zijn er zo bijv. transitieprocessen opgezet rond duurzaam wonen en bouwen53, en rond duurzame materialen54. Wat ons hierbij interesseert is het inzicht dat het eenvoudiger is om in te grijpen in domeinen waarop vooral op technisch vlak veel gedaan kan worden. Het is heel wat lastiger op domeinen die veel meer bepaald worden door het gedrag van consumenten, zoals vleesverbruik en reizen, die beiden koolstofintensief zijn. Onderzoek naar gedragsverandering toont aan dat niet alle groepen van de bevolking op dezelfde manier benaderd kunnen worden, en dat een beleid gericht op gedragsverandering daarom meerdere strategieën moet combineren. Het door Defra in Groot-Brittanië ontwikkelde model van de 4 E’s (engage – enable – encourage – exemplify) heeft hier ondertussen enige bekendheid gekregen.55 Het model is voor het SW zeker interessant om zich tegenover te situeren en te positioneren, maar we gaan er hier niet uitvoerig op in omdat het uitvoerig beschreven is in toegankelijke Nederlandstalige publicaties.56 Tegenover benaderingen die vanuit een beleidsmatig oogpunt naar transitie kijken, is er ook een sociale beweging ontstaan die een bottom-up benadering opzet, wat voor het SW zeker belangwekkend is. Het gaat om de zogenaamde beweging van de Transition Towns die een eigen methodiek ontwikkeld heeft om vanuit de basis van de samenleving op vrijwillige basis een proces van verandering naar een lager energieverbruik in gang te zetten. Ook hier maakt de verbeelding van een mogelijk beter leven, en wel op een meer communale basis, daar een belangrijk deel van uit.57 Ook in Vlaanderen is deze beweging vanaf 2008 in een aantal steden en gemeenten van start gegaan58, wat o.a. geleid heeft tot de vertaling van Rob Hopkins’ Het Transitie Handboek. Beide benaderingen, top-down en bottom-up worden gemakkelijk als complementair gezien, maar de vraag mag wel gesteld worden of ze elkaar vandaag echt al tegen komen. Vanuit het oogpunt van het SW is het niet onbelangrijk om te zien dat sommige onderzoekers erop wijzen dat beide benaderingen elk op hun eigen manier een duidelijk concept van ‘politiek’ burgerschap 50 P.T. Jones & V. Demeyere (2009) gaan uitvoerig in op de veranderingen die op deze domeinen nodig en mogelijk zijn. Voor wie wil weten waarover transitie gaat is dit een tegelijkertijd stevig wetenschappelijk onderbouwd en toegankelijk boek. Zie ook: P.T. Jones e.a. (2008-9). 51

O.a aan het Centrum voor Duurzame Ontwikkeling van de Ugent. Cf. Paredis 2008 en 2009.

52

De term werd geijkt door de Nederlandse ingenieur Jan Rotmans (2003). Hij heeft een specifieke benadering daarvan, maar er zijn ook andere. Zie ook: Jones & Demeyere 2009. 53

Vernieuwingsplatform duurzaam wonen en bouwen, cf.: http://www.duwobo.be/

54

Het zogenaamde Plan C, cf.: http://www.plan-c.eu/

55

Department for Environment, Food and Rural Affairs (Defra) 2008.

56

Zie: Jones e.a. 2008; Jones & Demeyere 2009; VODO 2008; Bambust e.a. 2009.

57

Cf. Brangwyn & Hopkins 2009; Hopkins 2009; Dhont 2008; http://www.totnes.transitionnetwork.org/ ; http://transitiontowns.org/TransitionNetwork/TransitionNetwork 58

Transitienetwerk Vlaanderen, cf.: http://www.transitie.be/r/default.asp?iId=HJMMKH 47

missen. Het transitiemanagement omdat het de burger eerder bekijkt als een consument, en de transitiebeweging omdat ze, ondanks haar emancipatoire ingesteldheid, niet beschikt over politieke hefbomen.59 Dat belangt ons aan omdat in recent SW-onderzoek over het realiseren van duurzamere leefomgevingen in Europese steden sociaal werkers aangeven dat ook al werkt men vanuit een bottom-up gerichte empowermentbenadering, de medewerking van stedelijke overheden beslissend is in het bereiken van blijvende resultaten.60 Voorgaande uiteenzetting brengt ook twee kenmerken voor het voetlicht die in het vervolg van onze uiteenzetting van cruciaal belang zijn voor een correcte inschatting van wat een goede maatschappelijke praktijk is: complexe maatschappelijke veranderingen hebben een multilevel en een multi-actor karakter. Dat betekent dat de drievoudige opgave die we hierboven als uitdaging formuleerden een complex en gelaagd proces van maatschappelijke verandering behelst, dat slechts kan gerealiseerd worden via het samenspel van meerdere complementaire strategieën. In de literatuur rond DO wordt dat dikwijls gethematiseerd als een combinatie van drie samenhangende strategieën: efficiëntie, herverdeling en sufficiëntie.61 We geven hierbij een bondige commentaar ter situering van opgaven voor het SW. Efficiëntie Het gaat hier in essentie om het verhogen van de productiviteit van de natuurlijke hulpbronnen die we aanspreken. In de huidige situatie van ecologische overshoot zitten we al met een input die te groot is. Die moet dus in ieder geval naar beneden om duurzaam te zijn, en tezelfdertijd kan men proberen om de output in termen van welvaart te verbeteren. Onderstaand beeld uit de ecologische economie brengt die opgave op een interessante manier in beeld.

De economie is in de voorstelling van de ecologische econoom H. Daly, een deelsysteem van het ecosysteem aarde. Van een situatie waarin de economie klein was in verhouding tot het globale ecosysteem (lege wereld) zijn we in een situatie beland waarin de economie botst op de biofysische grenzen aan haar mogelijkheid tot verdere uitbreiding (volle wereld). Het beeld geeft ook aan dat welvaart niet alleen het resultaat is van economisch productieve activiteiten, maar evenzeer van diensten die rechtstreeks door het ecosysteem aarde geleverd worden. Die laatste werden echter afgebouwd ten voordele van de eerste. Een klassiek voorbeeld is de levering van ‘zuiver water’.

H. Daly’s beeld van de ecologische economie Bron: Jones & Jacobs 2006:110.

59

Cf. Kenis & Mathijs 2009.

60

Nähri 2004.

61

Belangwekkend zijn in dit verband de geschriften van Wolfgang Sachs van het bekende Wuppertal Institut für Klima, Umwelt, Energie. We vinden deze strategieën ook terug in KaDO van VODO (2008). 48

Onze economie dient in fysische termen (materialen en energie) rekening te houden met haar feitelijke inbedding in het ecosysteem. In de ‘volle wereld’ van vandaag komt onze welvaart vooral voort uit geproduceerde goederen, ten koste milieudiensten die we rechtstreeks van de natuur kunnen genieten. Een verkleining van de economie in fysische termen betekent dus wel dat we een stap terug zetten in de richting van een lege wereld; maar niet noodzakelijk minder welvaart. Wel dat die welvaart anders ingevuld wordt op basis van minder geproduceerde goederen en/of verbruik van energie. In eerste instantie gaat de efficiëntiestrategie om een technische opgave. Die komt erop neer de verliezen aan materiaal en energie terug te dringen, en daarmee ook de milieuvervuiling, of de kringlopen opnieuw te sluiten62, d.i. overschakelen op hernieuwbare energie en grondstoffen. Met mogelijke nuanceringen, afhankelijk van de beschouwde milieufactor, gaat het daarbij om een reductie van de huidige impact met een factor 10, d.i. met 90%, op mondiale basis tegen ca. 2050. Hoe groot die uitdaging ook lijkt, technologisch gesproken is zij realiseerbaar.63 Die zogenaamde ‘groene’ economie is vandaag wel een hype, maar dat kan ook voor oogverblinding en latere desillusie zorgen. De grootste misvatting bestaat erin te denken dat de verandering van technische systemen kan betekenen dat we gewoon hetzelfde blijven doen, maar gewoon met betere middelen. In dat verband spreekt men niet voor niets van ‘sociotechnische systemen’. En die staan in relatie tot motivatie- en gedragspatronen, die zelf ingebed zijn in brede maatschappelijke verwachtingspatronen.64 En daar gaat net de sufficiëntiestrategie over. Naast de technologische aspecten heeft de efficiëntiestrategie dus ook een belangrijke gedragscomponent, en daar hebben, we allen mee te maken. Voor het SW betekent dat in eerste instantie dat organisaties en instellingen mee het voortouw nemen in het streven naar ‘duurzaam gedrag’. Elk beleidsniveau heeft hierin immers een belangrijke voorbeeldfunctie. Sufficiëntie We hebben er net op gewezen dat het niet zonder gevaar is om een antwoord op de ecologische crisis enkel te zoeken in de richting van 'ecologische modernisering', het verhogen van de ecoefficiëntie van onze productie en consumptie. De inzet van een zo begrepen DO is dan meestal het behoud van een hoge 'levensstandaard' als voorwaarde tot 'levenskwaliteit'. De kern van het ecologische vraagstuk ligt echter in de eindigheid van het ecosysteem aarde, en daarmee verbonden van de materiële grenzen van onze levensmogelijkheden. Het hart van DO is dus niet de efficiëntie van onze middelen, maar de vraag naar het 'genoeg', of 'sufficiëntie'. Het nastreven van efficiëntieverhoging zonder sufficiëntie is zelfs contraproductief, zoals blijkt uit volgend voorbeeld. Sinds de oliecrisis in de jaren zeventig werd er heel wat vooruitgang geboekt in het energieverbruik van auto's. De winst in energie-efficiëntie in het autorijden wordt echter opgesoupeerd door het stijgende aantal autokilometers. Anders gezegd: door de stijgende mobiliteit in onze samenleving en door de wijze waarop mensen die mobiliteit willen realiseren. Om het mobiliteitsvraagstuk en de ermee verbonden milieuproblemen het hoofd te bieden, zijn dus op één of andere manier ook volumemaatregelen nodig. Maar dat vraagt om één of andere vorm van tussenkomst in de mobiliteitsvraag zelf en in de daarmee verbonden keuzen.

62 Vandaag populair onder de noemer van het ‘cradle to cradle’-principe. Cf. McDonough & Braungart 2002/2007; Rakhorst 2007; Malcorps 2008. 63 De bekende Britse auteur George Monbiot (2007) toont in zijn studie over klimaatmaatregelen bijv. aan dat een reductie van de uitstoot van CO2 met 90% tegen 2030 haalbaar is, zonder dat de samenleving daardoor in gevaar komt. Het vraagt wel om een gedurfd overheidsbeleid, maar dat is wat vandaag vooral ontbreekt. Zie ook: Jones & Demeyere 2009; Brown 2008; Gardner & Prugh 2008. 64 De Australische professor Ted Trainer (2007) deed bijv. een vergelijkende studie naar alle belangrijke vormen van herneiuwbare energiewinning. Zijn conclusie luidt dat die allemaal samen nooit genoeg energie kunnen leveren om een globale consumptie-kapitalistische samenleving duurzaam en/of rechtvaardig te laten functioneren. Wat we vandaag al merken als een verdringing van voedselproductie ten voordele van biobrandstoffen is dan ook een duidelijk teken aan de wand. Zie bijv. Van Hauwermeiren 2009.

49

Mobiliteit toont ons zo hoe ecologische problemen verbonden zijn met culturele vraagstukken van levenswijze en levensstijl. Een belangrijk element van een cultuur bestaat immers in haar behoefte-interpretaties en daarmee verbonden culturele modellen van een 'goed leven'. Het gaat om fundamentele manieren van kijken die ons handelen motiveren. In het hart van ons zit o.i. een behoeftemodel dat niet strookt met duurzaamheid omdat het een oneindige vraag naar economische goederen genereert.65 Daardoor is het tevens een ideologie die perfect past bij het vrijemarktkapitalisme. De vraag naar het 'genoeg' wordt daarbij al snel geassocieerd met ascese, en zo met een minder interessant leven. De uitdaging bestaat dus in het vinden van andere manieren van kijken op wat een 'goed leven' kan zijn. In de sufficiëntiestrategie gaat DO dus om het ontwikkelen van levenskwaliteit die niet meer afhankelijk is van een steeds groeiende kwantiteit van goederen. Dat is o.i. het hart van de paradigmaverandering die we moeten realiseren. Dat kan bijv. onderbouwd worden met de rapporten van de Britse New Economics Foundation die het veronderstelde verband tussen welbevinden en een hoge ecologische voetafdruk erg onderuit halen.66 Een goed leven is mogelijk zonder het ecosysteem aarde in verdrukking te brengen.67 We komen hiermee bij wat verder in deze studie als de belangrijkste sleutel in de relatie van SW tot DO zal bekeken worden: het herdenken van onze opvattingen van welzijn en emancipatie. Herverdeling: ecologische rechtvaardigheid In een eindige wereld betekent een kwantitatieve vermeerdering van de levensmogelijkheden van de één, een vermindering van de (potentiële) levensmogelijkheden van de andere. Daarover gaat ‘ecological justice’, een begrip dat ontwikkeld werd vanuit sociale bewegingen wereldwijd.68 Eigenlijk gaat het om een cluster van verwante concepten en daarmee verbonden bewegingen. ‘Environmental justice’ was het eerste begrip dat gebruikt werd, naar de gelijknamige sociale beweging ‘Environmental justice movement’ in de VS. Later komen begrippen als ‘ecological justice’, ‘just sustainability’, ‘environmentalism of the poor’, ‘ecological debt’ op de voorgrond, alsook hun Nederlandstalige equivalenten.69 Verder zullen we erop wijzen (par. 2.2) dat DO een politiek concept is, wat betekent dat er maatschappelijke strijd bestaat rond de invulling ervan. Zo kan men vaststellen dat er sinds het Brundtlandrapport in de feitelijke agenda van DO een afzwakking heeft plaats gevonden van de vooropgestelde prioriteit voor de armen. Daartegen is reactie ontstaan vanuit allerhande sociale bewegingen die de rechtvaardigheidsagenda van DO sterker op de voorgrond willen brengen. Concepten van ecologische rechtvaardigheid zijn daarom niet alleen van theoretische aard, maar in vele gevallen verbonden met concrete sociale strijd. En daar zijn dikwijls ook sociaal werkers bij betrokken.70 In het kader van de Noord-Zuidproblematiek vinden we dit thema ook terug in concepten als ‘ongelijke economische ruil’ en ‘ecologische schuld’71. Bij dit laatste gaat het erom dat de traditionele industrielanden gezien hun verleden van mondiale vervuiling en uitbuiting vandaag een bijzondere verantwoordelijkheid hebben t.a.v. landen in ontwikkeling. Dat speelt bijv. sterk in de discussies bij de internationale onderhandelingen over de verdeling van uitstootrechten voor broeikasgassen.

65

Door Hans Achterhuis, in navolging van Ivan Illich, beschreven als Het rijk van de schaarste (1988).

66

O.a. NEF’s Happy Planet Index, cf. Thompson e.a. 2007 en 2009.

67

Cf. Simms & Smith 2008. Zie ook: Jackson 2008 en 2009; Jones & Demeyere 2009.

68

Over dit thema bestaat er heel wat literatuur, waarvan we een deel verzameld hebben in een aparte rubriek van de liteartuurlijst. 69

P.T. Jones spreekt van ‘rechtvaardige duurzaamheid’. Cf. Jones & Jacobs 2006; Jones & Demeyere 2009.

70

Een eerste poging tot vertaling van de beweging voor ‘ecologische rechtvaardigheid’ naar het SW in de Vlaamse situatie vind je bij Pascal Debruyne (2009).

71

Cf. A. Simms 2009. Voor Vlaanderen werd hierover ook onderzoek verricht, o.a. door het Centrum voor DO van de Universiteit Gent. Cf. Paredis 2005; Paredis & Goeminne 2005. 50

Ook het concept van de ‘ecologische voetafdruk’ (ecological footprint), en daarmee verbonden de idee van een ‘eerlijk aardeaandeel’ (EAA) (fair earth share) is verbonden met het thema van ecologische rechtvaardigheid. Belangrijk is dat zij als educatief model algemeen ingang gevonden hebben in sociale bewegingen in Vlaanderen.72 Dat alles wijst op het grote belang van de rechtvaardigheidsagenda, en dus van herverdeling, voor een proces van DO. Naast het morele argument is er ook een pragmatische kant aan herverdeling. Zowel mensen als landen lijken niet bereid om mee te stappen in een proces van verduurzaming wanneer er grote ongelijkheden blijven bestaan. We zitten wel in hetzelfde schuitje, maar niet iedereen is even verantwoordelijk voor het ontstaan van de catastrofale situatie van vandaag. Het principe van ‘gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid’ probeert daaraan tegemoet te komen. Vanuit de mondiale sociale beweging werd DO daarom vertaald als een mondiaal proces van ‘contractie en convergentie’73: het globale milieubeslag per capita moet omlaag (contractie), terwijl tegelijkertijd minder ontwikkelde landen nog materieel mogen groeien. Het einddoel is een gelijk welvaartsniveau (convergentie). Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid betekent dan dat in het terugdringen van het overmatige beslag op het milieu de geïndustrialiseerde landen een grotere bijdrage dienen te leveren, wil het proces ook rechtvaardig zijn. Volgend diagram geeft een voorstelling van dat proces.

Contractie en convergentie Bron : P.T. Jones en R. Jacobs: Terra Incognita, 2006

Ongelijkheid op mondiaal vlak is een belangrijk contextgegeven voor het SW. Maar dat geldt evenzeer voor de groeiende ongelijkheid binnen landen, een probleem waar het SW heel direct mee te maken krijgt. Recent onderzoek heeft daarbij de merites van herverdeling opnieuw duidelijk op de agenda gezet. Richard Wilkinson en Kate Pickett hebben in The Spirit Level (2009) aangetoond dat meer egalitaire samenlevingen op nagenoeg alle belangrijke maatschappelijke parameters (gemeenschapsleven, geestelijke en fysieke gezondheid, educatieve performantie, geweld, sociale mobiliteit…), betere resultaten kunnen voorleggen, ook op vlak van duurzaamheid. Voor het SW zijn er dus redenen te over om als bijdrage tot DO sterk op de herverdelingsagenda te blijven inzetten. Belangrijk is wel om oog te leren krijgen voor de complexe samenhang van de drie besproken strategieën in de brede procescontext. Wat mede de inzet was van onze uitwijding daarover. 72

Cf. VODO 1999; Jones & Jacobs 2006.

73

Cf. Global Commons Institute (GCI): www.gci.org.uk ; Climate Justice Project: www.climatejustice.org.uk 51

3

Een normatief kader voor de verhouding tussen SW en DO

Om te laten zien dat de ethische grondslagen en de daarop gebaseerde missie van het SW aansluiten bij de opgave van DO, maken we een vergelijking die uitgaat van de meest vooraanstaande definities van beide. Zeer belangrijk is daarbij oog te hebben voor de volledige agenda van DO. Maar eerst schetsen we enkele belangrijke uitgangspunten van deze conceptuele oefening.74 Om te beginnen gaan we ervan uit dat het bij een mogelijke ‘oriëntatie van SW op DO’ noodzakelijk om een wederzijds proces van afstemming en integratie moet gaan. Vanuit SW betekent een oriëntatie op DO in ieder geval dat het zijn eigen inzet kan bewaren, maar dan opnieuw gekaderd vanuit de maatschappelijke vragen van vandaag. Als een wederzijds proces leidt dat tot volgende twee vragen: • •

Wat heeft de eis tot een maatschappelijk proces van DO te betekenen voor de theorie en de praktijk van het SW vandaag? Wat kan SW vanuit zijn eigen traditie en concepten bijdragen aan de visie op en de praktijk van DO?

Wat de eerste vraag betreft hebben we al een eerste argumentatie aangeleverd in par. 2. Voor een meer normatieve analyse gaan we nu uit van vandaag terzake doende definities van DO en SW, die tevens toelaten om de normatieve contouren van de opdracht naar voren te brengen. Omdat de werkelijkheid complex is gaat het bij DO noodzakelijkerwijze om een complex, multilevel en multi-actor proces, zoals ook in par. 2 al betoogd werd. Maar dat geldt evenzeer voor een ‘goed’ begrepen SW, zoals hieronder ook naar voren komt uit zijn eigen zelfbegrip. Een uitgewerkt antwoord op de gestelde vragen kan dan ook niet anders dan complex zijn.

3.1

Definitie van Sociaal Werk

Als referentiepunt voor het spreken over SW lijkt het aangewezen om uit te gaan van de meest recente poging om het profiel van SW als beroep uit te klaren.75 Om de eigen positie en identiteit van SW duidelijk te stellen en te bevestigen werd door de International Federation of Social Workers en door de International Association of Schools of Social Work werk gemaakt van een internationale definitie die inclusief is voor de grote verscheidenheid van het SW. Zij luidt als volgt: ‘The social work profession promotes social change, problem solving in human relationships and the empowerment and liberation of people to enhance well-being. Utilising theories of human behaviour and social systems, social work intervenes at the points where people interact with their environments. Principles of human rights and social justice are fundamental to social work.’ (IASSW & IFSW, 2001) Deze definitie verwijst naar een complex geheel van samenhangende activiteiten in het licht van een uitgesproken normatieve positiebepaling. Zoals we verderop zullen laten zien biedt dat een vergelijkingsbasis met het sterk normatieve karakter van DO. Bovendien is ook het internationale (mondiale) statuut van deze definitie een pluspunt. Zowel voor SW als voor DO gaat het om een internationaal normatief kader, wat een interessant uitgangspunt is voor een oriëntatie van SW op DO.

74 Dit onderdeel is een verdere uitwerking van: Peeters, J. (2008), ‘Betekenis van duurzame ontwikkeling voor sociaal werk: visie en kader’. Werkdocument, project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, juni. 75

Cf. Hare 2004. 52

Enkele elementen die aanwezig zijn in de gegeven definitie, of er minstens impliciet mee verbonden zijn, en die belangrijk zijn voor de verbinding met DO, zijn onder meer: •

Als algemene doelstelling van SW wordt de verbetering van het welzijn van mensen vooropgesteld.

•

Dat wordt verder normatief ingevuld door mensenrechten en sociale rechtvaardigheid te vermelden als fundamentele uitgangsprincipes voor het SW. In een internationale beginselverklaring76 worden die verder uitgewerkt: Mensenrechten en menselijke waardigheid: respect voor het recht op zelfbepaling; promotie van het recht op participatie; behandeling van een persoon als een totaliteit; identificatie en ontwikkeling van sterkten. Sociale rechtvaardigheid: aanvechten van negatieve discriminatie; erkenning van diversiteit; gelijke verdeling van beschikbare middelen; aanvechten van onrechtvaardig beleid en praktijken; werken in solidariteit.

•

Er ligt een sterke klemtoon op het proceskarakter van SW, zoals overduidelijk blijkt uit de gehanteerde begrippen: sociale verandering, via menselijke relaties, empowerment, bevrijding. Daarbij is ‘empowerment’ als een zeer centraal concept in het huidige SW, een complex, gelaagd en bovendien sterk normatief geladen begrip.77 Vanuit het geheel van de definitie dient het samen begrepen te worden met het onmiddellijk eraan toegevoegde ‘liberation’, wat wijst op de emancipatorische focus van het SW, en de daarin gehanteerde opvattingen over welzijn.

•

SW wil zich bewust oriënteren vanuit menswetenschappelijke inzichten. Naarmate de ecologische crisis een uitdaging vormt voor domeinen als wijsgerige antropologie, welzijnstheorie, economie en sociologie, kunnen vernieuwde inzichten daarin ook bijdragen aan een nieuw theoretisch kader voor het SW.

•

SW-interventies zoeken idealiter aansluiting bij de eigen acties van mensen. Vanuit de verbinding met bovenstaande normatieve aspecten houdt dat in dat het nastreven en bevorderen van participatie een centraal aandachtspunt is.

•

Daarbij worden die acties van mensen begrepen als interacties met hun omgevingen. Dat vertrekt bij de sociale relaties in de directe omgeving, maar slaat ook op de ruimere maatschappelijke structuren. In principe hoort daar ook de fysische omgeving bij, wat tot nu toe hoofdzakelijk in termen van woonkwaliteit en aspecten van gezondheid begrepen werd. In ieder geval heeft ‘goed’ SW een multi-level karakter, inbegrepen een politieke en beleidsgerichte focus.

Hierbij moet nogmaals beklemtoond worden dat het om een normatief kader gaat, waar vele gangbare vormen van SW wellicht maar ten dele – en soms zelfs in zeer beperkte mate – aan voldoen. Niettemin geldt het vandaag als toetssteen voor wat goed sociaal werk beoogd te zijn. De duidelijk emancipatorische toon van de internationale definitie staat daarbij duidelijk in contrast met de controlerende, beheersingsgerichte en maatschappijbevestigende functies die het SW vanaf zijn ontstaan ook dikwijls gekregen heeft.78 Opmerking: afwezigheid van een expliciete ecologische norm De internationale definitie van SW geeft al een eerste bevestiging van onze uitgangshypothese. Juist door het feit dat het om een recente formulering gaat valt in deze definitie de afwezigheid 76 ‘Ethics in Social Work, Statement of Principles’, approved at the General Meetings of the International Federation of Social Workers and the International Association of Schools of Social Work, Adelaide, Australia, October 2004. Beschikbaar: http://www.iassw-aiets.org 77

Zie bijv.: B. DuBois & K.K. Miley 2005; K. Driessens & T. Van Regenmortel 2006; J. Peeters 2008.

78

Zie bijv.: M. Bouverne-De Bie & H. van Ewijk 2008:31. 53

van een expliciet ecologische norm (nodig voor DO) op. Zoals aangegeven kan die in principe impliciet aanwezig zijn via de aandacht voor omgevingen en nieuwe ontwikkelingen in de menswetenschappen. De kwestie is dan of dat volstaat voor een oriëntatie van SW op DO. Verder kan erop gewezen worden dat de internationale ‘Statement of Principles’ expliciet verwijst naar een aantal internationale verdragsteksten als kader voor de ethische opstelling van het SW, maar dat ook daar geen enkele verwijzing is naar bijvoorbeeld de internationale overeenkomsten rond ‘milieu en ontwikkeling’. Aangegeven worden: • • • • • • •

Universal Declaration of Human Rights The International Covenant on Civil and Political Rights The International Covenant on Economic Social and Cultural Rights The Convention on the Elimination of all Forms of Racial Discrimination The Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women The Convention on the Rights of the Child Indigenous and Tribal Peoples Convention (ILO convention 169)

Vanuit dit project stellen wij dat het bijsturen van de internationale definitie daarom al een belangrijke opdracht op zich kan zijn. Bijvoorbeeld op volgende manier: “Principles of human rights, social justice and sustainability are fundamental to social work.” Deze stelling kwam ter discussie op de tweede bijeenkomst van het lerend netwerk. Daaruit bleek dat ons standpunt niet evident is voor de betrokkenen in het SW: − Er was o.a. vanuit een strategisch oogpunt discussie zijn over de wenselijkheid van het sleutelen aan de internationale definitie. Als je daaraan begint weet je niet waar je uitkomt: er is geen a priori zekerheid dat het resultaat geen normatieve afzwakking van het geheel is. − Een inhoudelijk argument daarbij was dat mensenrechten en sociale rechtvaardigheid ook het concept van duurzaamheid omvatten. Daartegenover staat dat de ecologische crisis, begrepen als een globale sociaal-ecologische crisis, het rechtvaardigheidsvraagstuk in een nieuw daglicht plaatst, wat wellicht ook om verduidelijking via een nieuw kader vraagt, met duidelijke aandacht voor de globale context. Eén aanduiding daarvoor is bijvoorbeeld het ontstaan van een groeiende internationale beweging voor ‘ecological justice’. Bovendien is naar verluidt79 de discussie over bijstelling van de definitie al in gang gezet. Het lijkt dan in ieder geval aangewezen om de huidige definitie te versterken door die eis voor ecologische rechtvaardigheid daarin te verwerken. Er zijn zeker ook andere formuleringen dan de hierboven voorgestelde mogelijk. Belangrijk daarbij is o.a. of het SW de ecologische beweging (of tenminste een groot deel ervan) als een ‘sociale’ beweging ziet, en omgekeerd of die beweging dat zelf ook zo ziet, en zich daar ook op oriënteert. Het concept van ‘duurzaamheid’, en zeker van ‘DO’ heeft het voordeel dat het expliciet een dergelijke integratie vooropstelt als noodzakelijk (zie hieronder). Andere suggesties kunnen bijvoorbeeld zijn: − ‘Principles of human rights and social and ecological justice ...’ − ‘Principles of human rights and sustainable social justice ...’

3.2

De Brundtlanddefinitie van DO

Vooraleer naar de definitie te gaan willen we een korte opmerking maken over de vertaling van sustainable development naar ‘duurzame ontwikkeling’ die toch enigszins misleidend kan zijn. ‘Duurzaam’ heeft immers ook allerlei connotaties die moeilijk met ‘ontwikkeling’ als een ‘proces’ te verbinden zijn, wat regelmatig tot een fout begrip leidt wanneer er over ‘duurzaamheid’ wordt gesproken. Niet alles wat onder die noemer gebracht kan worden heeft betrekking op of

79 Mededeling Jan Agten, EASSW. Ondertussen zijn er al een aantal stappen, mede door toedoen van het project SOWEDO gezet, zowel internationaal, als in Vlaanderen door het opnemen van het principe van ‘respect voor ecologische grenzen’ in het competentiekader voor SW. Cf. deel II.

54

te maken met DO. We zullen het nochtans met deze ondertussen geijkte term moeten doen. Een alternatief dat preciezer zegt waar het over gaat zou ‘volhoudbare ontwikkeling’ kunnen zijn. (In Zuid-Afrika hanteert men overigens die vertaling.80) 3.2.1

Definitie

Voor de definiëring van DO gaan we uit van de omschrijving uit Our Common Future, bekend als het Brundtlandrapport.81 De reden daarvoor ligt voor de hand: het gaat – tussen de vele omschrijvingen van DO die al geformuleerd of in omloop zijn – om de meest gezaghebbende definitie en interpretatie.82 Dat blijkt o.a. uit het gebruik ervan door een toenemend aantal internationale organisaties en overheden, waaronder ook de Vlaamse zoals we verder laten zien. Omwille van het belang van de formulering geven we eerst de oorspronkelijke Engelse tekst, en vervolgens een Nederlandse uit het vertaalde rapport: Sustainable development is development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs. It contains within it two key concepts: the concept of ‘needs’, in particular the essential needs of the world’s poor, to which priority should be given; and the idea of limitations imposed by the state of technology and social organization on the environment’s ability to meet present and future needs. (WCED 1987: 43) Een duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die tegemoet komt aan de behoeften van het heden zonder de behoeftevoorziening van de komende generaties in het gedrang te brengen. Er liggen twee gedachten aan de grondslag: - het concept ‘behoeften’, in het bijzonder de basisbehoeften van de armen van de wereld die prioriteit moeten krijgen; en - de notie van beperkingen door de huidige stand van de technologie en de sociale organisatie op de mogelijkheid van het milieu om aan de huidige en toekomstige behoeften te voldoen. (WCED 1989: 60) Een belangrijke kanttekening betreft de wijze waarop de definitie uit het Brundlandtrapport meestal wordt geciteerd. Men beperkt zich veelal tot de eerste zin zonder de verduidelijking die het rapport daar onmiddellijk aan toe voegt, en die voor een correcte en normatieve interpretatie niet onbelangrijk is. In de benadering van Brundtland heeft DO duidelijk een mondiale focus. En de eerste toelichting maakt daarbij onmiddellijk duidelijk dat door de prioriteit van het voorzien in de noden van de armen van vandaag, de levenswijze van de rijken mee in de balans komt. Dat roept onmiddellijk de vraag op naar wat ‘noden’, of ‘basisbehoeften’ zijn, en hoe we ze kunnen onderscheiden van ‘wensen’. Vooral in de wetenschap dat bij stijgende welvaart behoeften lijken toe te nemen, is de vraag naar gepaste, en wellicht herziene, opvattingen over welzijn en goed leven van cruciaal belang. In dezelfde lijn zegt het Brundtlandrapport dat het bevorderen van economische groei in eerste instantie nodig is in de ontwikkelingslanden. Bovendien vereist DO een “verandering van de inhoud van die groei, wat betekent: het streven naar een minder materiaal- en energieintensieve groei en een meer rechtvaardige verdeling van de vruchten van die ontwikkeling. (…) Dit moet gericht zijn op het behoud van ons ecologisch kapitaal, het verbeteren van de inkomensverdeling en het vermeerderen van de weerbaarheid tegen economische crisissen.” (WCED 1989: 70) 80 We hebben deze term opgepikt uit een gesprek met de Zuid-Afrikaanse professor Lambert Engelbrecht (Stellenbosch unviersiteit) op 8/9/2008 in de SSH. 81

WCED (World Commission on Environment and Development) (1987), Our Common Future, Oxford: Oxford University Press. Vert.: Onze aarde morgen, Tielt: Lannoo, 1989, p.60 (eigen correctie van de vertaling).

82

We volgen hier en ook verder in deze paragraaf de recente, comprehensieve en degelijk onderbouwde uiteenzetting van S. Baker 2006, Sustainable Development. (cf. p.17). 55

Wat de notie van grenzen betreft zien we impliciet een optimistische toekomstvisie. De begrenzingen van vandaag zijn niet absoluut, en kunnen door zowel technologische als sociale vooruitgang verlegd worden. Niettemin erkent het rapport dat er beperkingen zijn; uiteindelijk zijn er wel grenzen aan de groei. Bij de eerste beschrijving van de contouren van DO stelt het: Het begrip DO impliceert dat er grenzen zijn (…); begrenzingen die ook worden bepaald door het vermogen van de biosfeer om de gevolgen van menselijke activiteiten te absorberen.” En enkele regels verder: “… impliceert dat degenen die ruimer bedeeld zijn hun leefwijze (life-style’s) aanpassen aan het ecologische potentieel van onze planeet. (WCED 1989: 23) Hoewel de omschrijvingen van Brundtland een zekere vaagheid hebben, en ten behoeve van beleid verdere uitwerking nodig hebben, geven ze op normatief vlak onmiskenbaar een richting aan. Later ontwikkelde concepten als ‘milieugebruiksruimte’ en de ‘ecologische voetafdruk’ zijn daarbij duidelijk verdere uitwerkingen van die richting.83 Het zijn krachtige instrumenten die de twee hoofdbekommernissen van DO – de groeiende armoedekloof tussen en in Noord en Zuid, en de voortschrijdende milieudegradatie – met elkaar verbinden. Hun normatieve keuze is dat ieder mens een gelijk recht heeft op gebruik van de natuurlijke hulpbronnen van de wereld, wat verregaande consequenties heeft voor het menselijk handelen en dus voor de manier waarop onze samenleving functioneert. Men spreekt daarom zelfs over “duurzame ontwikkeling als nieuw paradigma van onze samenleving”84. 3.2.2

Een politiek concept

In de ruim 20 jaren sinds het verschijnen van Our Common Future zijn er talloze pogingen geweest om de betekenis van DO te preciseren. Reeds in 1989 gaf John Pezzey in een studie voor de Wereldbank – die in dit verband dikwijls geciteerd wordt – een lijst op van niet minder dan 190 mogelijke definities.85 Overvloediger nog is het gebruik van het adjectief ‘sustainable’/ ‘duurzaam’ wat in een aantal gevallen duidelijk problematisch is vanuit het oogpunt van DO. De reden van die veelheid aan omschrijvingen en bijhorende interpretaties heeft o.a. te maken met pogingen om de vaagheid van het DO-concept verder te preciseren, en reflecteert daarbij de complexiteit van het DO-concept. Anderzijds is de woordenstrijd rond DO duidelijk ook verweven met de belangenstrijd die rond de agenda van DO op gang is gekomen. Zo stelt Susan Baker dat de Brundtland formulering wel dominant geworden is in internationale discussies over milieu en ontwikkeling. “However (…) many actors, while adopting a commitment to sustainable development, have not embraced the full agenda of change that was envisaged by Brundtland.” (2006:24) In dit kader is het daarom belangrijk om voor ogen te blijven houden dat het bij DO allereerst niet om een managementsproces maar om een politiek proces gaat, waarbij de grondslagen van de huidige samenleving opnieuw gedefinieerd worden. Het gebrek aan helderheid van het concept kan dan ook een voordeel zijn, omdat groepen met verschillende belangen daarin een gemeenschappelijke basis kunnen vinden voor concrete politieke acties en beleidsmaatregelen. Lafferty86 maakt daarbij ook meer fundamentele overwegingen over de aard en de functie van politieke concepten zoals ‘democratie’, ‘vrijheid’, ‘sociale rechtvaardigheid’, en DO moet in die zin begrepen worden. Naast een gemakkelijk te verstaan ‘first-level’ betekenis en algemene politieke aanvaarding, ligt er rond de kernideeën een contestatie op een dieper niveau. Dus DO is een essentieel gecontesteerd begrip, en maakt als dusdanig deel uit van het democratische spel. 83 Een uitvoerige Nederlandstalige presentatie van die concepten bieden Jones, P.T. & R. Jacobs 2006. Verder: De Jonge W., Mazijn B., Van Assche J. 2000; VODO 1999. 84

Cf. De Jonge W., Mazijn B., Van Assche J. 2000; VSDO, Vlaamse Regering 2006: 34.

85

Cf. J. Pezzey 1989. Een recenter voorbeeld is de compilatie van A. Pearce & L. Walrath (200?).

86

W.M. Lafferty 1995, aangehaald in S. Baker 2006: 27. 56

“In liberal democracies the debates around these contested concepts form an essential component of the political struggle over the direction of social and economic development – that is, of change.” Het is dan ook niet verwonderlijk dat feitelijke invullingen van DO blijvend gecontesteerd worden, omdat een dergelijke politieke strijd nooit definitief beslecht kan worden. We zien dan ook dat er verschillende opvattingen over DO, en bijhorende beleidsmodellen, gehanteerd worden afhankelijk van de maatschappelijke actoren: overheden, bedrijven, vakbonden, sociale bewegingen etc. Deze studie is niet de plaats om die diversiteit aan invullingen te gaan uitspitten, maar we willen wel wijzen op een handig instrument om diverse beleidsopties rond DO te situeren en te evalueren. Susan Baker ontwikkelde daartoe ‘the ladder of sustainable development’ (zie volgende pagina), waarin 4 modellen van DO gerangschikt worden volgens normatief aangescherpte beleidsimperatieven. 87 Tussen een opvatting die zich beperkt tot controle van vervuiling en een normatief ideaal model, bevinden zich de belangrijke alternatieven van zwakke of sterke DO.88 Hierbij kan opgemerkt worden dat het Brundtlandrapport pleit voor een economische ontwikkeling met “behoud van ons ecologisch kapitaal” (WCED 1989: 70), wat het centrale principe is van harde duurzaamheid. 3.2.3

De normatieve principes van DO

Het engagement dat internationaal ontstond rond DO sinds de publicatie van het Brundtlandrapport had voor gevolg dat er een aantal normatieve principes mee werden geassocieerd. Uit de definitie kwamen al onmiddellijk de zorg voor menselijke basisbehoeften, in het bijzonder die van de armen, en de bescherming van ecologische hulpbronnen naar voren. Baker wijst er echter op dat het rapport ook andere normatieve aspecten in de discussie bracht. Zij geeft daarvan onderstaand overzicht, alsook een bespreking van de inzet ervan.89 Gelijkaardige opsommingen vind je ook bij andere auteurs.90 • • • • • •

Common but differentiated responsibilities Inter-generational equity Intra-generational equity Justice Participation Gender equality

Wanneer wij dan zelf alle normatieve principes op een rij zetten, dan komen we tot de volgende lijst, waarbij sommige principes elkaar duidelijk overlappen, maar omwille van hun eigen accent best expliciet vernoemd worden. Bovendien moeten de principes in hun samenhang begrepen en verder uitgewerkt worden. •

Ontwikkeling die de kwaliteit van het leven van alle mensen verbetert: DO gaat om de bevrediging van de (basis)behoeften van iedereen. In samenhang met de idee van ecologische grenzen, en de nodige herverdeling van de aanspraken op ecologische hulpbronnen, vraagt dat om een herdenken van het gangbare, d.i. groeigebonden, welzijnsconcept. Net de gangbare associatie van ‘ontwikkeling’ met ‘economische groei’ is één van de hoofdredenen waarom het concept van DO dikwijls dubbelzinnig, of intern contradictoir wordt genoemd. In een meer algemene zin sluit die kritiek aan bij fundamentele kritiek op Westerse opvattingen over ontwikkeling.91

87

Oorspronkelijk in Baker e.a. 1997; in aangepaste vorm in Baker 2006:28-35.

88

Voor een uiteenzetting zie o.a.: Jones & Jacobs 2006: 175v; Jones 2007: 38v; Opschoor 1995.

89

Cf. Baker 2006:36-46.

90

Bijv.: E. Paredis 2001a:36-37.

91

Zie onder meer: W. Sachs 1992, 1993; J. Peeters 1997, 1999. 57

58

•

Respect voor de ecologische draagkracht van de aarde: Het gaat hier zonder meer om een absolute grondvoorwaarde voor DO. De benadering van Brundtland heeft daarbij wel een duidelijk antropocentrische gerichtheid, nl. het overleven en de behoeftebevrediging van de mensheid, zoals bleek uit het vorige principe. Het doel van DO kan vanuit de combinatie van beide principes vertaald worden naar ‘duurzame productieen consumptiepatronen’.

•

Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid: Alle landen hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het mondiale milieu – wij dragen als mensen een gemeenschappelijk lot –, maar er is een verschil tussen industrie- en ontwikkelingslanden. Industrielanden dragen de grootste (historische) verantwoordelijkheid voor de milieuproblematiek en hebben bovendien de meeste mogelijkheden. Daarom moeten zij het voortouw nemen in het nemen van maatregelen. Dit principe is duidelijk gebaseerd op overwegingen van billijkheid (equity). Het principe komt voor in de Verklaring van Rio (UNCED 1992: beginsel 7), en wordt veel aangehaald bij internationale onderhandelingen zoals het Kyotoproces. In beginsel 8 wordt daar onmiddellijk aan toegevoegd dat het uitbannen van “niet duurzame productieen consumptiepatronen” noodzakelijk is om een betere levenskwaliteit voor alle mensen mogelijk te maken.

•

Sociale rechtvaardigheid op mondiaal vlak: De mondialisering en de interafhankelijkheid die daarmee samengaat, brengen mee dat het in een DO-perspectief niet meer volstaat om sociale rechtvaardigheid en herverdeling enkel binnen de eigen samenleving te bekijken. Typisch voor DO is bovendien dat die vraag vanuit de volgende twee onderscheiden aspecten bekeken wordt.

•

Intragenerationele rechtvaardigheid (solidariteit): Het gaat hier om een gelijke toegang tot, en gebruik van hulpbronnen, zowel voor Zuid als Noord, als binnen de onderscheiden samenlevingen. Door Brundtland wordt daarbij benadrukt dat armoede zowel gevolg als oorzaak kan zijn van onduurzaam gedrag. Die functionele relatie tussen armoede en DO maakt dat de reductie van armoede als een voorwaarde voor een milieuvriendelijke ontwikkeling gezien wordt. Een probleem ontstaat hier wanneer er teveel gekeken wordt naar het gedrag van de armen zelf, waarbij dan even vergeten wordt dat de levenswijze van de rijken verantwoordelijk is voor het grootste beslag op de milieugebruiksruimte, zowel wat vervuiling als wat gebruik van hulpbronnen betreft. In dat verband wordt de voorbije jaren vanuit sociale bewegingen hoe langer hoe meer het principe van ‘environmental justice’, of ‘ecological justice’ naar voren geschoven.92

•

Intergenerationele rechtvaardigheid (solidariteit): Dit principe verwijst naar de tijdsdimensie van DO, waarbij de eis voor solidariteit naar de toekomst toe wordt geprojecteerd. Een morele ‘verantwoordelijkheid tegenover de toekomstige generaties’ is vanuit normatief oogpunt wellicht het meest vernieuwende aspect van de Brundtlandvisie. Hoewel deze dimensie van DO veelvuldig in de verf gezet wordt, zit zij vol problemen wat de toepassing ervan betreft: o.a. hoever in de toekomst moeten we gaan, en hoe kunnen we vandaag weten wat de komende generaties willen? Er is ook wel kritiek geuit op die sterke klemtoon op de tijdsdimensie van DO, haar ‘volhoudbaarheid’. Zij laat de ongelijke spreiding van levensmogelijkheden vandaag – de ruimtelijke dimensie – en dus de eis naar intragenerationele solidariteit wat onderbelicht.93

92

Zie verder in par. 4 over de ‘environmental’ en/of ‘ecological justice movement’.

93

Zie bijvoorbeeld de kritiek van Wolfgang Sachs. Cf. J. Peeters 1997 en 1999.

59

•

Actieve participatie en inspraak: Er zijn zowel normatieve als functionele redenen waarom dit principe essentieel is voor DO.94 Allereerst is participatie in beslissingen die vorm geven aan iemands leven een waarmerk van democratische praktijk. Verder heeft DO betrekking op kwesties met een waardegeladen karakter, wat opnieuw vraagt om democratisch genomen politieke beslissingen. Gegeven deze normatieve uitgangspunten blijft er nog heel wat in te vullen naar de wijze waarop dan die participatie vorm moet gegeven worden, waarbij dan verschillende opvattingen over democratie een rol spelen. Functionele argumenten slaan o.a. op de kwaliteit van de besluitvorming en op de legitimiteit en dus de aanvaarding van genomen beslissingen. Probleem blijft wel dat participatie geen garantie biedt op kwaliteitsvolle beslissingen. Het gekende ‘NIMBY-syndroom’ is daarvan een voorbeeld. Anderzijds komen mensen terecht op voor de kwaliteit van hun leefomgeving, en wordt het etiket ‘NIMBY’ dikwijls al te snel opgeplakt. Vooral in het licht van de urgentie van de grote ecologische vraagstukken van vandaag, is het zeer de vraag of alleen participatieve besluitvormingsprocessen morele legitimiteit hebben.

•

Gendergelijkheid, aandacht voor diversiteit: Billijkheid, zowel intra- als intergenerationeel, vraagt dat er aandacht is voor verschillen tussen mensen, en feitelijk onderscheiden maatschappelijke taken. Zo kan men vaststellen dat milieudegradatie mannen en vrouwen op een andere manier treffen. DO vraagt dan aandacht voor een gendergevoelige kijk op behoeften. Dat principe kan verder verbreed worden naar andere verschillen die relevant zijn voor DO: ethnisch, cultureel, leeftijd etc. Aandacht voor behoefteverschillen staat daarbij duidelijk in verband met principes van mensenrechten en niet-discriminatie.

Alles bij elkaar vindt duurzame ontwikkeling in de Brundtlandinterpretatie zijn morele grondslag in het gelijkwaardigheidbeginsel van de Verlichting. Met haar aandacht voor een reële gelijkheid van kansen, en zo mogelijk van resultaten, en met een pragmatische benadering van de kwestie van economische groei, sluit zij ethisch-politiek aan bij de sociaal-democratie.95 In die zin is het de ironie van de geschiedenis dat DO op de agenda van de wereldgemeenschap kwam op een ogenblik dat door wereldleiders het neoliberalisme werd omarmd. Wellicht is daardoor veel tijd verloren gegaan, en vraagt de verscherping van de ecologische crisis vandaag om een meer radicale interpretatie van de grondprincipes van DO. Het denken in termen van ‘transitie’ en ‘paradigmaverandering’, zoals aangegeven in par. 2, geeft daar uitdrukking aan.

3.3

De definities van SW en DO aan elkaar getoetst

De eerder uitvoerige bespreking hierboven van de principes die volgen uit de respectieve definities van SW en van DO, laat ons toe om hier bondig te zijn. De vergelijking van beide besprekingen spreekt immers grotendeels voor zich. Toch zetten we eerst enkele punten van gelijkenis en verschil op een rij, en vervolgens formuleren we enkele principiële bedenkingen. Vergelijking Omdat het om een ‘oriëntatie van SW op DO’ gaat, nemen we om te beginnen de geformuleerde principes van DO als uitgangspunt. Tabel III.1 somt die principes op in de linkerkolom en geeft dan in de rechterkolom overeenkomsten, verschillen of nuanceringen t.o.v. het normatief kader van SW aan.

94

Cf. S. Baker 2006:41-45.

95

Cf. Dresner 2008:143.

60

Tabel III.1 - Vergelijking DO en SW op het vlak van principes Duurzame ontwikkeling

Sociaal werk

behoeftebevrediging

verhogen van welzijn

respect voor ecologische grenzen

afwezig, maar wel compatibel: afhankelijk van het gehanteerde begrip van welzijn. (Hier deelt het SW in de problemen van onze samenleving, zoals die zich ook meer algemeen voor DO stellen.)

gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid

−

− −

impliciet: volgt uit algemene opvattingen van billijkheid, en aandacht voor de eigen mogelijkheden en beperkingen van mensen kenmerkt ook empowerment accent op onderscheid tussen individuen en tussen groepen in de samenleving, i.p.v. tussen landen

mondiale sociale rechtvaardigheid

ja

intragenerationele solidariteit

ja

intergenerationele solidariteit (een specifiek accent van DO)

compatibel: afhankelijk van verantwoordelijkheidsbegrip (als gedifferentieerd in overeenstemming met empowerment)

actieve participatie en inspraak

ja

gendergelijkeid en aandacht voor diversiteit

ja

Dit schema maakt onmiddellijk duidelijk dat er tussen SW en DO een grote normatieve gelijkenis is wat aandacht voor welzijn, rechtvaardigheid, mensenrechten en participatie betreft. Verschillen lijken vooral een kwestie van eigen accenten, zonder dat ze incompatibel worden. Daarbij willen we wel aanstippen dat o.i. een oriëntatie op welzijn een bredere focus is dan de bevrediging van (basis)behoeften. Voor het vervolg is het belangrijk om nogmaals op volgende meer algemene gemeenschappelijke kenmerken te wijzen: • • •

procesgericht; multi-level; multi-actor.

Tegenover die overeenkomsten staat de manifeste afwezigheid van een ecologische norm bij SW. Niet alleen vindt men geen enkele expliciete vermelding in de definitie van bijv. het principe van ‘sustainability’; ook niet in het uitvoeriger ‘Statement of Principles’. Dat is symptomatisch voor de theorievorming in het SW, zoals we verderop zullen aantonen in onze literatuurstudie. Mits een bijstelling van die leemte biedt het concept DO wel mogelijkheden voor het SW. De Finse SW-professor Aila-Leena Matthies zegt daarover: “Extern heeft het sociaal werk een gewettigde mogelijkheid om te eisen dat bij de ontwikkeling van gemeenschappen sociale aspecten over de hele lijn ernstig genomen worden. Ten tweede kan het sociaal werk door gebruik te maken van duurzaamheidscriteria intern reflecteren op haar eigen invloed op de sociale omgevingen van mensen. In het bijzonder brengt het intra-generationele gezichtspunt in het concept van duurzame ontwikkeling het sociaal werk tot de vraag in welke richting het zichzelf ontwikkelt.” (Matthies 2001:134, eigen vert.)

61

Dat brengt ons bij een eerste belangrijke conclusie die wij als stelling naar voren schuiven96: Sociaal werk dient zich vanuit een maatschappelijke noodzaak te oriënteren op duurzame ontwikkeling. Maar daarbij heeft het vanuit de beste bronnen binnen zijn traditie, de potentie om de noodzakelijke holistische aanpak van de sociale, ecologische en economische dimensies van een maatschappelijk probleem te bevorderen. Of, sociaal werk en duurzame ontwikkeling kunnen elkaar versterken. Daarbij stippen wij als opdracht voor het SW volgende punten aan: •

De fysische omgeving beter meenemen in de gangbare contextuele benadering, o.m.: de notie ‘biofysische grenzen’ in rekening te brengen, wat o.a. van belang is voor ideeën over duurzame productieen consumptiewijzen; − meer aandacht te hebben voor de betekenis van de natuurlijke omgeving voor welzijn; − zich meer in te laten met processen van ruimtelijke planning en inrichting. −

•

De sociale dimensie van DO helpen uitdiepen: Een emancipatorische focus kan de sociale kwaliteit van processen van DO verbeteren. De bottom-up benadering van empowerment en van andere participatieve praktijken vormen daarbij een troef. − Een grote aandacht voor sociale rechtvaardigheid kan bij processen van DO de focus op verdelingsvraagstukken helpen verscherpen. − Duurzaamheid kan een belangrijke invalshoek zijn om nieuwe pistes binnen de sociale economie te ontwikkelen. −

•

De focus van DO op behoeften helpen verbreden naar andere aspecten van welzijn, in het bijzonder welke refereren aan nieuwe visies op een betekenisvol leven. Dat gaat om een sociaal-cultureel aspect, dat verder onderbouwd moet worden met nieuwe theorieën over welzijn.

Dat laatste verwijst naar een veel ruimere agenda die te maken heeft met een veranderend mensen wereldbeeld. Pas daarin komt volop tot uiting wat het betekent dat duurzame ontwikkeling soms een ‘nieuw paradigma’ voor de samenleving wordt genoemd. Voor sociaal werk is het belangrijk om in te zien dat het zijn eigen maatschappelijk-ethische agenda niet waar kan maken wanneer het niet mee stapt in dat proces van fundamentele verandering. Enkele opmerkingen Om te beginnen willen we stellen dat het voor SW van belang is om aansluiting te zoeken bij de visie dat DO een ‘politiek concept’ is. Goed SW heeft immers zelf een politieke focus: waar sociale problemen maatschappelijk veroorzaakt worden, daar dienen zij maatschappelijk opgepakt te worden, anders wordt SW ‘dweilen met de kraan open’. Meer algemeen kunnen de normatieve opvattingen waar SW voor staat niet waargemaakt worden zonder aanhoudend maatschappelijk debat en politieke strijd. Een oriëntatie op DO heft die strijd niet op. Integendeel, zoals gezegd, is DO zelf ook onderhevig aan een strijd van maatschappelijke belangen om de eigen interpretatie van DO, en de realisatie ervan. In het ontwikkelen van een dergelijke politieke visie zal het SW zich moeten oriënteren op de normatieve strijd rondom DO zoals die vanuit de sociale bewegingen naar boven komt. In het bijzonder dient het SW daarbij aandacht te hebben voor bewegingen, waaronder organisaties van gebruikers, die vanuit een bottom-up visie werken.97 Daarbij kunnen we natuurlijk vaststellen dat heel wat sociaal werkers in sociale bewegingen werken. Belangrijk is echter om meer verbindingen te leggen met andere vormen van SW, en het structuur- en beleidsgericht werken sterker op te pakken, d.i. het SW in het algemeen meer te politiseren.

96 Met die stelling staan wij niet alleen. Cf. Van Poeck, K. (2008), ‘Duurzame ontwikkeling en sociaal werk: een logisch samengaan?’, Socia-cahier, nr. 10, januari, 39-47. 97

De eerder vermelde samenwerking van VODO met sociale partnerorganisaties om een visie rond DO uit te werken is in dit verband betekenisvol.

62

Als maatschappelijke speler dient het SW zich dan ook kritisch te verhouden t.o.v. normatief ontoereikende interpretaties en programma’s van DO. In het bijzonder zal het SW dan ook al naar gelang de programma’s die opgezet worden een kritische mede- of tegenspeler zijn van de overheid. Een agenda van DO zal daarbij moeten voldoen aan criteria die: − beantwoorden aan de reële omvang van de heersende sociaal-ecologische crisis; − daarin tegemoetkomen aan de noden van de minst bedeelden wereldwijd; − en gebaseerd zijn op participatief burgerschap.98

3.4

SW en DO binnen het Vlaamse beleidskader

3.4.1

De definitie van DO uit het decreet DO

Voor situering van dit project binnen de gegeven politieke en beleidscontext gaan we opnieuw uit van een definitie van DO, namelijk die uit het recente Decreet ter bevordering van duurzame ontwikkeling. Deze definitie is o.a. tot stand gekomen via een advies van Minaraad en SERV (2007/41) op het ontwerp van decreet. Het gaat daarbij om de uitkomst van een discussie tussen middenveldorganisaties en de overheid, waarbij dat middenveld de overheid aanspoort tot een meer dynamische, procesgerichte kijk op DO – wat zoals eerder gezegd ook voor het SW van belang is.99 Die definitie is een samenbrengen van drie omschrijvingen uit drie verschillende bronnen, en die we hier om redenen van overzicht uitgesplitst weergeven: Duurzame ontwikkeling: −

een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden tot behoeftevoorziening van toekomstige generaties in het gedrang te brengen, (A)

−

waarbij aandacht gegeven wordt aan de integratie van en de synergie tussen de sociale, de ecologische en de economische dimensie, (B)

−

en waarvan de realisatie een veranderingsproces vergt waarin het gebruik van hulpbronnen, de bestemming van investeringen, de gerichtheid van technologische ontwikkeling en institutionele veranderingen worden afgestemd op zowel toekomstige als huidige behoeften. (C)

Als herkomst geeft dat het volgende: (A) De klassieke definitie uit het Brundtlandrapport (1989). (B) De klassieke 3 pijlers van DO, sterk benadrukt in de Vlaamse Strategie DO.100 (C) Omschrijving uit de federale wet op DO.101 Komt ook uit het Brundtlandrapport.102 Hieronder zetten we, uitgaande van een analyse van de drie delen van bovenstaande definitie, een aantal elementen op een rij die voor een interpretatie van DO vanuit het oogpunt van SW van belang lijken te zijn. Dat daarbij elementen hernomen worden uit het bovenstaande is haast onvermijdelijk.

98

Zie bijv. Van Ewijk 2009.

99

Cf. Van Humbeeck & De Wel (2008).

100

VSDO, Vlaamse Regering 2006.

101

Wet van 5 mei 1997 betreffende de coördinatie van het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling, hoofdstuk I, Art. 2.

102

WCED 1987: 46; 1989:63v.

63

3.4.2

Situering t.o.v. het Brundtlandkader

“DO is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden tot behoeftevoorziening van toekomstige generaties in het gedrang te brengen” (A) (Brundtlandrapport, 1989) Een belangrijke kanttekening betreft allereerst ook hier de wijze waarop de definitie uit het Brundlandtrapport wordt aangehaald. Zoals veelal het geval is, beperkt zich dat tot de aangehaalde zin, maar de tweevoudige toelichting die het rapport daar onmiddellijk aan toevoegt is afwezig.103 Vooral de prioriteit die daarin wordt toegekend aan de behoeften van de armen is, naast de aandacht voor structurele maatschappijverandering, voor SW in het licht van zijn maatschappelijke opdracht van wezenlijk belang. Omdat we hierboven de Brundtlanddefinitie al uitvoerig besproken hebben, volstaat het hier om nog kort enige aandachtspunten op te sommen. •

T.a.v. de focus van ontwikkeling op behoeftevoorziening blijft te onderzoeken welke invulling daaraan te geven. Vanuit SW stelt zich daarbij de vraag naar de breedte van die focus: Wat is de relatie van behoeftebevrediging tot welzijn? In hoeverre dekken zij elkaar? Wat is de plaats van sociale relaties daarin? Hoe verhoudt zich dat tot mensenrechten?

•

SW moet tegengewicht bieden wanneer als morele norm van ‘duurzaamheid’ de klemtoon te zeer op de plicht tot ‘intergenerationele’ solidariteit komt te liggen. Voor SW is het daarom cruciaal om solidariteit te expliciteren tot duidelijke criteria van sociale rechtvaardigheid. Een sterke ‘intragenerationele’ solidariteit vandaag is daarbij het vertrekpunt voor een toekomstperspectief. En de aangehaalde toevoeging aan de definitie van Brundtland wijst op het mondiale karakter ervan.

•

Het doel van DO kan o.a. vertaald worden naar ‘duurzame productieen consumptiepatronen’, wat respect voor de ecologische randvoorwaarden inhoudt. Ook SW zal zich rekenschap moeten geven van die randvoorwaarden. Daarbij is het zoeken naar een vernieuwd welzijnsbegrip een sleutel om aan die randvoorwaarden te kunnen beantwoorden. Als focus kan daarom wellicht beter ‘duurzame levenswijze’ naar voren geschoven worden. Dat concept omvat ‘duurzame productieen consumptiepatronen’, maar is wel breder. Heel wat belangrijke activiteiten zijn immers niet te begrijpen in termen van produceren en consumeren, niet in het minst activiteiten van participatie en politiek burgerschap. Bovendien is voor het SW het verband tussen gedragsverandering en participatie, met daarbij een erkenning van gedifferentieerde verantwoordelijkheid, van wezenlijk belang. Die bredere omschrijving is ook in overeenstemming met de toevoeging aan de Brundtlanddefinitie dat DO ook om een verandering van de ‘sociale organisatie’, het samenlevingsverband, vraagt (en dus niet enkel om een modernisering in technologische zin).

3.4.3

Drie dimensies

“waarbij aandacht gegeven wordt aan de integratie van en de synergie tussen de sociale, de ecologische en de economische dimensie” (B) Dit stuk van de definitie vraagt om de integratie van de zogenaamde ‘3 pijlers’ van DO – meestal in hun Engelstalige versie vernoemd als ‘people, planet, profit of prosperity’, de ‘triple P’. De Vlaamse Strategie DO (VSDO) legt hierop een sterke nadruk, zoals blijkt uit volgende omschrijving: DO “betekent voor ons een versmelting van economische ontwikkeling, sociale vooruitgang en ecologisch evenwicht, waarbij naar levenskwaliteit wordt gestreefd in

103

Cf. Bespreking van de Brundtlanddefinitie in 3.2.

64

Vlaanderen én in de rest van de wereld. Het betekent een evenwicht tussen de economische, sociale en ecologische dimensie.” (VSDO, Vlaamse Regering 2006:9). Het eerste wat hier opvalt, zijn de verschillende termen om de procesmatige verhouding tussen de drie pijlers te formuleren, waarbij we voor ogen moeten houden dat de definitie van het decreet van recentere datum is dan de VSDO. De vraag is of begrippen als ‘integratie’ en ‘synergie’ in het kader van DO hetzelfde kunnen betekenen als ‘evenwicht’ of ‘versmelting’ – voor zover wij zien een begrip dat enkel in de VSDO voorkomt. De vrij gangbaar gehanteerde formulering van DO als een ‘evenwicht’ tussen de drie pijlers is al eerder voorwerp van kritiek geweest.104 Hoe dan ook lijkt het ons belangrijk om een meer heldere opvatting te schetsen van de verhouding tussen en de integratie van de drie pijlers, omdat die in belangrijke mate mee richtinggevend is voor te ondernemen acties. We behandelen drie aspecten: de voorstelling van de drie dimensies, hun normatieve verhouding en mogelijke theoretische kaders voor verdere onderbouwing. a. Voorstelling van de dimensies van DO: naar een werkelijkheidsgetrouwer beeld Zoals gezegd beschouwen wij DO als een politiek begrip. Het krijgt inhoud vanuit verschillende belangengerichte standpunten. Als gevolg daarvan zien we een veelvoud aan conceptualiseringen, inhouden, definities, agenda’s, voorstellingen … De communicatieve kracht van een beeld is daarbij een belangrijk middel om een maatschappelijke agenda te zetten. Beelden blijven immers hangen, en fixeren daarbij het denken in een bepaald kader. Wij willen een beeld van DO ontwikkelen dat aansluit op de hoger vernoemde paradigmawisseling, en dat daarbij tevens de missie en bijhorende agenda van het SW tot uitdrukking kan brengen. Een voorstelling van DO die in de maatschappelijke discussie, maar ook in het discours van beleidsverantwoordelijken zeer gangbaar (haast standaard) is, wordt gevormd door de driehoek van de 3 P’s: drie dimensies die met elkaar interageren. Een voorbeeld daarvan is onderstaande afbeelding uit een cursus van Open Universiteit Nederland. DO heeft dan te maken met het punt waar de drie dimensies samenkomen.

Duurzame ontwikkeling als multi-dimensioneel concept (Open Universiteit Nederland)

Een dergelijke voorstelling biedt zeker het voordeel dat de interacties tussen de drie dimensies op een heldere manier voorgesteld kunnen worden. Die voorstelling biedt daarbij een interessante kapstok om relevante thema’s te verbinden met de verschillende dimensies, en met hun interacties. Ook de proces- of tijdsdimensie kan daarbij nog voorgesteld worden. Een dergelijke voorstelling en gebruik ervan vind je bijvoorbeeld in volgend schema uit het verslag van de eerste bijeenkomst van het lerend netwerk SOWEDO.105 104

Zie o.a. E. Paredis 2006; J. Peeters 2007.

105

Zie bijlage I.2.

65

Bron Basisfiguur: Vakreview filosofie en DO, DHO Nederland

Een veelgebruikt maar misleidend beeld, gesuggereerd door de interactiedriehoek, geeft de drie dimensies weer als drie afzonderlijke sferen, voorgesteld via drie in elkaar grijpende vendiagrammen. Het domein van duurzame ontwikkeling ligt dan waar de drie sferen elkaar overlappen, en integratie wordt dan als een soort van ‘evenwicht’ of ‘balans’ tussen de drie dimensies gezien. Die idee vinden we vaak terug in het maatschappelijk discours, voornamelijk waar het gaat om de verdediging van economische belangen. Problematisch aan die voorstelling is om te beginnen dat sferen niet hetzelfde zijn als dimensies, en dat er in de voorstelling dus iets gesuggereerd wordt dat niet beantwoordt aan de werkelijkheid. Bovendien worden die drie sferen daarbij als gelijkwaardig gepresenteerd, wat zeker afbreuk doet aan hun verhouding in de realiteit. In werkelijkheid gaat het om sferen die elkaar omvatten: de economische sfeer maakt deel uit van de maatschappelijke (sociale) sfeer, die ligt op haar beurt binnen een omvattend ecologische sfeer. Op die manier ontstaat er een meer ‘holistisch’ beeld met een gelaagdheid of een ‘hiërarchie’ van verbanden.

66

Vooreerst dient vermeld dat we niet alleen zijn bij het overstappen op dit soort van voorstelling. Voor ons is het interessant om vast te stellen dat we daarmee op dezelfde lijn zitten als VODO, die in zijn Kader voor duurzame ontwikkeling (KaDO) (2008) ook met concentrische cirkels werkt. Daarbij worden echter de begrippen van ecologisch, sociaal en economisch ‘kapitaal’ gebruikt. Dat sluit natuurlijk aan bij een hedendaagse begripsvorming in de sociale wetenschappen, maar is o.i. niet onproblematisch – ook al zal zullen we zelf ‘sociaal kapitaal’ verderop nog als een centraal concept hanteren. Als een van oorsprong welbepaald economisch begrip roept het een bepaalde verhouding tot de werkelijkheid op, namelijk één van investeren met het oog op kwantitatieve uitbreiding. Een dergelijke begripsvorming is lijkt geen goed wapen te zijn in de strijd tegen de economisering van de hele werkelijkheid, en dus voor een maatschappelijke paradigmaverandering. T.o.v. de inflatie van het gebruik van het begrip ‘kapitaal’ lijkt de omgang ermee opnieuw om een ‘politieke’ lezing te vragen, dus om een strijd om de invulling ervan, zoals we eerder ook voor het begrip DO aangaven. De gelaagde voorstelling biedt een aantal duidelijke voordelen: •

Het gaat uit van een reëler beeld van de werkelijkheid, d.i. een meer ecologisch wereldbeeld. En dat levert onmiddellijk volgende voordelen: − het belang van het behoud van ‘natuurlijk kapitaal’ is duidelijker; − het sluit aan bij het basisconcept van de ecologische economie106; − het geeft daarbij ook de inbedding van de economie in de samenleving aan.

•

Het laat toe om de opgave van DO in dat reele verband te situeren. Het toont daarmee ook het problematische van begrippen als ‘evenwicht’ – wat nog wel kan begrepen worden als een correcte afstemming van de verschillende sferen naar reële verhoudingen –, en zeker ‘versmelting’. Dat laatste zou bijvoorbeeld een volledige ‘economisering’ van de ecologische sfeer betekenen, wat onmogelijk – het ecologische legt biofysische grenzen op aan het economische – en ook onwenselijk is – de sociaal-culturele betekenis van het ecologische overstijgt zijn waardering in economische termen. Uit die overwegingen valt nog niet direct een ‘hiërarchie’ van waarden of prioriteiten af te leiden. Het gaat wel om een kader waar elke waardebepaling en prioriteitstelling rekening mee moet houden.

•

Deze voorstelling sluit ook beter aan bij de contextuele voorstellingen die in het SW gehanteerd werden vanaf haar eerste theoretische modellen begin twintigste eeuw.107 In die lijn zocht het SW later aansluiting bij het ecologische systeemdenken dat opkwam in de jaren 1970. Probleem is wel dat, ook al werden de gehanteerde modellen ‘ecologisch’ genoemd’, de ‘omgeving’ vooral begrepen werd als ‘sociale omgeving’. De biofysische omgeving bleef daarbij buiten beeld.108

•

Het beeld maakt snel duidelijk waarom ecologische vraagstukken ook sociale vraagstukken zijn, en dikwijls ook vice versa. In het licht van DO als een integratieproces is het voor SW de eerste opdracht om dat inzicht meer algemeen ingang te doen vinden. Het inzicht dat vele belangrijke maatschappelijke vraagstukken vandaag dus ‘eco-sociale’ vraagstukken zijn, kan er vervolgens toe leiden om de doelstellingen en werkvormen van SW in dat licht bij te stellen.

•

Het laat bovendien nog altijd, en wellicht zelfs beter, toe om de systemische wisselwerkingen vanuit het perspectief van de samenleving te bekijken. Zowel economische productie als onze omgang met de natuurlijke omgeving zijn sociaal bemiddelde processen. Haar ligging

106

Cf. voorstelling van H. Daly in par. 2.2.2.

107

Bijv. het ‘person-in-environment’ concept bij Mary Richmond, of de ‘urban environment’ bij Jane Addams. Cf. K. Närhi & A-L. Matthies 2001:18; L.J. Jagt 2008:43v; H. Specht & M.E. Courtney 1994 ; par. 3.2.

108

Cf. K. Närhi & A-L. Matthies 2001; J. Coates 2003. We komen daarop terug in par. 4.

67

tussen de economische en de ecologische sfeer maakt de bemiddelende positie van de sociale sfeer voor maatschappelijke (en politieke) actie duidelijk. In het bijzonder dat laatste punt kan ons helpen om zowel het procesmatige karakter van DO voor te stellen, als het SW binnen dat beeld te plaatsen. Onze inspiratie daarvoor komt uit volgend beeld voor DO dat we oppikten van Nigel Roome, een professor marketing.109

Economie is een maatschappelijke praktijk die rekening dient te houden met de eco-sociale context. Doordat zij hoe dan ook deel uitmaakt van het maatschappelijk systeem is er steeds interactie tussen economie als deelsysteem en de samenleving. Voor DO wordt er gezocht naar een gedeelde richting voor coöperatieve actie, wat aangegeven wordt met de dubbele pijl. Op een gelijkaardige manier kunnen we die idee ook beeld geven voor andere maatschappelijke praktijken als wetenschappelijk onderzoek, technologische ontwikkeling, gezondheidszorg en geneeskunde, etc…..of het SW, wat we verderop ook zullen doen. b. Normatieve criteria voor integratie Een belangrijk punt is de normstelling van waaruit die integratie van dimensies bekeken moet worden. Het nieuwe beeld impliceert immers ook inzichten op de normatieve verhoudingen die binnen DO een rol spelen. •

Het respect voor ecologische grenzen dient gekoppeld te worden aan de eis tot sociale rechtvaardigheid wereldwijd. Dat laat zich vertalen naar een gelijk recht van elke wereldburger op de duurzaam beschikbare hulpbronnen: binnen het concept van de ecologische voetafdruk spreekt men dan van een ‘eerlijk aardeaandeel’ (EAA). Daarbij mag het niet ontgaan dat vandaag de verhoogde aandacht voor het ecologische vraagstuk door het klimaatprobleem, wel aanleiding geeft tot het op de sporen zetten van allerlei nieuwe vormen van milieuvriendelijker productie, maar dat de aandacht voor internationale rechtvaardigheid daarmee nog niet groter wordt.

•

De economische dimensie dient benoemd te worden vanuit haar maatschappelijke finaliteit tot behoeftebevrediging of welvaart (prosperity110). Niet de shareholder maar de stakeholder is maatstaf. SW kan daarvoor aansluiting zoeken bij de beweging die binnen het kader van ‘anders economisch meten’ (weg van het BBP) pleit voor het beleidsmatig ingang doen vinden van indicatoren voor ‘duurzame’ economische welvaart.

109 Roome, N. (2008), ‘Sustainability management: less waste, more profit!? Management education for sustainability: an agenda for reform’, presentatie, 13th Annual Conference NIBS, 15-05-08, KHLeuven. 110

Het zeer gangbare ‘profit’ werd in voorbereiding van de UN World Summit on Sustainable Development door de VN Commissie voor DO (CSD) vervangen door ‘prosperity’. Cf. N. Roorda 2005: 100.

68

•

SW zal in zijn werking de oriëntatie op ‘duurzame levenswijzen’ ernstig moeten nemen. Dat houdt voor landen als het onze in dat de gemiddelde ecologische voetafdruk moet dalen. Dat zal maar acceptabel zijn indien dat gekoppeld kan worden aan radicalere vormen van herverdeling in de eigen samenleving. De huidige ecologische ‘overshoot’ maakt immers duidelijk dat de gangbare levenswijze van de industriële samenlevingen niet wereldwijd veralgemeenbaar is. De traditionele beweging van ‘catching up’ is dus niet meer haalbaar, niet binnen de eigen samenleving door een verdeling in de toekomst van verdergaande productiegroei. En ook niet via het daarmee verbonden ontwikkelingsmodel voor de landen in het Zuiden. Het is dan ook niet zonder grond dat ‘rijkdombestrijding’ als thema voor sociale actie vandaag door een aantal auteurs en groepen naar voren geschoven wordt. Hoger werd er al op gewezen dat de laatste jaren vanuit sociale bewegingen hoe langer hoe meer het principe van ‘environmental justice’, of ‘ecological justice’ / ‘ecologische rechtvaardigheid’ naar voren geschoven wordt. Dat kan voor SW in ieder geval een belangrijke invalshoek worden om DO als integratieproces na te streven en te evalueren. Voor zijn eigen doelgroepen zal het SW ook mee moeten zoeken naar alternatieven voor het huidige emancipatiemodel, waarin deelname aan de maatschappelijke consumptie nogal centraal staat als criterium van ‘erbij horen’.

In het kader van een bespreking van het onderzoek naar het werkveld van het SW hebben we een beperkte lijst van criteria opgesteld om naar de stand van zaken omtrent DO in sociale organisaties te kijken (cf. III.2.2). c. De vraag naar nieuwe theoretische kaders Samengevat betekenen de bemerkingen uit de vorige twee punten, dat de sociaal-ecologische crisis van vandaag aanleiding geeft tot zowel verschuivingen in ons wereldbeeld als in de daarmee samenhangende morele betekenissen en eisen. (Een derde fundamentele verschuiving, nl. op vlak van het statuut en mogelijkheden van ons kennen, blijft hier buiten beschouwing.) Een verschuiving naar een meer ‘ecologisch’ werkelijkheidsbeeld impliceert ook een onderzoek van en het bijstellen van onderliggend mensbeeld(en). Enkele elementen daavan zijn: • • •

individualisme van het dominante moderne mensbeeld; verschuiving naar een relationeel mensbeeld (verbondenheid); mens als deel van de natuur.

Dat brengt ook nieuwe theoretische kaders mee om naar de samenleving te kijken, om sociale doelstellingen te formuleren, en om sociale actie richting te geven. Het gaat dan om theorieën die zich rekenschap geven van de verschillende dimensies van DO. In par. 5 over paradigmaverandering komen we daar op terug. Maar we geven hier al de ‘ecologische economie’ als voorbeeld, omdat zij binnen de economische wetenschap de drie dimensies van DO op een nieuwe manier met elkaar in verhouding plaatst en verbindt. Ecologische economie Voor de invalshoek ‘economie’ worden enkele belangrijke contouren voor een nieuw theoretisch raamwerk geboden door de ‘ecologische economie’ (ecological economics).111 Zij biedt immers een conceptueel kader dat economie verbindt met ecologische grenzen en sociale rechtvaardigheid. De neoklassieke economische theorie wordt gekenmerkt door een eenzijdig marktdenken dat duidelijk tekort schiet voor de realisatie van een leefbare wereld. Het marktprincipe kent immers geen ingebouwde controlemechanismen om te vermijden dat de ecologische

111

Voor een inleiding zie o.a. Jones & Jacobs 2006: 451v; Jones 2007; Oikos 41, 2/2007 (themanummer).

69

draagkracht van de aarde niet overschreden wordt én om tezelfdertijd voor een billijke verdeling van welvaart te zorgen. In het theoretische kader van de ‘ecologische economie’ wordt er vanuit gegaan dat de economie een deelsysteem is van het ecosysteem aarde (cf. het model met concentrische cirkels), en dat haar omvang dus moet begrensd wordt door de ecologische draagkracht van de aarde. Een belangrijke consequentie is dat de ecologische economie in eerste instantie gaat denken in fysische termen, d.i. in stromen van energie en materialen, i.p.v. in monetaire termen. Dat werd ook al aangegeven in het schema van H. Daly (par. 2.2.2). Volgens de ecologische economie zijn er drie grote economische taken die zich in een soort hiërarchie t.o.v. elkaar verhouden. De eerste twee worden door de markt slecht tot niet vervuld, en zijn een taak voor politiek en beleid. • • •

Het vastleggen van een ecologisch ‘duurzame’ productieschaal vraagt om een politiek onderhandelingsproces op het gepaste niveau (regionaal, nationaal, mondiaal) (planet). Vervolgens is ook de rechtvaardige verdeling (people) van welvaart (prosperity) een politieke opdracht van eerste orde. Voor een optimale allocatie van goederen en diensten (prosperity) is de markt wel geschikt, maar dat komt pas op de derde plaats.

De principes van de Kyoto-onderhandelingen waren in belangrijke mate op deze logica gebaseerd (‘cap and trade’). 3.4.4

De procespijler

“en waarvan de realisatie een veranderingsproces vergt waarin het gebruik van hulpbronnen, de bestemming van investeringen, de gerichtheid van technologische ontwikkeling en institutionele veranderingen worden afgestemd op zowel toekomstige als huidige behoeften.” (C) In dit stuk van de definitie komen minstens nog twee aspecten naar voren die cruciaal zijn voor het SW, en die daarbij sterk samenhangen: veranderingsproces en institutionele veranderingen. DO als een proces van maatschappelijke verandering De idee van DO als een proces van maatschappelijke verandering maakt allereerst komaf met opvattingen van ‘duurzaamheid’ als een na te streven toestand. Die idee sluit daarbij aan bij de procesoriëntatie van SW: “The social work profession promotes social change …” (definitie SW). Voor SW ligt daarbij de aandacht op de vraag hoe een maatschappelijk proces van onder uit (bottom-up) vorm gegeven kan worden. Die gedachte zit in de kern van het SW-ethos, en krijgt methodisch vorm via de principes van empowerment (zie verder par. 5 en 6). Een bijzondere uitdaging voor SW is dan o.a. hoe men vanuit een dergelijk perspectief kan werken aan gedragsverandering met het oog op een duurzame levenswijze. De institutionele pijler van DO In het DO-discours wordt het proceskarakter van DO ook verbonden met wat men soms de vierde pijler of de ‘institutionele’ pijler noemt, en waarbij men dan op de vernieuwing van processen van democratische besluitvorming en beleid doelt. Voor SW is het in ieder geval belangrijk om vanuit het bottom-up-principe besluitvorming te verbinden met de idee van ‘participatie’ (dikwijls ook als vierde P genoemd). Een interessant hulpmiddel om daarbij de graad van participatie in te schatten is de ‘ladder van Arnstein’112, die daarvoor acht gradaties aangeeft: manipulate, therapie, informeren, consultatie, afkopen, partnerschap, machtsdelegatie, zelfbestuur. Bij de eerste twee gaat het om niet-participatie. Bij de volgende drie is participatie louter symbolisch (tokenism). Pas bij de drie bovenste sporten van de ladder is er sprake van ‘burgermacht’ (citizen power). 112

Arnstein 1969. Zie ook: Bachus 2009.

70

De besproken ‘ecologische’ verbreding kan hier vertaald worden naar ‘ecologisch burgerschap’.113. Het betrekken van de biofysische omgeving in SW slaat daarbij o.a. op een betere duiding van het ‘recht op een gezond leefmilieu’, een grotere aandacht voor de kwaliteit van de biofysische omgeving waarin mensen leven, en het recht om daar als burger mee vorm aan te geven. Dat betekent voor SW ook dat de focus van sociale actie en beleidsbeïnvloeding zich ook verbreedt tot aandacht voor die biofysische omgeving, voor het behoud of de verbetering van de kwaliteit ervan, voor processen van ruimtelijke planning e.d. De aandacht van SW voor participatie bevindt zich daarbij in een duidelijke spanningsverhouding t.o.v. de klassieke strategische beleidsplanning zoals die door o.a. de Vlaamse Overheid, en de meeste stedelijke overheden gehanteerd wordt (top down). Voor SW betekent participatie dat men met lokale groepen en gemeenschappen aan de slag gaat om hun toekomst zelf in handen te nemen en ‘duurzaam’ vorm te geven. SW zal daartoe letterlijk terug meer ‘naar buiten’ moeten komen: de straat en de buurt op. Daarmee willen we het SW zeker niet gelijkstellen aan een grassroots- of basisbeweging. Beslissende en blijvende veranderingen hangen steeds samen met het kunnen wijzigen of beïnvloeden van de structurele en institutionele context van de samenleving. SW zal zijn bottoup-beweging daarom proberen te verbinden met politieke actie en maatschappelijk beleid.

3.5

Enkele slotopmerkingen

Het bovenstaande geeft slechts een groot kader waar concrete vormen van SW zich tegenover kunnen positioneren. Wat dat betekent voor hulpverlening, voor educatie, voor welzijnsbeleid, etc., zijn verder uit te werken vragen. In par.6 zullen we een aantal van de hierboven gepresenteerde elementen verder uitwerken tot een breed actieparadigma. Een cruciaal gegeven is daarbij de zelfconceptie van het SW, waarbij dan een al oude spanningsverhouding opduikt: beschouwt SW zichzelf als een maatschappijveranderende kracht, of beperkt het zich tot aanpassing- en oplapwerk? Kan het nadenken over de sociaalecologische crisis en DO een aanleiding zijn om het SW als een ‘domesticatie profession’ (Cates 2003:38) achter te laten? De internationale definitie van het SW geeft daar alleszins richting aan, wat we met deze uiteenzetting denken te hebben aangetoond. De beperkte literatuur (cf. par. III.4) die vandaag te vinden is over de uitdaging van de ecologische crisis voor SW, zoekt in ieder geval eerder aansluiting bij de traditie van ‘radicaal’ en/of ‘critica’ SW, en bij de kritiek op de verregaande therapeutsering die grote delen van het SW zijn ingeslagen. DO gaat dan om een SW dat maatschappelijke creativiteit mobiliseert i.p.v. zich te laten binden in een al te controlerende opstelling en dito activering.

113

Zie bijv. D. Holemans 1999: 75v.

71

4

Ecologie en duurzaamheid binnen de SW-literatuur

Dit beperkte project laat geen uitgebreide literatuurstudie toe. De bedoeling is daarom in eerste instantie om geïnteresseerden uit het SW kennis te laten nemen van de beschikbare bronnen betreffende de relatie tussen SW en DO, en de grote lijnen van wat daarin te vinden is. Onderstaande tekst is vanuit dat oogpunt opgemaakt, waarbij we dan hopen dat de lezer ook verder zijn weg vindt in de achteraan toegevoegde literatuurlijst. Die bevat heel wat meer verwijzingen dan hier besproken kunnen worden. In deze paragraaf gaan we eerst na of en in hoeverre de afwezigheid van een ecologische oriëntatie ook een algemeen gegeven is in de SW-literatuur. Vervolgens bespreken we de aanzetten op theoretisch en op onderzoeksvlak naar het integreren in het SW van ecologische bekommernissen, en het verbinden van SW met het proces van DO.114

4.1

De status questionis getoetst

Bij het onderzoek van de definitie van SW (par. 3.1) stelden we de afwezigheid vast van een ecologische of een duurzaamheidnorm. We gaan ervan uit dat we dat wellicht ook kunnen vaststellen binnen de SW-literatuur. Voor die hypothese steunen we ook op het onderzoek dat al door anderen gedaan is. Als belangrijkste bronnen vermelden we hier het Finse onderzoek van Kati Närhi & Aila-Leena Matthies (2001), en het boek Ecology and Social Work van de Canadees John Coates (2003). We vermeldden al dat het SW zich een contextuele visie eigen maakte vanaf haar eerste theoretische modellen.115 In die lijn zocht het SW later aansluiting bij het ecologische systeemdenken dat opkwam in de jaren 1970. Die beweging was zelf een reactie op een te grote nadruk op de individuele benadering van cliënten binnen counseling, psychotherapie en andere zorgberoepen, inbegrepen een grote stroming binnen het SW die daar aansluiting bij zocht. Bedoeling was vooral om de sociale focus van SW opnieuw te beklemtonen.116 Vanuit ons oogpunt stelt zich dan wel het probleem dat, ook al worden de gehanteerde modellen ‘ecologisch’ genoemd’, de ‘omgeving’ toch vooral begrepen wordt als ‘sociale omgeving’. De biofysische omgeving bleef daarbij buiten beeld, zoals ook Närhi en Coates stellen. Het ligt niet in onze bedoeling om het genoemde onderzoek over te doen. Toch hebben we de uitgangsstelling zelf even willen toetsen via een snelle screening van relevante recente (internationale) SW-literatuur. We presenteren dat bondig. We bekijken zowel NoordAmerikaanse, Australische, Britse als Vlaamse werken: - Het Amerikaanse handboek van B. DuBois & K.K. Miley, Social Work. An Empowering Profession (5th ed. 2005) focust op welzijn en sociaal beleid. Er wordt daarbij geen verband gelegd met ‘sustainability’, ook niet in het hoofdstuk over ‘values and ethics’ in het SW. Wel treffen we er de kritiek aan op de ecosysteembenadering in het SW dat zij maatschappijbevestigend is. Het draait daarbij immers om de adaptatie (fit) van een individu aan zijn omgeving.117 Een benadering vanuit empowerment gaat een stap verder: zij wil zo nodig de omgeving wijzigen (p. 59-63). - Het boek Social Work Practice. A Canadian Perspective (F.J. Turner (ed.) 2002) brengt een overzicht van de praktijk van het SW in Canada. Het heeft aandacht voor hedendaagse contextelementen, waarbij postmodernisme en globalisering expliciet aan bod komen. De vraag naar ‘sustainability’ is echter afwezig. De ‘ecological-systems theory’ komt wel aan bod (bijdrage van 114

Een eerdere, beperkte versie werd via de website van DHO Vlaanderen reeds verspreid als: Peeters, J. (2008), ‘Bronnen rond Sociaal Werk en ecologie en/of Duurzame Ontwikkeling’. Een verdere uitwerking maakte deel uit van: Peeters, J. (2008), ‘Conceptueel onderzoek SOWEDO’. 115

Zie par. 3.4.3.a; en verder par. 4.2.

116

Cf. M. Payne 2005:142v.

117

Zie ook: M. Payne 2005:150v.

72

M. Rothery: 240-54): hulpverlening via omgeving, incl. informele hulp en sociale netwerken (met verwijzing naar de klassieke bronnen waaronder Germain & Gitterman 1996, en Meyer 1988). Als contextelementen worden cultuur, gender, levenscyclus, en in de theorie ook de ‘fysische’ omgeving vernoemd. In de uitwerking van ondersteuningsaspecten wordt er bijvoorbeeld wel aandacht besteed aan instituties voor voedsel- en huisvestingverstrekking, maar niet aan de fysische omgeving. - Social Work: Critical Theory and Practice (2002) van de Australische Jan Fook brengt een uiteenzetting van ‘kritisch SW’. Dat bouwt voort op het oudere ‘radicaal SW’ – dat zich richt op maatschappelijke machtsverhoudingen en structurele veranderingen – maar combineert dat met postmoderne constructivistische opvattingen.118 Het boek focust op sociale vraagstukken en geeft geen enkele verwijzing naar ecologische problemen en eisen van ‘sustainability’. - Social Work in a Risk Society: Social and Political Perspectives (S.A. Webb 2006) geeft een sociologische analyse van de veranderingen die het SW ondergaat onder invloed van de politiek in de neoliberale samenleving. En hoewel gebruik gemaakt wordt van het werk van de Duitse socioloog Ulrich Beck, worden enkel sociale risico’s bekeken. Ecologische vraagstukken en DO blijven buiten beeld. Het gebruik van het begrip ‘ecologisch’ verwijst ook hier naar de sociale systeembenadering. - Lena Dominelli, voormalig voorzitster van de IASSW, maakt in Social Work. Theory and Practice for a Changing Profession (2004) een uitgebreide analyse van het beroep van SW in de veranderende context van vandaag. Die brede opzet maakt dat de betrokkenheid van sociaal werkers bij milieuvraagstukken wel aan bod komt. Zij wijst er echter op dat het SW daarmee geconfronteerd werd via de kritiek op de hedendaagse samenleving door de nieuwe sociale bewegingen (p.55). Meer bepaald het ‘community work’ krijgt te maken met de invloed van milieudegradatie op de levensmogelijkheden van hun doelgroepen. Structurele ongelijkheden zijn ook van ecologische aard (p.85; 208). Van daaruit raken gemeenschapswerkers ook betrokken bij acties tegen de bouw van wegen en luchthavens, bebouwing van ecologisch gevoelige gebieden, de verspreiding van genetisch gemodificeerd voedsel e.d. (p.205). In het hoofdstuk ‘New directions for SW’ krijgen we op één plaats een verwijzing naar vereisten van duurzaamheid in het kader van een uiteenzetting over sociale rechtvaardigheid en actief burgerschap. Het scheppen van welvaart die tegemoet kan komen aan de behoeften van iedere burger vraagt om een voortdurende vernieuwing van de nodige hulpbronnen. “Resource renewal requires maintaining the sustainability of the earth’s physical and social environment. Attention to how this work is done as well as its ultimate outcome can facilitate processes based on principles of equality and fairness. Acting as referees, social workers can ensure that the means whereby particular objectives are achieved are consistent with the ends being sought.” (Dominelli 2004:237) Dominelli is zeker overtuigd van het belang van het ecologische vraagstuk voor de praktijk van het SW vandaag. Zo hield zij op een SW-congres in Leuven in 2009119 een stevig pleidooi voor een “green social work”. In haar recente Introducing Social Work (2009) is daar echter niets van terug te vinden. - Malcolm Payne’s Modern Social Work Theory (3th ed. 2005) kan beschouwd worden als het standaardwerk over SW-theorie. Het biedt een overzicht van alle belangrijke SW-theorieën. Door de omvangrijke verwerking van recente SW-literatuur is dit het enige algemene boek over SW dat wij bekeken, dat een beeld geeft van meerdere vindplaatsen van theoretische aanzetten betreffende ‘sustainability’ in het SW. Vermeld worden:

118

Zie ook M. Payne 2005:241v.

119

Internationaal congres 5 jaar Master in sociaal werk: ‘Sociaal werk de toekomst in!’, Fac. sociale en politieke wetenschappen, KULeuven, 28-29/05/2009.

73

•

In humanistisch-existentieel gerichte theorieën is er opnieuw een grote aandacht voor het belang van spiritualiteit. Dat houdt o.a. verband met de kritiek op het materialisme en consumentisme van de westerse samenlevingen. In dat kader ontstaat er ook een erkenning van het belang van ecologische vraagstukken voor de praktijk van het SW. (p.190v)

•

Ook theorieën over ‘sociale ontwikkeling’ geven zich rekenschap van het belang van duurzaamheid. Payne vermeldt hier het concept ‘ecodevelopmentalism’ (UNDP) (p.217).

•

Het belangrijkste is zijn bespreking van de systeem- en/of ecologische gerichte benadering in het SW (p.142-160). Hij schetst daarvan de theoretische ontwikkeling en de standaardmodellen, maar ook de recente kritiek daarop vanuit eco-kritische hoek. Daarbij wordt dan vooral verwezen naar twee recente boeken, namelijk A-L. Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.) (2001), The Ecosocial Approach in Social Work, en J. Coates, (2003), Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm. Het zijn de twee belangrijke sporen betreffende het doordenken van de betekenis van het ecologische voor het SW waar we ook vanuit ons eigen onderzoek bij terecht kwamen.

In Payne’s nieuwe editie (2006) van What is Professional Social Work? zijn er echter geen aanwijzingen naar een ecologisch perspectief. - Wim Verzelen (KdG Hogeschool Antwerpen) geeft in Sociaal Werk: In- en uitzichten (2005) een breed beeld van SW als beroep in Vlaanderen, alsook de historiek en verdere evolutie daarvan. Onder actuele ontwikkelingen wordt er voornamelijk ingegaan op de problemen van de welvaartsstaat in de huidige neoliberale en globaliserende context, en de maatschappelijke tweedeling die daarmee gepaard gaat. Enkel in het hoofdstuk over theorieontwikkeling in het SW krijgen we een verwijzing naar de ecologische crisis. Daar wordt een paragraaf besteed aan de ontwikkeling van ‘ecological social work’ in de VS en Canada. De aanleiding daartoe was onze eigen publicatie van een bespreking van het boek van John Coates.120 - Bouverne-De Bie, M. & H. van Ewijk (red.) (2008), Sociaal werk in Vlaanderen en Nederland: een begrippenkader kadert binnen het welzijnsproject van de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland, en is aldus een referentiewerk wat betreft het huidige beeld van SW bij ons. De huidige ontwikkelingen van het SW worden er gesitueerd binnen het transformatieproces van de verzorgingsstaat naar een actieve welvaartsstaat. Als gangbare kritieken op de verzorgingsstaat worden de overbevraging van de overheid, het gebrek aan ruimte voor privé-initiatief en ook ‘een tekort aan duurzaamheid’ vermeld. De verzorgingsstaat corrigeert wel ongelijkheden maar: “de samenlevingsordening blijft zelf gebaseerd op de uitbuiting van de arbeid en de uitputting van de natuur. Een radicaal ‘herdenken’ van de verzorgingsstaat is nodig om opnieuw greep te krijgen op de markteconomische ontwikkelingen en om een meer duurzame ontwikkeling te realiseren (...121). In een gereduceerde benadering wordt duurzame ontwikkeling vooral gezien in relatie tot een beter milieubeleid. In een fundamentele benadering omvat duurzame ontwikkeling de vraag naar een duurzame aanpak van sociale problemen, vooral ook het armoedeprobleem, en wordt de beleidsnadruk op innovatie, verandering en verbetering bekritiseerd vanuit de vraag naar herkenbaarheid en culturele verankering.” (p.35) Over wat DO dan voor SW kan betekenen wordt in de verdere uitwerking niets meer gezegd. Deze beperkte screening bevestigt onze uitgangshypothese: de SW-literatuur verwijst in beperkte mate naar het gegeven dat sociaal werkers op hun werkterrein geconfronteerd worden met milieuvraagstukken, maar dat heeft tot nu toe niet geleid tot een systematisch opnemen van de ecologische crisis tot een centraal gegeven voor het SW. Enkele specifieke aanzetten om dat wel te doen, waar bijvoorbeeld Payne wel naar verwijst, blijven op die manier randfenomenen. 120

Cf. J. Peeters 2005a.

121

Hier volgt de Brundtlanddefinitie van DO.

74

Dat algemene beeld wordt nogmaals bevestigd wanneer we enkele recente werken, waaronder ook Nederlandstalige, bekijken die specifiek betrekking hebben op ethiek en waarden in het SW, m.a.w. op de normatieve kaders van het SW. Banks 2004, Beckett & Maynard 2005, Reamer 2006, Rothfusz 2008, Van den Bersselaar 2009, geen enkel van deze werken maakt een verwijzing naar de huidige ecologische context of naar criteria van duurzaamheid (sustainability). Een eerder beperkt succes leverde een screening van het tijdschrift International Social Work op. We namen dat door van 1992 tot nu op basis van titels van artikels. Enigszins verwacht treffen het thema van DO daarbij vooral aan in het kader van het ontwikkelingsvraagstuk in het Zuiden: Agoramoorthy & Hsu 2008; Carrilio 2007; Hall 1996; Pandey 1998. Een recent thema is het opbouwen van sociale veerkracht in het kader van natuurrampen: Mathbor 2007. Soms wordt het ecologische thema ook in meer algemene termen aan bod gebracht: Rogge & Darkwa 1996; Marlow & Van Rooyen 2001.

4.2

Ecologische theorieën in het SW

De visie dat we naar personen, en in tweede orde naar hun families, groepen, gemeenschappen, etc., best kijken als ‘gesitueerd’ in een omgeving (context) is een traditioneel gegeven in het SW. Van daaruit zien we dat er o.a. binnen de ontwikkelingsgeschiedenis van het SW kritiek geleverd wordt op stromingen die al te zeer of uitsluitend gaan focussen op de persoon zelf, en daarin vooral aansluiting zoeken bij psychotherapeutische richtingen. Nähri & Matthies (2001:18v) wijzen erop dat er al vanaf de vroege theorievorming in het SW twee lijnen zijn wat het denken over de omgeving betreft, waarvoor twee grote pioniers van het SW representatief zijn: Mary Richmond (1861-1928)122 en Jane Addams (1860-1935). Met het concept ‘person-in-environment’ focust Mary Richmond (1922) op het belang van sociale interactie en sociale netwerken met als oogmerk een holistische persoonsontwikkeling via sociale relaties. Jane Addams (1910) hanteert een breder begrip van de omgeving als ‘urban environment’, wat naast de sociale omgeving ook slaat op de fysische en de bebouwde omgeving (woonomstandigheden, vervuiling, e.d.) en op lokale dienstverlening rond o.m. gezondheid en hygiëne. Na WO I kreeg de psychodynamische theorie veel invloed in het SW. De zoektocht van sociaal werkers naar een meer professionele status die daarmee gepaard ging, leidde tot meer persoonsgerichte, therapeutische praktijkmodellen. Het beroep verloor daarbij zijn maatschappijkritische en politieke angel – psychologische analyse wordt belangrijker dan politieke analyse – en ging zich volledig inpassen in de gangbare orde. Daarom spreekt John Coates van een “gedomesticeerd beroep”. “Social work has developed numerous theories and interventions that inform therapeutic endeavours (see, for example, Payne 1997; Turner 1999123). While it has reached out to many individuals and groups who are oppressed by the realities of modernity (for example, feminist practice, anti-racist practice, and structural social work), the profession overall has been primarily ameliorative. Social work can be seen as a “domesticated” profession, embedded in modernity, whose primary activities help people to fit in and adjust to the demands and expectations of modern life.” (Coates 2003:38) En in een voetnoot verklaart hij het gebruik van dat begrip: “‘Domesticated’ is used here in the sense in which Livingstone (1994)124 uses the term: becoming increasingly compliant, dependent on others to survive and confined to a particular intellectual perspective.” (Coates 2003:162) 122

Jagt 2008 gaat uitvoerig in op de lijn van SW die vertrekt bij Richmond.

123

Nu in de nieuwe edities resp. Payne 2005; Turner 2002.

124

J. Livingstone 1994, Rogue primate: An exploration of human domestication, Toronto: Key Porter Books.

75

Die situatie leverde doorheen de geschiedenis van het SW regelmatig fundamentele kritiek op. Vanuit de kritische maatschappelijke beweging die in de jaren 1970 ontstond zijn daarbij vooral de radicale en feministische stromingen van belang125. Een recenter voorbeeld is het spraakmakende boek van Harry Specht (Berkeley) & Mark E. Courtney (Madison) Unfaithful Angels. How Social Work has Abandonned its Mission (1994). Daarin pleiten zij voor een terugkeer naar de bronnen van het SW, d.i. naar Addams en Richmond. Hun twee laatste hoofdstukken geven een beeld van wat SW in de XXIste eeuw zou moeten zijn: ‘Replacing psychotherapy with community education’; ‘A proposal for a community-based system of social care’. Zoals reeds gezegd was ook de aansluiting die het SW zocht bij het ecologische systeemdenken bedoeld om de sociale focus van SW opnieuw te beklemtonen. Wanneer we dan gaan kijken naar wat we ‘ecologische’ theorieën in het SW noemen dan zien we twee duidelijk onderscheiden richtingen: “two rather different understandings of the meanings of ecology and environment in the social work literature” (Nähri 2004:14). De eerste heeft betrekking op het opnemen van de ecologische systeemtheorie binnen het SW, met een hoofdklemtoon op de sociale omgeving. Dat had niet direct betrekking op de ecologische crisis. De bewustwording van het belang daarvan voor een heroriëntatie van het SW was net de aanleiding tot fundamentele kritiek op die eerste ‘ecologische’ benadering, en vormde recent de aanzet op een herdenken ervan, zoals ook Payne (2005:152v) aangeeft. De tweede visie vindt haar oorsprong in de ecologische kritiek op de moderniteit, in het bijzonder op de industriële samenleving, en in de daarmee verbonden ecologische bewegingen die vanaf de jaren 1970 ontstaan. Het gaat daarbij om een denken dat zich richt op de combinatie van ecologische en sociale vraagstukken: de ‘eco-sociale’ kwestie. In navolging van Nähri spreekt ook Payne van een ‘eco-kritische’ (eco-critical) benadering. Binnen deze richting ontstaan er pogingen om principes van ‘sustainability’ en van DO een plaats te geven binnen het SW. Het gaat om de vraag welke vorm van SW als duurzaam beschouwd kan worden. 4.2.1

De ‘ecologische’ systeemtheorie

In de jaren 1970 kwam het ecologische systeemdenken op. De sociale wetenschappen en ook SW pikten dat op als een wetenschappelijk kader om haar interventies te funderen. En ook al werden de gehanteerde modellen ‘ecologisch’ genoemd’, de ‘omgeving’ werd toch vooral begrepen ‘sociale omgeving’. Als ‘sociale’ wetenschap wilde men het onderscheid met de natuurwetenschappen duidelijk blijven benadrukken. De biofysische omgeving bleef daardoor buiten beeld. Närhi & Matthies (2001), en Närhi (2004) geven een historiek van het ecologisch denken en zijn verschillende interpretaties binnen het SW. Een overzicht en bondige beoordeling van het ecologisch systeemdenken vind je ook bij Payne (2005:142-160). Een eco-kritische bespreking biedt Coates (2003:39-56). Payne ziet als belangrijkste uiteenzettingen: − De ‘eco-kritische/ eco-sociale/ eco-feministische’ benaderingen in Matthies e.a. (2001) (waarop we uitvoerig ingaan in par. 3.2.2). − Het ‘life model’ van C. Germain & A. Gitterman (1980/1996), dat het meest invloedrijk is. − Het ‘ecosysteem perspectief’ van C. Meyer (1983) (cf. Mattaini e.a. 2002). De twee laatste benaderingen beklemtonen het denken in termen van ‘persoon-in-omgeving’. Daarbij gaan zij ervan uit dat problemen in de betreffende relaties kunnen opgelost worden via individualisering binnen de wetten van de systeemtheorie. Daarbij gebruiken Germain en Gitterman ‘ecology’ als een metafoor voor de praktijk, terwijl het voor Meyer enkel een contextmetafoor is (Närhi & Matthies 2001:22, 24). De belangrijkste kritiek in het SW op dit systeemdenken richt zich in eerste instantie op zijn focus op de juiste ‘fit’ van een persoon in

125

Bij ons gooide vooral Hans Achterhuis een steen in de kikkerpoel, met zijn op Ivan Illich geïnspireerde boek De markt van welzijn en geluk (1980).

76

zijn omgeving en zo op ‘adaptatie’. Daarin heeft men te weinig oog voor reële machtsongelijkheden in de samenleving. Een op ‘empowerment’ gerichte benadering probeert daar wel aan tegemoet te komen, en wil zo nodig de omgeving wijzigen (DuBois & Miley 2005:59-63).

Tabel III.2 Bronnen van ecologisch SW-tradities (Närhi & Matthies 2001:38) Närhi & Matthies wijzen ook op de Duitse ecologische discussies in het SW, met name naar het werk van Wolf Rainer Wendt (1982, 1990), en in diens lijn van Albert Mühlum (1986). Zij leggen andere klemtonen dan de Amerikanen. “Wendt’s main idea was to replace the unclear and segmented interdisciplinary scientific basis of social work with a meta-theory of ‘human ecology’, which was considered to be applicable to all areas of life. He argued that human ecology could connect various areas to a basic theory of social work: the inner psychological life of the human being, biology, economy, culture, medicine, politics, and so on.” (Närhi & Matthies 2001:23) Daarbij distantieert Wendt zich van de discussie in termen van ‘persoon-omgeving-relatie’, en wil de daarin besloten dichotomie elimineren. De mens moet begrepen worden als integraal deel van de omgeving, en niet enkel als in relatie daarmee. Dat laatste past beter in een visie

77

waarbij een persoon geacht wordt zich aan te passen aan zijn omgeving. Volgens Mühlum heeft de praktijk van het SW altijd in conflict gestaan met het sociaal-ecologisch perspectief. SW interventies zouden sociaal gedrag en de sociale omgeving, alsook hun wederzijdse relatie moeten beïnvloeden als een geheel. Wendt en Mühlum zoeken daarbij aansluiting bij de ‘urban ecology’ zoals ontwikkeld in de Chicago School of Sociology (waartoe ook Jane Addams behoorde). Hoewel de lijn van het ecosysteem-denken een belangrijk uitgangspunt blijft voor verdere theorievorming, gaan we er hier niet verder op in, omdat ze zich nog niet echt confronteert met de ecologische crisis. De recente ontwikkelingen binnen de eco-kritische lijn integreren het ecosysteem-denken wel in een nieuwe visie. 4.2.2

De eco-kritische benadering

Deze andere richting van ‘ecologisch’ denken binnen het SW heeft haar wortels in de maatschappijkritische ecologische beweging, die opbloeit met de opkomst van het nieuwe milieubewustzijn vanaf het begin van de jaren 1970. Vooral Duitsland kende toen een krachtige ‘ecologische’ of ‘groene’ beweging, met een sterk ideologisch profiel. En dat had ook zijn invloed op de sociale en politieke wetenschappen. Kenmerkend voor dergelijke bewegingen is de fundamentele kritiek op de moderne industriële samenleving en de vernietiging van de leefwereld die daarmee gepaard. “Industrialism promised a better life, but did so at the cost of losing the traditional community and ways of life. Social workers stepped into the breach and helped people deal with the stresses and strains that accompanied the greater production of material goods, which the industrial economy offered. Now the environmental crisis raises new challenges to social welfare theory and policy and to the social work practice and education.” (McNutt & Hoff 1994:297) Vanuit het inzicht dat de teloorgang van sociale verbanden en van milieuproblemen samen hangen ging men spreken van een ‘eco-sociaal vraagstuk’. Het ging daarbij om niet minder dan een ‘paradigmaverandering’. En in het SW zou die haar beslag krijgen door de ‘sociale kwestie’ om te vormen tot de ‘eco-sociale kwestie’. Volgens Nähri en Matthies (2001:26) werden de concepten ‘eco-sociale benadering’ (eco-social approach) en ‘eco-sociaal beleid’ (eco-social policy) geïntroduceerd door Michaël Opielka126 (1985; Opielka & Ostner 1987). Kenmerkend voor de eco-sociale benadering is dat zij ecologische ideeën politiek inzet om sociale uitsluiting te bestrijden (Payne 2005:154). Dat resulteerde ook in heel wat concrete hervormingsvoorstellen zoals het concept van een basisinkomen, en ondersteuningsmodellen voor de derde sector (bijv. Opielka 1998; Opielka & Zander 1988). Volgens Opielka is vandaag in Duitsland de discussie over ecologie en SW echter onbestaande.127 Een belangrijke inspiratiebron bij de uitwerking van de eco-sociale benadering vormde het begrip DO (sustainable development) door de publicatie in 1987 van Our Common Future, beter bekend als het Brundtland-rapport (WCED). In dat kader wordt dan ook de vraag gesteld naar welke vorm van SW als ‘duurzaam’ beschouwd kan worden. In de theorievorming wordt ook het concept ‘Risikogesellschaft’ (1986)128 van de Duitse socioloog Ulrich Beck een belangrijk referentiepunt. De Anglo-Amerikaanse discussies in eco-kritische zin zijn aanvankelijk dun gezaaid, en dan nog beperkt tot Noord-Amerika. Ook daar speelt de invloed van het concept DO, naast inspiratie vanuit bijvoorbeeld het ecofilosofisch werk van Murray Bookchin en zijn ‘social ecology’129, en vanuit kritiek op de basisveronderstellingen van de Westerse cultuur – wat we bijvoorbeeld uitvoerig zullen tegenkomen bij Coates. 126

Opielka doceert vandaag aan de Fachhochschule Jena en het Institut für Sozialökologie Köningswinter.

127

Gesprek op 28/4/08 in de KHLeuven, deapartement Sociale School Heverlee.

128

Beck, U. (1986), Risikogesellschaft. Auf dem Weg eine andere Moderne, Frankfurt am Main: Suhrkamp.

129

Voor een introductie zie: R. Jacobs 1996.

78

De eco-kritische lijn in het SW sluit ook aan bij de directe kritiek op het ecosysteem-denken. Dat zou bijvoorbeeld niet in staat zijn om belangrijke normatieve kwesties als ongelijkheid in machtsverhoudingen en daarmee verbonden machtsmisbruik te behandelen. En het maakt ook geen maatschappijanalyse betreffende milieuvraagstukken. In plaats van zich te richten op aanpassing zou het SW een proactieve houding moeten innemen (Tester 1994). Ook het echofeminisme zal hierbij aansluiten waar het stelt dat politieke en sociale systemen, inbegrepen ideeën als de ecologische systeemtheorie in het SW, de bekommernis onderdrukken van vrouwen om duurzame en onderhoudende (sustainable and sustaining) omgevingen (Besthorn & McMillen 2002). Een bondige vergelijking van beide benaderingen geeft onderstaande tabel.

Tabel III.3 Vergelijking van systeem- en ecokritische benadering (Närhi & Matthies e.a. 2001:44) De eco-kritische benadering in het SW leidde in 1994 tot een eerste bundeling van inzichten door Hoff en McNutt. Het is duidelijk dat in die eerste beweging vooral wordt ingespeeld op concrete milieuvraagstukken waar sociaal werkers mee te maken krijgen, en hun relatie tot vragen van sociale rechtvaardigheid en uitsluiting. Later groeien daaruit dan meer verbredende en verdiepende benaderingen. Zo ontstaan er recent onafhankelijk van elkaar twee verdere uitwerkingen die elk op hun manier het ecologisch systeemdenken opnemen in een eco-kritisch kader: het Ecological social work in Noord-Amerika, en de Eco-social approach in Europa. We behandelen de drie genoemde uiteenzettingen in telkens een aparte paragraaf. 4.2.3

Een eerste bundeling van inzichten

a. The Global Environmental Crisis. Implications for Social Welfare and Social Work van Marie Hoff (Boise State University) en John McNutt (Indiana University) (eds.) (1994) is binnen de eco-kritische stroming in het SW de eerste uitvoerige uiteenzetting in Noord-Amerika over de plaats en het belang van de ‘natuurlijke’ omgeving in SW-interventies.

79

Een eerste deel bevat vijf bijdragen waarin de relaties tussen sociale en milieuthema’s uiteengezet worden. Daarbij is er o.a. aandacht voor de verbanden tussen milieuvernietiging en –vervuiling enerzijds, en kwesties als armoede, racisme, stress en gezondheid anderzijds. Het tweede deel behandelt dan in tien bijdragen een aantal praktijkontwikkelingen en educatieve antwoorden. Het slothoofdstuk ‘Conclusion. Dilemmas and challenges for the future of social welfare and social work’ (McNutt & Hoff 1994:297-305) geeft een overzicht van de uitdagingen die de ecologische crisis stelt aan SW. We vatten die hier samen: Uitdagingen voor theorie en politiek: •

Ontwikkelen van een toekomstvisie en van de wil om die na te streven: Voor een visie op een wensbare samenleving zullen sociaal werkers zich moeten onttrekken aan het industriële paradigma. SW zal daarbij zelf een grote onderzoeksinspanning moeten doen naar de sociale uitkomsten van maatschappelijke milieumaatregelen.

•

Uitklaren van de principes van ontwikkeling: Een haalbare strategie voor toekomstige menselijke ontwikkeling moet gebaseerd zijn op het fundamenteel ecologische principe van duurzaamheid. Het Westerse ontwikkelingsmodel is niet generaliseerbaar op mondiale schaal. Vanuit een perspectief van sociale rechtvaardigheid is er nood aan een effectieve strategie voor politieke actie gericht op de aanname door de mondiale politiek-economische systemen van sociale ontwikkelingsmodellen die gebaseerd zijn op de vrijwaring en verbetering van lokale ecosystemen als sine qua non van menselijke ontwikkeling. Het ‘welzijn’ van milieu en samenleving hangen onverbiddelijk samen. Dus geen of/of strategieën maar en/en. En dat betekent ook dat SW zich niet kan neerleggen bij een voortzetting van de huidige wereldorde. Het gaat hier om een moeilijke uitdaging, onder meer omwille van twee dilemma’s waarbinnen er gewerkt moet worden: 1. De ecologische beweging komt op voor een decentralisering van politieke macht en voor een menselijke schaal van organisaties. Dat spoort met een culturele invalshoek die het belang van het lokale en particuliere voor de menselijk identiteitsontwikkeling naar voren schuift. Dat botst niet alleen met de huidige trend naar steeds grotere beleidsschalen, maar ook met de gangbare steun van sociaal werkers voor de idee van universele standaarden van rechtvaardigheid en mensenrechten, en voor transnationale instellingen om die af te dwingen. 2. Decentralisatie is ook in strijd met de traditionele steun van het SW voor universeel gegarandeerde rechten en diensten door de welvaartsstaat.

•

Ontwikkeling van maatstaven voor levenskwaliteit: Nieuwe ontwikkelingsmodellen impliceren ook nieuwe maatstaven voor vooruitgang en optimale menselijke ontwikkeling. Dat gaat om een oefening in het definiëren van na te streven sociale waarden, en een indringend debat over politieke keuzes. Dat betekent tevens het negatief in rekening brengen van sociale en ecologische kosten t.o.v. economische ontwikkeling. “As the profession most intimately privy to the human suffering and social breakdown engendered by the political economy, social work can and should take leadership to develop and publicize research on social needs and conditions at the local, regional, national, and international levels, which demonstrates the linkages between the quality of environmental conditions, social and health conditions, and the operations of the economy.” (McNutt & Hoff 1994: 300)

•

Analyse van de causaliteit van geweld als een indicator voor sociale disfunctie:

80

Een aangrijpingspunt is de ecofeministische stelling dat geweld tegenover de fysische omgeving een weerspiegeling is en deel uitmaakt van het enorme geweld tegenover mensen. Klopt dat, en wat kunnen we daaruit leren? Verder zijn er experimenten met en studies (ook klinische) nodig naar de helende werking van het contact van mensen met een natuurlijke omgeving. •

Ontwikkeling van een nieuwe politiek rond werk en vrije tijd: SW moet weg van het denkkader waarin milieubescherming gethematiseerd wordt als een afruil tussen jobs en milieu. Oplossingen voor dit dilemma omvatten ideeën als: − grotere materiële welvaart inwisselen voor meer vrije tijd en tijd voor burgerschap; − herzien van de arbeidsloopbaan, en daarbij horende incentives; − fundamentele zekerheid voor gezinnen, zodat ouders meer tijd met hun kinderen kunnen doorbrengen; − meer jobs in milieuverbetering ter vervanging van jobs in de extractie-industrie.

Uitdagingen voor praktijk en educatie: •

Nastreven van verbindingen met sociale bewegingen: Het nastreven door SW van een groter professionalisme betekende dikwijls een teloor gaan van de band met sociale bewegingen. “Now, we have a chance to re-establish those ties and forge ahead as the spearhead of reform and the harbinger of a new society.” (p.301) De nieuwe sociale bewegingen kunnen SW ook verbinden met nieuwe partners die ijveren voor een betere samenleving in het licht van afnemende hulpbronnen en milieuvernietiging. Hier liggen voor SW heel wat mogelijkheden om verbindingen te ontwikkelen tussen hen die tegen ecologisch onrecht, en hen die tegen sociaal onrecht vechten. Daarbij moet SW ook zijn plaats opeisen aan de tafels waar beleid gemaakt wordt.

•

Ontwikkeling van nieuwe praktijkmethodes: Veel ideeën over gemeenschapswerk, beleid en individuele hulpverlening blijven relevant. Maar praktijkmethoden en vaardigheden moeten aangepast worden aan veranderende situaties en nieuwe doelen, in functie van veranderingen zowel op samenlevingsniveau als op mondiaal vlak.

•

Ontwikkeling van nieuwe praktijkomgevingen: De bureaucratische instelling maakt deel uit van de industriële samenleving, zoals het spreekkamermodel van de privé-praktijk. “We will need new community-based agency structures that cab provide clients and workers with the opportunity to actualize and transform their lives.” (McNutt & Hoff 1994:302) Hierbij zijn dan participatie, empowerment en democratisch burgerschap essentieel. Het SW zal zich daarbij ook sterker moeten richten op de fysische kwaliteit van de omgevingen die door mensen bebouwd worden, dus op de sociale effecten van zowel rurale als urbane planning en ontwikkeling. SW kan het beleid daarbij beïnvloeden door te participeren in de ontwikkeling van ‘social impact assessments’: welke interacties zijn er tussen economische ontwikkeling, milieueffecten en sociale resultaten? Daarin spelen twee impliciete aannames: de verbetering van de kwaliteit van bebouwde omgevingen zal: − veel fundamentele sociale problemen verbeteren en uiteindelijk voorkomen; − gebaseerd zijn op een expliciete inzet tot het herwinnen, in het bijzonder in stedelijke contexten, van menselijk contact en ervaringen met natuur.

•

Herformulering van de SW-educatie: De programma’s van de opleidingen in SW dienen werk te maken van leiderschap voor opdracht om een ecologisch duurzame samenleving uit te bouwen. En SW-academici moeten onderzoek ontwikkelen om de transitie te sturen, modellen voor transformatie formuleren en werken als pleitbezorgers in de loop van de transitie. Demonstratieprojecten zijn belangrijk. En het curriculum moet veranderd worden zodat het zowel nieuwe praktijken als veranderingen in de samenleving reflecteert.

81

Studenten dienen ook geschoold in nieuwe kennisdomeinen voor de studie van het menselijk gedrag en de fysische omgeving: “Moreover, the social work curriculum should consider developing interdisciplinary education in ecology and related resource sciences, as well as more emphasis on knowledge from the disciplines of economics, political science, law, and public policy.” (McNutt & Hoff 1994:304) b. Een compilatie van SW-praktijk in relatie tot milieuthema’s Enkele jaren na het verschijnen van hun boek stelden Hoff en McNutt een tabel op waarin SWpraktijk die verband houdt met milieuthema’s werd opgelijst, opgesplitst naar interventies op micro- en op macrovlak. We geven haar integraal weer.

Tabel III.4 Social Work Practice with Environmental Issues130

Issues Destruction of Natural Resources

Interventions • •

Micro •

Macro

• • • • •

Global Warming & Climate Change

• • •

Micro

• Macro

Toxic Materials Production & Waste Disposal

• •

•

Mental Health & Personal Growth initiatives oriented toward changing consumption-oriented values. Educational programs teaching about scarcity and environmental destruction; teaching about alternative lifestyles [simple living, voluntary simplicity movement]. Crisis intervention with persons who have lost needed resources. Develop Conservation & Recycling programs Eco-system Restoration programs Direct practice and Consultation on Sustainable Economic Development: [Worker & Community-owned Businesses] Initiate and monitor enforcement of Policy Changes to protect and restore resources Social Action & Advocacy around patenting of genetic materials [protect biodiversity and reduce corporate commodification of life] Health interventions with skin cancer victims & other diseases Crisis intervention & Recovery assistance for victims of floods, tornadoes, and other climate-related Disasters Educate about Dangers,Values & Behavior Changes: [e.g. public vs. private transportation; burning of fields, etc.]

Develop urban gardening & tree-planting; develop Reforestation Programs Develop and support Bicycle & Pedestrian -friendly urban design Initiate and monitor enforcement of policy changes re pollution emissions; Redirect policy toward soft-path Energy Systems (Wind and Solar Power development) Crisis Intervention around stress issues: o Individuals o Families -- especially impacts on children o Workers o Communities

130

Hoff, M.D, & J.G. McNutt (comp.) 1998. Deze tabel werd o.a. verspreid op het Global Social Work Congress, 2-5 oktober 2004, Adelaïde, Australië.

82

Micro

• • •

• • Macro

• • •

Air and Water Pollution Micro

• • • • •

Macro

• • •

Species Extinction Micro

• •

• • • Macro • •

Material Emergency Services (health, housing, income) Coordination of Health and Social Interventions around hazards; casefinding for workplace-based illnesses Educational materials warning of dangers & safety precautions; education on use of alternative, non-toxic materials Community Relocation, Community Development for victims of hazardous waste accidents or irremediable sites Policy Development and Enforcement of Workplace safety Standards Advocacy for Research on development of non-toxic products for Workplace & Home use. Advocacy for Monetary Compensation and Psychological Recovery programs for victims of Toxic Waste Social Impact Analysis of siting of production facilities

Crisis Intervention & other mental health intervention around stress caused by exposure [e.g. support groups for asthma sufferers] Health Services for persons with acute or chronic illnesses Health Assessment & Service aimed at children [e.g., lead levels] Develop Public Education programs about the dangers of air and water pollution & how citizens can support clean-up. Improve Public Monitoring and Enforcement of air and water quality standards Promote and enforce Policy Changes to reduce air & water pollution Develop Advocacy programs for victims of air & water pollution (esp. low income communities) Support Research and Social Impact Analysis

Mental Health & Personal Growth initiatives oriented toward changing consumption-oriented values Educational initiatives to teach about ecological science (species interdependency) and sustainability

Develop habitat conservation programs Sustainable Economic Development initiatives with communities to support species preservation Community and Family-based Sustainable Agriculture (research and policy on community-based food systems) Improved Policy measures to support endangered species & habitat; support for preservation of agricultural seed diversity Advocacy and Public Education on the dangers and social injustices of corporate patenting of life-forms

c. Het werk van o.a. Hoff131 was ook de aanzet voor een internationaal vergelijkend onderzoek naar de verhouding van het SW t.a.v. ecologische vraagstukken: Christine Marlow (New Mexico State University) en Colin Van Rooyen (University of Natal, Zuid-Afrika) (2001) ‘How green is the environment in social work?’. 131

Cf. Hoff & Pollack 1993. Zie ook: Berger & Kelly 1993; Rogge & Darkwa 1996.

83

Er wordt nagegaan of en hoe sociaal werkers de fysische en biologische omgeving of groene onderwerpen incorporeren in hun praktijk. De bedoeling is om richtlijnen te ontwikkelen voor milieugerelateerde interventies, en om de interesse te stimuleren voor “green social work”. Het besluit van deze studie luidt dat: “at least some social workers do recognize environmental issues as a component of their practice at various levels and in different practice contexts and regions”. Verschilen in benadering staan in belangrijke mate in relatie tot het ontwikkelingsvraagstuk. In Natal is er vooral aandacht voor het opruimen van milieuvervuiling, terwijl recyclage niet vermeld wordt, in tegenstelling tot New Mexico. In Natal is het SW daarbij meer gemeenschapsgericht, terwijl in New Mexico sociaal werkers zich vooral focussen op individuen “using approaches (..) that strive to connect individuals with their environment in order to enhance their mental health and overall well-being, using strategies that stress individual contributions to environmental issues, such as recycling efforts”. (Marlow & Van Rooyen 2001:252) De individuele oriëntatie van het SW in een Westers industrieland valt opnieuw op. Daartegenover staat de eerste aanbeveling van de auteurs voor de SW-praktijk: “community focus”. “Social Workers need to continue to incorporate environmental issues into their practice, particularly at the macro-community level. Different options need to be considered and developed: community-based clean-ups and the development of lobbying efforts for environmental issues (..). Many of these strategies have the ultimate goal of increasing the awareness of communities about environmental issues. As a result communities can be empowered to advocate for environmental responsibility.” (Marlow & Van Rooyen 2001:252) Verdere aanbevelingen slaan op: − het ontwikkelen van nieuwe interventies en praktijktheorieën die milieuconcepten incorporeren. Ook bestaande theorieën dienen systematisch onderzocht te worden op hun mogelijke bijdrage aan een milieueffectieve SW-praktijk. − bondgenootschap met organisaties en werkers rond volksgezondheid (public health); − milieueducatie voor sociaal werkers, ook binnen het curriculum.

d. Een recente samenvatting van de ecologische uitdagingen voor SW geeft Annie Muldoon (Carleton University Ottawa) (2006), ‘Environmental Efforts: The Next Challenge for Social Work’. Het is te vinden op internet, en daarom geven we hier enkel de abstract: As the world continues to run out of clean air, water and spaces, it is the poor, women, people of colour, and people of the global South who first experience the consequences. The profession of social work is well poised to advocate preventive and prescriptive environmental measures in partnership with the communities in question. An analysis of power, along with an appreciation for the unique constraints of gender, race and geography, is instrumental for the articulation of environmental threats and eco-sustainable solutions. Ecological justice opens up an exciting space where social work has much to contribute, and much to gain. Belangwekkend is de verwijzing naar het principe van ‘ecological justice’. Milieuacties kunnen een vitale component zijn in het nastreven van sociale rechtvaardigheid.132 Hierover heeft zich een heel nieuwe lijn van denken en actievoeren ontwikkeld die van groot belang is voor het SW. We komen daar op terug in par. 4.

132

Zie ook: Debruyne 2008.

84

4.2.4

Ecological social work

a. Het herdenken van het concept ‘persoon-in-omgeving: Fred Besthorn Het doctoraat van Fred Besthorn (University of Northern Iowa) (1997), Reconceptualizing social work’s person-in-environment perspective: Explorations in radical environmental thought (Ph.D. dissertation, University of Kansas, Ann Arbor) betekende een verdere theoretische onderbouwing en ook verdieping van het thema van de relatie tussen SW en ecologische vraagstukken. Het gaat daarbij uit van een grondige analyse en herdenking van het concept ‘persoon-in-omgeving’, en bracht daarbij de twee lijnen van ‘ecologisch’ denken in het SW met elkaar in verband.133 Vanuit dit onderzoekswerk ontstaat er een richting in het SW die Besthorn samen met een aantal geestesverwanten ‘ecological social work’ gaat noemen. Kenmerkend is de bredere opzet die ontstaat vanuit een dieper grijpende cultuurkritiek, en de band die daardoor ook gelegd wordt met vraagstukken van zingeving en spiritualiteit, en met de betekenis die onze verhouding met de natuur daarin heeft. De inspiratie van de zogenaamde ‘deep ecology’134 is daarbij niet ver weg. Hun uitgangspunten vind je op de website Global Alliance for a Deep Ecological Social Work. A Partnership of Social Workers for Environmental Concerns: www.ecosocialwork.org. Je kunt er ook een literatuurlijst raadplegen met eigen ecologisch onderzoekswerk vanuit het SW, en een aantal artikels downloaden, voornamelijk van Besthorn (zie literatuurlijst). De groep organiseert ook colloquia. En op 7-9 mei 2009 vond er aan de University of Calgary, Calgary, Alberta, Canada een internationale conferentie plaats: International Conference on Ecology and Professional Helping: ‘Building Bridges, Crossing Boundaries: Interdisciplinary Dialogues on Person, Planet and Professional Helping’. In 2003 publiceerde Critical Social Work (University of Windsor, Ontario, Canada) een themanummer over ‘Social Work and Ecology’ onder redactie van Besthorn, met bijdragen van Thomas W. Keefe, Michael Ungar, John Coates, Fred Besthorn, Maria Bartlett en Robert P. Fairbanks II.135 Besthorn hield samen met John Coates (St. Thomas University, Fredericton, Canada), Mary Rogge (University of Tennesee) en Maria Bartlett (Humboldt State University, Acada, California) ook een presentatie en workshop over ‘Social Work and ecological consciousness’ op het Global Social Work Congress van 2-5 oktober 2004 in Adelaïde, Australië.136 De literatuurlijst van die workshop leert dat de voornaamste auteurs over 'ecologisch sociaal werk' uit Amerika en Canada komen. Verder zijn er publicaties uit het Zuiden, waaronder uit Indië (heeft een redelijk sterke sociaal-ecologische traditie), Zuid-Afrika, Egypte en China. b. Een nieuw paradigma voor het SW: John Coates Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm (2003) van de Canadees John Coates (Department of Social Work, St. Thomas University, Fredericton) is de eerste comprehensieve inleiding over ‘ecological social work’ in boekvorm. Coates bouwt daarin verder op de studie van Besthorn, en is tevens een goede bron om daarvan kennis te nemen. Ecology and Social Work137 biedt een uitgewerkte status questionis, alsook eerste richtingen van antwoord op een meer fundamentele inbedding van het SW in ecologisch denken en praktijk. 133

Het is niet in de boekhandel verkrijgbaar, maar Coates (2003) (zie b.) gaat er uitvoerig op in.

134

Voor een introductie: U. Melle 1996; G. Sessions 1995.

135

Vrij beschikbaar op internet: http://www.criticalsocialwork.com .

136

De power pointpresentatie is beschikbaar op: www.ecosocialwork.org. Door de deelname van een collega van de SSH betekende deze presentatie ook het vertrekpunt van deze studie en het project SOWEDO. 137 Onderstaande bespreking is gebaseerd op een eerder gepubliceerde boekbespreking. Cf. J. Peeters 2005a. Een bondig overzicht geeft Payne 2005:154.

85

Coates sluit aan bij gekende en eerder radicale vormen van kritiek op de moderniteit: SW is ontstaan in de cultureel-ideologische context van het modernisme, ondermeer gekenmerkt door economisme, consumisme, industrialisme, progressisme en individualisme. Aan de basis daarvan ligt een dualistisch en fundamenteel antropocentrisch mensbeeld, en een reductionistische kijk op de werkelijkheid. Ondanks haar banden met een sociaal-kritische traditie blijft de visie van het SW - op o.a. welzijn, rechten, rechtvaardigheid, emancipatie, arbeid etc. - tot op vandaag schatplichtig aan dat modernisme. Opvattingen over welzijn en emancipatie blijven al te zeer gekoppeld aan voorwaarden van economische groei en verwachtingen van technologische vooruitgang. Verder wordt de fundamentele betekenis veronachtzaamd van de inherente band die de mens met zijn natuurlijke omgeving heeft. Die natuur blijft teveel 'achtergrond' voor het menselijk bestaan in plaats van dat hij als 'grond' ervan erkend wordt. Dat heeft voor gevolg dat de consequenties van de ecologische crisis voor het beroep van SW - zowel op het vlak van visie als van nieuwe eisen en taken - nog niet grondig in overweging werden genomen. Ondanks haar sterke traditie van sociale actie op allerlei vlakken betekent dat vandaag meer dan een blinde vlek die nog ingevuld moet worden. De traditie en missie zelf van het SW als maatschappijvernieuwende kracht staan daarbij op het spel. Indien het SW zijn basisconcepten niet herdenkt vanuit een visie die de ecologische uitdaging ter harte neemt, dan veroordeelt het SW zichzelf tot symptoombestrijding, tot verdere incorporatie in het maatschappelijke systeem en tot legitimatie van de heersende cultuur. SW heeft volgens Coates daarom nood aan een nieuw ‘paradigma’. Het eerste deel behandelt de vraag naar een nieuw paradigma. In het eerste hoofdstuk vat Coates de belangrijkste kritieken op de moderniteit samen. De ecologische crisis en groeiende sociale onrechtvaardigheid vormen het gezicht van een ‘onvervulde belofte’. Daarbij ligt de grond van de problemen niet enkel in economie en technologische ontwikkeling, maar evenzeer in onderliggende waarden en overtuigingen. Het tweede hoofdstuk laat zien hoe dat doorwerkt in het SW, dat een ‘gedomesticeerd beroep’ is geworden volgens Coates. Dat uit zich in de dominantie van therapeutische praktijkmodellen, en de daarmee samenhangende aandacht voor professionele identiteit en wetenschappelijke credibiliteit. Daartegenover ontwikkelden zich wel andere benaderingen, o.a. vanuit de systeemtheorie en vanuit radicale en feministische kritieken, maar ook die hebben tot nu toe de ecologische uitdaging onvoldoende opgenomen. Coates onderscheidt drie grote ideologische richtingen in de SW-theorie – persoonlijke deficiëntie, ecologisch, politiek economisch (cf. tabel III.5) – en bespreekt hun bekommernis om de natuurlijke omgeving. Ondanks de theoretische openheid van het zogenaamde ‘ecologisch’ model voor de natuurlijke omgeving van cliënten, blijft de aandacht feitelijk beperkt tot hun sociale omgeving, wat getuigt van een onderliggend antropocentrisme. Wanneer dat overwonnen kan worden, dan blijft de bredere kijk van het ecologisch model in ieder geval een goed uitgangspunt om ecologische analyses te betrekken in SW-interventies. Op een gelijkaardige manier kan de aandacht voor maatschappelijke verandering van de meer structurele modellen meegenomen worden indien zij de ecologische crisis in hun beschouwingen betrekken. In het derde hoofdstuk presenteert Coates het wereldbeeld van het zich ‘ontplooiende universum’ als een nieuw uitgangspunt voor SW. De kern van het verhaal is dat mensen zich gaan zien als ingebed in een kosmische en evolutionaire ontwikkeling waarin zij door hun bewustzijn medescheppers zijn. We kunnen hier niet uitvoerig ingaan op de aangehaalde kenmerken van het universum – eenheid en verbondenheid, subjectiviteit, complexiteit, grenzen - en hun fundering. We vinden het nodig om daar een randbemerking bij te plaatsen: Coates gaat voorbij aan de complexe, en o.i. ook problematische, relatie tussen verschuivende wetenschappelijke paradigma’s en zingevende wereldbeelden. In deze context lijkt het belangrijkste punt dat niet iedereen door eenzelfde wereldbeeld aangesproken zal worden. Ecologische

86

wereldbeelden – die o.a. uitdrukking geven aan verbondenheid en interdependentie zowel tussen mensen als tussen mensen en de overige natuur – kunnen zowel geput worden uit oudere (religieuze) bronnen, als opnieuw geformuleerd vanuit nieuwe ervaringen van verbondenheid.138 Het SW zal dus ook op het vlak van ecologische wereldbeelden moeten leren omgaan met een feitelijk pluralisme, en daarin zowel voor zichzelf als in de omgang met cliënten naar de gepaste aanspreekpunten zoeken. Tabel III.5 Vergelijking van drie benaderingen in SW (Coates 2003:46)

In hoofdstuk 4: ‘New Roots for Social Work’ – alsook in het vervolg van zijn boek – blijkt Coates voor een verdere invulling van de betekenis van een nieuw paradigma voor SW duidelijk te putten uit allerlei radicaalecologische bronnen en stromingen, zoals deep ecology, bioregionalisme, ecofeminisme. Uitgangspunt is een wereldvisie van verbondenheid en

138

Bij ons denk ik hier bijvoorbeeld aan het recente werk van Ton Lemaire (2002), met zijn idee van een ‘spiritueel naturalisme’. Voor een bespreking: J. Peeters 2005b.

87

integratie, die de mens in de natuur plaatst, en niet eruit en erboven zoals de moderniteit deed geloven. Dat brengt Coates tot vijf richtsnoeren als basis van een getransformeerd SW: • • • • •

wijsheid in de natuur waarvan we kunnen leren; menswording, als een bewuste en fundamenteel spirituele beweging in de richting van een interdependente globale gemeenschap, deelgenoot van de rest van de schepping; respect voor de diversiteit van alle levensvormen als basis voor het gedijen van interdependentie; oriëntatie op gemeenschap als bron van identiteit, welbevinden en persoonlijke vervulling; begrip voor natuurlijke, evolutionaire veranderingen, als kader voor maatschappelijke verandering en het herdefiniëren van ontwikkeling.

Het tweede deel geeft aanzetten voor een ‘transformatie’ van het SW De basisinzichten van het eerste deel worden uitgewerkt tot aanzetten voor een ‘transformatie’ van het SW. Daarbij geeft Coates aandacht aan zowel nieuwe domeinen en richtingen voor SW als nieuwe invullingen van educatie in SW. Dat heeft grotendeels een opsommend karakter, maar Coates geeft wel voortdurend aanknopingspunten zowel binnen de traditie en de praktijk van het SW als bij nieuwe ontwikkelingen en praktijken in sociaal-ecologische bewegingen allerhande. Dat wordt uitgewerkt in drie hoofdstukken over: • • •

het ontwikkelen van een globaal bewustzijn (hfdst. 5); het transformeren van het ‘sociale’ in SW zodat ook de natuurlijke omgeving er deel van uitmaakt (hfdst. 6); nieuwe richtingen voor beleid en actie (hfdst. 7).

Grote klemtonen zijn: • •

•

Sociale transformatie moet bottom up gebeuren. Participatieve gemeenschapsvorming is de aangewezen weg voor empowerment van zowel individuen als groepen, alsook voor het ontwikkelen van nieuwe inzichten over het goede leven en daarop gebaseerde ecologische levensstijlen. Steun van anderen is ook essentieel om af te kicken en te rouwen om het verlies van de illusies van de moderniteit, illusies die gezien de nog aanwezige – maar op de huidige basis onhoudbare – welvaart zeer hardnekkig zijn.

Het is dan ook niet toevallig dat Coates nogal wat aandacht besteed aan educatie. In eerste instantie voor de sociaal werkers zelf: het gaat niet alleen om maatschappelijke inzichten en kennis van de te nemen richting, maar ook om het onderzoek van de eigen waarden, overtuigingen en verwachtingen in functie van de fundamentele keuzes die in de uitoefening van het beroep gemaakt moeten worden. Keuzes voor gemeenschapsvorming en voor een ecologisch duurzame levensstijl zijn volgens Coates voorwaarden om op een authentieke wijze daarover met cliënten aan de slag te gaan. Daarbij zijn ook aandacht voor zingeving en openheid voor spiritualiteit van wezenlijk belang. Doorheen dat alles speelt het inzicht dat er een relatie is tussen persoonlijke verandering, versterking van de gemeenschap en maatschappelijke verandering. In het slothoofdstuk (hfdst. 8) beklemtoont Coates de politieke betekenis van het SW: “Sociale actie en inspanningen om het politieke beleid te wijzigen zijn geen extracurriculaire activiteiten; het zijn essentiële en terugkerende aspecten van SW-praktijk. (…) In onze gemeenschappen kunnen het persoonlijke en het professionele opgaan in politiek protest en sociale actie om organisaties en sociale structuren tot stand te brengen die vechten voor actieve ondersteuning van natuurbescherming, participatieve democratie en progressieve belastingen.” (Coates 2003:157, eigen vert.)

88

We zijn hier ver van het beeld van een SW dat zich vooral bezig houdt met het lenigen van de nood van de slachtoffers van het huidige maatschappelijk systeem, en hen via activering allerhande probeert te helpen om erin te kunnen meedraaien. Voor sommigen is dat wellicht het intrappen van open deuren. Voor velen kan het boek van Coates ook een eye opener zijn, niet alleen omdat hij een aantal belangrijke vragen aan de orde stelt, maar ook omdat zijn suggesties laten zien dat er al meer over ecologie en SW nagedacht is dan op het eerste gezicht zou blijken. Aan de geboden aanzetten moet nog grondig gewerkt worden, maar de uitdaging om de ecologische crisis ernstig op te nemen ligt in ieder geval door dit boek op het bord van het SW. 4.2.5

De ‘eco-social approach’

In par. 4.2 wezen we al op de ecologische discussie in Duitsland, en in het bijzonder op de publicaties van Michael Opielka waarin het concept ‘eco-sociale benadering’ geijkt werd. Die idee van ‘eco-sociaal werk’ werd in Finland opgepikt door meerdere auteurs, wat in de jaren 1990 nogal wat literatuur oplevert in het Fins (omwille van de taal helaas niet toegankelijk). Dat blijkt geen toeval te zijn. Närhi en Matthies (2001:34v) wijzen op het bestaan van een Finse traditie van ‘ecologisch’ denken in het SW. Heikki Waris (“scientific ‘founding father’ of Finnish social policy”) combineerde begin jaren 1930 op een vernieuwende manier ‘urban ecology’ met sociaal beleid. En in 1972 presenteerde Olavi Riihinen een model van sociaal beleid dat rekening hield met milieuaspecten, een gevolg van de heersende discussie over de relatie tussen ecologie en sociaal beleid.. Voor de verdere verspreiding van het ‘eco-sociaal’ concept is Aila-Leena Matthies een centrale figuur. Na haar doctoraat (University of Jyväskylä, Finland) wordt zij in 1996 professor SW aan de Fachhochschule Magdeburg-Stendal in Duitsland. Momenteel is zij opnieuw verbonden aan de universiteit van Jyväskylä. a. Eco-social approach en sociale uitsluiting Tussen 1998 en 2000 coördineerde Matthies een Europees onderzoeksproject rond sociale exclusie in Europese steden. Daarbij werd er samengewerkt tussen de universiteiten, de stedelijke overheden en burgers van drie steden: Jyväskylä (Finland), Leicester (GrootBrittannië) en Magdeburg (Duitsland).139 Het uitgangspunt was dat de Europese samenlevingen er niet langer voetstoots van kunnen uitgaan dat hun welvaartstaten, of ‘het Europese sociale model’, nog automatisch bescherming bieden tegen de erosie van de sociale cohesie en de inwendige solidariteit in de samenleving. “Europe also houses growing differences in the quality of life, the increasing acceptance of inequality, and a widening gap between the material resources to which various groups of the population have access. This contradiction poses a specific challenge to social work to reflect on its function at the local and at the European level. There is a risk that social work will remain a body whose sole function is to take care of the poor in a given society. It is, thus, unclear whether social work will have the capacity to actually empower the poorest citizens by breaking up the structures that sustain poverty and keep people from gaining equal opportunities to pursue a better quality of life.” (Matthies e.a. 2001:6) Het project ging daarbij uit van de aanname dat de centrale integratiefunctie van de arbeidsmarkt in de meeste postindustriële samenlevingen voortdurend zwakker wordt. Bijgevolg moet er actief werk gemaakt worden van nieuwe mogelijkheden voor individuele levenspolitiek binnen de sociale en ecologische leefomgevingen. 139 Matthies, A-L. (2000), Making new Local Polices against Social Exclusion in European Cities. Eco-social Approach and Social Impact Assessment in Social Work, Final Report TSER-project (1998-2000), Magdeburg University of Applied Sciences.

89

Het project hanteerde drie hoofdconcepten: •

The eco-social approach Verschillende theoretische benaderingen en bronnen van het SW komen hierin samen: − de Anglo-Amerikaanse ecologische benadering die de nadruk legt op een holistische en systemische visie op sociale problemen, en de wederkerige relatie tussen het leefsysteem van mensen en hun omgeving; − de aandacht van de Duitse ecologische beweging voor eco-sociale politiek, voortgezet in Finland in discussies over sociale politiek en SW. “In this research project the eco-social approach in social work is understood as providing a holistic means of viewing living environments, as a concrete step for increasing involvement in local policy and city planning, and as an attempt to formulate theoretical conceptions of social work that are consistent with the demands of sustainability.” (Matthies e.a. 2001:8) Daarbij is een veel grotere aandacht voor de fysische omgeving een belangrijke vernieuwing van de eco-sociale benadering t.o.v. de oudere systeembenadering.

•

Social impact assessment (SIA) De operationalisering van de eco-sociale benadering maakt gebruik van de wettelijke verplichtingen tot milieueffecten onderzoek, waarvan SIA een onderdeel is. In Jyväskylä werd daartoe een ‘SIA-Cheklist’ voor eco-sociale duurzaamheid in de leefomgeving ontwikkeld (cf. Nähri 2001; 2004). “It is based on the idea that social workers, accumulating practical knowledge through their interactions within the communities in which they work, can provide valuable input and insight when collaborating with city-planners and other local actors and policy makers.” (Matthies e.a. 2001:9)

•

Social Action Het gaat hier om een bepaald model van empowerment dat in Engeland ontwikkeld werd. Beslissend daarin is een fundamentele ‘paradigmaverandering’ in de praktijk van het SW, waarbij men het medisch/pathologisch model, met zijn klemtoon op deficiënties, omruilt voor een positieve visie op de eigen mogelijkheden van servicegebruikers. Het gaat om een bottom-up benadering waarin cliënten benaderd worden als ‘partners’ van het SW, als participanten in een proces van leren, ontwikkeling en sociale verandering. Het faciliteren van dat proces is een sleutelverantwoordelijkheid voor sociaal werkers. Die verschuiving van klemtoon wordt theoretisch onderbouwd door het concept ‘sociale uitsluiting’ te vervangen door dat van ‘sociaal kapitaal’. 140

De verhouding tussen deze drie hoofdconcepten moet als volgt bekeken worden: zij delen alle drie het sociale actieconcept van empowerment en burgergerichte praktijk, waarbij de ecosociale benadering als een ‘parapluconcept’ beschouwd kan worden: “[It] encompasses both social impact assessment and social action, and [..] functions as a general framework stressing the significance of both ecological and social sustainability for the creation of sustainable social work practices and sustainable living environments.” (Matthies e.a. 2001:9) Het project leverde meerdere publicaties op: o.m. een boek onder redactie van de projectleiders in de drie steden, en een doctoraat van Kati Närhi (Jyväskylä), met Matthies als promotor: • •

140

Matthies, A-L., K. Nähri & D. Ward (eds.) (2001), The Eco-social Approach in Social Work. Närhi, K. (2004), The Eco-social Approach in Social Work and the Challenges to the Expertise of Social Work, dissertation, University of Jyväskylä.

Zie ook: Boeck, McCullough & Ward 2001.

90

b. Eco-social approach en duurzaamheid In het slothoofdstuk ‘Perspectives of eco-social sustainability in social work’ (Matthies 2001) van voornoemd boek gaat Matthies uitdrukkelijk in op de band tussen de eco-sociale benadering en duurzaamheid vanuit een SW-perspectief. Daarmee wil ze ook bijdragen aan de discussie over de interpretatie van DO en over de relatie daarin tussen ecologische, economische en sociale duurzaamheid, vanuit de overtuiging dat SW zijn positie in dit debat moet bepalen, zowel op lokaal als op globaal niveau. Vertrekpunt vanuit het stedenonderzoek De ‘eco-social approach’ is één mogelijkheid om duurzaamheid in het SW te verstaan. De concrete invalshoek in deze bijdrage gaat dan over sociale uitsluiting als een ‘eco-sociaal’ probleem, “a problem to be re-located in the concrete social and ecological context of the people in question” (p.128). Die benadering biedt uitzicht in twee richtingen: • •

De focus op sociale uitsluiting geeft de discussie over de eco-sociale benadering meer politieke relevantie. De analyse van processen van sociale uitsluiting en de gehanteerde tegenstrategieën kunnen meer trefzeker zijn, omdat ze door de eco-sociale benadering strikt verbonden worden met de verschillende dimensies van de leefomgeving.

De studie in de drie steden maakt duidelijk dat ‘het milieu’ niet iets is dat ergens bestaat buiten de bindingen van het menselijke leven om. Milieuveranderingen maken deel uit van de samenleving en haar politiek-ecologische processen. Ondanks de verschillen tussen de drie steden, was er overal evidentie voor een bepaald type van segregatie: “a concentrated microstructure of deprivation, which stigmatised the whole suburb” (p.130). Daarbij gaat het niet om de kwaliteit van de leefomgeving als dusdanig, maar ook om de mogelijkheid daar invloed op te kunnen uitoefenen. In tegenstelling tot de stelling dat ruimte in de post-moderne samenleving haar betekenis verliest, blijkt dat net voor zij die – om wat voor reden ook – niet erg mobiel zijn, het concrete dagelijkse leefmilieu van groot belang is. Daarbij is betaalbaar openbaar vervoer een cruciaal gegeven. In de relatie die mensen hebben met hun leefomgeving is de reputatie ervan een sleutelaspect, alsook het gevoel van veiligheid. En dat bestaat zowel uit fysische als sociale elementen. Meer algemeen is de sociale omgeving niet onafhankelijk van de manier waarop een gebied is gepland en ingericht. En ook al is de sociale omgeving daarbij de hoofdcomponent, de connectie tussen sociale uitsluiting en de leefomgeving is een complex mengsel van fysische en sociale gegevenheden, zonder lineaire causaliteit. Een beleid dat segregatie wil tegengaan moet daarom uitgaan van een betere kennis van de microstructuur van de betrokken leefomgevingen. Maar net de dynamiek van interafhankelijkheid van de sociale en de fysische omgeving wordt onvoldoende in rekening gebracht in het lokale beleid. Duurzame sociale ontwikkeling Hoewel het concept van DO insisteert op de verbinding en integratie van economische stabiliteit, natuurbehoud en sociale gelijkheid, is er een feitelijke dominantie van economische rendabiliteit. In die context blijft SW dikwijls beperkt tot een corrigerende functie. Daarbij zijn de middelen van SW en gemeenschapsopbouw meestal te beperkt en niet in overeenstemming met het object van verandering. Het proces van globalisering zou daarbij wel eens nieuwe kansen kunnen bieden om ook de eis voor een duurzame sociale ontwikkeling op te pakken. Volgens Matthies dient het SW daarom het initiatief te nemen in het tot stand brengen van een ‘globale lobby’ voor sociale duurzaamheid.

91

Het concept van duurzaamheid houdt voor SW een dubbele mogelijkheid in: • •

Extern krijgt SW een legale mogelijkheid om te eisen dat sociale aspecten ernstig genomen worden in heel de ontwikkeling van gemeenschappen; Door criteria van duurzaamheid te hanteren kan SW intern reflecteren over zijn invloed op de sociale omgevingen van mensen.

Bij stadsopbouw moet het SW daartoe zelf onderzoek opzetten (SIA) om de stem van alle bewoners te laten meetellen. Daarbij biedt de eco-sociale benadering een kader om alle essentiële elementen met elkaar in relatie te brengen. “The eco-social approach deals with the sustainability of the development of urban living areas by connecting social, physical, cultural, labour and economical development.” (Matthies 2001:134) De mogelijkheid tot participatie van bewoners is daarbij even belangrijk als andere duurzaamheidcriteria. “[..] social sustainability can be achieved only through the maximisation of the negotiation processes, with as large a variety of partners as possible.” (p.135) Daarbij mag ook de betekenis van het verbinden van verschillende politieke sectoren niet onderschat worden. De realiteit is echter dat in stedelijke ontwikkelingsprojecten het meenemen van sociale doelstellingen dikwijls ‘misbruikt’ wordt, ‘geritualiseerd’, met het oog op financiering, terwijl die sociale ontwikkeling niet reëel wordt nagestreefd. Projectontwikkelaars zien de noodzaak tot continue onderhandelingsprocessen niet in. Anderzijds heeft het SW weinig traditie in het interveniëren in planningsprocessen. Politisering van eco-sociale problemen De ecologische beweging heeft het SW niet alleen inhoudelijk beïnvloed, maar ook op het vlak van modellen van politieke praktijk waar ook ‘radicaal’ SW bij uitkwam: actie voor verandering verloopt niet alleen meer via de conventionele politieke partijen, maar ook via vormen van meer directe actie en het inzetten van de media. Het vertrouwen in de traditionele politiek neemt snel af, zowel bij ecologische conflicten, als bij kwesties van sociale uitsluiting en stadsontwikkeling. Vormen van directe participatie, lokale groepen en initiatieven, nieuwe opvattingen over expertise e.d. worden uitgeprobeerd. Die roepen op zich de vraag op naar nieuwe vormen van democratische beïnvloeding. Zo ontstaat een idee van ‘ecologisch burgerschap’ als een dynamisch concept. Dat houdt in dat mensen een actieve rol hebben en een ethiek van zorg voor de natuur. Het is bovendien verbonden met het bewustzijn dat milieuthema’s geen louter ‘natuurlijk gegeven’ zijn, maar zeer politieke processen, waarin de co-existentie en interdependentie van sociale en milieuaspecten sterk naar voren komt. Dat speelt een grote rol bij nieuwe vormen van lokale politieke actie. Geïnteresseerde autoriteiten en politici kunnen vanuit de macht die zij bekleden daarbij het verschil maken. “Consequently, personal engagement and responsibility among professionals and local authorities is becoming more important than their formal positions. Social work must also take a clear position because it is a well-known fact that citizens’ own engagement hardly springs out of significantly deprived living areas, but instead also needs external support.” (Matthies 2001:138) Verder is het belangrijk te erkennen dat de betekenis van actie voor de participanten niet enkel afhangt van het al dan niet onmiddellijk kunnen realiseren van de doelstellingen ervan. Sociale uitsluiting kan stap voor stap verminderd worden wanneer acties open kansen tot participatie, en zo tot gedeelde leerprocessen scheppen. Hierbij is het klassieke dilemma van SW aangaande

92

de morele legitimiteit van het activeren van burgers in werkveldprojecten een zaak van continue zelfreflectie. “Hence, there is a constant discrepancy between the risk of professionals’ tendency to ‘over-activate’ [..] and the people’s lack of opportunities to participate, including the lack of information about such opportunities. It could also be stated that people usually participate under very specific conditions, which should be respected: if they are personally invited, if they can have maximum autonomy in their activities and if they have the realistic hope that the activity will advance their living conditions.” (Matthies 2001:140) ‘Persoon-in-omgeving’ Het oude adagium van het SW dat men moet kijken naar de persoon in zijn omgeving blijft meer dan relevant bij eco-sociale vraagstukken. Binnen de eco-sociale benadering wordt die eis op verschillende manieren toegepast: •

Een juist begrip van de impact van de leefomgeving is een wezenlijke conditie voor het ondersteunen van mensen. Het ontwikkelen van vormen van holistische omgevingsanalyse is een essentieel onderdeel van gemeenschapswerk, en van alle daarmee verbonden SW. Het gaat erom het bewustzijn en de sensitiviteit van lokale actoren, zowel professionals als bewoners, te verhogen voor de condities van leefomgevingen. “Person-in-Environment means that a new multi-dimensional and holistic way of working can re-build connections between service users, decisions and politics in a given living area.” (Matthies 2001:141)

•

Ook de manieren van interveniëren zelf moeten de authentieke culturele omstandigheden van mensen respecteren, en moeten daarom participatie mogelijk maken: mensen worden deel van hun omgeving via participatie en terwijl ze invloed verwerven over hun omgeving. “Person-in-Environment is a principle of creating conditions in which people themselves can become part of their environment in the sense of identifying themselves through active participation.” (Matthies 2001:141) Een belangrijke discussie hierbij betreft de balans tussen zelfhulp en kwaliteitsvolle sociale dienstverlening. Dat laatste valt zeker niet te verwaarlozen, maar: “However, especially in the societies in which public services are still maintained on a large scale, we as professionals are often unable to see that the key question is not access to them, but the feeling of achieving improvements alone and together with others. There is a significant qualitative difference in personal well-being, between ‘receiving’ services and being able to do something by oneself, because a person can use several services and still feel excluded.” (Matthies 2001:142) Verder dient geaccepteerd te worden dat niet iedereen actief wil zijn in zijn eigen omgeving. Bovendien is niet elke omgeving er één waarmee mensen zich noodzakelijk willen identificeren. Het probleem van de stigmatisering van omgevingen is daarbij een grote uitdaging voor SW.

•

Het SW kan zich inzetten voor een betere netwerking tussen verschillende actoren als een belangrijke strategie tegen de groeiende complexiteit en differentiatie van de laatmoderne samenleving. In navolging van Niklas Luhmann (Ecological Communication 1989): “[..] ecological crises arises, since each sub-system is working only for itself, referring to itself and communicating only inside its own system. Each sub-system is functioning according tot its own logic, and all together, it ends up as an uncontrolled complexity of single developments. Systems theoretical ‘ecological thinking’ argues in favour of necessary networking between the different systems. It is not difficult to understand

93

that a lack of co-operation between various subsystems of services and local policies – not to mention global policies – increases social exclusion.” (Matthies 2001:142) Betekenis van natuur in de leefomgeving De eco-sociale benadering kan ook begrepen worden als een “vergroening van SW” in de betekenis van het implementeren van ideeën van de ecologische beweging (natuurbehoud, recyclage, kleinschalige projecten e.d.). Er is echter meer: de betekenis van natuur als dusdanig wordt een nieuw perspectief wanneer het geanalyseerd wordt vanuit de invalshoek van verarmde leefomgevingen. Daarbij is het belangrijk om zorgvuldig te onderscheiden tussen ecologisch bewustzijn en armoede. “The basic ecological elements of life, such as water, food and housing, are increasingly issues of societal and political decision-making, from which people with minor capacity are often excluded.” (Matthies 2001:143) Natuur als dusdanig heeft een belangrijke betekenis als een plaats van rust en ontspanningsactiviteiten. En hoewel natuur niet direct verbonden is met ‘sociale’ uitsluiting, is er duidelijk een vraagstuk van ‘ongelijke toegang’. In vele gevallen heeft natuur ook een ‘helende werking’, en die kan ingezet worden in allerlei soorten projecten en werkvormen, die daarin sterk gekleurd worden door de verhouding tot natuur in de lokale cultuur. Meer algemeen heeft het ecologisch denken en het bewustzijn van natuur als een bron van recreatie een ruimte voor nieuwe activiteiten geopend. Milieueducatie hoort hieronder, maar ook gemeenschapsverbonden werkprojecten, zoals recyclage, en vormen van lokale economie. Verder gaat de door de ecologische beweging gepromote idee van “small is beautiful”, hand in hand met een SW dat opteert voor een “bottom up” strategie. Perspectieven op de eco-social approach als duurzaamheid “Social work’s ability to honestly look into the eyes of forthcoming generations depends on its contribution to maintain systems, which guarantee social justice and sufficiënt quality of life in balance with ecological demands. In other words, I see, that social work’s intra-generational responsibility certainly primarily concerns social issues, but such issues are increasingly connected to environmental aspects of future societies.” (Matthies 2001:145v) Hoe sociale duurzaamheid en duurzaamheid voor het SW dan begrepen moet worden, wordt door Matthies dan geïnterpreteerd volgens drie hoofdrichtingen uit het DO-debat: •

Duurzaam SW als een continue groei in dezelfde richting betekent dat sociale rechten en inkomenszekerheid toenemend gebaseerd zijn op arbeid en economische groei. Het SW zal dan gekenmerkt worden door een continue expansie van zijn institutionele systemen en een toenemende professionalisering. De belangrijkste veranderingen zullen plaats vinden via de expansie van diensten

•

Duurzaam SW als sociale en ecologische modernisering betekent dat de ontwikkelingsrichting van sociale politiek en SW dezelfde blijft als vandaag, maar met verbeteringen in termen van modernisering, specialisatie, economische effectiviteit, ecologische aspecten en een meer gelijke herverdeling. Dat zal rationalisering en reorganisatie van diensten met zich meebrengen. “It means changes within the given frame of current possibilities, but not a rethinking and re-conceptualisation of the entire logic of social work.” (Matthies 2001:146)

•

Duurzaam SW als een fundamentele correctie van het industriële beschavingsmodel vertrekt van een bewust in acht nemen van de natuurlijke grenzen aan de gangbare industriële ontwikkeling van samenlevingen. Voor velen lijkt dat te radicaal en moeilijk toepasbaar op SW.

94

“A new model of social sufficiency should be achieved with less exploitation of nature, but while still enabling social justice and meeting the needs of all people. Its key terms are the self-limitation of professional systems and interventions in order to support self-organisation and self-help, and the autonomy and mobilisation of renewable social resources. It is not so much about saving the existing institutions of social work but about a social work that supports the maximisation of people’s self-sufficiency in meeting there own needs.” (Matthies 2001:146) Terwijl het eerste alternatief voor SW als irrealistisch en betekenisloos verschijnt, daar lijkt het derde het meest legitieme. Matthies vermeldt daarbij drie redenen voor een ethiek van maatschappelijke zelfbeperking: • • •

Het geeft kansen aan de toekomstige generaties. Het strookt met rechtvaardiger ontwikkelingskansen op mondiaal niveau. Het laat een betere ontwikkeling van de systemen zelf toe in termen van holistische netwerking, nieuwe coördinatie tussen sociale, economische en ecologische aspecten, preventie en de mogelijkheid om tegemoet te komen aan een variatie van pluralistische belangen.

Een te bediscussiëren kwestie is wel in hoeverre een strategie van zelfbeperking realistisch is zonder eerst stappen van ecologische modernisering te zetten. Maar die strategie sluit in ieder geval aan bij de significant positieve effecten van de participatie van gemarginaliseerde bewoners zelf in buurtprojecten: “Only projects and attempts (whether individual or collective) that are accepted and led by the people themselves are sustainable in the long run.” (Matthies 2001:147) Om in die richting te gaan dient het SW nog heel wat bruikbare methoden te ontwikkelen. In ieder geval blijken heel wat duurzame actievormen die al ontwikkeld werden in de loop van het proces van DO ook relevant voor de eco-sociale benadering in het SW. Er blijven echter nog heel wat hinderpalen vanuit institutionele en administratieve zijde. Ten slotte: “The question of sustainability cannot be restricted to the dimension of expansion or limitation, i.e. whether there will be social work or not. Although it inevitably sounds pathetic, the commitment to sustainability demands that we ask on a daily basis: What kind of future is social work working for?” (Matthies 2001:149) c. Eco-social approach en actie-onderzoek Kati Närhi focust in haar doctoraat The Eco-social Approach in Social Work and the Challenges to the Expertise of Social Work (2004) op de manier waarop sociaal werkers, vanuit hun ervaring in opbouwprojecten in wijken, tot constructie van kennis komen. Het gaat dan om het ontwikkelen van een begrip van wat een ‘eco-sociaal duurzame en inclusieve leefomgeving’ is. Nähri beschrijft daarbij hoe ze haar onderzoek met de participatie van sociaal werkers opzette. Vanuit dat onderzoek ontwikkelt ze dan een model dat het constructieproces van eco-sociaal werk in de praktijk beschrijft.

95

5

Maatschappelijke paradigmaverandering

Uit de literatuurstudie naar ideeënontwikkeling in het SW over de relatie tot ecologische vraagstukken en duurzaamheid kwam opnieuw de noodzaak van een paradigmaverandering naar voren. Wij willen voluit de stelling bijtreden dat onze samenleving een nieuw paradigma nodig heeft. Het samenlopen van verscheidene mondiale crisissen – ecologisch, sociaal, economisch, financieel… – wijst erop dat ons maatschappelijk systeem is vastgelopen. Het kan daar slechts op basis van nieuwe grondslagen uitkomen. Die hebben te maken met het dominante mensen wereldbeeld, maar vervolgens ook met de al dan niet expliciete denkkaders die op basis daarvan ontstaan en gehanteerd worden. Om het statuut van wat wij voor ogen hebben beter te kaderen is het goed om even terug te komen op de idee dat we in de beginfase zitten van een grote maatschappelijke transitie. Verandering van denkbeelden maakt daar deel van uit. De grote vraag is dan wel welke denkbeelden een verandering in een wenselijke richting kunnen ondersteunen en begeleiden, en welke niet. Een systeemcrisis houdt in dat ‘oude wijn in nieuwe zakken’ daarbij niet het goede antwoord is. We zien immers dat wat als ‘nieuw’ wordt voorgesteld als antwoord op een probleem, dikwijls een versterking van bestaande ideeën inhoudt. Een voor ons thema relevant voorbeeld is dat men problemen met de vrije markt probeert op te lossen via een verbeterde werking van die vrije markt. Belangrijke denkbeelden in een samenleving veranderen niet van vandaag op morgen, maar zijn anderzijds wel aan discussie en evolutie onderhevig. Ze vormen daardoor ook geen monolithische eenheid. We gaan er daarom van uit dat belangrijke elementen van een toekomstvatbaar paradigma nu al aanwezig zijn. Vandaag wordt er overigens op deeldomeinen van de samenleving regelmatig gesproken wordt van paradigmaveranderingen. In onze visie kunnen die deel uitmaken van de omvangrijke paradigmaverandering die wij voor ogen hebben. Dat was bijvoorbeeld het uitgangspunt van onze studiedag ‘Duurzame ontwikkeling: een nieuw paradigma voor sociaal werk?’141. We brachten daar DO samen met empowerment, dat ook als een ‘paradigma’ voor het SW wordt omschreven. DO en empowerment maken o.i. dus deel uit van een grotere paradigmaverandering die vandaag plaats vindt. Eerste geven we een algemeen beeld van de ‘ecologische’ paradigmaverandering. Vervolgens bespreken we bondig enkele concrete toepassingen daarvan.

5.1

Naar een ecologisch paradigma

We kunnen hier slechts beperkt ingaan op de veranderingen in mensen wereldbeeld die o.i. versterkt moeten worden. We beperken ons daarom tot enkele cruciale aanduidingen en voorbeelden. Maar om te waarschuwen tegen al te grote vereenvoudigingen: nieuw betekent niet dat al het oude overboord moet. Een nieuw paradigma zal ook elementen uit het oude op een kritische wijze hernemen, maar dan in nieuw kader. Wanneer we hieronder een oud (‘modern’) en een nieuw (‘ecologisch’) werelden mensbeeld en bijhorende ethische en handelingskaders tegenover elkaar plaatsen, dan moet daarbij het volgende in acht genomen worden: •

Het gaat niet om consistente definities, maar om een associatieve omschrijving met steekwoorden. Daarbij verwijzen de gehanteerde termen wel naar elkaar, niet in de zin van strikte eigenschappen, maar wel als ‘familiegelijkenissen’ binnen het paradigma.

•

Tegenover elkaar gestelde termen sluiten elkaar in de realiteit niet noodzakelijk uit. Meestal moeten ze dus begrepen worden als: − complementaire gezichtspunten, − waarbij de klemtoon of prioriteit bij één van de polen ligt.

141

Cf. II.1.3.3 en Bijlage II.1.

96

5.1.1

Wereldbeeld en mensbeeld

We geven eerst een korte beschrijving van de paradigmatische verandering, om die vervolgens via enkele tabellen verder uit te werken, waarbij we veel aan het inbeeldingsvermogen van de lezer moeten overlaten. Van wat volgt werden al heel wat elementen aangegeven in de voorafgaande uiteenzettingen, wat kan helpen om onze opsommingen hier meer inhoud te geven. •

Van modern naar ecologisch wereldbeeld: van een opvatting gedomineerd door lineaire causaliteit, atomisme en uniformiteit, naar een beeld van complexiteit, interdependentie en diversiteit.

•

Een wereldbeeld dat biofysische grenzen erkent. Het pre-analytische uitgangspunt van de ‘ecologische economie’ kan hierbij inspireren. (Cf. fig. in par. 2.2.2)

•

Dat leidt verder tot een beeld van ‘inbedding’: van de economie in de samenleving, en van de samenleving in het ecosysteem aarde.

•

Dit wereldbeeld is intrinsiek relationeel, en verwijst daarin naar ‘lotsverbondenheid’.

•

Dergelijk wereldbeeld staat in continuïteit met een relationeel mensbeeld, en daarop geënte ethische concepten en handelingsperspectieven.

wereldbeeld modern paradigma lineaire causaliteit enkel richting atomistisch uniformiteit duurzaamheid: efficiëntie abstracte ruimte en tijd oneindige groeimogelijkheden

ecologisch paradigma systemisch - complexiteit reciprociteit verbondenheid - interdependentie diversiteit duurzaamheid: veerkracht (resilience)142 concrete plaats en geschiedenis biofysische grenzen

Dit is de plaats om nog een opmerking te maken over de ingebedde voorstelling van de dimensies van DO (cf. par. 3.4.3.a). De ingebedde sferen werden met opzet asymmetrisch getekend. In een werkelijkheid die essentieel relationeel is staat er niets – in de betekenis van ‘geen ding’ – in het midden, want het is de relatie die de werkelijkheid uitmaakt. Het is een visie die ook tot enige bescheidenheid van de mensheid tegenover het ecosysteem aarde en de ruimere kosmos aanzet. Een daarbij aansluitend ‘relationeel’ mensbeeld houdt in dat mensen gezien worden als intrinsiek sociale wezens. Ze liggen niet aan de oorsprong van zichzelf – het liberale mensbeeld –, maar ze worden wie ze zijn via hun relaties met anderen en met de wereld. Ook hier staat het individu dus niet zomaar in zijn eigen middelpunt. Die ‘decentrering van het subject’ is – ook los van ecologische vraagstukken –, een belangrijke bijdrage van de filosofie van de XXste eeuw.

mensbeeld modern atomistisch – individualisme liberaal autonomie controlerend doelrationaliteit tegengestelde belangen uitwendige relaties: conflict – contract

142

relationeel intrinsiek intersubjectief communautair inter-afhankelijkheid (lotsverbondenheid) kwetsbaarheid én veerkracht communicatieve rationaliteit gedeelde wereld intrinsieke relaties: coöperatie – gemeenschap

Voor veerkracht versus efficiëntie zie: par. 6.3.

97

5.1.2

Ethiek en handelingsperspectieven

In het nieuwe ethische perspectief krijgt het feitelijke gegeven van ‘lotsverbonden’ te zijn, niet alleen met andere mensen overal ter wereld, maar ook met de andere soorten, met landschappen en ecosystemen etc., een positieve waardering. Voor het SW heeft dat belangrijke consequenties voor het begrip ‘autonomie’. Autonomie wordt niet als waarde opgeheven, maar tegenover een begrip van autonomie dat verwijst naar een soort van ‘autarkische’ onafhankelijkheid, wordt het geherinterpreteerd als ‘autonomie in verbondenheid’. Voor de participatieve dimensie van DO is het verder van belang dat burgerschap opnieuw op een positieve manier in zijn volle dimensie van ‘politiek’ engagement begrepen en gewaardeerd wordt. Burgerschap is veel meer dan het genieten van vrijheidsrechten. Het gaat om de mogelijkheid én de verantwoordelijkheid om gezamenlijk vorm te geven aan deze wereld. En mensen hebben het recht om daaraan te participeren.

ethiek rechtenethiek autonomie waardigheid: zelfbeschikking regels - juridisering verantwoordelijkheid: persoonlijke plicht afstand (rationeel) nuttigheid (utilisme) negatieve vrijheid liberaal burgerschap

zorgethiek verbondenheid waardigheid: binnen respectvolle relatie dialogaal – contextueel – reflexief gedeeld - openheid voor het kwetsbare nabijheid (plaats voor affectie) betekenisgericht positieve vrijheid republikeins

Een nieuwe relationele mensvisie, in combinatie met een vernieuwd ethisch kader, heeft belangrijke gevolgen voor onze manier van denken over wat ‘goed handelen’ is. Ook hier zien we dat de filosofie van vorige eeuw ontwikkelingen heeft ingezet die passen binnen een bredere ‘ecologische’ manier van denken. Dat mensen intrinsiek sociale wezens zijn komt tot uiting in de manier waarop zij handelen. Dat houdt o.a. in dat veel van wat mensen doen wezenlijk vertrekt vanuit gedeelde interpretaties van de werkelijkheid, van wat dient te gebeuren en van wie wij zijn. Dat inzicht is des te belangrijker naarmate we zien dat net die ‘communicatieve’ handelingen en omgangsvormen essentieel zijn voor een betekenisvol leven. Dat betekent niet dat doelgerichtheid vanuit één subject, zij het individu of organisatie, geen plaats of belang meer heeft. Het krijgt wel een relatieve plaats in vergelijking met een intrinsiek communicatieve verhouding t.o.v. anderen.

handelingsperspectieven doelrationeel strategisch: enkel richting individuele doelstellingen efficiëntie - stroomlijning individualiserend markt/contractmodel welvaart professionele macht - expertise aanbod/vraaggestuurd behandeling klant - cliënt medisch model interventie (productiviteit)

communicatief (o.a. narratief) reciprociteit - participatief gedeelde interpretaties en objectieven veerkracht - diversiteit contextualiserend relatie/gemeenschapsmodel welzijn appellerend - gedeelde macht ervaringsdeskundigheid dialooggestuurd handelingsgericht - actorschap participant - partner empowerment presentie (betekenis – erkenning)

98

5.2

Enkele toepassingsdomeinen

Het is onbegonnen werk om alle perspectieven die in bovenstaande tabellen aan bod komen toe te lichten. We proberen wel enkele cruciale elementen eruit te lichten die o.i. voor de verhouding van SW tegenover DO relevant zijn. 5.2.1

Een nieuwe welzijnstheorie

Cruciaal in een nieuw maatschappelijk paradigma zijn opvattingen die mensen kunnen motiveren voor een andere wijze van leven. Eerder gaven we al aan dat een nieuw breed gedragen begrip van welzijn, dat niet meer dominant bepaald wordt door een nood aan voortdurend materiële groei, een sleutel is voor een wenselijke sociale transitie (cf. par. 2.2). Dat geldt in ieder geval ook voor het SW dat vanuit zijn missie gericht is op welzijn. Het sluitstuk van nieuwe theoretische kaders voor het SW bestaat dus uit een nieuwe welzijnstheorie. Dat vraagt om een onderzoek van de gangbare opvattingen over een ‘goed leven’ en de daarmee verbonden normatieve kaders. Dat leidt zeer ver. Maar opnieuw duiden we dat met slechts enkele steekwoorden: •

• • • • • • • • • •

Herdefiniëring van wat als een ‘goed leven’ beschouwd wordt. Daarbij dienen we los te komen van de moderne ‘illusie’ dat een goed leven gebaseerd is op altijd groeiende materiële expansie; Herdenken van concepten van ‘vooruitgang’ en ‘ontwikkeling’; Herdenken van ‘emancipatie’, voor zover dat verbonden is met een hoge materiële levensstandaard; In dat verband het opnieuw definiëren van ‘rechten’; Herbekijken van onze verhouding tot arbeid en consumptie (productiviteit); Herbekijken van onze relatie tot verschillende vormen van participatie; Van individualisme naar een relationeel mensbeeld: autonomie in verbondenheid; Belang van de natuurlijke omgeving voor ons welbevinden; Besef van relatie/verschil tussen geluk en zin/betekenis van een leven; Het leggen van een relatie tussen identiteitsbeleving en een duurzame levenswijze als een bron van zingeving; Onze relatie tot tijd herbekijken: “Time is meaning”.

Hierbij kunnen we er nogmaals op wijzen dat vernieuwde concepten van welzijn ondersteund kunnen worden door recent onderzoek143, dat heeft aangetoond dat economische groei vanaf een zeker niveau van welvaart niet verder bijdraagt aan welzijn, en zelfs dikwijls contraproductief wordt. De discussie daarover is een uitgangspunt voor het ontwikkelen van welzijnsopvattingen die tegemoetkomen aan de vervulling van basisbehoeften, alsook aan ruimere ervaringen van welzijn, zonder ecologische grenzen met voeten te treden. Het gaat dan ook om de vraag naar ‘duurzame productieen consumptiepatronen’ die de band met welzijn niet verliezen, en die daarbij ook de autonomie van mensen niet aantast, maar zelfs kan vergroten.144 Dergelijke oefeningen zijn zonder meer cruciaal om een oriëntatie van SW op DO te doen slagen. De vraag naar welzijn houdt ook verband met vragen rond zingeving. De laatste jaren zien we daarvoor een groeiende aandacht in mensgerichte beroepen. Dat houdt ook verband met een meer algemeen cultuurkritische beweging die mede opgeroepen wordt door de ecologische crisis. Dat heeft ook zijn invloed op het denken over professionaliteit. En het belang van zingeving binnen professionele verhoudingen maakt ook deel uit van het recente nadenken over ‘normatieve professionaliteit’ (cf.5.2.2).

143

Zie daarvoor ook onder ‘sufficiëntie’ in par. 2.2.2.

144

Zie bijv. Gorz 1992; Geldof 1999, 2001.

99

Natuur en preventie: eco-criminologie Een heel concrete toepassing van inzichten over de betekenis van natuur voor het welbevinden van mensen, en voor de invloed daarvan op hun concreet gedrag is te vinden in het onderzoek van Johan Deklerck en Anouk Depuydt (KULeuven).145 Binnen hun onderzoek in het domein van de criminologie hebben zij een preventieve benadering voor crimineel gedrag uitgewerkt die vertrekt van een ‘ecologisch’ perspectief van ‘verbondenheid’. Zij hanteren een zich in kringen uitbreidend model van contexten (wat doet denken aan ons model van concentrische cirkels). Delinquentie wordt daarbij gezien als het gevolg van het verliezen van de band, ‘link’, met zichzelf, met de anderen, met voorwerpen en materialen, met de groep, de samenleving, de cultu(u)r(en), met het levensgeheel, de natuur(lijke) kringloop. Hier dient zich een piste aan die misschien toelaat om een perspectief op DO te trekken voor het justitieel SW. 5.2.2

Normatieve professionaliteit

De inzichten uit 5.1.2 over nieuwe visies op handelingsperspectieven hebben ook hun invloed op het denken over professionaliteit. Waar professionaliteit tot voor kort – en nu o.i. dikwijls nog te veel – vooral geassocieerd wordt met expertise, efficiëntie en doelmatigheid, daar zien wij het voorbije decennium opnieuw een breder concept verschijnen. ‘Normatieve professionaliteit’ verwijst daarbij naar het ingebed zijn van expertise in een communicatieve verhouding tot anderen en tot de samenleving en in een politieke verantwoordelijkheid voor de wereld.146 Het concept ‘normatieve professionaliteit’ werd – voor zover wij konden natrekken – voor het eerst geformuleerd door de Nederlandse filosoof Harry Kunneman op basis van een analyse van de actuele maatschappelijke gang van zaken, en de plaats van mensgerichte beroepen daarin. Belangrijk daarbij is o.a. de verwerking van inzichten uit de zorgethiek, en de aandacht voor vragen van zingeving. Het concept werd ook opgepikt door het SW. Zo biedt het ook voor SW een nieuw kader om vandaag over professionaliteit na te denken, en die ook opnieuw vorm te geven. Daarbij kunnen er tevens verbanden gelegd worden met het concept empowerment (zie verder). Ook andere nieuwe concepten die in het SW vandaag rondgaan, kunnen daarmee in verband gebracht worden, zoals het begrip ‘presentie’, zoals uitgewerkt door Andries Baart (2001 en 2005). Wanneer we nagaan wat ‘normatieve professionaliteit’ in het SW kan betekenen in het kader van DO, dan is o.i. een eerste aanduiding is dat het in belangrijke mate kan bijdragen aan het omschrijven van de positie van de sociaal werker als professional in het werken aan relatie- en gemeenschapsvorming. Op het belang daarvan voor DO komen we uitvoerig terug in par. 6. 5.2.3

Het empowermentparadigma

Empowerment is een centraal actieconcept in het SW, zoals al aangetoond werd vanuit zijn missie (par. 3.1). Het wordt voortdurend verder ontwikkeld vanuit SW-onderzoek. Daarbij wordt het ook hoe langer hoe meer gezien als een complex multi-levelconcept dat voor het SW een ethisch onderbouwd actieparadigma is. We kwamen dat hierboven al tegen o.a. bij de eco-social approach (par. 4.2.5). In ons eigen voorstel tot actieparadigma voor SW en DO zullen we dat op die manier ook mee opnemen (par. 6). In par. 6.2 zullen we daarom iets uitvoeriger op empowerment in aan. Hier beperken we ons tot een illustratie van het paradigmatische karakter van empowerment. In de tabel over handelingsperspectieven plaatsten we empowerment tegenover wat men het ‘medisch model’ noemt. We treffen die tegenstelling als zodanig geformuleerd aan in de 145

Deklerck, J. & A. Depuydt (2005), ‘Re-ligare’ als antwoord op ‘de-linquentie’. Aanzet tot een ethische, contextuele en ecologische criminologie, Diss. doct. KULeuven, Faculteit Rechtsgeleerdheid, Afd. Strafrecht, Strafvordering en Criminologie. Zie verder de literatuurlijst voor een aantal artikels.

146

Zie o.a.: Kunneman 1996, 2007; Baart 1996; Jacobs e.a. (red.) 2008; Van den Bersselaar 2009.

100

Nederlandstalige SW-literatuur, zoals we illustreren met onderstaand schema van Sjef de Vries. Maar ter situering geven we eerst een klassieke definitie van empowerment. ‘Empowerment is het proces van het vergroten van persoonlijke, inter-persoonlijke en politieke macht waardoor individuen, families en gemeenschappen in staat worden actie te ondernemen om hun omstandigheden te verbeteren.’ (Gutierrez 1994:202, eigen vert.)

Tabel III.6 Enkele verschillen tussen het werken vanuit een medisch en vanuit een empowerment model (S. de Vries 2007:103)

101

6

Een kader voor DO in de praktijk van het sociaal werk

We zijn eraan toe om een aantal van de bijeengesprokkelde inzichten bijeen te leggen tot een herkenbaar kader voor de praktijk van het SW in relatie tot DO, en dat bovendien te presenteren in een aansprekend beeld. De belangrijkste ingrediënten daarvan zijn: • • • •

een ‘ingebedde’ voorstelling van de economische, sociale en ecologische dimensie van DO; de procesmatige voorstelling van DO op basis van het schema van N. Roome (cf. par. 3.4.3). de ‘eco-social approach’ in het SW (cf. par. 4.2.5). de concepten empowerment, sociaal kapitaal en veerkracht.

6.1

De eco-sociale benadering van het sociaal werk

6.1.1

Een basisvoorstelling van SW en DO

We vertrekken van het beeld dat Nigel Roome neerzette als actiemodel voor de bijdrage van de economie tot DO. Die voorstellingswijze willen we nu ook gebruiken voor het SW, waarbij we het SW bekijken als een maatschappelijke praktijk naast andere. Voor de invulling daarvan combineren we twee uitgangspunten die allebei aansluiting vinden bij de eco-sociale benadering van het SW: • •

De belangrijkste bijdrage van SW aan DO ligt in het werken aan ‘sociaal kapitaal’. Empowerment is een min of meer uitgewerkt normatief-methodisch kader is dat het SW toelaat om met de eigen specifieke doelgroepen te werken aan sociaal kapitaal, en zo de verbinding te maken met een breder proces van DO.

Dat brengt ons bij deze voorstelling:

Voor het belang van sociaal kapitaal voor DO hebben we twee belangrijke argumenten, een functioneel en een moreel: •

•

De mondiale eco-sociale crisis waar we in zitten zal in ieder geval tot grote en snelle veranderingen van de samenleving leiden. Een grondige transitie van de samenleving vereist een groot aanpassingsvermogen of ‘veerkracht’, wat gebaseerd is op sociaal kapitaal (cf. 6.2). Iedereen heeft het recht om in die veranderingen te participeren en bij te dragen aan een nieuwe ‘levensvorm’. Wat om solidariteit en sociale inclusie vraagt.

Werken aan de opbouw van sociaal kapitaal is dus zowel voorwaarde als onderdeel van een duurzaamheidtransitie. En daarin krijgt voor het SW empowerment een centrale plaats als visie en als praktijk. Vandaar onze stelling:

102

Vanuit het oogpunt van DO is gemeenschapsopbouw – in de meest brede zin – het belangrijkste perspectief voor het sociaal werk. Met ‘in de meest brede zin’ wordt bedoeld dat het ook om lossere relaties of ‘lichtere’ vormen van gemeenschap kan gaan. Bovendien met de stelling zo gelezen worden dat volgende twee elementen steeds voor ogen gehouden worden bij het werken aan sociaal kapitaal: • •

een brede oriëntatie op eco-sociale contexten; de wederzijdse versterking van sociaal kapitaal en grotere sociale gelijkheid.

6.1.2

Verbreding van de ‘eco-social approach’

Bovenstaande voorstelling kunnen we nu verder uitklaren en uitdiepen door de gelaagde structuur van de eco-social approach in herinnering te brengen: ‘eco-sociale benadering’ is een ‘parapluconcept’ dat slaat op een brede contextuele kijk, met meer aandacht voor de fysische omgeving dan gebruikelijk in de oudere systeembenadering. In de kern daarvan zit het sociale actieconcept van empowerment, waarbij het structurerende concept verschuift van ‘sociale uitsluiting’ naar ‘sociaal kapitaal’. Social impact assessment (SIA) onder de vorm van participatief onderzoek door sociaal werkers maakt de band tussen beide. Het concept van de eco-sociale benadering werd ontwikkeld in het kader van buurten opbouwwerk. We kunnen dat ook uitbreiden naar andere vormen van SW, met overname van die basisstructuur, maar met aanvulling van andere belangrijke werkprocessen. Voor DO denken we o.m. aan sociaal leren en structureel werken.

De eco-sociale benadering in sociaal werk Terwijl structureel werken traditioneel tot het profiel van het SW behoort, is ‘sociaal leren’ o.i. een belangrijke methodische benadering die vanuit het oogpunt van DO nog meer aan belang wint. Daarom geven we hierover toch enige aanwijzingen. Wegen naar onduurzaamheid zijn meestal goed gekend, maar die naar DO heel wat minder. Oplossingen die op het eerste gezicht interessant lijken, blijken achteraf soms grote risico’s in te houden voor de huidige en de toekomstige generaties (denk bijv. aan de verdringing van voedselproductie door de teelt voor biobrandstoffen). DO veronderstelt daarom per definitie een breed en continu leerproces op alle terreinen: productie en consumptie, manier van wonen en leven, mobiliteit, vrijetijdsbesteding, reizen, omgang met open ruimte en met natuur, etc. In dat leerproces moeten ook sociaal werkers partners te worden van de mensen. Die leerprocessen hebben daarbij allereerst een informeel karakter. Ze vinden plaats terwijl sociaal werkers met mensen aan de slag zijn, maar ze vragen wel om een nieuwe aandacht. Daarbij kan bij specifiek opgezette activiteiten het doel van ‘sociaal leren’ van meet af aan een rol spelen. Een voorbeeld uit de literatuur is het opzetten van gemeenschappelijke volkstuinen als

103

een kader om te leren voor DO.147 Een interessant aspect daarvan is het werken in gemeenschap om opnieuw gemeenschap te leren zijn.148 Anderzijds worden sociaal werkers ook ingezet bij overleg en onderhandelingen met andere groepen dan hun directe doelgroepen. In een buurt bijvoorbeeld zijn er meerdere groepen van gebruikers van die buurt. Hetzelfde geldt bij de bestemming van open ruimte, natuur en landschappen, bij ruimtelijke planning en infrastructuurprojecten, etc. Meer formele vormen van sociaal leren zijn daarbij aangewezen, en kunnen onderdeel uitmaken van de SW-praktijk.149 Een bijkomende stelling is dus dat theorie en methodische praktijken van sociaal leren cruciaal zijn vanuit het oogpunt van SW en DO. We kunnen dat ook thematiseren als een belangrijke bijdrage aan de opbouw van ‘sociaal-cultureel kapitaal’. 6.1.3

De eco-sociale benadering als actieparadigma

Het ligt nu voor de hand om beide vorige plaatjes in elkaar te schuiven, waarbij de eco-sociale benadering dan gezien wordt als het actieparadigma waarmee het SW kan bijdragen aan DO. In volgende voorstelling geeft rond de kern van empowerment een cirkel in stippellijn aan dat het SW een breed domein van actievormen omvat waarbij SW en samenleving elkaar doordringen. Die interactie tussen SW en samenleving komt overigens ook tot uiting in de dubbele actiepijl.

Dit schema is uiteraard geen precieze weergave van sociale actie, maar het kan wel werken als een oriënterend beeld om de diversiteit aan actievormen van het SW te kaderen in het licht van DO. Het schema kan daarbij ook heuristisch werken wanneer we het willen gebruiken om meer specifieke interventies of actieterreinen voor te stellen. Daarbij kan eventueel meer dan één maatschappelijke praktijk binnen de sociale sfeer voorgesteld worden. We geven hieronder twee voorbeelden van schema die een variante zijn op hetzelfde thema, maar met een verschillend accent. Daarbij laten we de figuren voor zich spreken, en gaan er vanuit dat daarbij de heuristische mogelijkheden van het schema naar voren kunnen komen.

147

Cf. Tidball & Krasny 2007.

148

Het model van de Transition Towns is bijvoorbeeld ook een breed model van sociaal leren (cf. Hopkins 2009). 149

Zie bijv.: Wals 2007 en 2009; van der Hoeven, Wals & Blanken 2007.

104

SW & DO: Werken aan een ander arbeidsmodel

6.2

SW & DO: Bijdrage van de sociale economie

Empowerment en DO

Als onderbouwing van ons actieparadigma is een goed begrip van het concept ‘empowerment’ van cruciaal belang. Uit de definitie van het SW (par. 3.1) werd al duidelijk dat empowerment een zeer centraal concept is in het huidige SW.150 We zijn het ook herhaaldelijk tegengekomen in de SW-literatuur rond ecologie en DO, in het bijzonder bij de eco-kritische stroming (par. 4.2.2-5). Daarbij werd empowerment meestal geplaatst in een context van gemeenschapsopbouw. Empowerment werd op verschillende manieren geconceptualiseerd. Maar in gezaghebbende definities uit de SW-literatuur gaat het steeds om een multi-levelconstruct dat zowel micro-, meso- als macrodimensies bespeelt, met aan de ene zijde een psychologische component en aan de andere een politiek-structurele. ‘Empowerment suggests both individual determination over one’s own life and democratic participation in the life of one’s community, often through mediating structures such as schools, neighbourhoods, churches, and other voluntary organizations. Empowerment conveys both a psychological sense of personal control or influence and a concern with actual social influence, political power, and legal rights. It is a multilevel construct applicable to individual citizens as well as to organizations and neighbourhoods; it suggests the study of people in context.’ (Rappaport 1987:121). Een definitie uit een recent reviewartikel legt een extra accent op het methodische gegeven dat empowerment gebaseerd is op groepswerking: ‘(…) empowerment is defined as: a group-based, participatory, developmental process through which marginalized or oppressed individuals and groups gain greater control over their lives and environment, acquire valued resources and basic rights, and achieve important life goals and reduced societal marginalization.’ (Maton 2008:20) Voor DO lijkt het ons zonder meer van belang dat empowerment uit de individualiserende trend gehaald wordt waarin het vandaag dikwijls begrepen wordt. Verscheidene auteurs wijzen erop dat in de context van de neoliberale vrijemarktideologie er een individualiserende vertaalslag plaatsvindt, die het SW zijn politieke angel probeert te ontnemen: ‘Empowerment wordt geherdefinieerd als het verhogen van de mogelijkheden van het individu om om te gaan met

150

Zie ook: DuBois & Miley 2005; Payne 2005:295-315; Peeters 2008.

105

competitie en voortdurende verandering’ (Kunneman 2007:93). Of nog: ‘client empowerment as choice’ (Dominelli 2004:55). Bijvoorbeeld in het domein van de toeleiding tot arbeid wordt een functionele activering via het bijbrengen van competenties al te gemakkelijk ‘empowerment’ genoemd. Maar ook hulpverleners nemen het begrip al snel in de mond door het werken aan de versterking van hun cliënt(en) ermee gelijk te schakelen, terwijl het er slechts één component van is. Een goed onderbouwde en ook naar de praktijk uitgewerkte interpretatie van empowerment biedt het Vlaamse project Bind-Kracht.151 Dat hanteert volgende definitie: ‘Empowerment is een proces van versterking waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen greep krijgen op de eigen situatie en hun omgeving, en dit via het verwerven van controle, het aanscherpen van kritisch bewustzijn en het stimuleren van participatie.’ (Driessens & Van Regenmortel 2006:101). In deze definitie zit geen directe verwijzing naar groeps- en/of gemeenschapswerk, maar in de methodische uitwerking maakt het er wel inherent deel van uit, conform volgende stelling: ‘Deze drie elementen van het versterkingsproces zijn onderling verweven, als een samengaan van reflectie en actie op micro-, meso- en macroniveau.’ (Vansevenant e.a. 2008:133)

6.3

Sociaal kapitaal en veerkracht

Voor een verdere onderbouwing van het actieparadigma moeten ook de belangrijke concepten ‘veerkracht’ en ’sociaal kapitaal’ verder geduid worden. Ook hier moeten we opnieuw attent zijn voor de manier waarop concepten ingevuld worden, en hoe ze gebruikt worden. Wat eerder gezegd werd over het politieke karakter van een concept als DO geldt ook hier. Maar vermits bepaalde concepten nu eenmaal gebruikt worden binnen de sociale theorievorming, en soms algemeen gangbaar worden binnen de praktijk, is waakzaamheid betreffende hun maatschappelijke agenda geboden. Het gebruik van hetzelfde begrip kan soms voor tegengestelde agenda’s staan. En dat geldt zeker voor een aantal begrippen die in het SW nogal centraal staan zoals activering, empowerment, sociaal kapitaal, etc. Het is dan van belang om de strijd over die begrippen niet op te geven, en te vechten tegen wat vanuit een SW-oogpunt als ongewenste recuperatie gezien kan worden. In dat licht willen we nu eerst twee korte opmerkingen maken: •

Zoals eerder gezegd heeft het begrip ‘kapitaal’ economische connotaties. Het gevaar bestaat daarom dat ‘sociaal kapitaal’ gebruikt gaat worden als iets waarin ‘geïnvesteerd’ moet worden in functie van één of ander (extern) doel. Een louter functionele lezing gaat daarbij voorbij aan de intrinsieke betekenissen en kwaliteiten van gemeenschapsvorming.

•

Evenals bij ‘empowerment’ dienen we bij ‘veerkracht’ te waken voor individualistisch georiënteerde interpretaties die ons net weg leiden van ‘sociaal’ werk. Voor ons gaat het om intrinsiek sociale concepten. Los van sociale interactie verliezen ze o.i. hun essentiële betekenis. De reden daarvoor ligt in het relationele mensbeeld waar we van uitgaan (cf. par. 5).

6.3.1

Veerkracht

Veerkracht (resilience) als het vermogen tot positieve aanpassing in risicovolle situaties of bij grote veranderingsprocessen, treffen we aan in twee afzonderlijke lijnen van theorieontwikkeling die we hier samenbrengen. Empowermenttheorie Onze conceptualisering van empowerment, en het daarmee verbonden concept ‘veerkracht’, werd gestimuleerd door de kennismaking met het project Bind-Kracht. Daarin wordt sterk 151

Cf. Driessens & Van Regenmortel 2006; Vansevenant e.a. 2008; http://www.bindkracht.be/.

106

ingezet op ‘the strenght perspective’152, door Van Regenmortel vertaald als het ‘krachtenperspectief’. Daarin is ‘veerkracht’ een belangrijk psychologisch concept. Krachtgerichte hulpverlening is erop gericht om de veerkracht van mensen te versterken.153 Veerkracht wordt beschreven als een belangrijke conditie van empowerment: Veerkracht is het vermogen van een mens of een systeem (groep, gemeenschap) om een goed bestaan te leiden en zich ondanks moeilijke levensomstandigheden positief te ontwikkelen en dit op een sociaal aanvaardbare wijze.154 Belangrijke kenmerken van veerkracht zijn: • •

Het is geen statisch persoonskenmerk, maar het resultaat van een dynamisch ontwikkelingsproces; Het is daarbij niet-deterministisch, contextgebonden en multi-level.

Daarom zou het o.i. beter zijn om van een ‘sociaal-psychologisch’ concept te spreken dan van een ‘psychologisch’. In lijn met onze opmerkingen over empowerment, is een individugebonden interpretatie waarbij veerkracht in de plaats van sociaal beleid zou kunnen komen in ieder geval een te vermijden valkuil. De verbinding van veerkracht met sociaal kapitaal kunnen we maken wanneer we kijken welke gebieden (ook ‘beschermende factoren’ genoemd) kunnen bijdragen aan de bevordering van veerkracht. Vanistendael155 onderscheidt er vijf: • • • • •

informele netwerken van steun met centraal het zich onvoorwaardelijk gedragen weten als persoon; ontdekken van zingeving; sociale en probleemoplossende vaardigheden; eigen- of zelfwaarde; gevoel voor humor.

Die verschillende aspecten worden nogal eens als een huis voorgesteld. Voor onze uiteenzetting is daarin belangrijk dat het fundament van het huis, de ‘gedragenheid’ van de persoon, uit de informele sociale netwerken bestaat. De ecologische systeemtheorie We kenden het begrip veerkracht uit de ecologische systeemtheorie. Maar het is de analyse van professor Bernard Lietaer van de financiële crisis met behulp van een systeemecologisch model dat ons bij deze studie inspireerde. Die analyse gaf ons interessante inzichten rond de ‘duurzaamheid’ van sociaal-ecologische systemen.156 Verder zoeken leerde ons dat er vandaag een hele literatuur is rond veerkracht in eco-sociale systemen, en organisaties die zich daarop toeleggen.157 Binnen de ecologische systeemtheorie is veerkracht een kenmerk van stabiele systemen, wat betekent dat zij zich kunnen handhaven via aanpassing aan wisselende omstandigheden. Dat inzicht kan ook gebruikt worden voor het begrijpen van de evolutie van sociaal-ecologische systemen. De leefbaarheid van een systeem hangt af van een goede balans tussen de efficiëntie waarmee het uitwisselingen kan realiseren met andere systemen en zijn veerkracht. Die laatste is 152

Cf. Saleebey 2009.

153

Zie daarvoor o.a. de uiteenzetting van Van Regenmortel op onze studiedag van 28-05-09 (cf. bijlage II.1.2). Zie verder o.a. Van Regenmortel 2002 en 2008; Brodala 2007. 154

Van Regenmortel in: Driessens & Van Regenmortel 2006:115.

155

Cf. Van Regenmortel in: Driessens & Van Regenmortel 2006:120v.

156

Bernard Lietaer e.a. (2009), ‘Options for Managing a Systemic Bank Crisis’, Sapiens-journal, Volume 2, number 1, March 2009; http://www.lietaer.com/images/Sapiens_text_final.pdf 157

Aan te bevelen is: Walker & Salt 2006. Ook Homer-Dixon gebruikt een systeemecologisch model om de uitdagingen van de mondiale crisis te beschrijven.

107

gebaseerd op een diversiteit van deelsystemen en processen, en op de connecties daartussen. Het eenzijdig nastreven van efficiëntie via een stroomlijning van deelsystemen en processen doet afbreuk aan de veerkracht van het systeem, maar omgekeerd is ook een te lage efficiëntie problematisch. Dat wordt voorgesteld in onderstaand schema dat we ontlenen aan Lietaer. Sustainability

Sustainability

Optimum

100%

Window of Viability

0%

Resilience (F ) (Diversity + Interconnections)

Efficiency (A) (Streamlined)

Duurzaamheid van een systeem: functie van veerkracht én efficiëntie Bron: www.lietaer.com

Lietaer past dit inzicht toe op het monetaire systeem. De huidige monetaire crisis moet volgens hem verstaan worden als een systeemcrisis. En dat heeft te maken met het monopolie van één type van munt (geld als bankschuld). Een fundamentele oplossing mag dus niet verwacht worden van maatregelen die de efficiëntie van het huidige systeem verder proberen te vergroten. Dat is een hellend vlak naar een uiteindelijke implosie. Een systemisch antwoord is om werk te maken van een grotere veerkracht in het monetaire syteem. Een fundamenteel herstel vraagt dus om het verhogen van de diversiteit door het invoeren van complementaire munten (monetaire deelsystemen). De stad Gent onderzoekt momenteel de mogelijkheden voor het inzetten van lokale munten in bepaalde wijken. Daarvoor wordt samengewerkt met Netwerk Vlaanderen in samenspraak met Bernard Lietaer.158 De koepelorganisatie Flora, netwerk voor vorming en werkcreatie met vrouwen, gebruikt dit inzicht om de eenzijdige visie rond arbeid in het arbeidsmarktbeleid te corrigeren. 159 Naar DO toe vertaald betekent dit systeemecologische model, dat een eenzijdig op efficiëntie gericht managementmodel net het tegenovergestelde bewerkstelligt van wat het beoogt. Dit systeemecologische model ondersteunt dus onze stelling dat het werken aan sociaal kapitaal, begrepen als divers en multi-level, een belangrijke bijdrage is voor DO. Inspiratie daarvoor kan ook gehaald worden bij de Transition Towns-beweging, waar het werken aan veerkracht het centrale concept is van hun actiemodel.160 6.3.2

Sociaal kapitaal

De twee besproken invalshoeken op veerkracht komen samen in onze conceptualisering van sociaal kapitaal. Daartoe beschouwen we zowel veerkracht als sociaal kapitaal als twee multilevelconcepten die nauw met elkaar verbonden zijn. Daarbij kunnen we bovenop het sociaalpsychologische niveau meerdere systemische niveau’s beschouwen, waarbij sociaal kapitaal voorwaarde is voor de veerkracht van elk niveau. En waarbij die veerkracht op haar beurt bijdraagt aan het handelingsvermogen of empowerment van het systeem.

158

Zie verslag van de derde focusgroep: bijlage III.4.3. Zie ook: http://muntuit.eu/

159

http://www.florainfo.be/ ; zie ook verslag zevende bijeenkomst lerend netwerk: bijlage I.12.

160

Cf. Hopkins 2009; http://transitionculture.org/ en http://www.transitie.be/r/default.asp?iId=GKMJF

108

Een wezenlijk punt daarbij is dat er in bovenstaande beschrijving niet in termen van lineaire causaliteit gedacht mag worden. Het gaat om een complex systeem waarin causalteit circulair is, waar via feedback de verschillende niveau’s elkaar voortdurend beïnvloeden in positieve of negatieve zin. In die zin is empowerment goed voor verdere ontwikkeling van het sociaal kapitaal, en dus van veerkracht. De veerkracht van onze samenleving als systeem hangt o.i. dus samen met de veerkracht waar bottom-up aan gewerkt wordt vanuit het geschetste empowermentkader. En dat betekent dat in relatie tot het gepaste contextniveau gewerkt wordt aan een diversiteit van groeps- en gemeenschapsvormen, netwerken, overleg- en onderhandelingslijnen, etc. En vanuit de geschetste systeemecologische visie kunnen we stellen dat dit ‘sociaal kapitaal’ constitutief is voor een veerkrachtige samenleving. Het is nogmaals belangrijk om in te zien dat sociaal kapitaal geen statisch gegeven is, maar een coöperatief actieproces van voortdurend opbouwen en onderhouden. Loeffler161 definieert sociaal kapitaal voor sociaal werk als: “a process of building trusting relationships, mutual understanding and shared actions that bring together individuals, communities and institutions.” Het multi-levelkarakter van SW en van de eco-sociale benadering komt hier dan opnieuw naar voren als het werken aan sociaal kapitaal op verschillende niveaus. Een concretisering daarvan geeft volgend schema van Golam Mathbor162, die drie niveau’s van sociaal kapitaal onderscheidt: • • •

verbanden binnen gemeenschappen; verbinding tussen gemeenschappen en onderlinge netwerking; leggen van relaties met overheden en met andere publieke instellingen (o.m. financiële).

In combinatie met de eco-sociale benadering biedt dit schema o.i. een sluitstuk om de mogelijke bijdrage van het sociaal werk aan duurzame ontwikkeling te kunnen plaatsen en kaderen. Dat totale plaatje blijft weliswaar nog zeer breed, maar is toch noodzakelijk om de nodige verbanden te leggen en zo een eenheid te geven aan een grote diversiteit aan concrete activiteiten. 161

Loeffler, D.N. e.a. 2004.

162

Mathbor, G.M. 2007.

109

6.4

DO en de praktijk van het sociaal werk

Tot slot willen we nog even ingaan op de vraag hoe het kader dat hierboven gepresenteerd werd in relatie staat tot onze bevindingen uit het onderzoek naar de receptie, conceptualisering en plaats van DO in het werkveld van het SW (cf. deel IV). Het ging om een kwalitatieve peiling op basis van interviews en focusgroepen. En op basis van enkele algemene bevindingen daaruit, willen we hier een aanduiding te geven waarom we denken dat vanuit het oogpunt van de SWpraktijk het kader dat we uitwerkten relevant is. •

Een conceptueel kader

Een eerste belangrijk punt is de conceptuele onduidelijkheid waar we op stootten. Ook sociale organisaties stellen in eerste instantie dat DO een zeer ruim begrip is. Bovendien gebruiken ze het meestal weinig op een concrete manier. Daarbij wordt DO vooral verbonden met elementen van het fysische milieu. Maar een expliciete relatie met de kernopdracht van de organisatie en haar werking wordt zelden gelegd. Tenzij het gaat om organisaties die activiteiten ontwikkelen in verband met voedselproductie, milieu, recyclage en tweedehands producten, etc. Anderzijds is er wel degelijk een besef van zoiets als ‘sociale duurzaamheid’, maar dat wordt niet steeds zo benoemd, en/of het verband met DO wordt niet gelegd. Werken aan duurzame vormen van relatie of gemeenschap onder allerlei vormen behoort in de praktijk wel tot de centrale werkprincipes van het SW. Daarbij kan duurzaamheid ook als een aspect van welzijn beschouwd worden. En dat is best compatibel met DO zoals we hierboven probeerden aan te tonen. In de interviews zien we dan ook allerlei elementen opduiken die verband houden met ons kader, maar ze krijgen geen eenheid in een omvattende visie op een nieuw maatschappelijk paradigma. Genoemd worden o.m. lange levensduur, ingaan tegen korte termijnoplossingen en verzakelijking; erkenning, aandacht, betrokkenheid, vertrouwen, verbondenheid, solidariteit; werken met de context van personen; werken aan sociale samenhang; een ‘holistische’ mensvisie. •

Aansluiting op een actieparadigma dat binnen de traditie van het SW valt

Een tweede belangrijk gegeven is dat waar SW-organisaties op zoek zijn naar vernieuwing en verbetering van hun werking, ze heel dikwijls verwijzen naar principes van empowerment, groepswerking, gemeenschapsvorming en netwerking. Daarin zien we duidelijk een dubbele reactie: op de individualiserende benaderingen die dominant zijn in het heersende liberale maatschappelijke klimaat; en op de verkokering van maatschappelijke opgaven binnen een beleid dat gedreven wordt vanuit een bureaucratisch management. We treffen daarin ook een impliciete kritiek aan op het SW waar het te veel mee is gegaan in psychologisering en individualisering. Bovendien wordt de feitelijke scheiding die er veelal is tussen hulp- en dienstverlening enerzijds en vormen van gemeenschapsvorming en samenlevingsopbouw anderzijds, als een handicap ervaren. Omdat ons actieparadigma verder bouwt op kerninzichten uit de traditie van het SW is het herkenbaar voor basiswerkers, en helpt het richting te geven aan hun zoektocht. •

Grote aandacht voor het multi-level karakter

Vooral in de focusgroepen stelden we vast dat ervaren sociaal werkers groot belang hechten aan het werken op verschillende niveaus. De noodzaak van het verbinden van verschillende werkvormen, en het netwerken met verschillende organisaties wordt sterk beaamd. De integratie-oefeningen die al gedaan werden in het kader van het lokaal sociaal beleid werken daarbij voorbeeldig.

110

Een breder opgevat beleid voor duurzaamheid kan voor het SW aansluiting vinden op deze trend naar meer transversaliteit. Daarbij vraagt men ook naar een nieuwe bestuursstijl van de overheden waar men mee te doen heeft. Enerzijds vraagt men minder bureaucratische regelgeving en een grotere autonomie voor de organisaties. Anderzijds verwacht men dat overheden meestappen in die beweging naar transversaliteit en daarbij in de regisseursrol stappen om als antwoord op maatschappelijke noden de juiste partners rond de tafel te krijgen. Bij wijze van voorlopig besluit denken we te mogen stellen dat het kader dat we voor het SW en DO uitgewerkt hebben, beantwoordt aan een nood die we in het werkveld concreet konden vaststellen. Dat mikt daarbij hoog omdat de uitdagingen waar we als samenleving midden in zitten enorm zijn, maar ook omdat we de maatschappelijke missie van het SW hoog in het vaandel willen blijven dragen.

111

IV DO in de praktijk van het sociaal werk De groeiende verwevenheid tussen sociale en ecologische vraagstukken wordt alsmaar duidelijker. In dit project ligt daarom de vraag voor in hoeverre sociale organisaties met deze gegevenheid al aan de slag zijn; of en in welke mate organisaties uit het SW DO als een oriënterend kader hanteren. Om daarop een antwoord te krijgen voerden we een onderzoek uit naar de plaats van DO in het werkveld van het SW. In dit deel presenteren we dit onderzoek. Eerst beschrijven we onze aanpak (par. 1). Vervolgens geven we een overzicht van de resultaten met een beperkte analyse daarvan (par. 2 en 3). Ten slotte beschrijven we bondig enkele voorbeelden van goede praktijk (par. 4).

1

Aanpak en werkwijze van het onderzoek

Gedurende het eerste projectjaar werden er een hele reeks interviews afgenomen bij SWorganisaties. Die werden tijden het tweede projectjaar verder verwerkt. Verder organiseerden we in het voorjaar 2009 ook enkele focusgroepen.

1.1

Interviews

We geven eerst aan vanuit welke onderzoeksvragen we vertrokken en vervolgens welke werkwijze we daarbij hanteerden. 1.1.1

Onderzoeksvragen

We wilden in eerste instantie te weten komen of het begrip DO gehanteerd wordt in sociale organisaties en hoe dat begrip wordt ingevuld. Op volgende vragen zochten we antwoorden: •

• •

Wordt er over DO gesproken in de organisatie? Hoe wordt DO gedefinieerd en ingevuld? Komt de term DO ook voor in de missie of visie van de organisatie? Welke afdeling of welk onderdeel van de organisatie houdt zich er mee bezig? Of is er sprake van een integrale aanpak? Hoe wil de organisatie verder evolueren in een context van DO? Wat is daarvoor nodig? Is er nood aan vorming voor de sociale sector over het thema DO? Heeft DO in het sociaal werk (externe) stimulansen nodig? Welke kunnen deze zijn? Verwacht men stimulansen van de overheid? Of van andere actoren?

Tevens wilden we te weten komen welke bijdrage de opleiding SW kan bieden aan de hand van volgende vragen: • •

Over welke vaardigheden moeten toekomstige sociale werkers beschikken om het werk een duurzaam karakter te geven? Hoe kan de opleiding SW jonge mensen beter voorbereiden om duurzaam te werken?

Ten slotte wilden we via het onderzoek ook goede praktijkvoorbeelden op het spoor komen die inspirerend kunnen zijn voor andere organisaties. De vragenlijst waarmee we naar een dertigtal organisaties trokken is te vinden in Bijlage III.3. 1.1.2

Werkwijze

Er bestaan geen definities, voorwaarden of standaardcriteria waaraan organisaties moeten beantwoorden om een duidelijk verband te leggen tussen hun werking en DO. Daarom wilden we in eerste instantie een algemeen beeld krijgen van de gedachten over en de praktijken van DO in het SW.

112

We vertrokken van een literatuuranalyse en stelden een vragenlijst op waarmee we naar sociaal werkers overal in Vlaanderen trokken. We bezochten daarbij organisaties in de vijf Vlaamse provincies. Vooraf maakten we een overzicht van het werkveld om te proberen zo veel mogelijk verschillende werkvormen uit het SW te beluisteren. De lijst van sociaal werkers waarmee we graag een gesprek wilden was lang. Want zowat elke organisatie heeft een andere context en legt eigen accenten. Maar met de beperkte middelen waarover we beschikten was het niet mogelijk om dit onderzoek op een grootschalige manier aan te pakken. Daarom moesten we selecteren, maar wel op een dergelijke manier dat we toch een beeld kregen van DO in het SW in brede zin. Suggesties voor te contacteren organisaties en interviewbezoeken werden ook aangereikt door sociaal werkers en collega’s die al langer met het thema van SW en DO bezig zijn. We deden 32 interviews in zoveel mogelijk verschillende organisaties en werkvormen: OCMW, algemeen welzijnswerk, justitieel welzijnswerk, maatschappelijke dienstverlening, gezondheidszorg, zorg voor personen met een handicap, jeugdwerk, opbouwwerk, basiseducatie, sociaalcultureel werk, arbeid en tewerkstelling, sociale economie, activering en bemiddeling van kansengroepen, dienstverlening, e.a. Daarbij keken we naar een diversiteit van organisaties op basis van de doelgroep (kansarmen, ouderen, jongeren, niet-Belgen, gehandicapten) of de werkvorm (algemeen welzijnswerk, sociale economie, een duidelijke sociale-economische-ecologische aanpak, opvoeding, opbouwwerk, vorming, vakbondswerk, basiseducatie) of een combinatie van beide. Daarnaast bezochten we jonge organisaties als Ecolife, VODO, Mobiel 21, In Society, Green – organisaties die zijn opgericht om DO te onderzoeken en te stimuleren. Bij hen gingen we op zoek naar nieuwe ideeën en manieren van werken in het kader van DO. Meestal hadden we een individueel gesprek met sociaal werkers, stafmedewerkers of directieleden. Vier maal was het een groepsgesprek met een team van stafmedewerkers omdat de werkers over dit thema liever als een team naar buiten kwamen, of de accenten uit elke afdeling aan bod wilden brengen, of het belang van DO in de organisatie intern wilde accentueren. Op deze manier konden wij ook beter ervaren hoe sterk DO leeft in de organisatie. De gevoerde gesprekken werden achteraf uitgetikt en ter goedkeuring aan de geïnterviewden voorgelegd. Ten slotte lazen we ook de websites van niet-bezochte organisaties, die uitdrukkelijk werken aan aspecten van DO, zoals de ecologische voetafdruk, herverdeling, samenwerking met het Zuiden, e.d. Verder wilden we nog enkele organisaties opnemen die vooral informatie over DO verstrekken aan de burger. Tabel IV.1 geeft een chronologisch overzicht van de interviews. De groepsgesprekken zijn in onderstaand overzicht aangeduid met (*). In bijlage II.1 geven we een korte voorstelling van de organisaties. Tijdens het tweede projectjaar werden de gegevens uit de interviews verwerkt tot fiches. Daarin worden aspecten uit de praktijk van een SW-organisatie die met DO in verband gebracht kunnen worden weergegeven. Een lijst met criteria die we opstelden (cf. par. 2.2.2) vormde daarvoor de achtergrond. Deze fiches vormen een aparte bijlage bij dit rapport. Zie daarvoor: Bijlage Organisatiefiches.

113

Tabel IV.1 Overzicht interviews Datum

Organisatie

Contactpersoon

13/11

De Wroeter –dagcentrum vzw

Jan Raymaekers - Begeleider - Educatief medewerker

13/11

De Wroeter –arbeidscentrum vzw

Huub Eussen - Begeleider-Educatief medewerker

26/11

ISIS vzw

Jan Van Passel - Beleidsmedewerker

28/11

Centrum voor duurzaam bouwen vzw

Jeroen Dries - Architect

Bethanië – orthopedagogische groep Limburg

Jo Voets - Directeur

10/1

Educar – opleiding en werkervaring vzw

Bob Dockx - Educatief medewerker

21/1

Ecolife – Ecocare vzw

Tina Baert - Stafmedewerker

2007

2008 4/1

22/1

VODO vzw

Leida Rijnhout - Stafmedewerker

4/2

(*)

Joke Bleyen + team pedagogen

8/2

De Punt – bedrijvencentrum

Marc Standaert - Directeur

8/2

Samenlevingsopbouw Gent vzw – project Duurzaam huis

Anniek Vandecasteele - Opbouwwerkster

15/2

Bind-Kracht - Karel De Grote Hogeschool Departement Sociaal-Agogisch Werk

Ward Goovaerts - Kristel Driessens

25/2

Leren ondernemen vzw

Moo Laforce - Directeur

25/2

In society

Erik De Smedt - Directeur

26/2

Mobiel21 vzw

Jan Christiaens - Educatief medewerker

26/2

Oikonde Leuven vzw

Eddy Van Tilt - Stafmedewerker

3/3

VOSEC - Vlaams Overleg Sociale Economie

Greet Castermans - Directeur

3/3

Koepel van Vlaamse Kringloopcentra vzw

Philip Lenders & Mark Willen - Stafmedewerkers

6/3

Vlaams netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen vzw

Hans De Greve - Educatief medewerker & Toon De Rijck -Ervaringsdeskundige

21/3

Keerpunt – Training- en LoopbaanAdvies Centrum

Karel Santermans - Directeur

23/4

SOCIUS – Steunpunt voor Sociaal-Cultureel Volwassenenwerk vzw

Fred Dhont - Directeur

25/4

CAD Limburg

Marcel Van Hex - Directeur

25/4

Welzijnswerk algemeen

Hilde Wouters - Gepensioneerde uit de sector

Project Verbondenheid

Anouk Depuydt - Stafmedewerkster

22/5

(*)

Stafmedewerkers Mark Desmet, Frank Maleszka en Griet Bouwen

26/5

GREEN vzw

Leen Van Gijsel - Stafmedewerker

27/5

(*)

Mieke Clymans, Ellen Dries en Anita Rimaux, opbouwwerkers en 6 vrijwilligers van het project Energie en Armoede

6/5

5/6

De Broeders Van Liefde

STEBO

Energie en Armoede (Opbouwwerk provincie Antwerpen)

Arbeid & Milieu

Anton Gerits - Stafmedewerker

18/6

OCMW Genk

Guido Prinsen - Stafmedewerker

23/6

(*)

Stafmedewerkers Frank Van Vaerenberg, Hilde Lievens, Wendy Ballard

OCMW MOL

17/9

Centrum voor basiseducatie Hasselt vzw

Roger Jacobs - Educatief medewerker

1/10

Werkcentrum voor Inclusief en Emancipatorisch Vormingswerk (WIEV) vzw

Ronny Dierendonck - Educatief medewerker

114

1.2

Focusgroepen

De overgang tussen de twee fasen van het onderzoek werd gemaakt via feedback en suggesties op een bijeenkomst van de reflectiegroep SOWEDO op 16-12-08163, en vervolgens op een bijzondere vergadering met collega’s onderzoekers. Op basis daarvan hebben de georganiseerde focusgroepen vorm gekregen. 1.2.1

Reflectiebijeenkomst over de methodologie van het onderzoek

Op 29-01-09 belegden we op het dept. SSH een interne bijeenkomst met drie collega’s sociologen met onderzoekservaring. Zij hadden op voorhand het tussentijdse rapport doorgenomen. Het doel van deze vergadering was: − −

feedback op de onderzoeksresultaten van het eerste projectjaar (1); een aantal suggesties voor de methodologische aanpak voor de tweede fase (2).

4. Enige voorzichtigheid is geboden wat het gebruik van terminologie betreft bij de presentatie van de resultaten. De betekenis van een reeks geselecteerde interviews ligt niet in het nemen van een 'steekproef' en de eisen tot ‘representativiteit’ die daarmee verbonden zijn. Het is belangrijker erop te wijzen dat de functie van de interviews was om zo breed mogelijk zoveel mogelijk relevante informatie te verzamelen over het onderzoeksthema, en dat de organisaties vanuit dat oogpunt gekozen werden. 5. Belangrijk is om eerst duidelijkheid te krijgen over de doelstelling van het eindrapport, en over welke vragen we beantwoord willen zien. Het verband tussen het conceptuele onderzoek en het praktijkgedeelte moet daarbij zichtbaar zijn. Daarom werd er gesuggereerd om voor het verdere onderzoek een tekst te maken op basis van het conceptuele kader die als oriëntatiepunt aan verder participerende organisaties kan bezorgd worden. Dat is daarbij ook een instrument om praktijkvoorbeelden te toetsen aan het conceptuele kader. Daarbij leek een verdere uitbreiding van het aantal interviews niet de beste manier om nog echt veel relevante informatie te verzamelen. Gezien de beperkte onderzoekstijd dringt een methodologische keuze zich op. Meer uitgediepte informatie zou daarom kunnen verzameld worden via focusgroepen. Belangrijk is daarbij dat de georganiseerde groepen van elkaar verschillen van elkaar, en dat de relatie tussen SW en DO telkens vanuit een andere, maar wel gefocuste invalshoek bekeken wordt. Daarbij kunnen in de focusgroepen verschillen tussen de deelnemers ingebouwd worden om net zo relevante onderscheidingen op het spoor te komen. Notitie over de methodiek van focusgroepen “Een focusgroep is een gestructureerd gesprek tussen een kleine groep stakeholders (4-12 personen), begeleid door een ervaren gespreksleider. De methode is ontworpen om informatie te verkrijgen over de voorkeuren en waarden van (uiteenlopende) mensen met betrekking tot een bepaald onderwerp en om te kunnen verklaren waarom ze die meningen hebben. (…) Een focusgroep kan dus gezien worden als een combinatie van een gericht interview en een discussiegroep. (…) [Focusgroepen zijn] nuttig wanneer de impliciete redenering achter de standpunten van de deelnemers van belang is. Ook het proces, waarbij de deelnemers in de loop van de discussie elkaars ideeën en opvattingen mee ontwikkelen en beïnvloeden (…), [is interessant] om te peilen naar de aard en de intensiteit van de bezorgdheid en de waarden van de stakeholders met betrekking tot de problematiek. [… Een focusgroep is ook belangrijk om] gedetailleerde reacties en input te krijgen [… en om] informatie te verzamelen over de behoeften van stakeholders over een bepaalde kwestie of concept.”164

163

Verslag in bijlage I.7.

164

Slocum Nikki, ‘Participatieve methoden. Een gids voor gebruikers’, een publicatie van het Vlaams Instituut voor Wetenschappelijk en Technologisch Aspectenonderzoek, Vlaams Parlement, 1011 Brussel. http://www.scribd.com/doc/2208221/Participatieve-Methoden-Focusgroep-viWTA-2006

115

1.2.2

Themaselectie en samenstelling

Volgende uitgangspunten werden gehanteerd bij het afbakenen van de focusgroepen: • • • • • •

Inhoudelijke moeten zij aansluiten op de basisstellingen uit het conceptueel onderzoek, zoals gepresenteerd op de studiedag van 28-05-09. We vertrekken vanuit een praktijk die zeer centraal is in de klassieke hulp- en dienstverlening in het SW. Die basispraktijk proberen we via een lijn over verschillende focusgroepen heen te verbinden met het sociaal beleid en het beleid rond DO. De samenstelling van de groepen moet ons toelaten om onze conceptuele uitgangspunten ook te toetsen aan ervaringen van goede praktijk. Het gesprek moet ook leiden tot aanbevelingen voor het SW en voor het beleid. Omwille van de vergelijkbaarheid volgen we een gelijkaardige opbouw in de vraagstelling bij de verschillende focusgroepen.

Die uitgangspunten vormden ook de leidraad bij de samenstelling van de groepen. Daarnaast werd er ook op gelet dat er voldoende diversiteit was in elke groep: bijvoorbeeld een groot versus een klein OCMW, een stedelijk of een plattelandsdienst, de diversiteit van de doelgroep in de gemeente, de verspreiding over de 5 Vlaamse provincies, leeftijd en geslacht van de werkers, e.d. Op die basis werden de eerste drie focusgroepen georganiseerd: •

De eerste focusgroep ging over consumptiesamenleving en duurzaamheid vanuit de invalshoek van de schuldhulpverlening (schuldbemiddeling en budgetbegeleiding). Het verbindingspunt tussen dit zeer actuele thema en voorbeelden van goede praktijk die aansluiten bij ons conceptuele kader was het onderzoek naar ‘empowerende schuldbemiddeling’ van Jan Brodala (2007, 2008). Als deelnemers nodigden we dus maatschappelijk werkers uit de praktijk van de schuldhulpverlening uit, zowel uit OCMW’s als CAW’s. Daarbij zorgden we voor een mix van werkers uit steden en uit buitengemeenten, waarbij we er voor zorgden dat er ook bij waren met ervaring rond empowerend groepswerk. De gespreksvragen waren: −

−

−

−

•

Hoe ervaar je vanuit schuldbemiddeling het verband/de relatie met de consumptiesamenleving? Zien jullie de schuldenproblematiek als een duurzaamheidvraagstuk? En wat doen jullie daarmee? Welke werkwijzen/strategieën kunnen hier bijdragen aan duurzaamheid? Wat is de praktijkervaring? Worden er vanuit schuldhulpverlening beleidsmatig verbanden gelegd met duurzaamheid? Hoe?

De tweede focusgroep behandelde de relatie tussen welzijnswerk en lokaal sociaal beleid. Daarbij ging het er in vergelijking met de eerste focusgroep enerzijds om een thematisch te verbreden naar welzijn, en anderzijds om aan te knopen bij de recente evoluties rond een grotere integratie van het lokaal sociaal beleid. Daarbij lagen dan tevens opvattingen over wat sociaal werkers als ‘sociale duurzaamheid’ zien in de focus. Voor de samenstelling deden we opnieuw een beroep op sociaal werkers uit vooral OCMW’s en CAW’s. Daarbij werd erop gelet dat de organisaties zo veel als mogelijk een verschillend profiel hadden. De gespreksvragen waren: −

− −

−

Kom je in je werk problemen tegen die je zelf als 'duurzaamheidproblemen' zou omschrijven? Worden ze ook als duurzaamheidproblemen gepercipieerd? Hoe worden dergelijke problemen aangepakt? Zie je binnen het lokale sociale beleid aandacht voor duurzaamheidproblemen? Wat wordt daar dan mee gedaan? Wat zou je willen dat er gedaan wordt? Wat zou je willen dat er gedaan wordt?

116

•

De derde focusgroep ging over de relatie tussen lokaal sociaal beleid en beleid duurzame ontwikkeling. Wanneer er op het vlak van het lokale sociaal beleid een beweging van integratie plaats vindt, dan rijst de vraag of die integratie ook plaats vindt vanuit het oogpunt van DO, dat toch een transversaal thema bij uitstek is. Maar de vraag is evenzeer omgekeerd, namelijk of lokale besturen hun beleid over DO gaan verbinden met hun sociaal beleid. Of blijft DO toch eerder in een apart hokje zitten? We wilden hierbij vooral peilen naar goede beleidslijnen en aanbevelingen daarover. Voor de samenstelling van de groep keken we daarom naar ervaren mensen op één van beide terreinen, of eventueel beide. Daarbij vroegen we ook verantwoordelijken uit de sector van de sociale economie. −

−

− −

Voorstelling van de deelnemers vanuit de vraag: ‘Wie ben je en wat is je relatie tot het thema?’ In welke mate worden er op lokaal niveau bewuste stappen gezet om het lokale sociale beleid te verbinden met het beleid DO? Zijn er verder nog interessante ontwikkelingen en positieve voorbeelden? Wat is wenselijk voor de toekomst? Mogelijke pistes voor opleiding, overheid en beleid?

Focusgroep sociaal werkers in milieu- en DO-organisaties •

De vierde focusgroep over SW en DO in milieu- en DO-organisaties had in vergelijking met de eerste drie een apart karakter. Hij vloeide voort uit een afspraak op de reflectiegroep van 16-12-08. Heel wat afgestudeerden van sociale scholen werken in milieu- en DOorganisaties. In het bijzonder de Arteveldehogeschool in Gent telt een groot aantal onder hen. De bedoeling was om hen te confronteren met de vraag naar de relatie tussen SW en DO. Is daarbij het conceptuele werk dat wij deden voor hen herkenbaar? Heeft SW nog een meerwaarde in hun sector? Wat zijn voor hen belangrijke competenties voor DO? De gespreksvragen waren: −

− −

1.2.3

Beschouw je jezelf nog als echte sociaal werker als je werkt aan DO via acties, campagnes, EDO,…? Welke expertise dient verder ontwikkeld om als SW vorm te geven aan DO? Is er nood aan een aparte denktank of werkgroep? Het verloop van de focusgroepen

Focusgroepen 1-3 Het was geen sinecure om de focusgroepen samen te stellen, en daardoor ook een tijdrovende bezigheid: −

−

Voor mensen uit het werkveld was deelname aan een focusgesprek niet altijd een evidentie. Daarvoor was soms overtuigingskracht nodig. De voorbereiding, de heen- en terugreis en het gesprek vragen al snel een tijdsinvestering van een ganse dag. Mensen op één moment op één plaats samenbrengen is bovendien echt puzzelwerk.

Omwille van de beperkingen in onze eigen tijdsinvestering konden we daardoor maar vier focusgroepsgesprekken organiseren in plaats van de eerder vooropgezette zes. De eerste drie gesprekken vonden plaats in Wereldcafé.coop in de Bondgenotenlaan in Leuven (kort bij het station). Jef Peeters was gespreksleider en Hilde Bevers verzorgde de verslaggeving. De conversatie duurde telkens ca. 2 uren, met een korte onderbreking halfweg. Na afloop werden de aanwezigen bedankt met een kleine attentie. Elk gesprek vatte aan met een voorstelling van de deelnemers. Vervolgens werd door Jef Peeters het opzet van het project SOWEDO en het belang van de focusgroepen daarin toegelicht. Vervolgens werd er in een interactief gesprek gepeild naar de opvattingen van de deelnemers betreffende het gespreksthema. De hierboven weergegeven vragen werden daarbij als leidraad gehanteerd.

117

De gesprekken verliepen geanimeerd en aangenaam, en leverden veel informatie op. Zij werden daarom geregistreerd op een geluidscassette (behalve voor de tweede focusgroep), integraal uitgetikt door Hilde Bevers, en verder aangevuld door Jef Peeters. Die verslagen werden daarna ter goedkeuring aan deelnemers bezorgd. Hun eventuele opmerkingen werden in de definitieve verslagen verwerkt. De verslagen zijn integraal terug te vinden in bijlage III.4.1-3. Achteraf maakten we in gezamenlijk overleg met de twee onderzoekers een samenvatting van de belangrijkste bevindingen en aanbevelingen uit elk van de drie verslagen. De inhoud daarvan wordt weergegeven in par. 3. 1-3. Focusgroep 4 De vierde focusgroep kende een ander verloop. De groep kwam samen op basis van een uitnodiging door Frank Monsecour aan oud-studenten van de Arteveldehogeschool in Gent, en hij vond ook daar plaats. Op de agenda stonden eerst: − − −

een uiteenzetting door Jef Peeters van het conceptuele kader rond SW en DO; een uiteenzetting over competenties voor DO door Frank Monsecour; een reflectie en repliek op beiden door Dirk Bogaert.

Tussendoor was er al kans tot vraagstelling en gesprek. Maar het geheel werd afgesloten met een gesprek met alle deelnemers, gemodereerd door Frank Monsecour. Meerdere mensen namen verslag. Het uiteindelijke verslag (cf. bijlage III.4.4) had als basis een verslag van Patrick Vleeschouwer, verder aangevuld door Magali Decloedt, Hilde Bevers, Jef Peeters en Frank Monsecour. De belangrijkste bevindingen vanuit deze focusgroep zijn weergegeven in par. 3.4.

118

2

Resultaten van de interviews

We beschrijven in dit gedeelte hoe sociale organisaties momenteel denken over de relatie tussen SW en DO en hoe dat in de praktijk van hun werking tot uiting komt. In par. 2.1 geven we weer wat sociale organisaties onder het begrip DO verstaan. Par. 2.2 gaat dieper in op wat DO betekent voor de kernopdracht van een organisatie. We formuleren daarvoor een aantal criteria. Wat hefbomen en stimulansen kunnen betekenen leest u in par. 2.3. In de sector leeft er een grote nood aan vorming rond DO (par. 2.4). Er werden ook heel wat suggesties gedaan om de opleiding SW beter af te stemmen op DO (par. 2.5).

2.1

Wat verstaan sociale organisaties onder het begrip DO?

Zoals in het conceptuele deel van dit rapport is uiteengezet, stellen ook sociale organisaties dat DO een zeer ruim begrip is . Bovendien wordt het begrip door hen meestal weinig op een concrete manier gebruikt. DO wordt vooral verbonden met elementen uit de fysieke omgeving zoals de opwarming van de aarde, de vervuiling van bodem, lucht en water, en de gevolgen ervan voor mensen, planten en dieren. Maar een expliciete relatie met de eigen organisatie en haar werking wordt zelden gelegd. Dat bleek al bij het maken van de interviewafspraak of bij de introductie van de gesprekken. Deze werden meestal aangevat met de opmerkingen dat over DO in de organisatie weinig wordt gepraat en dat men er niet zoveel over kan vertellen. DO is in de dagelijkse werking voor organisaties vaak ver van hun bed. Het zijn vooral organisaties die activiteiten ontwikkelen die verband houden met voedselproductie, milieu, (afval)recyclage en tweedehands producten enzovoort - voorbeelden zijn de activiteitenboerderij De Wroeter en voor het onderhoud van wagens de vzw Educar -, die DO hoog in het vaandel dragen. Dat geldt ook voor jongere organisaties, die uitdrukkelijk opgericht zijn om rond ecologische thema’s te werken, zoals VODO, Globelink of Ecolife. Zij hebben het begrip DO opgenomen in hun missie en visie. Ze kunnen goed uitleggen wat ze daaronder verstaan. Ook sociale organisaties met bouwen/of verbouwplannen, zoals CAD Limburg en het OCMW van Mol, hanteren net in deze concrete context het begrip DO en doen daarvoor een beroep op deskundige begeleiding. Er is dan bijvoorbeeld veel aandacht voor de recyclage van water (een circuit voor consumptie en een circuit voor onderhoud), voor het gebruik van ecologische bouwmaterialen of voor duurzaam energiegebruik zoals zonnepanelen enzovoort. Bij de meeste andere organisaties komt DO, en meer bepaald de ecologische dimensie van DO, enkel aan bod bij hun logistieke dienst, voor de aankoop en het gebruik van goederen allerhande (bijvoorbeeld voeding, huishouden, verzorging), voor het sorteren of vermijden van afval. Ook voor de verplaatsingen (van en naar het werk, in functie van het werk) wordt DO nogal eens gehanteerd. Het kostenaspect is vaak een stimulans om het begrip DO in de mond te nemen, de auto aan de kant te laten staan en te kiezen voor openbaar vervoer (langere verplaatsingen) of zelfs de fiets (korte verplaatsingen). De aandacht voor DO, die er momenteel ook is bij de overheid, maakt de organisaties wel gevoeliger om er rekening mee te houden. In het conceptueel gedeelte van dit rapport werd er al gewezen op de misleidende connotaties die het woord ‘duurzaam’ kan oproepen (cf. III.2.2) wanneer het over DO gaat. In plaats van de betekenis in DO van een ontwikkeling die ‘volgehouden kan worden’, wordt de term vaak allereerst geassocieerd met ‘wat stabiliteit heeft’. Dat laatste heeft eerder betrekking op een ‘na te streven toestand’, dan op een ‘volhoudbaar proces’.

119

Vooral bij sociale organisaties met een kernopdracht toegespitst op individuele hulpverlening zien we een gebruik van het begrip ‘duurzaamheid’ dat aansluit bij die eerste betekenis. Werken aan duurzame vormen van relatie – ook tussen hulpverlener en hulpvrager – of gemeenschap behoort immers tot hun centrale werkprincipes, relatie. Daarbij kan duurzaamheid dan als een aspect van welzijn beschouwd worden. Dat kan best compatibel zijn met DO, wanneer we ervan uitgaan dat duurzame relaties en gemeenschapsvorming zowel een goede basis vormen voor het aangaan van een fundamenteel maatschappelijk transitieproces, als een na te streven doel binnen dat proces. In die zin kan er dan wel een relatie zijn tussen beide betekenissen van duurzaamheid. Wanneer we bekijken welke kenmerken van ‘duurzaamheid’ frequent genoemd worden, dan heeft dat betrekking op o.a. de traagheid en dus de duur van betekenisprocessen, aspecten van relatievorming en verbinding leggen in allerlei opzichten, tot en met betrokkenheid op een bredere context. Opvallend is daarbij ook de kritische ondertoon die deze organisaties in hun benadering van hulpvragen en hulpvragers verbinden met het begrip DO. Zoals blijkt uit een aantal citaten hieronder, heeft hun kritische opstelling te maken met bijvoorbeeld de introductie van criteria van werkefficiëntie, de atomisering van de samenleving en een context van maatschappelijke dualisering en sociale segregatie. •

Lange levensduur, ingaan tegen korte duuroplossingen en verzakelijking: “Onder druk van resultaatsverbintenissen worden wij in het welzijnswerk geconfronteerd met snelheid en efficiëntie. Uit de 100 vragen die op ons afkomen gaan we alleen de snelle vragen nemen, die dadelijk technisch op te lossen zijn. De trage vragen, die eigenlijk het leven van mensen beroeren, die met duurzaamheid en vastheid te maken hebben, die laten we liggen en we gaan nog meer verzuring installeren in onze samenleving. We zijn de vervreemding aan het installeren door alles snel en efficiënt aan te pakken”. (Eddy Van Tilt, Oikonde)

•

Erkenning, aandacht voor en betrokkenheid met de mensen, vertrouwen: “Vertrouwen is de essentie voor een duurzaam contact. Ik noem het ook ‘helende hechtingen’. Een duurzame relatie moet uitgaan van aandacht en betrokkenheid. Dat heeft allemaal tijd nodig.” (Eddy Van Tilt, Oikonde) “Professionele nabijheid, lokaal werken, de dienstverlening zo kort mogelijk bij de mensen brengen, inspelen op een aantal basisbehoeften van de buurt en de ‘nabije mensen’; contact met de omgeving, de buurt, isolement doorbreken”. (Moo laforce, Leren ondernemen)

•

Verbondenheid, solidariteit en betrokkenheid, werken met de context van personen: Het project Bind-Kracht noemt mensen betrekken bij hun groeiproces duurzaam. “Verbindend en versterkend werken. Verbinding is ook werken in een context. Je werkt met familieleden en gezinnen. Je moet mensen in armoede die vaak erg gekwetst zijn en in een isolement terecht komen, ook terug ankeren. Je moet opnieuw banden herstellen, zorgen dat er een plek voor hen komt in de maatschappij zodat ze terug nieuwe mensen kunnen ontmoeten, dat ze banden herstellen, zodat ze na verloop van tijd op weg kunnen zonder de hulpverlener. We zijn niet voor kortdurende hulpverlening, die constant dweilt met de kraan open. We gaan de mensen versterken en verbinden”. (Kristel Driessens, Bind-Kracht)

•

Werken aan sociale samenhang: “Werken aan de sociale samenhang en gemeenschapsvorming is ook werken aan DO. Bijvoorbeeld socioculturele of jeugdverenigingen, die allerhande dingen doen, waar iets gebeurt, daar trekken mensen elkaar mee.” (Fred Dhont, Socius)

•

Een holistische mensvisie: ”Onze holistische mensvisie ziet elke mens medewerker als onlosmakelijk verbonden en in interactie met zijn context: zijn thuismilieu, zijn plaats in de organisatie, zijn sociale contacten, zijn verleden, zijn toekomstaspiraties. Deze context breidt zich uit naar de wereld waarin wij leven en die als kwetsbare planeet onze zorg nodig heeft. Het is een zorg voor kwaliteit en duurzaamheid. Elke mens heeft zowel beperkingen als groeimogelijkheden.

120

Doorheen de interactie met anderen kan men beide ontdekken en benoemen, de mogelijkheden ontwikkelen en beperkingen aanvaarden. Groei en ontplooiing worden mogelijk binnen een plaats die elke mens in dit leven krijgt toebedeeld: een plaats biedt zowel begrenzingen als ruimte. Elke volwassen persoon (dus ook iemand met bijv. een handicap) heeft het recht als volwaardige burger te participeren aan alle facetten van wat er gebeurt in de samenleving. Rechten impliceert bijna altijd ook plichten en het mee (leren) dragen van verantwoordelijkheid voor de gemeenschap. Wanneer wij alle deelnemers als volwaardige burgers zien, betekent dit ook dat de relatie tussen begeleider en deelnemer gebaseerd is op wederzijds respect, gelijkwaardigheid en dialoog.” (Jo Voets, Bethaniëorthopedagogische groep Limburg)

2.2

DO in de kernopdracht van de organisatie

De vorige paragraaf gaf een globaal beeld van de actuele aandacht voor DO in sociale organisaties. We proberen nu een meer gedifferentieerd beeld op te hangen door de analyse van ons onderzoeksmateriaal samen te vatten in een overzichtstabel. Daarvoor baseren we ons op de normatieve beschrijving van DO in het conceptuele gedeelte van dit rapport. In die beschrijving is er sprake van een sociale, een ecologische en een economische dimensie, en ten slotte ook van een procespijler, door ons ingevuld als participatie. We concretiseren deze vier aspecten van DO in een aantal criteria, waarop we vervolgens de onderzochte organisaties gaan toetsen. We formuleren die criteria eerst voor elke dimensie afzonderlijk. Vervolgens kijken we driemaal naar de integratie van telkens twee dimensies. Ten slotte bekijken we de integratie van de drie dimensies. Dat levert op die manier al zeven scores op. De aandacht voor participatie wordt dan nog eens apart getoetst op basis van een set van vijf criteria.

2.2.1

Enkele voorafgaande bemerkingen

In het conceptuele gedeelte van dit rapport hebben we het normatieve kader van DO uitgebreid besproken. Zonder dat te willen overdoen, lijkt het ons toch belangrijk om nog enkele inhoudelijke aspecten op een rij te zetten. Het gaat daarbij om enkele aanwijzingen die proberen duidelijk te maken welke keuzes we maakten om onderstaande criteria te ordenen. Wanneer we van ‘dimensies’ spreken, dan gaat dat om dimensie van dezelfde werkelijkheid, wat inhoudt dat in bepaalde elementen van die werkelijkheid die dimensies elkaar doordringen, en dat die elementen dus moeilijk vanuit één enkele dimensie beschreven kunnen worden. In het bijzonder plaatste ons dat voor de opgave om duidelijk te maken welke aspecten van de cluster ‘welvaart-basisbehoeften-welzijn’ we zouden scoren onder welke dimensie. De hierna volgende punten geven de lijn aan die we daarbij volgden: •

De economische dimensie betreft de creatie van welvaart (prosperity) in functie van de bevrediging van basisbehoeften (o.a. voeding, wonen, mobiliteit). Bekommernis om basisbehoeften vanuit de invalshoek van productie en consumptie valt dan onder de economische dimensie.

•

De bekommernis om basisbehoeften vanuit de invalshoek van sociale rechtvaardigheid of herverdeling, valt onder de sociale dimensie.

•

Welzijn is een ruimer begrip dan welvaart en een bevrediging van basisbehoeften, en behoort voor die ruimere aspecten tot de sociale dimensie. Een breed begrip van welzijn heeft in de beperkte categorisering die we maken ook betrekking op cultuur en gemeenschapsvorming.

Een tweede opmerking betreft de normatieve verhouding van de drie hoger genoemde dimensies ten opzichte van elkaar. We volgen daarin de logica die we eerder beschreven in het

121

schema van de drie concentrische cirkels (cf. III.3.4.3). Dit wil zeggen: ecologische grenzen zijn maatgevend voor sociale en economische mogelijkheden, en sociale normen zijn maatgevend voor economische oriëntatie. Ten slotte wilden we in functie van het brede beeld over DO in de praktijk van het SW dat we beogen onze lijst van criteria beperkt houden. Het ligt dan wel in de bedoeling om die criteria breed te interpreteren, met dien verstande dat de invulling moet stroken, d.i. compatibel is met het normatieve kader van DO. Dat betekent bijvoorbeeld dat een visie op een rechtvaardiger verdeling van goederen die blijvend afhankelijk is van steeds toenemende productie niet in aanmerking komt als beantwoordend aan de sociale norm van DO.

2.2.2

Lijst van criteria

Hieronder maken we de drie dimensies – sociaal, ecologisch, economisch, en ook hun integratie concreet door middel van een aantal criteria. Dat doen we verder ook voor het aspect participatie. Deze opsomming en beschrijving van criteria is niet limitatief, maar bevat o.i. wel de belangrijkste normatieve accenten van DO. Dat laat vervolgens toe na te gaan of een organisatie aandacht heeft voor en werk maakt van DO op het vlak van de aangegeven criteria. •

Sociale dimensie: herverdeling van levensmogelijkheden in materiële zin (ook wereldwijd); − herverdeling van maatschappelijke macht; − ondersteunen van mensen in hun verzet tegen discriminatie en uitsluiting; − verbetering van het welzijn van mensen. −

•

Ecologische dimensie: reductie van de milieu-impact van productieen consumptiepatronen; − de fysieke omgeving, een schoon leefmilieu; − groen, natuurbehoud en bescherming van de open ruimte. −

•

Economische dimensie: creëren van welvaart in functie van (primaire) behoeftebevrediging; − rendabiliteit en economische leefbaarheid op de lange termijn; − efficiënte allocatie van goederen en diensten. −

•

Integratie van de sociale en de ecologische dimensie: gedragsverandering die rekening houdt met de ecologische voetafdruk, dus gericht op het eerlijk aardeaandeel; − sociaal-ecologische ruimtelijke planning; − het leefmilieu van kansarme buurten; − gemeenschapsvorming rond een lokale agenda van duurzaamheid. −

•

•

Integratie van de ecologische en de economische dimensie: − ecologisch verantwoorde productiepatronen; − ecologisch verantwoorde consumptiepatronen (behoeftebevrediging op ecologische basis); − de economie wordt gezien als een deelsysteem van het ecosysteem aarde: ecologische criteria zijn prioritair t.o.v. winst. Integratie van de economische en de sociale dimensie: eerlijke toegang tot voorwaarden voor levensonderhoud (o.a. arbeid); − kwaliteit van de arbeid; − sociale criteria mogen niet ondergeschikt zijn aan economische; − betaalbaarheid van bevrediging basisbehoeften; − behoeftebevrediging (welvaart) in functie van welzijn. −

122

•

Integratie van de drie dimensies: een opvatting over welzijn die binnen ecologische grenzen tegemoet komt aan basisbehoeften; − betaalbare en toegankelijke ecologisch verantwoorde voeding, huisvesting, gezondheidszorg en mobiliteit; − een levenswijze binnen ecologische grenzen die niet discrimineert of uitsluit. −

Voor de procesparameter participatie gebruiken we cijfers van 1 tot 5, naargelang één of meer van de vijf hieronder vermelde punten worden gerealiseerd. Een organisatie heeft aandacht voor en maakt werk van: − − − − −

2.2.3

informatieverstrekking (1); samenwerking met en inspraak van de betrokkenen (2); bottom-up aanpak, empowerment van betrokkenen (3); politisering en politieke actie gericht op structurele verandering (4); lobbywerk (5). Wijze van toetsing

De aandacht voor de dimensies van DO of hun integratie werden getoetst aan activiteiten die tot de kernopdracht van een organisatie behoren. We geven een score met behulp van kruisjes. Het aantal kruisjes illustreert de intensiteit van de aandacht. (x)

: Er wordt met minstens één criterium rekening gehouden, maar de aandacht voor DO is nog eerder beperkt. (xx) : Er wordt met meerdere criteria rekening gehouden, er is duidelijk aandacht voor DO. (xxx): Dit aspect van DO zit duidelijk in de kernopdracht van de organisatie. Voor het aspect ‘participatie’ gebruiken we bovenstaande cijferaanduidingen, waarbij meerdere cijfers gegeven kunnen worden. De reden is dat het bij de eerste vier criteria om een groeiende betrokkenheid en engagement van de betrokken doelgroep gaat, terwijl lobbywerk daarvan wat apart staat. Om de tabel in te vullen, baseren we ons vooral op de vraaggesprekken, want de missie en de doelstelling van de organisaties is niet altijd en overal even sterk uitgewerkt of geactualiseerd. We willen nog twee korte bemerkingen maken over het statuut van de scores. Ze houden geen algemene beoordeling van en nog minder een waardeoordeel over de organisaties in. Ze geven enkel aan in welke mate de organisaties rekening houden met een oriëntatie op DO, en dat voor de periode waarin onze interviews plaats vonden (januari – september 2008). Ondertussen zijn er mogelijk in de organisaties al nieuwe stappen gezet, want ons onderzoek en de interviews inspireerden diverse gesprekspartners om er actie(f)ver werk van te maken. Vaak kregen we te horen: “We zouden er eigenlijk meer mee bezig moeten zijn, maar concrete voorbeelden en tijd ontbraken tot nu toe.” Verder was deze toetsing ook bedoeld als een oefening in functie van het ontwikkelen van een gedifferentieerd beeld van de oriëntatie op DO in de praktijk van het SW. Omdat de set criteria geformuleerd werd op basis van een normatieve analyse van de betekenis van DO voor SW, kan hij een opstap betekenen voor het ontwikkelen van een instrument (of het bijstellen van bestaande instrumenten) waarmee SW-organisaties zichzelf kunnen beoordelen. Daarbij is onze lijst met criteria zeker nog niet uitgewerkt naar helder aftoetsbare indicatoren. We hebben deze lijst wel bezorgd aan VODO met het oog op feedback, maar tot nu toe is daar nog geen antwoord op gekomen. De resultaten worden hieronder weergegeven in de tabellen IV.2.1-2. We doen dat aan de hand van de interviews, de groepsgesprekken en de informatie op websites van de organisaties.

123

Tabel IV.2 DO in de kernopdracht van de organisatie

xxx

xx

xxx

Participatie

3 dimensies

sociaal

Economisch-

Economisch

Ecologisch-

ecologisch

Sociaal-

dimensie

Economische

dimensie

Ecologische

dimensie

ORGANISATIE Aandacht voor de integratie van volgende bekommernissen

Sociale

1. INTERVIEWS

Arbeid & Milieu

xx

xx

xxx

xx

4

Basiseducatie Hasselt

xx

x

Bethanië–orthopedagogische groep Limburg

xx

x

3

xx

x

x

x

Bind-Kracht

xx

x

x

x

x

xx

xx

3

x

xx

xx

3+4

Broeders Van Liefde

xx

xx

x

xx

x

xx

xx

3

CAD Limburg

xx

x

x

x

x

xx

xx

2

x

Centrum voor duurzaam bouwen

xx

xx

x

x

xx

xx

xx

2

De Punt

xx

xx

xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

3

De Wroeter –dagcentrum

xx

xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

3

De Wroeter –arbeidscentrum

xx

xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

3

Ecolife – Ecocare

xx

xx

xx

xx

xx

xx

xx

4

Educar – opleiding en werkervaring

xx

xxx

xxx

xxx

xxx

xx

xxx

3

Energie en Armoede

xx

xx

x

xx

x

xx

xx

3+4+5

GREEN

xx

xxx

xx

xx

xx

xx

xx

4

ISIS

xx

x

xx

xx

xx

xx

xx

3

In society

xx

xx

xxx

xx

xx

xx

xxx

4+5

Keerpunt– Training- en LoopbaanAdvies

xx

x

x

x

Koepel van Vlaamse Kringloopcentra

xx

xx

xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

3

x

2

Leren ondernemen

xx

xx

xx

xxx

xxx

xxx

xxx

3+4

Mobiel21

xx

xx

x

xx

xx

xxx

xx

4

Oikonde Leuven

xx

xx

xx

xx

xx

xx

xx

3

OCMW Genk

xx

xx

x

x

x

xx

x

2+3

OCMW Mol

xx

xx

x

x

xx

xx

xx

2+3

Project Verbondenheid

xx

x

x

x

x

3+4

Samenlevingsopbw Gent-Duurzaam huis

xx

xx

xx

xx

xxx

3+4

x

xxx

SOCIUS – Steunpt soc-cult volw werk

xx

x

x

xxx

xx

xxx

xx

3

STEBO

xx

xx

xx

xx

xx

xxx

xxx

3+4

Verbondenheid (project)

xx

x

x

xx

xx

xx

xx

3

VODO

xx

xx

xx

xxx

xx

xxx

xxx

4+5

Vlaams netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen

xx

xx

x

xx

xx

xx

xx

3

VOSEC

xx

xx

xx

xx

xx

xx

xx

4+5

WIEV

xx

xx

x

xx

xx

xx

xx

3

124

2. BEZOCHTE WEBSITES Bond Beter Leefmilieu Vlaanderen

xx

xx

Xx

xx

Xx

xx

xx

1+5

Dialoog

xx

xx

Xx

xx

Xx

xx

xx

1+4

Djapo

xX

xx

X

xx

X

x

x

2

Ecohuis Antwerpen

x

xx

X

x

X

x

x

1

EVA (Ethisch Vegetarisch Alternatief )

xx

xx

Xx

xx

Xx

xx

xx

1+4

Fair Trade Organisatie

xx

xx

Xxx

xx

Xx

xx

xx

1+5

FIAN (Foodfirst Information & Action Network Belgium)

xx

xx

Xx

xx

Xx

xx

xx

4

Gents ecologisch centrum (GEC)

x

xx

X

x

X

x

x

1

Greenpeace

xx

xx

Xx

xxx

Xx

xx

xxx

4+5

Hefboom

xx

xx

Xxx

xx

xxx

xx

xx

4+5

x

x

X

xx

Xx

xx

x

2

KAV (Kristelijke Arbeidersvrowen) Komosie

x

xx

Xx

xx

Xx

xx

xx

3

Max Havelaar België

xx

xxx

Xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

4+5

MeMO (Mens- & Milieuvriendelijk Ondernemen)

xx

xx

Xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

4

NBV (Netwerk Bewust Verbruiken)

xx

xx

Xx

xx

Xx

xx

xx

1+4

Netwerk Vlaanderen

x

xx

Xx

xxx

xxx

xxx

xxx

4+5

OIVO (Onderzoeks- en Informatiecentr van de Verbruikersorganisaties)

x

x

X

x

X

x

x

1

Oxfam-Wereldwinkels

xx

xx

Xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

4+5

Samenlevingsopbouw Vlaanderen – Antwerpen-stad, Antwerpen provincie, Brussel, Gent, Oost-Vlaanderen, WestVlaanderen, RIMO Limburgen Riso Vlaams-Brabant

xx

x

X

xx

X

xx

xx

3+4

Schone Kleren Campagne

xx

xxx

Xxx

xxx

xxx

xxx

xxx

4+5

Velt (Vereniging voor Ecologische Leef- en Teeltwijze)

xx

xxx

Xx

xxx

xxx

xxx

xxx

4+5

Verbruikersateljee

xx

x

Xx

xx

Xx

xx

xx

1

VIBE

x

xx

X

x

X

x

x

1

Deze tabellen geven slechts een algemeen en nogal abstract beeld. Een meer uitgewerkte beschrijving van wat het betekent dat SW-organisaties bezig zijn met DO, of met bepaalde aspecten daarvan, is terug te vinden in de organisatiefiches (zie aparte bijlage). De aspecten die daarin vermeld staan kunnen daarbij gezien worden als goede praktijkvoorbeelden, ook al zijn die soms zeer partieel. 2.2.4

Bespreking van de resultaten

Hieronder geven we wat meer commentaar bij de bevindingen die we uit deze tabellen naar voren koem. We maken daarbij opnieuw gebruik van de interviews, gesprekken en de informatie op de websites van de organisaties. Sociale dimensie Omwille van hun sociale opdracht zouden we er kunnen van uitgaan dat sociale organisaties in de kolom ‘sociale dimensie’ allemaal drie kruisjes scoren. Maar dat is geen evidentie, omdat het bij de sociale dimensie van DO om meer dan één criterium gaat. Daarin staat sociale rechtvaardigheid of de herverdeling van (materiële en sociale) levensmogelijkheden zeer centraal, naast verbetering van het welzijn van mensen en het wegwerken van discriminatie en

125

uitsluiting. In deze complexe cluster varieert de klemtoon die een organisatie op een of meerdere van deze aandachtspunten legt. Daarbij is o.a. de mondiale kijk op de net genoemde aspecten niet altijd even sterk ontwikkeld. •

Leren ondernemen bijvoorbeeld maakt daar wel duidelijk werk van. Zo worden bijvoorbeeld in het naaiatelier van deze organisatie stoffen uit Mali verwerkt in het naaiwerk voor het sociaal restaurant en was er een uitwisseling met Malinese vrouwen. Dit brengt de relatie tussen Noord en Zuid en tussen de 3de en de 4de wereld spontaan ter sprake in de werking met de doelgroep en in de externe contacten.

•

Ook een aantal opbouwwerkprojecten noemen de relatie met het zuiden als belangrijk, maar gaan nog niet zo ver in de concrete werking.

•

Bij De Wroeter werden in het verleden regelmatig projectpartners van 11.11.11. uitgenodigd en werd informatie uitgewisseld. Momenteel wil men daar deze mondiale draad weer oppikken. Bij de meeste andere organisaties is de aankoop van Fair Trade producten voor middag- en koffiepauzes meestal de grootste stap die gezet wordt, maar dat maakt dan uiteraard niet echt deel uit van hun kernopdracht.

De meeste aandacht bij de bezochte organisaties gaat naar de doelgroep. Bij het algemeen welzijnswerk wordt de verbinding met de andere dimensies van DO vaak (nog) niet gelegd. Meestal borduurt men verder op het begrip ‘duurzaam’, als een kwaliteit van de relatie met leden van de doelgroep, met hulpvragers enzovoort. Tewerkstellingsinitiatieven en sociale organisaties die met groepen werken en daarbij methodes van opbouwwerk hanteren, leggen makkelijker de relatie met de andere dimensies van DO. Enerzijds omdat tewerkstelling een onderdeel is van de opdracht, en anderzijds omdat educatie en participatie bij het groepsgebeuren centraal staan. In het educatieve deel van hun werking komen dan ook vaak ecologische thema’s aan bod. Ecologische dimensie Voor een aantal organisaties is aandacht voor de ecologische dimensie van DO een bewuste keuze. Er wordt over gesproken in de missie en de doelstelling van deze organisaties. Voorbeelden zijn De Wroeter, Educar en het OCMW van Mol. •

Biologisch boeren was voor De Wroeter van in het begin een doelbewuste werkwijze (zie ook de integratie sociale en ecologische dimensie). Die lijn wordt nog steeds voortgezet. De grond voor de groenteteelt wordt regelmatig gecontroleerd door Integra, een controle- en certificeringorgaan. Ook de infrastructuur werd beetje bij beetje verder aangepast. Op het dak staan zonnecollectoren, het regenwater wordt opgevangen en er wordt niet gestookt in de serres. Als de groenten niet meer groeien met de warmte van de zon, legt men de productie stil. Veel verwarmingskosten maken om in de winter tomaten en courgettes aan te bieden, vindt men niet natuurlijk bij De Wroeter. Ook met de ecologische voetafdruk wordt rekening gehouden. Verkoop aan huis en in de regio staan voorop.

•

Ook bij De Punt in Gentbrugge is om dezelfde reden lokaal werken een bewuste aanpak. Boeren uit de omgeving worden ondersteund.

•

Educar heeft een grote expertise betreffende autodemontage. De ecologische dimensie staat voorop. Bob Dockx formuleert het als volgt: “Het milieuaspect is voor Educar hoog van essentieel belang. Er is de eigenlijke werking van de demontage van voertuigen en sortering tot basisgrondstoffen. Daarnaast wordt ook bij elke nevenactiviteit het milieuaspect overwogen en worden duidelijke signalen aan de medewerkers gegeven dat zorg voor het milieu voor Educar een belangrijk aandachtspunt is.”

Toch hoeven het niet enkel organisaties met een historisch ‘groen’ gedachtegoed te zijn, die voor de praktijk van hun werking voortdurend nadenken over ecologische maatstaven en die vervolgens ook toepassen.

126

•

We troffen ook een publieke instelling die werk maakt van de ecologische dimensie: het OCMW van Mol. Met een groep mensen die leeft van een leefloon, werd daar enkele jaren geleden een project opgezet om compost te maken. Dat werkt nog steeds omdat enkele mensen er ‘hun ding’ van maakten en erin geloofden. Mensen dragen zelf de verantwoordelijkheid en ze gaan ervoor. Hetzelfde geldt voor een ander project van dat OCMW: ‘papier ophalen’ (het versnipperd papier wordt hergebruikt).

Economische dimensie Sociale organisaties, die handelsactiviteiten verrichten, doen dat zeer bewust om mensen uit kansengroepen helemaal te integreren in het arbeidsproces en om hen waarden als zelfvertrouwen en zelfrespect bij te brengen, het gevoel iets te kunnen betekenen in de maatschappij. Welvaart wordt gezien in functie van behoeftebevrediging. Het zijn vooral initiatieven in het domein van de sociale economie die daar werk van maken. Voorbeelden zijn er genoeg. We noemen er hier slechts enkele: De Punt, De Wroeter, Educar, Isis, Leren ondernemen, de kringloopcentra. De beschrijving van de economische dimensie van deze organisaties komt ook aan bod bij de integratie met de andere dimensies en bij de voorbeelden van goede praktijk. Op de website van VOSEC, een overlegplatform voor ondernemingen, organisaties en deskundigen uit de sociale economie in Vlaanderen en Brussel, zijn organisaties met een sterk uitgebouwde economische dimensie terug te vinden. Integratie sociale en ecologische dimensie Een aantal organisaties slaagt er zeer goed in om de sociale en ecologische dimensie van DO op elkaar af te stemmen en in de praktijk te integreren. •

De Wroeter Arbeidscentrum en De Wroeter Dagcentrum bijvoorbeeld maakten van bij de start de keuze voor biologische productie van voedsel, enerzijds omdat men producten wou aanbieden die goed zijn voor de gezondheid, maar anderzijds ook omwille van ‘de gasten’ (eerst mindervalide mensen die in gezinnen en leefgroepen waren ondergebracht, later is deze groep verruimd met personen met een licht mentale handicap, ex-psychiatrische patiënten, sociaal kansarmen en langdurig werklozen). Bioteelt was 25 jaar geleden pionierswerk, maar men wou bewust de machines en de sproeistoffen aan de kant zetten om de gasten een zinvolle dagbesteding te bieden door hen handenarbeid op het veld (o.a. onkruid wieden) te laten doen.

•

Op verschillende plaatsen zijn ook OCMW’s ervan overtuigd dat het loont om samen met de mensen projecten op te zetten met een ecologische inslag. Bijvoorbeeld het compostwinning project van het OCMW van Mol. “Mensen zijn blij dat ze niet een hele dag binnen zitten, dat ze contact kunnen hebben met de natuur. Ze voelen zich tevens erg verantwoordelijk voor het project en dragen er zorg voor. Ze vinden dat ze op die manier een zinvolle bijdrage leveren aan de samenleving”. (Frank Van Vaerenberg, OCMW Mol).

•

Met dezelfde doelgroep werkt ook het project Armoede en Energie in Turnhout. Het project wil enerzijds de armen aanzetten tot een andere houding tegenover milieuaspecten. Anderzijds tracht men mensen te stimuleren om te bezuinigen en te sparen, want dat is goed voor hun portemonnee. “Deze mensen liggen niet echt wakker van milieuthema’s” zegt opbouwwerkster Mieke Clymans, “maar als ze merken dat ze er concreet baat bij hebben, dan zijn ze wel geneigd daar rekening mee te houden. Een voorbeeld zijn de budgetmeters. Als ze maandelijks kunnen volgen hoeveel ze verbruiken, kunnen vergelijken en erover praten met anderen, dan is men sneller geneigd om erop te letten”.

In het voorbeeld van het OCMW van Mol zien we de aandacht voor de deugddoende ervaring van ‘buiten’ of in de natuur te zijn vermeld. Naast de aandacht voor een schoon leefmilieu zien we ook bij andere organisaties de aandacht voor de bredere betekenis van de natuur voor menselijk welzijn, alsook voor betekenisgeving aanwezig.

127

•

Zo integreert de vormingsorganisatie WIEV op een bewuste manier de natuur in haar vormingsprogramma’s voor mensen met een verstandelijke beperking. “Natuur in het sociaal werk betekent heel concreet voor onze doelgroep dat mensen opnieuw leren meeleven met de seizoenen en met wat er in de natuur gebeurt, ‘voeling onderhouden met onze roots’. We dreigen in deze maatschappij immers losgeslagen te worden door alle vernieuwingen die op ons af komen. Mensen terug ‘aarden’, stevigheid geven waardoor ze een goed gevoel hebben. Zwakke mensen worden de eerste slachtoffers in deze snel evoluerende maatschappij. Er vallen steeds meer mensen uit de boot en ik ben bang dat in de toekomst alles nog sneller gaat draaien.” (Ronny Dierendonck, WIEV)

•

Ook het project Verbondenheid en Bethanië - Orthopedagogische Groep Limburg gebruiken meer en meer het concept natuur om psycho-sociale problemen bij en delinquent gedrag van jongeren aan te pakken.

Integratie ecologische en economische dimensie Het vaak in de politiek en sociaaleconomische middens beleden ‘evenwicht tussen economie en ecologie’, wordt door sommige organisaties daadwerkelijk in de praktijk omgezet. De twee dimensies worden maximaal in elkaar geschoven. •

Bij Educar bijvoorbeeld worden jaarlijks ongeveer 400 wagens professioneel en volgens een vast productieschema uit elkaar gehaald en terug herleid tot basisgrondstoffen. Daarnaast wordt ook bij elke nevenactiviteit het milieuaspect overwogen en worden duidelijke signalen aan alle medewerkers gegeven dat zorg voor het milieu voor Educar een belangrijk aandachtspunt is.

Integratie economische en sociale dimensie De integratie van de economische en sociale dimensie van DO krijgt voor een belangrijk deel vorm en gestalte in het begrip ‘zinvolle arbeid’. Een aantal organisaties zetten dit facet van hun werking sterk in de verf. Zinvolle arbeid betekent dat je iemand een taak bezorgt die op zijn/haar maat is gesneden, die hij/zij aankan, die hij/zij samen met anderen verricht, die hem/of haar toelaat een inkomen te verwerven, die eigenwaarde van de betrokken mensen opkrikt. •

Centraal in de visie op zinvolle arbeid bij de economische activiteit van De Wroeter Arbeidscentrum bijvoorbeeld is een dergelijke de integratie van de sociale dimensie met de economische dimensie van DO. Op de website formuleren ze het als volgt: “Je telt in deze samenleving niet mee als je geen baan hebt. Zinvolle arbeid betekent dat je iemand een taak bezorgt die op zijn maat is gesneden, die hij aankan. Zijn zelfwaarde gaat daar een heel stuk mee omhoog. De Wroeter streeft ernaar in tegenstelling tot de klassieke vormen van beschutte arbeid, de deelnemers zoveel mogelijk te betrekken in het overleg en de planning van het takenpakket. De wekelijkse deelnemersvergadering is hiervoor het geschikte overlegorgaan. Van de deelnemers wordt verwacht, ieder volgens eigen mogelijkheden, dat zij hun capaciteiten ten volle benutten en hun verantwoordelijkheden, hoe groot ook, op zich nemen. De Wroeter is meer dan werken alleen. Een zinvolle vrijetijdsbesteding is ook zeer belangrijk. Samen op weekend gaan, een uitstap maken, naar het zonnige zuiden trekken, een kerst- en oogstfeest, en zo verder… dragen bij tot een goede sfeer en kameraadschap. Sociale contacten zijn een verrijking voor mensen”.

In dezelfde geest wordt ook gewerkt in De Punt, De Wroeter, Educar, Isis en Leren ondernemen en vele andere vormen van begeleide arbeid. Integratie sociale, ecologische en economische dimensie De organisaties die de sociale, ecologische en economische dimensies weten te integreren, beschouwen we als voorbeelden van goede praktijk (cf. par. 4).

128

Participatie De tabellen tonen dat organisaties, die veel aandacht schenken aan de integratie van de drie dimensies van DO (sociaal, ecologisch, economisch) ook veel energie steken in een bottom-up aanpak en de participatie van de doelgroep. Deelnemers worden zoveel mogelijk betrokken in het overleg en de planning van het werk. Die correlatie tussen de vier elementen van de normatieve beschrijving van DO springt in het oog. Ze is een van de meest markante en mogelijk ook richtinggevende vaststellingen van ons onderzoek over de praktijk van SW en DO. •

Bij bijvoorbeeld De Punt, net zoals in andere organisaties met een sociale en economische inslag, is de wekelijkse deelnemersvergadering een heel geschikt overlegmoment. Van de deelnemers wordt verwacht dat ze, ieder volgens eigen mogelijkheden, hun capaciteiten ten volle benutten en hun verantwoordelijkheden, hoe groot ook, op zich nemen. Voor deze organisatie is dat, in tegenstelling tot de klassieke vormen van beschutte arbeid, een bewuste keuze.

•

Ook Oikonde en de OCMW’s van Genk en Mol stellen dat deze werkwijze op termijn meer vruchten afwerpt bij de begeleiding van mensen. Samen iets doen met de mensen levert vaak meer resultaten op.

•

Vormingsorganisaties zoals Ecolife, VODO, Green en Mobiel 21 zagen het levenslicht in de jaren ’90 en zijn opgericht om te werken aan het thema DO. Zij gaan zeer bewust om met de integratie van de sociale, de ecologische en de economische dimensie. Participatie heeft voor hen het karakter van politisering en politieke actie gericht op structurele verandering.

2.3

Hefbomen en stimulansen

Wat kunnen voor organisaties en instellingen in het SW nuttige hefbomen en stimulansen zijn om DO in hun missie, visie en werking een grotere plaats te geven? De antwoorden op deze vragen in ons onderzoek waren soms algemeen, soms concreet. Vorming over DO voor de leiding en de medewerkers van de organisaties en DO als thema in de opleiding van sociaal werkers in spe kunnen alvast een belangrijke bijdrage leveren. Deze twee punten komen verder aan bod in respectievelijk par. 2.4 en par. 2.5. De grootste stimulansen zijn goede praktijkvoorbeelden. Daar zijn de meeste organisaties het volmondig mee eens. Hefbomen om daarmee iets te doen kunnen zodoende zijn: het netwerken van organisaties om ervaringen betreffende DO uit te wisselen en van elkaar te leren; het scheppen van open en toegankelijke kanalen om te informeren en te communiceren over praktijkvoorbeelden. Een aantal ‘good practices’ wordt beschreven in par. 4. Op vele plaatsen hoorden we intussen gelijkaardige reacties. •

“Mensen zoveel mogelijk laten zien dat het anders kan. En anders hoeft niet noodzakelijk ‘minder’ te zijn, het is belangrijk dat de voordelen van DO benoemd en benut worden.” (Marc Standaert, De Punt)

•

“Mensen moeten met hun neus op het positieve gedrukt worden, bijvoorbeeld in de binnenstad zijn de auto’s geweerd. Eerst waren er heel veel reacties, maar nu vindt men dat een goede zaak.” (Anniek Vandecasteele, Riso Gent)

Voorts worden ook concrete hefbomen genoemd, die het beleid van een organisatie beter kunnen afstemmen op duurzame ontwikkeling. De integratie van de diverse dimensies van DO schept daarbij duidelijk extra mogelijkheden. •

“Het duurzaam bestaan van de organisatie verder uitbouwen en de persoonlijke gedrevenheid van medewerkers stimuleren. Hen laten nadenken over wat ze in de organisatie willen waarmaken. Het is als ‘VUUR werkt’. In onze organisatie krijgen medewerkers regelmatig de kans om stil te staan bij wat ze willen realiseren. Daar wordt rekening mee gehouden en zo

129

blijf je gefocust op de dingen die je samen belangrijk vindt. Je krijgt ondersteuning om er werk van te maken. Bijvoorbeeld Marjan was zeer gedreven in het project klimaatwijken en op de studiedag KiloWATT werd ze gezien als expert.” (Stebo, Genk) •

“Arbeid is een belangrijk middel tot integratie. Dat middel van de tewerkstelling kan verbonden worden aan een andere kerndoelstelling: hergebruik. Daarbij letten we op de sociale begeleiding van de medewerkers met persoonlijke ontwikkelingsplannen. Ook de milieuwinst op het vlak van bijvoorbeeld energiegebruik, isolatie van de gebouwen en het zuinig gebruik van ons wagenpark is een permanent aandachtspunt. Zo verbinden we diverse aspecten van DO.” (Vlaamse Kringloopwinkels)

Over de vraag of stimulansen ook van de overheid moeten komen, liepen de meningen uiteen. Sommige organisaties zeggen dat de overheid meer over de brug zou moeten komen, zonder dit echter te concretiseren. Veel andere organisaties stellen dan weer dat die behoefte er niet meteen is. Wel zouden kleine stimulansen handig zijn. Een voorbeeld zijn Vlaamse toelagen voor duurzame mobiliteitsmaatregelen van een organisatie of een initiatief als Mobidesk als provinciale stimulans. De overheid moet vooral het kader scheppen en zou aan organisaties kunnen vragen om in hun meerjarenplanning op te nemen op welke manier ze op het gebied van DO aan de slag willen gaan en welke resultaten (jaarlijks) beoogd worden. Zo geraakt de aandacht voor DO stilaan ingebouwd in de praktijk van de organisatie.

2.4

Nood aan vorming

Uit de interviews is duidelijk gebleken dat er op het gebied van DO een grote nood aan vorming is bij alle geledingen van het SW. Dat gaat dan van een algemene vorming over het concept DO, met vooral ook de vraag naar goede praktijkvoorbeelden, tot een meer technisch vorming. Directies van sociale organisaties willen ook dat medewerkers zich meer bewust zijn van het prijskaartje van de mobiliteitskosten die in het teken van het werk staan. Zowel organisaties als directies en medewerkers willen onderling goede ervaringen uitwisselen. Hieronder zetten we enkele vragen naar vorming op een rij. Algemene vorming DO Heel wat organisaties geven aan dat het begrip DO heel vaag en zeer complex is en dat men niet meteen aanknopingspunten ziet om er in de praktijk mee aan de slag te gaan. Men zou het zeer nuttig vinden om te weten wat juist bedoeld wordt met DO, zodat men beter kan nadenken over hoe er in de praktijk mee kan omgegaan worden, en om het beleid van de organisatie daar beter op af te stemmen. Vraag naar goede praktijkvoorbeelden Om medewerkers goed te kunnen motiveren, is het belangrijk dat ze goede praktijkvoorbeelden zien, die inspirerend zijn om mee aan de slag te gaan. Dat zeggen in het SW haast alle verantwoordelijken en sociaal werkers. • •

“Beter goede praktijkvoorbeelden in plaats van veel uitleg.” “Vorming over het concept DO is zeker belangrijk, maar het moet in de praktijk ook doorleefd zijn.” (Hilde Wouters)

Vorming in een netwerk Ook voor het werken met personeelsleden is een bottom-up aanpak heel belangrijk. Organisaties willen liefst geen ‘top-down’ vorming. Liever wil men met andere organisaties ervaringen uitwisselen of een vorming die heel praktijkgericht is. “Zoals de vorming die Ecolife opzet”, zegt iemand. Technische vorming Om het personeel in de organisatie duurzamer te leren omgaan met materialen, is er een vraag naar technische vorming. Sociale werkers zijn niet dagelijks bezig met allerlei apparaten en

130

machines. En dan gaat er wel eens wat mis. Bijvoorbeeld recto verso kopiëren, apparaten leren bedienen, onderhoudsproducten kennen enzovoort. Vorming rond kostenbewustzijn Verder is het ook belangrijk om de werkers meer kostenbewustzijn bij te brengen. Dat bewustzijn integreert sociale, ecologische en economische aspecten van DO. Bijvoorbeeld voor het afleggen van huisbezoeken kunnen veel kilometers bespaard worden als het werk beter georganiseerd en gepland wordt. “Mensen zijn daar vaak slordig in en als de afstanden niet te groot zijn, zouden men ook beter de fiets nemen, maar daar hebben we nog geen beleidsuitspraken over gedaan.” •

Het is belangrijk om alle medewerkers bij een dergelijke vorming te betrekken. Wat sommige organisaties nu al toepassen, kan een tip zijn voor andere. “De organisatie zou op een gemeenschappelijke denkdag eens onder het vergrootglas kunnen worden gelegd op vlak van de ecologische dimensie van DO. Een denkdag met zijn allen over alle dingen in onze organisatie waarmee we onze planeet vooruit helpen, bijvoorbeeld de kilometers, het papierverbruik, spaarlampen enzovoort goed kennen.

•

Met kostenbewustzijn als inzet kan rond het thema DO zeer creatief gewerkt worden. Bijvoorbeeld mensen een verschillende rol geven en een gesprek op gang brengen. Of doelgroepen laten spreken: vluchtelingen – milieu – machtsverhoudingen – dieperliggende oorzaken – bruggen leggen.

•

Op korte termijn acties ondernemen die op langere termijn effect hebben, maar niet te belastend zijn voor de mensen zelf.

2.5

Verwachtingen t.a.v. de opleiding SW

In een evolutie van sociale organisaties die hun aanpak en beleid meer willen afstemmen op DO, kan ook de opleiding van sociaal werkers een bijdrage leveren. We hebben aan de organisaties gevraagd over welke vaardigheden toekomstige sociaal werkers moeten beschikken om DO te stimuleren, als ze eenmaal bij hen aan de slag zouden gaan. Of ook, hoe kan de opleiding sociaal werk jonge mensen beter voorbereiden om DO op het terrein vorm te geven? 2.5.1

DO-klemtonen voor de opleiding

We geven hieronder de verschillende accenten, die in de antwoorden aan bod zijn gekomen en die verband houden met het onderwerp van dit rapport. Kennis •

Inzicht in de hele problematiek van DO en het milieu bijbrengen. De gevoeligheid bij studenten is er al. (Kristel Driessens, Bind-kracht)

•

Studenten goed opleiden over het thema DO en ervoor zorgen dat ze het brede kader leren zien, ruimer leren denken. (Erik De Smedt, In Society)

•

“Het is belangrijk dat mensen zicht hebben op de wereld en hoe die in elkaar steekt. Ze moeten voor diepgang gaan, alles is veel te oppervlakkig.” (Erik De Smedt, In Society)

•

DO heeft nood aan een kijk op een gewenste toekomst, de richting waarin je wilt evolueren als organisatie, maar ook met je cliënten. (STEBO Genk).

•

De kennis kunnen kaderen en kunnen functioneren in een organisatie/bedrijf dat duurzaam werkt. (Marc Standaert, De Punt Gentbrugge)

•

Goede voorbeelden een plaats geven in de school, bijvoorbeeld tewerkstelling met aandacht voor ‘green jobs’, aandacht voor energiesnoeiers, de inzet van laaggeschoolden, de link met het sociale en het economische in projecten waar de 3 P’s samenkomen (Anton Gerets, Arbeid en Milieu).

131

Inzicht •

“De basishouding in vraag durven stellen en kunnen reflecteren rond de aangereikte thema’s. Niet alles bekijken vanuit de persoon, maar vanuit de context waarin mensen zitten, maatschappelijke tendensen leren zien, ruimer dan het ecologische.” (OCMW Mol)

•

Maatschappelijke meerwaarden versterken.

Vaardigheden •

“Empathie, de zorg om de mensen. Sociaal assistenten zijn vandaag de dag vooral experts in het diagnosticeren en oplossen van problemen. Om mensen uit kansengroepen echt te bereiken is empathie heel belangrijk. Niet alleen weten waar de ‘sukkelaars’ wonen, maar er ook mee kunnen omgaan. De houding is voor mij het belangrijkste. Niet de kennis, dat leren ze wel.” (Marcel Vanhex, CAD Limburg).

•

De basishouding in vraag durven stellen en kunnen reflecteren rond de aangereikte thema’s. (OCMW Mol)

•

“Mensen in hun kracht zetten, inzicht geven over ruimer kader.” (Anouk Depuydt, project Verbondenheid)

•

“Niet alles bekijken vanuit de persoon, maar vanuit de context waarin mensen zitten.” (Erik De Smedt, In Society)

•

Kunnen kijken met een ecologische bril.

Kritische kijk op de samenleving •

Duurzaam = zorgen dat mensen die normaal niet betrokken zijn bij beleidsvoering, daar ook een plaats krijgen. De stad er regelmatig attent op maken (“aan hun rokken trekken”) dat er ook groepen zijn die moeilijker bij het beleid te betrekken zijn. (Anniek Vandecasteele, Samenlevingsopbouw Gent)

•

“Studenten veel kritischer opleiden, sociaal (cultureel) werk plaatsen in een mondiale context, dit gebeurt momenteel veel te weinig. Sociaal werkers zijn te veel uitvoeders, te weinig kritisch. Ze moeten bijvoorbeeld een kritische reflectie durven maken over de stageinstelling. Daarvoor moeten ze handvatten aangereikt krijgen.” (Moo Laforce, Leren ondernemen).

•

“Durven gaan voor diepgang, alles is veel te oppervlakkig. Dingen durven benoemen en naar de oorzaak gaan. Mensen denken te veel vanuit de ik-positie. Dat kan omgebogen worden door de opleiding… Oorzaken kunnen duiden van armoede en rijkdom. Moeilijke vragen niet uit de weg gaan” (Eddy Van Tilt, Oikonde).

•

“De oorzaken van armoede en rijkdom leren zien, moeilijke vragen niet uit de weg gaan. Anders riskeer je dat bijv. de sociale economie nog voor 100 jaar bezig is met remediëren en reïntegreren; dan gaan we noot een betere wereld hebben. Hetzelfde met NGO’s: als zij blijven ondersteuning bieden aan het zuiden zonder te werken aan structurele oorzaken van de armoede (grondstofprijzen, e.d.), dan blijft dat een eeuwigdurend verhaal. Dit moet je meegeven aan studenten.” (Erik De Smedt, In Society)

•

De zinvolle toegevoegde waarde nagaan van werken aan DO, bijvoorbeeld de ecologische kost van een kringloopcentrum durven nagaan.

Educatief werken met de doelgroep •

Sociaal werkers moeten gedragsverandering kunnen begeleiden, niet alleen zorgen dat cliënten de energiefactuur kunnen betalen, maar vooral trachten te voorkomen dat er teveel

132

verbruikt wordt, door bijv. een vorming aan te bieden. Welke sterkten en interesses van mensen kunnen we tot motor van gedragsverandering maken? (STEBO Genk). •

Individuele werkers worden ook meer vormingswerkers of begeleiders om mensen voor dingen te motiveren. Sociaal werkers moeten mensen benaderen met enthousiasme en er zelf ook in blijven geloven. Enthousiasme, motivatie en de focus op sterktes is essentieel vinden wij voor het succesvol begeleiden van mensen naar een betere toekomst. Studenten moeten ook aandacht hebben voor coaching en begeleiding. (Energie en armoede)

Houding •

Communicatief zijn naar de doelgroep, naar collega’s, naar het beleid.

•

“Het is essentieel dat sociaal werkers een duidelijke visie kunnen weergeven over de basiswaarden die belangrijk zijn in het leven van de mens. Jonge mensen moeten die meekrijgen in hun opleiding en gemotiveerd worden om die op een leuke manier door te geven aan andere mensen.” (Ronny Dierendonck, WIEV).

2.5.2

DO in de SW-opleiding

Guido Prinsen van het OCMW van Genk vat samen wat een sociaal werker in spe allemaal zou moeten leren op de school: “Op de hoogte zijn van alle ontwikkelingen, een voortrekkersrol spelen, veel engagement tonen, ‘ervoor gaan’, enthousiasme uitstralen, zich documenteren, organisatorisch sterk zijn, kunnen netwerken, aftasten wat kan en niet kan, kunnen analyseren, kunnen onderhandelen, contact met de basis niet verliezen, op verschillende niveaus kunnen denken.” De kwaliteiten die Prinsen en zijn collega’s opsommen, maken van sociaal werkers haast witte raven als het aankomt op SW en DO. De suggesties komen uit een gesprek over dat thema en zeggen niets over de huidige opleiding SW an sich. Toch waren er op dat laatste vlak ook een aantal kritische vingerwijzingen en voorstellen. •

Laatstejaars SW met ondernemers en bedrijfsleiders in contact brengen, niet zozeer voor het economische luik, maar wel om hen te laten nadenken over flexibiliteit van de arbeid, de complexiteit van de arbeid, competentiemanagement, de kwaliteit van de arbeid, de relatie buurt en onderneming enzovoort. (Greet Castermans, VOSEC)

•

“Het lijkt wel of we denken dat de sociale wetenschappen kunnen uitgebouwd worden naar het model van de positieve wetenschappen en dat is absoluut niet waar. De sociale scholen hebben dit mee in de hand gewerkt door de aandacht te vestigen op het belang van methodieken en technieken. Zij zijn mee de exclusieve weg van het rationele gaan bewandelen. Het managementdenken is te veel doorgeslagen in sociale scholen. Vanaf de jaren 80-90 heeft men in het welzijnswerk vaak economisten aangenomen voor een directeursfunctie. Zij passen hun rationele modellen hanteren in het welzijnswerk toe. (Eddy Van Tilt, Oikonde).

•

“We werken mee aan de vervreemding die we willen bestrijden, sociaal werkers worden gereduceerd tot computerspecialisten, die goede verslagen en goede projectplannen kunnen maken. Ze verstoppen zich om niet met de mensen te moeten werken.” (Eddy Van Tilt, Oikonde, e.a.)

De sociale organisaties laten in het midden hoe hun suggesties in de SW-opleiding kunnen aangewend worden. Sommige organisaties denken dat DO genoeg inhoud heeft en genoeg stof oplevert voor een nieuw en apart vak in het opleidingsprogramma. Andere organisaties zien meer mogelijkheden in een vakoverstijgend model, ofwel in een DO-luik per vak. Een idee kan ook zijn dat vertegenwoordigers van sociale organisaties met een stevige expertise op het gebied van DO, en die van daaruit voorbeelden van goede praktijk kunnen voorleggen, door de opleidingsinstelling(en) worden uitgenodigd voor een overleggroep, die de integratie van DO in de SW-opleiding concretiseert.

133

3

Resultaten van de focusgroepen

De uitgetikte verslagen van de focusgroepen zijn opgenomen als bijlage III.4. Hieronder wordt een samenvatting gegeven van de belangrijkste bevindingen die we uit de vier gehouden focusgroepen konden opmaken. Daarbij ligt de voornaamste klemtoon op de aanbevelingen die we uit de gesprekken konden halen. Die aanbevelingen werden dan verder mee verwerkt in de aanbevelingen die we op het einde van dit rapport formuleren in deel V.

3.1

Consumptiesamenleving en duurzaamheid vanuit de invalshoek van de schuldhulpverlening

Het vraagstuk van schulden is een belangrijk duurzaamheidvraagstuk waar het SW mee te maken krijgt, o.a. via de praktijk van schuldbemiddeling en budgetbegeleiding. In deze focusgroep namen we dat als uitgangspunt om uit te diepen in welke mate DO in de praktijk van het SW gethematiseerd en eventueel nagestreefd wordt. We nodigden daartoe vooral sociaal werkers uit die concreet met de schuldenproblematiek aan de slag zijn. Algemene probleemstelling Sociaal werkers wijzen op een verband tussen de schuldenproblematiek en de consumptiesamenleving, maar er is wel nuancering nodig. Bij de voorbeelden die gegeven worden kunnen duidelijk twee groepen onderscheiden worden. We kunnen dat thematiseren met een begrippenpaar dat door Jan Brodala werd aangegeven op de 6de bijeenkomst van het lerend netwerk. Er is een verschil tussen ‘overlevingschulden’ en ‘overbestedingschulden’: •

•

Overlevingschulden zijn schulden die ontstaan omdat mensen te weinig loon hebben om te kunnen overleven. Woningen uit sociale huisvesting zijn bijv. de laatste jaren comfortabeler en groter geworden, en de prijs is ook gestegen. Om deze schulden te voorkomen zijn voornamelijk beleidsmaatregelen nodig, bijv. hoger basisinkomen of lagere huurprijzen. Overbestedingschulden zijn schulden die ontstaan door bepaalde zaken aan te kopen die men niet strikt nodig heeft. Preventieve maatregelen gaan voornamelijk naar het werken aan kritisch besef. Hier is er een rechtstreeks verband met de consumptiesamenleving.

Het onderscheid is niet absoluut, omdat het afhangt van het antwoord op de vraag: “Wat heb je nodig om menswaardig te leven?”. Bovendien verschilt het antwoord daarop van groep tot groep in de samenleving, en zijn ook daarbij de categorieën niet helder te scheiden. •

• •

Jongeren zijn gevoeliger voor consumptie, maar indirect worden ook de ouders daardoor beïnvloed. Reclame speelt hierin een belangrijke rol, en het beeld dat opgehangen wordt i.v.m. ‘erbij horen’. Dat leidt tot overbesteding. Bij armen, o.a. generatiearmen, gaat het vooral om overlevingsschulden. Ook al bestaan daar vormen van overbesteding. Maar daartussen zit er een zone van doelgroepen die in eerste instantie met overbesteding te maken kunnen omdat zij door omstandigheden een lager inkomen hebben: werklozen, eenoudergezinnen, mensen die met een echtscheiding of een faillissement geconfronteerd worden. Maar ook meer en meer ouderen hebben betalingsproblemen, o.a. door een te laag pensioen. Waarbij dan de grens ligt tussen overbesteding en noodzaak om te overleven is hier niet helder te maken. Een recent voorbeeld is ook de confrontatie met snel stijgende energieprijzen, die ineens zodanig op het budget gaan wegen dat men overlevingsschulden gaat maken.

Belangrijk is om te zien dat in beide gevallen de consumptiemaatschappij tot de context van het schuldenprobleem behoort. Mensen willen ‘meedoen’ en er bij horen. Om er bij te horen word je verwacht te consumeren. En zo zijn bijv. elektrotoestellen vaak van luxegoederen tot dagelijkse gebruiksvoorwerpen geworden. Een computer, een GSM, een stofzuiger, e.d. zijn nog

134

moeilijk weg te denken in het dagelijkse leven. Maar meer algemeen wordt alles ook duurder: bijv. de vaste woonkosten en de kosten voor medische verzorging. Ook cultuur is duur. Dat maakt dat de problemen van de consumptiesamenleving vooral voelbaar zijn bij mensen die minder inkomen hebben. Deze mensen moeten altijd een keuze maken tussen kopen of niet kopen en dat bezorgt vaak pijn. Voor die keuzepijn gaan mensen net in die consumptiemaatschappij compensaties zoeken: een vicieuze cirkel. De reclamewereld speelt een belangrijke rol bij het schulden maken. In het bijzonder is de toegang tot kredieten té gemakkelijk. Vaak zijn laaggeschoolde mensen nog meer het slachtoffer van dergelijke praktijken. Ze lezen of begrijpen de kleine lettertjes niet. Naar een op DO georiënteerde praktijk 1. De relatie cliënt – sociaal werker •

Erkenning van aanwezige duurzaamheid Vele cliënten hebben uit noodzaak een duurzaam gedrag. Hun budget is hiervoor bepalend.

• Kansen op leren Het is belangrijk dat mensen kunnen terugkomen als er iets verkeerd gelopen is. Mensen moeten de kans krijgen om te leren, en dat is met vallen en opstaan. • Cliënten als partners In de opvatting van basiswerkers vinden we deze basisattitude uit de empowermentbenadering terug. Zij vinden het belangrijk dat er meer overleg komt, want budgetbeheer alleen maar verplichten is in de hulpverlening geen optie. Een beslissing die niet gedragen is door de mensen zelf kan niet werken. Mensen zouden meer weerwerk moeten kunnen bieden. Daarom is goede communicatie en overleg met de cliënt van groot belang. •

Botsing sociale en juridische perspectief In de schuldbemiddeling en de budgetbegeleiding komt de hulpverleningsrelatie nogal eens klem te zitten tussen het juridische denken (met de daaraan gekoppelde opgelegde verplichtingen) en het sociale denken. Dat zijn twee aparte werelden. Waar sociaal werkers meer ruimte vragen voor de sociale benadering verwijst dit naar het werken op een hoger niveau (zie verder).

Individuele hulpverlening is noodzakelijk, maar er is meer nodig voor blijvende effecten op de lange termijn, en dus voor duurzaamheid. Belangrijk is dat de begeleiding niet stopt wanneer de schuld afbetaald is. 2. Groepswerking •

Verruimde participatie Groepswerking is een manier om mensen sterker te betrekken. Schuldhulpverlening werkt beter als mensen kunnen participeren en een stem hebben in het verhaal.

•

Grotere motivatie Cliënten zijn vaak beter te motiveren door samenwerking in groep.

•

Leerkansen als nazorg In groep kunnen mensen leren om met een budget om te gaan. Ook het aanleren van betaalbare alternatieven, en het bijbrengen van daarmee verbonden vaardigheden. Bijv. budgetgroepen; groep ‘gezond, gezellig en goedkoop koken’ (Heusden-Zolder).

•

Netwerkvorming stimuleren Dergelijke leeractiviteiten stimuleren de samenwerking en helpen bij het creëren van nieuwe (hulp)netwerken tussen mensen. Bij een aantal OCMW’s wordt dat ook versterkt via ontspannende activiteiten in groep.

•

Langetermijneffect op leefbaarheidproblemen Deze benadering heeft niet alleen positieve gevolgen bij schuldhulpverlening, maar draagt door de netwerkvorming ook bij aan het beantwoorden van leefbaarheidproblemen in het

135

algemeen. Het gaat om wat in het theoretische kader ‘opbouw van sociaal kapitaal’ wordt genoemd. 3. Structureel en beleidsgericht werken Er zijn heel wat stappen die op een meer structureel niveau gezet kunnen en moeten gezet worden om een empowerende benadering van schuldhulpverlening te verbeteren. Daarbij komt uiteindelijk ook de context van de consumptiesamenleving in het vizier. •

Netwerken creëren – samenwerking en overleg Groepswerking, leeractiviteiten en vrijetijdswerkingen kunnen ook opgezet worden via het zoeken van samenwerking en het creëren van netwerken met andere sociale en ook culturele organisaties.

•

Dwarsverbindingen met de juridische wereld maken Sociaal werkers zijn ervan overtuigd dat aangehouden begeleiding uiteindelijk effectiever is, niet alleen op het vlak van het vermijden van terugval, maar ook wat de terugbetaling van schulden betreft. Het is daarom aangewezen om ook naar balies en deurwaarders te stappen om samen naar de problematiek te leren kijken. (sociaal leren!) (De CAW’s van Antwerpen bijv. brachten de schuldbemiddelaars en de deurwaarders samen om alle aspecten van de schuldproblematiek integraal te bespreken.)

•

Dwarsverbindingen naar de lokale gemeenschap leggen, bijv. schooloverleg Onderwijzend personeel heeft op de problemen van mensen vaak een heel andere kijk dan de sociale sector. Daarom is overleg met de lokale schooldirecties en informatie geven aan leerkrachten heel belangrijk. Want vaak kennen zij de problematiek niet: welke armoede is er bij de mensen? Wat betekent in armoede leven? Hoe ga je om met mensen die schulden hebben, e.d. Vanuit een lokaal OCMW lukt dat best op het niveau van de lagere school, waar het verband tussen school en woonplaats nog groot is.

•

Vergroten van het draagvlak bij het lokale beleid Basiswerkers maakten duidelijk dat de opstelling van het lokale bestuur een heel verschil kan uitmaken in de manier waarop zij kunnen werken in de schuldhulpverlening. Het is daarbij niet evident dat het beleid bereid is werkers vrij te stellen om bijv. groepswerking op te zetten. In vele OCMW’s heeft het bestuur weinig voeling met het cliënteel. Bovendien worden de praktijkwerkers te weinig beluisterd, wat een breuk tussen bestuur en maatschappelijk werk voor gevolg heeft. Waar er meer openheid is loopt de samenwerking wel. Bijv. op plaatsen waar secretaris en/of voorzitter zelf maatschappelijk werker zijn. Eigenlijk zouden de maatschappelijk werkers meer betrokken moeten worden in het beleid van het OCMW.

•

Administratieve ondersteuning Samen met de cliënt ervoor zorgen dat de deurwaarder van de deur blijft, kost tijd en energie. Sociaal werkers ervaren een hoge werkdruk. Een dossier zou best administratief ondersteund worden, zodat de werker meer ruimte krijgt voor begeleiding.

De context van de huidige consumptiesamenleving is een belangrijk gegeven in het ontstaan van schulden. Hier is ook wetgevend werk nodig om zwakkere groepen in de samenleving te beschermen tegen sterke economische spelers, o.a.: • betere reglementering van de kredietmarkt; • bestrijding van ongeoorloofde reclamepraktijken; • grondrechten op energie garanderen en bescherming via een sociale leverancier.

136

3.2

Welzijnswerk en lokaal sociaal beleid

Lokaal beleid kan er in belangrijke mate toe bijdragen of basishulpverlening een duurzaam karakter heeft, of ‘dweilen met de kraan open’ is. Dat is de uitgangshypothese die we in deze focusgroep wilden toetsen. Een belangrijke vraag was of en eventueel hoe basiswerkers daarbij de band leggen met DO, maar ook wat ze zowel van hun organisaties als van hun lokale overheid verwachten. Duurzaamheid D0 wordt niet dadelijk in verband gebracht met psycho-sociale hulp- en dienstverlening. Toch blijkt ook uit dit focusgroepsgesprek dat werken aan de versterking van het welzijn van mensen gekaderd kan worden binnen een proces van DO. De sociale, de ecologische en de economische dimensies van DO zijn voortdurend aanwezig. Thema’s als energievoorziening, tewerkstelling van kansengroepen, milieuaspecten zijn actueel in elk OCMW. Vanuit ons theoretisch kader voor DO vinden we in deze focusgroep drie grote accenten sterk terugkomen: • het werken aan de vergroting van ‘sociaal kapitaal’ als een centrale opdracht voor het SW. Er zijn weinig maatschappelijke vraagstukken die daar niet mee te maken hebben. • het werken aan perspectieven op de lange termijn, eerder dan aan korte termijnoplossingen die geen blijvende impact hebben. Preventie en signalering van duurzame oplossingen vallen daar duidelijk onder. • het belang van participatie, mensen een stem geven. Op de achtergrond daarvan gaat het fundamenteel ook om een wereldbeeld van waaruit de wereldwijde crisis geïnterpreteerd wordt. Daarbij kan dan een tegenstelling ervaren worden tussen ‘de wereld redden’ en de zorg om het eigen welzijn. Die beide polen komen terug in een brede benadering van cliënten. Het werken aan de versterking van de netwerken van mensen om hen zo een stem te geven en kracht te doen vinden is belangrijk. Maar tegelijkertijd moeten hulpverleners alert blijven voor individuele hulpvragen. Het is een ineen verhaal. Bijvoorbeeld niet alleen oplossingsgericht werken, begeleiding naar werk bijv., maar ook aandacht hebben voor psychische kwetsuren, en voor de verankering van mensen, hun netwerk. Daarbij ook vormend aan de slag gaan, mensen dingen leren. DO gaat om ‘ontwikkeling’. Belangrijk is het accent op het proces waarbij mensen hun eigen mogelijkheden leren ontdekken. Duurzaamheid heeft te maken met de versterking van wat mensen zelf kunnen. Het aanpassingsvermogen aan veranderende maatschappelijke omstandigheden hangt daar mee van af. De basishouding van wwelzijnswerkers, en de manier waarop hun organisaties zich naar buiten toe profileren zijn daarbij cruciaal. Wat is de toegevoegde waarde die geboden wordt? Welzijnswerkers mogen niet denken in de dichotomie ‘wij-zij’, want dan hebben ze er niets van begrepen en dat veroorzaakt vaak kortsluiting. Welke boodschap stralen hulpverleners uit? Mensen moeten voelen dat ze welkom zijn. Dat maakt een groot verschil uit met de vereenzaming en de verkilling die in onze samenleving voelbaar is. Het cliëntperspectief moet meer dan tot nu toe ingebouwd kunnen worden zonder een verzakelijking van dat perspectief. Het moet dus gaan om een dialoog, en die beïnvloedt de zorgrelatie hulpvrager – maatschappelijk werker. Daarbij dient er ook gezocht te worden naar laagdrempelige vormen van participatie. Bijv. een tevredenheidenquête kan al een opstap zijn. Op structureel vlak wordt er gewezen op de positieve ervaringen i.v.m. het samenbrengen van verschillende partnerorganisaties het kader van de opmaak van het lokale sociale beleidsplan.

137

Beleidsaanbevelingen •

De politiek denkt nog te veel op de korte termijn (verkiezingen), en dat staat haaks op de principes van duurzaamheid. Vooruitzien en anticiperen, dat is duurzaamheid. De opstelling van een strategisch meerjarenplan voor het sociale beleid opent nieuwe mogelijkheden voor een duurzame benadering. Het is belangrijk om zowel de praktijkwerkers als de doelgroep(en) daarbij te betrekken, en hen daarvoor de nodige vaardigheden aan te leren. Het gaat erom een open gesprek te kunnen voeren met het beleid met meerdere partners rond de tafel. Meer openheid voor dialoog met de mensen zelf is daarbij essentieel. Een grotere betrokkenheid gaat bovendien meer verbinding creëren (cf. sociaal kapitaal).

•

Er kan daarbij verbreed worden naar empowerment en maatzorg. Maar er komt veel af op de maatschappelijk werkers. De werkdruk is hoog.

•

Het opbouwen van relaties met cliënten is beslissend voor het slagen. Een probleem vormt daarbij de discontinuïteit bij het personeel in de sector. Het proces kan mislukken wanneer de sociaal werker verdwijnt, omdat het proces niet verder gezet wordt.

•

Voor het werkveld heeft duurzaamheid ook te maken met netwerken, ook van organisaties over de sectoren heen! Er zouden daarbij vanuit het beleid verbindingspersonen tussen de verschillende sectoren ingezet moeten worden. Door die ‘intermediairen’ kan er tijd gekocht worden, zodat er ook meer ruimte komt voor het werken aan de lange termijn.

•

Basisrechten zouden automatisch moeten toegekend worden. Dat zou in een organisatie meer ruimte geven om andere dingen te doen. Er bestaan tientallen rechten (van studiebeurzen tot huursubsidies) en die moeten elk op een aparte manier aangevraagd worden. Waarom worden die niet automatisch toegekend op basis van gegevens in de Kruispuntbank van de sociale zekerheid?

3.3

De relatie tussen lokaal sociaal beleid en lokaal beleid rond DO

Dat lokaal beleid er in belangrijke mate toe kan bijdragen of basishulpverlening een duurzaam karakter heeft, konden we vaststellen in de vorige focusgroep. Voor deze focusgroep vertrokken we van de vaststelling/hypothese dat lokale besturen enerzijds lokale sociale beleidsplannen ontwikkelen, en dat er anderzijds ook lokaal beleid is rond DO, o.a. via Agenda 21, maar dat de samenhang daartussen soms lijkt te ontbreken. We wilden dus onderzoeken of, en in welke mate er in de gemeenten/steden een samenhang bestaat tussen het lokaal sociaal beleid en het beleid rond DO. Daarvoor brachten we een aantal mensen rond de tafel die op één of andere manier op dat lokale beleid betrokken zijn. Naast een aantal interessante voorbeelden van goede praktijk (cf. par. 4) leverde dat vooral aanbevelingen voor organisaties en voor de (lokale) overheden op.

Beleidsaanbevelingen: 1. DO bij de overheid en/of organisaties: •

DO is een transversaal thema, iets waar het beleid van de hele organisatie of gemeente moet voor kiezen over alle departementen heen. Al te vaak wordt er nog in ‘hokjes’ gedacht. Elke dienst of subafdeling probeert zijn beleid zo goed mogelijk te realiseren. Maar waar er raakvlakken zijn is er weinig afstemming. Afstappen van het vakjesdenken en dwarsverbanden leggen is de boodschap. Deze visie moet dan structureel vertaald worden in procedures om niet in de marge van het verhaal te blijven werken en afhankelijk te zijn van de goodwill van de ambtenaar.

•

In de samenwerking zouden we moeten kunnen garanties inbouwen dat de verkiezingen niet te veel invloed hebben op het voortbestaan van de organisatie.

138

•

Zoals in de andere focusgroepen stellen we ook hier vast dat er veel belang gehecht wordt aan het werken op verschillende niveaus, en aan het verbinden en het netwerken met verschillende organisaties. Bij deze trend naar meer transversaliteit vraagt men ook naar een nieuwe bestuursstijl van de overheden waar men mee te doen heeft. Enerzijds vraagt men minder bureaucratische regelgeving en een grotere autonomie voor de organisaties. Anderzijds verwacht men dat overheden meestappen in die beweging naar transversaliteit en daarbij in de regisseursrol stappen om als antwoord op maatschappelijke noden de juiste partners rond de tafel te krijgen.

•

Overheden kunnen wel helpen om i.s.m. de academische wereld instrumenten te ontwikkelen die organisaties kunnen helpen om hun beleid te toetsen en bij te sturen. Er kan er bijv. een instrument, een soort duurzaamheidbarometer, ontwikkeld worden dat (lokaal) toepasbaar is om de graad van duurzaamheid te meten.

•

Er is een grotere kans op slagen van DO als de sociale component van in het begin wordt meegenomen. Dit kan o.a. door aandacht voor tewerkstelling van sociale doelgroepen.

•

Een duurzaam aankoopbeleid: nadenken welke ecologische, sociale en ethische elementen ingebracht kunnen worden, vb. sociaal aanbesteden, Fair Trade, non-discriminatie, kinderarbeid, diversiteit, e.d. VVSG en/of de provincie zou daar een rol in kunnen opnemen om lokaal en bovenlokaal een aantal effecten te realiseren.

•

Naar het voorbeeld van de politiezones kan er gedacht worden aan intergemeentelijke samenwerking betreffende DO.

•

Participatie en betrokkenheid van burgers, ook de mensen die het moeilijk hebben.

2. DO in het onderwijs: •

Het komt erop aan dat leerlingen en studenten de inhoud van het begrip DO goed kennen, dat ze nadenken over de mogelijke betekenissen en afstappen van het ‘hokjesdenken’ of leren transversaal denken op de schoolbanken.

3.4

SW en DO in milieu- en DO-organisaties

In deze focusgroep werden sociaal werkers samengebracht die ooit afstudeerden aan de Arteveldehogeschool in de richting milieubeleid uit de optie ‘sociaal beleid’ en op één of andere manier ook rond dat thema werkzaam zijn. Hen werd het kader rond SW en DO voorgesteld, alsook het denken rond competenties SW en competenties voor DO. Daarbij kwam de vraag of ze zich daarin konden herkennen. Verder lag de vraag voor of ze zichzelf nog als echte ‘sociaal werkers’ beschouwden bij het werken aan DO via acties, campagnes, EDO, e.d., alsook welke expertise verder ontwikkeld moet worden om als SW vorm te geven aan DO. Positionering van het sociaal werk Een deel van de discussie ging over de manier waarop sociaal werkers zich best opstellen in hun werk binnen natuur-, milieu- en DO-organisaties. Een algemene stellingname daarbij was dat sociaal werkers niet zozeer moeten proberen om het concept DO opnieuw beter op de agenda te krijgen. Het gaat er wel om hun competenties als sociaal werkers uit te spelen, en binnen die sector de positie van het sociaal werk te versterken.

Dat leverde o.a. volgende ideeën op:

139

•

Het is belangrijk om te zoeken naar gemeenschappelijke belangen met verschillende groepen. Bijv. ‘gezondheid’ is zo’n thema dat iedereen raakt. Zowel een bottom-up als topdownbenadering zijn daarbij nodig.

•

Daarbij kan men ook proberen om mee te ‘liften’ op lopende projecten, bijv. dorpskernvernieuwingsprojecten, bouwprojecten, grote infrastructuurwerken, e.d.

•

Sociaal werkers mogen zich gerust wat meer actiegericht profileren. Nu worden zij te veel platgewalst door adviesraden die worden ‘beziggehouden’ met complexe problemen.

•

Er is anderzijds veel communicatie nodig ter bevordering van het draagvlak voor DO, en in het bijzonder voor natuurontwikkeling. Natuurherstel is voor sommigen een probleem: bijv. bevers die dijken ondergraven, everzwijnen die in tuinen wroeten,…

•

De beleidsreflex moet meer aangewakkerd worden bij de sociaal werkers.

Competenties Aansluitend bij het voorgaande werd er sterk benadrukt dat sociaal werkers vanuit hun opleiding over een aantal competenties beschikken die van groot belang zijn voor hun werk in de natuur-, milieu- en duurzaamheidsector. •

De SW-opleiding blijft nog steeds een fundament. Vooral in het hoe we het aanpakken zit het verschil. Mensen betrekken en er kunnen mee werken blijft onze sterke troef. Daarenboven hebben we ook een participatieve reflex. De betere gidsen zijn soms ook wel SW-ers omwille van hun sociale vaardigheden.

•

Een duurzaamheidambtenaar krijgt te maken met verschillende spelers. Het is dus belangrijk om zicht te krijgen op, en te leren omgaan met verschillende uitgangsposities. − Daarbij speelt ook het belang om bewoners te laten meedenken. − Dat speelt ook bij medewerkers van de diensten. Bijv. bij het invoeren van ecologische poetsproducten moet je ook de poetsploeg op de hoogte brengen en betrekken. Empowerment is hierbij een belangrijke meerwaarde vanuit het sociaal werk.

•

Als SWer krijg je van mensen dikwijls meer gedaan door gebruik te maken van emotionele intelligentie en diplomatie. Respectvol beïnvloeden is hier aan de orde. Deze eigenschap is net belangrijk om ook met techneuten te kunnen samenwerken. Dat sluit dus ook aan bij een interdisciplinaire aanpak.

•

Weten hoe je aan beleidsbeïnvloeding moet doen is een belangrijke competentie.

•

Ook leren loskomen van de eigen denkkaders; zich leren inleven in andere denkkaders. Daarbij is out-of-the-box denken ook dringend nodig. Soms gaat de samenleving veel sneller dan de onderwijswereld.

•

Voor DO is het belangrijk om te leren ‘systeemdenken’, en kennis te hebben van structuren zodat we die met creativiteit kunnen benaderen, doorbreken. Dat vraagt ook om ‘strategisch’ denken.

•

Maar ook basiskennis over DO blijft erg belangrijk, alsook van elementaire begrippen die daarmee verbonden zijn (bijv. wat is een LCA?).

•

Daarnaast is de uitwisseling van expertise, van ‘good practices’, van groot belang.

Beleid •

Er wordt een probleem gesignaleerd t.a.v. het huidige beleid van het inzetten van een ‘duurzaamheidambtenaar’. Er ontstaat zelden transversaliteit in het beleid wwanneer het resultaat daarvan is dat men alles wat met DO te maken heeft probeert te parkeren bij die duurzaamheidambtenaar. DO moet opgenomen worden door een algemene beleidsdienst.

140

•

De profielen van de Vlaamse overheid voor de aanwervingen in natuur- en milieuagentschappen zouden moeten aangepast worden i.f.v. sociale en participatieve dimensies. Naast wetenschappers en technici dienen ook sociaal werkers een belangrijker plaats te krijgen.

•

Voor het Agentschap Natuur en Bos is daarnaast interne vorming en bijscholing wel heel belangrijk omdat men met het bestaande personeel moet verder werken.

141

4

Voorbeelden van goede praktijk

Verschillende organisaties hebben al een hele weg afgelegd om hun werking zo uit te bouwen dat de sociale, de ecologische en de economische dimensies stilaan een geïntegreerd geheel vormen. Participatie van de doelgroep en van de personeelsleden is daarbij eveneens een heel belangrijk gegeven. Met de volgende keuze voor goede praktijkvoorbeelden willen we enkel een beeld geven over hoe de integratie van de vier dimensies kan verlopen. Daarvoor putten we er vooreerst vijf uit de geïnterviewde organisaties (cf. Tabel IV.2). Vervolgens voegen we er nog twee aan toe uit de derde focusgroep (cf. bijlage III.4.3). Natuurlijk zijn er nog andere, leerrijke voorbeelden. Daarvoor kan men verder terecht bij de organisatiefiches, maar ook in de verslagen van het lerend netwerk, van de studiedagen en van de focusgroepen. Al dat materiaal is opgenomen in de bijlagen van dit rapport.

Volgende ‘goede praktijken’ van DO uit verschillende maatschappelijke domeinen krijgen hieronder een korte toelichting: • • • • • • •

EDUCAR, een sociaal bedrijf uit een industriële omgeving. De Wroeter, een sociaal bedrijf uit de landbouw. De Punt, een sociaal bedrijf uit de ondernemerswereld. Velo, een organisatie uit de sociale economie. Leren Ondernemen, een organisatie die gezinnen in armoede ondersteunt,. OCMW van Mol, een sociale overheidsdienst met een brede aandacht voor dimensies van DO. Stad Gent, waar DO een transversaal beleidsthema is.

•

EDUCAR vzw

Educar is een tewerkstellingsbedrijf dat in het Antwerpse havengebied opleiding en werkervaring organiseert voor gemotiveerde werkzoekenden, uit de kansengroepen. Door middel van een productieproces voor de demontage van auto's werken de deelnemers in een realistische bedrijfssituatie. Ongeveer 400 wagens worden jaarlijks professioneel gedemonteerd en terug herleid tot grondstoffen of basisonderdelen. Naast de autodemontage, zijn er ook veel nevenactiviteiten die interessante werkervaring kunnen bieden: productiemagazijn, magazijnadministratie, onthaal, secretariaat, onderhoud enzovoort. Het ecologische staat bij Educar hoog aangeschreven. Er is de eigenlijke werking van de demontage van voertuigen en de sortering tot basisgrondstoffen. Daarnaast wordt ook bij elke nevenactiviteit het milieuaspect overwogen en worden duidelijke signalen naar de deelnemers gegeven dat zorg voor het milieu voor Educar een belangrijk aandachtspunt is. Dit krijgen ze mee als basishouding ten opzichte van een latere werkgever bij doorstroming. De mening van Educar over de toekomst: de werking overkoepelt verschillende functies in een industriële omgeving, met werkervaringen in productie, logistiek en administratie. Tijdens het werkjaar volgen de deelnemers beroepsgerichte opleidingen, met een attest voor een positief resultaat. Zo verwerven de deelnemers in dit bedrijf nuttige bagage voor succes in een latere tewerkstelling. In het trajectverloop zoeken de verantwoordelijken van Educar samen met iedere werknemer naar oplossingen voor specifieke noden. Tewerkstelling, opleiding en individuele begeleiding in sociale en technische vaardigheden, richten zich op het zelfstandig functioneren en ontplooien in onze samenleving. Website: www.educar.be

142

•

De Wroeter Arbeidscentrum en Dagcentrum

Het gaat om twee organisaties gevestigd op dezelfde plaats in Kortessem en met een gezamenlijke historiek. Op zoek naar een zinvolle dagbesteding voor mensen die door de maatschappij ‘arbeidsongeschikt’ verklaard zijn, werd er zeer kleinschalig gestart met een ecologische tuin en zelf brood bakken samen met de doelgroep. Deze sociale dimensie werd meteen gekoppeld aan de economische dimensie. Deze activiteiten werden verder ontwikkeld in een bakkerij (Dagcentrum) en in de biologische groenteteelt (Arbeidscentrum). De ecologische dimensie komt tot uiting in de producten die men levert (biobrood en groenten) en in de infrastructuur. Bij de verbouwing werd gezorgd voor zonnepanelen en recyclage van water. De verkoop van producten gebeurt aan huis en op plaatselijke markten. Dat is een bewuste keuze. De uitwisseling met projecten uit het Zuiden vestigt de aandacht op de herverdeling. Participatie van de doelgroep staat voorop. Website: www.dewroeter.be Zie ook: bijlage II.2.1.

•

De Punt

Focus bij De Punt in Gentbrugge ligt op ondernemen: starters ondersteunen, met aandacht voor mens en milieu. maar niet met het opgestoken vingertje. Dertig procent van de activiteiten zijn strikt economisch, met aandacht voor mens en milieu. Verder gaat er veel aandacht naar het personeel. “De aandacht voor de mens in de organisatie sluit aan bij een goede manier van bedrijfsvoering”, zo stelt Marc Standaert. “Een goed personeelsbeleid voeren met de mogelijkheden die er zijn. Onze relatie met het personeel is van een andere aard dan in de meeste grote bedrijven. Bijvoorbeeld in een klassiek bedrijf bestaat er een groepsverzekering die verschillend is voor arbeiders en bedienden. Bij ons is die voor iedereen gelijk en kost 50 euro per persoon per maand”. De lonen zijn niet gelijk, er is een loonspanning van 1 (poetsvrouw) op 3,5 (directeur). Om de twee maanden is er personeelsoverleg. “Maar dat is soms niet evident”, aldus Marc Standaert ”Niet iedereen kan die vergaderingen even goed volgen. Je hebt nu eenmaal denkers en doeners. Maar wij trachten dit op te volgen door ‘navorming’. Per afdeling is er om de zes weken een dienstenoverleg, met nadien ook extra uitleg voor de mensen die dat wensen.” De ecologische component wordt vertaald in werken met de lokale handelaars en boeren en de organisatie van de boerenmarkt, iedere woensdagnamiddag. De organisatie van de markt is in handen van een medewerkster van de Punt. Iedere maand wordt ook een gratis proeverij georganiseerd, waar ook de Wereldwinkel in betrokken is. Standaert: “Er wordt consequent aangekocht bij sociale economiebedrijven of bij de lokale handelaars en de Wereldwinkel. Zo worden extra kilometers vermeden en een studie uit Engeland heeft uitgewezen dat dit loont. Geld dat binnenkomt, wordt ter plaatse uitgegeven.” Website: www.depunt.be Zie ook: bijlage II.2.1.

•

Velo vzw – Leuven en Aarschot:

Velo vzw is een fietsmobiliteitbedrijf in de sociale economie. Diverse maatschappelijke groepen krijgen er een opleiding en werkervaring in de fietstechniek en in fietparkingbeheer. Zij produceren uit fietswrakken tweedehands fietsen die verhuurd worden aan, vooral, studenten. Daarnaast beschikt Velo 3 fietsherstelplaatsen. In de fietspunten van Leuven en Aarschot draagt Velo zorg voor de fietsenstalling en worden ook nieuwe fietsen verhuurd. Verder is Velo actief in diefstalpreventie, bedrijfsfietsen, mobiliteitsondersteuning, basis fietstechnische educatie, ...

143

Velo is een duidelijk voorbeeld waarin de vier dimensies van DO op elkaar betrokken, en met elkaar verweven zijn. Aspecten van DO in de werking van Velo zijn zeker: −

−

−

−

Het eindproduct: tweedehandsfietsen die samengesteld worden met onderdelen uit fietswrakken. De manier van omgaan met de werknemers: Velo biedt een technisch-pedagogische opleiding, maar ook trajectmatig, rekening houdend met de context van de persoon. De tewerkstellingsproblematiek gaat vaak samen met moeilijkheden in de sociale situatie of de thuissituatie. Er is veel tijd en aandacht voorzien voor begeleiding. De visie op (fiets)mobiliteit, ruimer dan de organisatie, zoals de betrokkenheid bij de fietspunten. Er loopt ook een project voor de inschakeling van ‘bedrijfsfietsen’, voor mensen die op een dag verschillende bedrijven bezoeken. De nauwe samenwerking met de stad, en de andere rechtstreekse stakeholders.

Website: http://www.kuleuven.be/velo/ Zie verder: bijlage III.4.3.

•

Leren ondernemen

De vzw Leren Ondernemen ging in 1996 in Leuven van start met een project voor naschoolse kinderopvang. Ondertussen is de organisatie sterk uitgebouwd en tracht men voortdurend de sociale, de ecologische en de economische dimensie te integreren en is er veel aandacht voor de betrokkenheid van kansarme gezinnen. Er is nu ook een naaiatelier waar stoffen, geweven door vrouwen uit Mali, worden verwerkt tot decoratief huislinnen. Met het Maliproject wil men de verbinding maken tussen armoede in België en armoede in de derde wereld. Met de opbrengst van het naaiwerk gingen enkele vrouwen naar Mali. Ginds werden vrouwen geleerd om te fietsen i.s.m. het fietsenatelier in Kortrijk. Mensen gevoeliger maken voor het zuiden is een belangrijk aandachtspunt. Er is voorts een sociaal restaurant waar de gezinnen ’s avonds kunnen eten. Er is een klussenploeg en een ECO-ploeg van vier personen werkt bij mensen in armoede rond energie. Er worden heel wat culturele activiteiten georganiseerd. Er is een theatergroep die tweemaal per week repeteert en voor het jaarlijkse optreden worden kostuums gemaakt in het naaiatelier. De aandacht voor beeldcultuur spreekt mensen aan. Er worden foto’s gemaakt in samenwerking met de Kunstbank. Mensen kijken naar foto’s en leren via beelden anders naar de wereld kijken. In de zomer wordt een tentenkamp gebouwd, genaamd ‘In de latten’, om de relatie te leggen met dakloosheid. Website: www.leuven.be (item: ‘ondernemen en werken’) Zie ook: Bijlage II.1.5.

•

OCMW Mol

Alle professionele werkers zijn vertrouwd met de werking van het OCMW. De aanpak in Mol trof omdat de aanpak een opbouwwerkmatig karakter heeft en een aanzet wil geven voor de integratie van de vier dimensies van DO. Met een groep mensen die een leefloon ontvangen, is enkele jaren geleden een project opgezet om groenafval te composteren. De betrokken mensen nemen deze taak zeer gemotiveerd op en voelen zich erg verantwoordelijk voor wat ze doen. Er wordt veel vorming georganiseerd over recyclage. De sociale en ecologische dimensie zijn aanwezig. De economische pijler is moeilijker te realiseren in het kader van een OCMW. Participatie van de doelgroep staat voorop. Samen met een sociaal assistente wordt een thema voorbereid voor de jaarlijkse Dag van de Armoede en er is een werkgroep actief bezig met

144

energie en Klimaatwijken. Met deze betrokkenheid wil men de eerder negatieve houding van de doelgroep t.a.v. milieuthema’s ombuigen tot positieve nieuwsgierigheid. Website: www.gemeentemol.be/OCMW Zie ook: bijlage II.1.4.

•

Stad Gent

De Stad Gent heeft een nieuwe stadsmissie met vijf hoofdstrategische doelstellingen, waarin alle elementen van duurzaamheid terugkomen. Daarbij koos de stad Gent ervoor, met ingang van de nieuwe legislatuur, om DO los te koppelen van het departement milieu. Er werd een Programmaregisseur Duurzaamheid aangesteld om de stad tegen 2020 als ‘duurzame stad’ waar te maken. Die programmaregisseur heeft de bevoegdheid om op een transversale manier te werken doorheen alle stadsdiensten in de richting van DO. Alle departementen van de stad moeten hun beleids- en jaarplannen, activiteiten en acties ophangen aan de vijf hoofdstrategische doelstellingen: • • • • •

kennis, innovatie en creativiteit ecologisch duurzaamheid economisch duurzaamheid sociale duurzaamheid communicatie en inspraak

Dat alles wordt overgoten met een innovatieve en creatieve saus blijkt bijvoorbeeld uit het volgende praktijkvoorbeeld van sociale lokale dienstverlening: een project over ‘complementaire munten’ om lokale dienstverlening kort bij de mensen te houden. Website: http://www.gent.be/eCache/THE/1/36/428.html Zie ook: bijlage III.4.3.

145

V

Aanbevelingen voor opleiding, werkveld en beleid

1

Algemene bedenkingen en aanbevelingen

Op basis van onze onderzoeksgegevens – in het bijzonder de resultaten van de focusgroepen – en verslagen zijn er heel wat aanbevelingen te formuleren, zowel voor het werkveld van het SW en de opleiding tot sociaal werker, als voor het beleid. We behandelen die drie domeinen hieronder afzonderlijk. Maar vooraf passen toch enkele algemene bedenkingen en aanbevelingen die meer gerichte aanbevelingen beter kunnen kaderen.

Paradigmaverandering rond welzijn De verscherping van de maatschappelijke crisis door het samenlopen van meerdere crisissen als de ecologische crisis, met in het bijzonder de klimaat- en energiecrisis, en de sociaaleconomische crisis brengt mee dat ook sociaal werkers er zich bewust van worden dat we voor een grote maatschappelijke verandering staan. Het bevorderen van het welzijn van mensen, de centrale missie van het SW, staat onder druk. Omdat we als samenleving moeten leren leven binnen biofysische grenzen vormt het herdenken van het begrip ‘welzijn’ een sleutel voor een positieve maatschappelijke evolutie. Het botsen op biofysische grenzen maakt duidelijk dat het dominante verhaal dat emancipatie en welzijn eenzijdig verbindt met het scheppen van welvaart via productieve arbeid en daarop gebaseerde consumptie, en dus met steeds verdergaande economische groei, ten einde loopt. In dat verband dienen de huidige discussies over de verhouding tussen materiële welvaart en geluk, en over betere economische instrumenten dan het BBP om welvaart te meten, de volle aandacht van het SW, maar ook van het beleid. Op de achtergrond hiervan is een aanscherpen van de aandacht voor een passend werelden mensbeeld een belangrijke aanbeveling. Grotere sociale gelijkheid Nieuwe opvattingen over welzijn zullen weinig aantrekkingskracht hebben wanneer grote sociale verschillen het maatschappelijk beeld blijven domineren. Dat speelt op mondiaal vlak, maar evenzeer binnen onze eigen samenleving. Het verkleinen van de inkomenskloof is daarom een belangrijke voorwaarde voor een DO, maar het is er tevens een inherent objectief van. DO is transversaal en multi-level Dat DO een transversaal thema is, en dus alle segmenten en niveaus van de samenleving raakt, werd telkens opnieuw bevestigd. En dat heeft gevolgen voor de manier waarop wij ons als samenleving structureren en actie ondernemen, zowel horizontaal als vertikaal. •

Het te boven komen van het ‘hokjesdenken’ is een veelgehoorde aanbeveling. Het gaat er dan om meer coöperatie te zoeken door een transversale beweging van netwerking en beleidsvoering. Dat heeft zijn consequenties naar het Vlaamse beleid dat in sectoren ingedeeld is en dat via regelgeving mee vormt geeft aan ‘hokjes’ binnen het SW. In de praktijk van het sociaal werk, maar ook naar de opleiding waar via de afstudeerrichtingen de hokjes bevestigd worden.

•

Complementair met het vorige is er ook een sterke vraag naar (betere) verticale verbindingen. Het basiswerk dient veel meer verbonden te worden met structuurgericht en beleidsmatig werken. In het SW moeten het micro-, meso- en macroniveau in hun onderlinge samenhang benaderd worden. Omgekeerd dient ook het beleid ook meer oog te krijgen voor bottom-up bewegingen, en daarbij een groter vertrouwen te geven aan basisen middenveldorganisaties.

146

Betrokkenheid en participatie Burgerschap is een recht. Dat mensen inspraak en participatiemogelijkheden moeten krijgen bij belangrijke veranderingen die hun leven aangaan, is een basisuitgangspunt voor SW en behoort ook tot de kernagenda van DO. •

Dat roept de vraag op naar het ontwikkelen van strategieën om het grote publiek te betrekken bij DO, maar voor het SW in het bijzonder om ook meer gemarginaliseerde doelgroepen te kunnen horen en een stem te geven. •

Aandacht voor de opbouw van kennis vanuit de ervaringen van doelgroepen is daarbij van cruciaal belang.

Machtsbewust en actiegericht Het streven naar een meer coöperatief gerichte samenleving mag echter niet blind maken voor reële maatschappelijke machtsverhoudingen en -verschillen. Het heersende concurrentiedenken verscherpt bovendien het belang daarvan. Er is dus een permanente spanningsverhouding tussen het zoeken naar coöperatie en naar ‘sociaal leren’, en de nood aan (politieke) actie. •

Het SW moet er zich beter van bewust worden dat ‘empowerment’ ook over maatschappelijke posities en over macht gaat. Het politieke luik van het empowermentparadigma en het belang van maatschappelijke actie mag dus niet uit het oog verloren worden. •

Van de overheid mag een groter leiderschap verwacht worden bij het verbeteren van de maatschappelijke positie van de zwakkere groepen in de samenleving.

Voorbeeldfunctie ‘Woorden wekken, voorbeelden strekken’ is ook voor DO een belangrijk adagium. Verantwoordelijken van hoog tot laag dienen te beseffen dat er naar hen gekeken wordt, en dat hun gedrag mee de toon zet voor de dominante normen in de samenleving. In ons kader speelt dat dus zowel voor de overheid en voor organisaties als voor professionals in het SW. In het bijzonder hebben ook onderwijsinstellingen hierin een belangrijke rol. •

Een belangrijk punt voor de praktijk van sociale organisaties is uiteraard wat zij kunnen doen om hun ecologische impact te beperken. Daarin verschillen zij niet van andere organisaties in de samenleving. Het vormde daarom ook niet de voornaamste focus van ons onderzoek. Ook al is de voorbeeldfunctie belangrijk voor de doelgroepen van het SW.

•

Belangrijk is de uitwisseling van expertise - van ‘good practices’ - en het scheppen van open en toegankelijke kanalen om daarover te informeren en te communiceren.

147

2

Opleiding sociaal werk

Competenties De competenties die centraal staan bij SW en de competenties voor DO stemmen in grote mate overeen.165 Of, SW dat beantwoordt aan zijn eigen missie is een belangrijke bijdrage aan DO. Het SW kan (het denken over) DO verder versterken en verrijken, voornamelijk door het werken aan competenties aansluitend bij de sociale dimensie van duurzaamheid. Daarin staat het SW (opleiding en werkveld) traditioneel sterk. De basisattitude t.a.v. het eigen doelpubliek, de participatieve reflex en een breed gamma aan sociale en communicatieve vaardigheden, alsook kritisch denken worden expliciet vernoemd. Het uitgangspunt moet dus blijven om ‘goede’ sociaal werkers te vormen, en daarbij een sterk profiel ‘sociaal werker’ neer te zetten. Het werken rond DO heeft echter ook aandachtspunten naar voren gebracht die meer dan nu het geval is behartigd mogen worden. We sommen de o.i. meest relevante op: •

Basiskennis over DO is een belangrijk uitgangspunt.

•

Een snel veranderende samenleving vraagt daarbij ook om een duidelijke visievorming.

•

Toekomstdenken en -verbeelden is een competentie die in het licht van DO een bijzondere plaats heeft, en best in het curriculum binnen gebracht wordt.

•

Kritisch denken dient gestimuleerd te worden: − leren loskomen van de eigen denkkaders, ‘out-of-the-box’ denken − zich leren inleven in andere denkkaders − durven gaan voor diepgang. Voor DO is het belangrijk om te leren ‘systeemdenken’. Nu worden sociaal werkers wel opgeleid tot sociale systeemdenkers, maar dat moet versterkt worden en verbreed tot ecosociale systemen.

•

Dat betekent tevens afstappen van het ‘hokjesdenken’ en leren transversaal te denken. •

Een groter accent op werken met groepen in functie van het begeleiden van mensen naar gedragsverandering. Daarbij leren mensen te motiveren en te focussen op sterktes.

•

‘Sociaal leren’, zowel informeel als methodisch, verdient extra aandacht.

•

Duurzaamheidkwesties kunnen dikwijls niet aangepakt worden zonder verbinding te maken met het macroniveau. Vraagstukken maatschappelijk, ook mondiaal, leren kaderen en structureel en beleidsgericht leren werken dienen in de opleiding versterkt te worden.

•

Dat vraagt ook om actiegerichtheid, strategisch denken en beleidsbeïnvloeding, interdisciplinariteit. Leren ageren met respect voor ecologische grenzen (Cf. Baobap+)

Curriculum Op basis van bovenstaand standpunt i.v.m. competenties is voor de inbedding van DO in het curriculum een dubbele benadering wenselijk: •

Voldoende basiskennis over DO vraagt om behandeling in (het kader van) een afzonderlijk opleidingsonderdeel, en best zo vroeg mogelijk in het opleidingsprogramma.

•

Een grote klemtoon ligt op competenties ‘voor’ DO. Dat vraagt om een transversale benadering en integratie doorheen het curriculum, waarbij ook aanvullende kennisaspecten in diverse opleidingsonderdelen aan bod kunnen komen.

Naar de uitwerking willen we volgende accenten aangeven: •

Bijscholing voor docenten en niet-onderwijzend personeel over duurzame ontwikkeling

•

Het naar de hogeschool halen van praktijkmensen uit het SW met goede praktijkvoorbeelden rond DO.

•

De voorbeeldfunctie van de hogeschool op vlak van duurzame praktijken (bijv. het heikele domein van de duurzame mobiliteit, ook in het kader van internationalisering).

165

Cf. Verslag workshops studiedag 23-10-2009.

148

3

Werkveld van het sociaal werk

DO als een algemeen (denk)kader Een aantal algemene vaststellingen ligt in de lijn van wat hierboven in algemene termen, en ook voor de competenties van de sociaal werker werd aangegeven. De basisopstelling voor DO sluit aan op hoe sociaal werkers naar hun werk kijken. Volgende elementen vallen daarbij op: •

DO als een transversaal thema sluit aan op een trend naar het zoeken van dwarsverbanden, netwerking en samenwerking tussen onderscheiden sociale organisaties. Het is daarbij iets waar de hele organisatie moet voor kiezen. Het zoeken naar afstemming en samenwerking in het kader van de lokale sociale beleidsplannen komt daarbij naar voren als een positieve ervaring.

•

Basiswerkers herkennen zich in het profiel van een sociaal werker dat past bij een participatieve, empowermentgerichte benadering, en willen daar vanuit het beleid ook meer ruimte voor krijgen.

•

DO wordt meestal niet direct in verband gebracht met psychosociale hulp- en dienstverlening. Toch blijken basiswerkers het werken aan de versterking van het welzijn van mensen gemakkelijk te kaderen binnen een proces van DO. De sociale, ecologische en economische dimensies van DO worden herkend als voortdurend aanwezig in hun werk.

•

Dat het bij DO om een proces van ‘ontwikkeling’ gaat, sluit in het SW ook aan bij het accent op het proces waarbij mensen hun eigen mogelijkheden leren ontdekken. Duurzaamheid heeft ook te maken met de versterking van wat mensen zelf kunnen. Het aanpassingsvermogen aan veranderende maatschappelijke omstandigheden hangt daar mee van af.

•

Een open houding tegenover verandering in functie van een betere levenssituatie voor de doelgroepen van het SW is duidelijk aanwezig. Daarbij wil men werken aan perspectieven op de lange termijn, eerder dan aan korte termijnoplossingen die geen blijvende impact hebben. En dat vertaalt zich ook naar het open staan voor DO en de vertaling daarvan naar het eigen werkterrein.

•

Daarbij verwacht men van het beleid om mee te stappen in die toekomstgerichte open dialoog, en daarvoor de gepaste kaders aan te reiken.

Aanbevelingen voor SW-organisaties •

DO kan opgenomen worden in de visie en de missie van de organisatie.

•

Het uitbouwen van de organisatie als een ‘duurzame organisatie’ vraagt om meerdere stappen waardoor DO stilaan ingebouwd raakt in de praktijk van de organisatie. −

De persoonlijke gedrevenheid van medewerkers stimuleren, o.a. door hen te laten nadenken over wat ze in de organisatie willen waarmaken.

−

Op korte termijn acties ondernemen die op langere termijn effect hebben, maar niet te belastend zijn voor de mensen zelf.

−

Een meerjarenplanning opmaken over de manier waarop men met DO aan de slag wil gaan en welke resultaten (jaarlijks) beoogd worden.

•

Maatregelen nemen die de werkdruk zodanig verdelen dat empowerment en maatzorg mogelijk worden.

•

Aandacht voor maatschappelijke machtsverhoudingen, en het belang van politieke vertaling en actie. Zich niet monddood laten maken bij de participatie aan adviesraden e.d.

•

De beleidsreflex aanwakkeren bij de sociaal werkers.

•

Voorzieningen richten zich naar een doelpubliek dat subsidieerbaar is. Maar verandering betekent dat men tegelijkertijd die structuren van subsidiëring probeert te veranderen. Daartussen proberen een evenwicht te vinden is belangrijk.

•

Ngo’s moeten vermijden om met elkaar in een concurrentieslag te gaan naar specifieke doelgroepen toe (bijv. op jongeren gerichte campagnes).

149

Nood aan vorming rond DO Willen sociale organisaties met DO vandaag aan de slag gaan, dan kunnen zij niet wachten tot een nieuwe generatie sociaal werkers voldoende opgeleid is daartoe. Die zal deels op het niveau van de organisatie moeten plaats vinden, maar kan in belangrijke mate ook organisatieoverstijgend georganiseerd worden. Volgende elementen strekken tot aanbeveling: •

Basisvorming rond DO.

•

Uitwisseling van goede praktijkvoorbeelden, ter inspiratie, maar ook als instrument van motivatie.

•

Praktijkgerichte vorming in een netwerk via een bottom-up aanpak met uitwisseling van ervaringen.

•

Technische vorming rond het duurzamer leren omgaan met huisvesting, materialen, apparaten, onderhoudsproducten, e.d.

•

Vorming rond een kostenbewustzijn dat sociale, ecologische en economische aspecten van DO integreert (bijv. i.v.m. verplaatsingen).

•

Het is belangrijk om alle medewerkers bij deze vormingen te betrekken.

Aanbevelingen voor de SW-praktijk Uit de focusgroepen zijn heel wat aanbevelingen, ook zeer specifieke, naar voren gekomen.166 We kunnen die hier niet allemaal herhalen, maar proberen op een samenvattende manier toch de belangrijkste of meest opvallende aan te halen. •

Door budgettaire beperkingen hebben vele cliënten uit noodzaak een duurzaam gedrag. Erkenning daarvan als ‘duurzaam’ is belangrijk.

•

Met het oog op duurzame resultaten dienen cliënten als ‘partners’ benaderd te worden, met een werking gericht op empowerment en maatzorg. Omdat het opbouwen van relaties met cliënten cruciaal is, is er een groet aandacht vereist voor de (dis)continuïteit bij het personeel.

•

Werken aan kennisopbouw vanuit participatie door de doelgroep.

•

Die kennisopbouw moet – naast de klassieke sociaal-juridische kennis – verbonden worden met grondige expertise rond domeinen als energie, woningbouw, en ruimtelijke ordening en planning, e.d., om voldoende beslagen te zijn bij overleg en onderhandelingen met overheden.

•

Sociaal werkers komen nogal eens in botsing met louter juridische, beleidsmatige of economische benaderingen. Waar die afbreuk doen aan een sociale benadering met positieve effecten op de lange termijn moet daartegen gereageerd worden, en mag van het beleid verwacht worden dat het eigen terrein van het sociaal werk gerespecteerd wordt en ruimte krijgt.

•

Hulpverlening en begeleiding op individuele basis dient aangevuld te worden met doorgaande groepswerking. Dat heeft een positief langetermijneffect op leefbaarheidproblemen, o.m. door de opbouw van sociaal kapitaal.

•

In dezelfde lijn is het belangrijk om netwerken van samenwerking en overleg te creëren met andere sociale organisaties, en wel over de sectoren heen, dus ook met bijv. vormingen culturele organisaties. Er zouden daarbij vanuit het beleid verbindingspersonen tussen de verschillende sectoren ingezet moeten worden. Door die ‘intermediairen’ kan er tijd gekocht worden, zodat er ook meer ruimte komt voor het werken aan de lange termijn.

•

166

Naar de buitenwereld toe is het belangrijk om te werken aan de beeldvorming rond mensen uit kansengroepen. Daartoe kan er o.a. overleg en vorming worden georganiseerd met bijv. VDAB-consulenten, onderwijsmensen, advocaten en deurwaarders, enz.

Cf. deel IV van het eindrapport.

150

•

Dat wijst tevens op het belang van het maken van dwarsverbindingen over de grenzen van het SW heen, bijv. met de lokale gemeenschap, en belangrijke spelers en organisaties daarin, tot en met de juridische wereld.

•

Ook bedrijven uit de sociale economie kunnen de relatie met de buurt versterken. In de andere richting kunnen zij bijdragen aan het introduceren van ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ in het bedrijfsleven, en het aanscherpen van de sociale criteria daarbij.

•

Omdat DO een complex gegeven is, dient het SW daaraan te werken via een strategie van drempelverlaging. −

Haalbare stappen met een economische stimulans van besparing kunnen reële sociaalecologische winst opleveren op verschillende terreinen: mensen gaan bijv. bewuster om met energie en met materialen, en tegelijkertijd ontstaan er sociale contacten met de begeleiders, en best ook met ondersteunende groepen.

−

Bij het opzetten van projecten en/of acties is het belangrijk om te zoeken naar gemeenschappelijke belangen met verschillende groepen, bijvoorbeeld het thema ‘gezondheid’ .

−

Bij het werken aan meer duurzame omgevingen kan men ook proberen om mee te ‘liften’ op lopende projecten, bijv. dorpskernvernieuwingsprojecten, bouwprojecten, grote infrastructuurwerken, e.d.

•

Binnen natuur-, milieu- en DO-organisaties kan de positie van het sociaal werk best versterkt worden in functie van publieksgericht werken en overleg met diverse groepen. Daar werkzame sociaal werkers moeten daartoe hun competenties als sociaal werker uitspelen.

•

Opzetten van communicatie ter bevordering van het draagvlak voor DO, en in het bijzonder voor natuurontwikkeling en natuurherstel.

151

4

Beleid

Algemeen beeld Waar wij in ons onderzoek vroegen naar beleidsaanbevelingen kwam DO opnieuw sterk naar voren als een transversaal thema, iets waar het beleid van een gewest, provincie of gemeente moet voor kiezen over alle departementen heen. Al te vaak wordt er nog in ‘hokjes’ gedacht. Elke dienst of subafdeling probeert zijn beleid zo goed mogelijk te realiseren. Maar waar er raakvlakken zijn, is er weinig afstemming. Complementair daarmee is er aandacht voor het multi-level karakter van DO, en de onderscheiden verantwoordelijkheden van overheden en sociale organisaties. Daarbij vraagt men duidelijk naar een nieuwe bestuursstijl van de betrokken overheden . Enerzijds vraagt men minder bureaucratische regelgeving en een grotere autonomie voor de organisaties. Anderzijds verwacht men dat overheden meestappen in de beweging naar transversaliteit tussen organisaties onderling. Vanuit een hoger niveau kunnen overheden beter dan nu het geval is de regisseursrol op zich nemen, om als antwoord op maatschappelijke noden de juiste partners rond de tafel te krijgen. Een andere constante is de aandacht voor het sociale karakter van beleidsmaatregelen en regelgevingen, alsook voor de participatie en betrokkenheid van burgers, kansengroepen in het bijzonder. Vanuit de ervaring van kansengroepen wordt geregeld op zere plekken gewezen. Werking van overheden •

De afstemming van het beleid voor DO op niveau van de Vlaamse overheid over de verschillende departementen heen dient verbeterd te worden.

•

De profielen van de Vlaamse overheid voor de aanwervingen in natuur- en milieuagentschappen zouden moeten aangepast worden i.f.v. sociale en participatieve dimensies. Naast wetenschappers dienen ook sociaal werkers een belangrijker plaats te krijgen.

•

Op het niveau van de lokale besturen is er een probleem met het inzetten van duurzaamheidambtenaren. Er ontstaat zelden transversaliteit in het beleid wwanneer het resultaat daarvan is dat alles wat met DO te maken heeft bij de duurzaamheidambtenaar geparkeerd wordt. DO moet opgenomen worden door een algemene beleidsdienst.

•

Het afstappen van hokjesdenken en het leggen van dwarsverbanden moet ook structureel vertaald worden in procedures, opdat DO niet in de marge van het verhaal zou blijven en te zeer afhankelijk zou zijn van de goodwill van de ambtenaar.

•

Sociale organisaties ervaren dat er in de politiek nog te veel op de korte termijn gedacht wordt (verkiezingen!), en dat staat haaks op de principes van duurzaamheid. Vooruitzien en anticiperen, dat is duurzaamheid. 1. De opstelling van een strategisch meerjarenplan waarin het sociaal beleid deel uitmaakt van het beleid DO opent nieuwe mogelijkheden voor een duurzame benadering. 2. Er is een grotere kans op slagen van DO als de sociale component van in het begin wordt meegenomen.

•

•

Op elk niveau moeten overheden hun voorbeeldfunctie ten volle opnemen. Enkele voorbeelden: −

Een duurzaam aankoopbeleid: welke ecologische, sociale en ethische elementen ingebracht kunnen worden, vb. sociaal aanbesteden, Fair Trade, non-discriminatie, kinderarbeid, diversiteit, e.d.

−

De sociale woningbouw is een belangrijk domein waar de overheid een verschil kan maken, via grondige renovaties, en beter nog via de constructie van passieve woningen.

−

Mobiliteit is een ander domein waar veel in gedaan kan worden.

Bovenlokale samenwerking – intergemeentelijk, provincie, VVSG - kan in een aantal domeinen van DO een meerwaarde betekenen en ook realiseren.

152

Verhouding t.o.v. sociale organisaties •

De subsidieregelgeving moet integraal en sectoroverschrijdend afgestemd worden. Het categoriseren van mensen werkt uitsluitend.

•

In het bijzonder t.a.v. het sociaal werk in de OCMW’s moet er op vele plaatsen een groter draagvlak komen bij het lokale beleid. De opstelling van het lokale bestuur maakt een heel verschil uit in de manier waarop sociaal werkers hun werk kunnen uitbouwen en verbreden naar maatzorg, empowerment, groepswerking e.d.

•

•

−

Er kunnen initiatieven genomen worden waardoor bestuurders meer voeling krijgen met het cliënteel.

−

Sociaal werkers worden best meer gehoord, en in hun beslissingen gesteund door het bestuur van het OCMW. Zij zouden ook meer betrokken moeten worden in het beleid van het OCMW.

−

Meer administratieve ondersteuning bij het opvolgen van dossiers zou aan de sociaal werkers meer ruimte geven voor begeleiding en groepswerking.

Het beleid moet t.a.v. sociale organisaties ook een verhouding van partnerschap aangaan: −

Het is belangrijk om zowel sociale organisaties en praktijkwerkers als doelgroep(en) te betrekken in het opmaken van beleidsplannen. Het beleid kan helpen om daarvoor de nodige vaardigheden aan te leren. Meer openheid in de dialoog en een grotere betrokkenheid gaat ook meer verbinding creëren (cf. sociaal kapitaal).

−

Het beleid geeft aan sociale organisaties die hun degelijkheid hebben aangetoond best de ruimte en de middelen om in vertrouwen hun werk op lange termijn verder te zetten. Projectmatig werken is te zeer gefixeerd op de korte termijn, en kan enkel aanvullend zijn (bijv. in de lokale diensteneconomie).

−

In de samenwerking zouden garanties ingebouwd moeten worden zodat verkiezingen geen invloed hebben op het voortbestaan van sociale organisaties.

Een stimulerend en kaderend beleid is daarbij wel aangewezen: −

Aanvullende financiële stimuli voor specifieke doelstellingen, o.a. op vlak van DO.

−

Overheden kunnen i.s.m. de academische wereld instrumenten ontwikkelen die organisaties kunnen helpen om hun beleid te toetsen en bij te sturen (bijv. een soort duurzaamheidbarometer).

Regelgeving Naar zwakkere groepen in de samenleving is er een dubbele benadering nodig: •

Garanderen van rechten zonder te veel bureaucratie. De idee van openbare sociale dienstverplichtingen is daarin belangrijk.

•

Bescherming tegenover sterke economische spelers in een vrije markt, en tegenover valkuilen van de consumptiesamenleving.

Dat betekent o.a.: •

Fundamenteel moet er iets aan de algemene inkomensproblematiek gedaan worden; meer en meer mensen leven immers onder de armoedegrens. De minima moeten opgetrokken worden.

•

Grondrechten op nutsvoorzieningen moeten effectief gegarandeerd worden, en een grotere bescherming via een sociale leverancier moet mogelijk zijn.

•

Allerlei sociale rechten en tegemoetkomingen zouden automatisch moeten toegekend worden op basis van gegevens in de Kruispuntbank van de sociale zekerheid, i.p.v. dat ze elk op een aparte manier aangevraagd moeten worden (dat zou sociale organisaties ook meer ruimte geven om aan begeleidingswerk te doen).

•

De markt van het consumentenkrediet moet beter gereglementeerd worden.

•

Ongeoorloofde reclamepraktijken moeten beter bestreden worden.

153

Besluit Ter afsluiting van dit verslag willen we de resultaten van het project SOWEDO nog even toetsen aan het algemene doel dat we ons gesteld hebben. Vanuit onze uitgangshypothese formuleerden we als algemene doelstelling: het SW beter te oriënteren op DO via de integratie van ecologische duurzaamheid als een basisuitgangspunt van SW. Daarin hebben we zeker stappen gezet. Enerzijds ontwikkelden we een conceptueel kader rond SW en DO, dat herkenbaar is voor praktijkmensen. De aandacht voor de sociale dimensie van DO betekende daarbij een belangrijk aanknopingspunt. Daarbij hebben we dan via de verschillende werkwijzen binnen dit project de aandacht voor DO in al zijn dimensies op een aantal plaatsen en gelegenheden kunnen aankaarten binnen het SW in Vlaanderen. In de eerste plaats denken we dan aan het lerend netwerk ‘oriëntatie van SW op DO’ dat we in samenwerking met DHO Vlaanderen hebben kunnen oprichten en continueren. De idee om een werkgroep op te richten die het project begeleidt en expertise samen legt, heeft daardoor een wending genomen met een bredere focus dan we bij de aanvang van het project voor ogen hadden. Daarbij neemt de verspreiding van verslagen en andere documenten een belangrijke plaats in. Het lerend netwerk bevat een ruime groep van geïnteresseerden die langs elektronische weg op de hoogte gehouden worden. Daarnaast laat de webpagina van SW op de website van DHO Vlaanderen toe om een nog breder doelpubliek te bereiken. Via het lerend netwerk bereiken we alle opleidingen SW in Vlaanderen. Het belang daarvan ligt in het gegeven dat sociale scholen een centrale plaats innemen in de feitelijke vormgeving van het SW via de vorming van de toekomstige professionals in het domein. Daarnaast hebben we via het veldonderzoek de interesse kunnen wekken bij heel wat mensen uit het werkveld, waarvan een beperkt aantal ook deelneemt aan het lerend netwerk. Maar vooral in de focusgroepen en de twee studiedagen hebben we goedgeplaatste mensen uit het werkveld intensiever kunnen betrekken in het proces dat we opgezet hebben. Dat heeft o.i. een multiplicatoreffect. Het veldonderzoek leverde ons ook een aantal inzichten over de status van het concept DO binnen de praktijk van het SW, alsook over de visies en verwachtingen die daarover bij ervaren praktijkwerkers leven. Dat was voor ons een toetssteen voor de wijze waarop we het conceptuele werk konden doen uitmonden in een herkenbaar kader dat eenheid brengt in de veelheid aan SW-praktijken die in het kader van DO ontstaan en verder ontwikkeld kunnen worden. Op basis van al die vormen van input die we tijdens dit project kregen, hebben we ook de daarin verspreide aanbevelingen zoveel als mogelijk samengebracht en gepresenteerd tot een overzichtelijke synthese. Daarbij hebben we enerzijds algemene lijnen getrokken, en daarnaast aanbevelingen opgelijst voor de opleidingen SW, het werkveld en het overheidsbeleid. De tekst daarvan is opgenomen in de bijlagen van dit verslag. Van het publiek toegankelijk maken van de presentaties, bijdragen, verslagen en resultaten van alle georganiseerde bijeenkomsten en activiteiten werd systematisch werk gemaakt. Met het ter beschikking stellen van het eindrapport en zijn bijlagen is de output van SOWEDO echter nog lang niet afgesloten. Naast de publicatie van een eerste tijdschriftbijdrage en de brochure met de hoofdlijnen van het conceptuele kader, zijn er nog verscheidene andere publicaties in het verschiet. In het bijzonder zal de publicatie van een boek over SW en DO een grote visibiliteit geven aan de resultaten van het project SOWEDO, dat met het werk daaraan een nieuwe fase is ingegaan. Het keur aan auteurs dat daaraan een bijdrage zal leveren staat garant voor zowel een verdieping als een verbreding van het werk dat wij met het project SOWEDO geleverd hebben. Op korte termijn is de continuïteit in de verdere werking rond de thematiek van SW en DO dus gegarandeerd. Enerzijds via het werk aan het boek en door de andere publicaties die nog in het

154

vooruitzicht zijn. Anderzijds heeft zich binnen het lerend netwerk ‘Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling’ een kern van mensen gevormd die de thematiek verder wil uitwerken, en daarover mensen samen brengen. Daarbij staat, door de input die we mochten leveren in het project BAOBAP – dat de competenties voor de opleiding SW formuleerde – het respect voor ecologische grenzen nu al ingeschreven in de missie van het SW in Vlaanderen. Vandaag hangt de vraag naar een duurzame verankering van het begonnen proces van inbedding van DO in het SW en het SW-onderwijs echter in het vage, omdat het onduidelijk is of DHO Vlaanderen voor het volgende begrotingsjaar nog financiering zal ontvangen van de Vlaamse overheid. Dat laatste zouden we hier toch ten stelligste willen aanbevelen, omdat zonder het samenspel met DHO Vlaanderen SOWEDO heel wat minder resultaat geboekt zou hebben. In het bijzonder de koppeling van een praktijkgericht onderzoeksproject aan een permanent lerend netwerk is o.i. een sterke formule die navolging mag krijgen. Verder hopen we dat de Vlaamse overheid in de toekomst opnieuw projecten wil financieren over DO waaraan door partners uit het hoger onderwijs geparticipeerd kan worden. In het bijzonder willen wij vragen om daarvoor mogelijkheden te voorzien bij de implementatie van de Vlaamse strategie voor Educatie voor DO.

10 november 2009

155

Literatuur Deze lijst is ruimer dan de referenties van de teksten waar in dit rapport naar verwezen wordt. De bedoeling is om de geïnteresseerde lezer verder op het spoor te zetten van interessante lectuur. Dat betreft dan literatuur die direct in relatie staat tot het thema van deze studie, de verhouding tussen sociaal werk en duurzame ontwikkeling, maar ook literatuur die met het ruimere kader van een paradigmaverandering te maken en die relevant is voor het SW. Om een oriëntatie los van de tekst te vergemakkelijken is dit literatuuroverzicht daartoe ingedeeld in vijf secties. Een beperkt aantal referenties werd daarbij meerdan éénmaal opgenomen. 1. 2. 3. 4. 5.

Ecologische crisis, ecofilosofie en duurzame ontwikkeling Sociaal werk Sociaal werk, ecologie en duurzame ontwikkeling Ecologische rechtvaardigheid Duurzame ontwikkeling, educatie en onderwijs

Voor alle duidelijkheid: teksten die betrekking hebben op de klassieke benadering van de ecologische systeemtheorie in het SW zijn daarbij opgenomen in sectie 2, terwijl teksten uit de eco-kritische benadering in sectie 3 te vinden zijn.

156

1

Ecologische crisis, ecofilosofie en duurzame ontwikkeling

Achterhuis, H. (1988), Het rijk van de schaarste, Baarn: Ambo. Bachus, K. (2009), ‘Duurzame ontwikkeling: concept en beleid’, in: LONDO, Duurzame ontwikkeling. Een multidisciplinaire visie, Leuven: Acco, 15-35. Baker, S. (2006), Sustainable Development, London: Routledge. Baker, S., M. Kousis, D. Richardson & S. Young (eds.) (1997), The Politics of Sustainable Development: Theory, Policy and Practice within the European Union, London: Routledge. Bambust, F., e.a. (2009), Designing Change. Social Marketing voor duurzaamheidstransities, Brussel: Uitgeverij Change Designers. Bergh, van de N. & S.Koers (2004), Praktisch idealisme. Handboek voor de beginnende wereldverbeteraar (3de druk), Amsterdam: Podium. Bode, B. & E. Vervliet (eds.) (2001), Duurzame ontwikkeling. Verbeter de wereld, begin bij de aarde, NoordZuid Cahier, jg.26/4, Brussel: Wereldwijd Mediahuis. Brown, L. (2008), Plan B3.0. Mobilizing Society to Save Civilization, Norton & Company. Calder, J.S. (2008), ‘Mobilizing Human Energy’, in: 2008 State of the World: Innovations for a Sustainable Economy, Worldwatch Institute, London: Earthscan, 166-179. Cavagnaro, E. & F. Bosker (eds.) (2007), Services and sustainability. A travellers’ guide, Leeuwarden: CHN University Netherlands. De Bruyn, T. & K. Bachus (2003), ‘Het draagvlak voor duurzame ontwikkeling in België: Verdieping, geen verbreding’, in: P. Develtere, Het draagvlak voor duurzame ontwikkeling. Wat het is en zou kunnen zijn, Antwerpen: De Boeck, 75-100. De Jonge W., B. Mazijn & J. Van Assche (2000), ‘Milieugebruiksruimte: operationalisering van een vaag concept’, in: B. Mazijn (ed.), Duurzame ontwikkeling meervoudig bekeken, Gent: Academia Press, 1-67. Department for Environment, Food and Rural Affairs (Defra) (2008), A framework for proenvironmental behaviours, Report, London, jan. 2008. http://www.defra.gov.uk/evidence/social/behaviour/pdf/behaviours-jan08-report.pdf Develtere, P. (Red.) (2003), Het draagvlak voor duurzame ontwikkeling. Wat het is en zou kunnen zijn, Antwerpen: De Boeck. Dobkowski, M.N., & I. Walliman (2002), On the Edge of Scarcity. Environment, Resources, Population, Sustainability, and Conflict, New York: Syracuse University Press. Dresner, S. (2008), The Principles of Sustainability, 2nd ed, London: Earthscan. Dubbink, W. (1999), Duurzaamheid als patstelling. Over de onvriendelijke betrekkingen tussen openbaar bestuur, markt en civilsociety, Delft: Eburon. Elliott, J.A. (2006), An Introduction to Sustainable Development, London/New York: Routledge. Foxon, T., P. Pearson, Z. Makuch, M. Mata (2005), Transforming policy processes to promote sustainable innovation: some guiding principles. A Report for Policy-Makers, Imperial College London, march 2005. Gardner, G. & T. Prugh (2008), ‘Seeding the Sustainable Economy’, in: 2008 State of the World: Innovations for a Sustainable Economy, Worldwatch Institute, London: Earthscan, 3-17. Geldof, D. (1999), Niet meer maar beter. Over zelfbeperking in de risicomaatschappij, Leuven: Acco. Geldof, D. (2001), Onthaasting. Op zoek naar tijd in een risicomaatschappij, Antwerpen/Baarn: Houtekiet/De Prom. Gorz, A. (1992), 'Political Ecology: Expertocracy versus Selflimitation', New Left Review, nr.202, pp.55-67. (Ned.vert.: ‘Politieke ecologie: expertocratie tegen zelfbeperking’, Oikos, 4/1997, 922.) Beschikbaar: http://www.oikos.be

157

Havenaar, J.M., J.G. Cwikel & E.J. Bromet (2002), Toxic Turmoil: Psychological and Societal Consequences of Ecological Disasters, New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. Heynssens, S. (2008), Ideologie in het internationale milieubeleid. Een historische analyse, Scriptie, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Universiteit Gent. Holemans, D. (1999), Ecologie en burgerschap. Pleidooi voor een nieuwe levensstijl, Antwerpen: Stichting Leefmilieu/ Kapellen: Pelckmans. Homer-Dixon, T. (2006), The Upside of Down: Catastrophe, Creativity and the Renewal of Civilisation, Washington: First Island Press. Ned. vert.: (2009), Ten onder te boven. Catastrofe, creativiteit en vernieuwing van de beschaving, Utrecht: Jan van Arkel. Jackson, T. (2008), ‘The Challenge of Sustainable Lifestyles’, in: 2008 State of the World: Innovations for a Sustainable Economy, Worldwatch Institute, London: Earthscan, 45-60. Jackson, T. (2009), Prosperity Without Growth: Economics for a Finite Planet, London: Earthscan. Jacobs, R. (1996), ‘Natuur, geschiedenis en vrijheid. De sociale ecologie van Murray Bookchin’, in: F. Janssens & U. Melle (eds.), Voeten in de aarde. Radicale groene denkers, Antwerpen: Hadewijch/ Utrecht: Jan van Arkel, 19-56. James, S. & Lahti, T. (2004), The Natural Step for Communities: how cities and towns can change to sustainable practices, Gabriola Island, Canada: New Society Publishers. Janssens, F. & U. Melle (eds.) (1996), Voeten in de aarde. Radicale groene denkers, Antwerpen: Hadewijch/ Utrecht: Jan van Arkel. Jones, P.T. (2007), Globaal ten Onder? Pleidooi voor een ecologische economie, 2de herziene druk, Wetenschappelijke Raad van Attac Vlaanderen, i.s.m. Attac Nederland, VODO en Terra Reversa, Gent, info: http://vl.attac.be. Jones, P.T., V. De Meyere & E. Keytsman (2008), ‘Bouwstenen voor een duurzaamheidtransitie’, - ‘Deel I: Het referentiekader’, Oikos, nr.44, 1/2008, 12-29. - ‘Deel II: Onze voeding’, Oikos, nr.45, 2/2008, 55-70. - ‘Deel III : Mobiliteit’, Oikos, nr.46, 3/2008, 63-83. - ‘Deel IV: Reizen’, Oikos, nr.47, 4/2008, 45-63. - ‘Deel V: Wonen en (ver)bouwen, Oikos, nr.49, 2/2009, 58-80. Jones, P.T. & V. De Meyere (2009), Terra Reversa. De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, Antwerpen: EPO/Utrecht: Jan van Arkel. Jones, P.T. & R. Jacobs (2005), ‘Duurzame ontwikkeling is een contradictio in terminis’, Streven, nr.3, 195-207. Jones, P.T. & R. Jacobs (2006), Terra Incognita. Globalisering, ecologie en rechtvaardige duurzaamheid, Gent: Academia Press. (2de druk, met nieuw woord vooraf 2007) Jones, V. (2008), The Green Collar Economy, New York: Harper One. Kenis, A. & E. Mathijs (2009), ‘The Role of Citizenship in Transitions to Sustainability: The Emergence of Transition Towns in Flanders, Belgium’, Paper presented at the First European Conference on Sustainability Transitions, 4-6 juni, Amsterdam. Keytsman, E. & P.T. Jones (2007), Het klimaatboek. Pleidooi voor een ecologische omslag, Berchem: EPO. Lafferty, W.M. (1995), ‘The implementation of sustainable development in the European Union’, in: J. Lovenduski & J. Stanyer (eds.), Contemporary Political Studies I, Belfast: Political Studies Association of the UK, 223-32. Lemaire, T. (2002), Met open zinnen. Natuur, landschap, aarde, Amsterdam/ Ambo. Lietaer, B. (2001), Het geld van de toekomst. Een nieuwe visie op welzijn, werk en een humanere wereld, Amsterdam: De Boekerij (The Future of Money: creating new wealth, work and a wiser world, Century). Beschikbaar: http://www.lietaer.com/images/Lietaer_Het_geld_van_de_toekomst_origineel.pdf Lietaer, B., R. Ulanowicz, S. Goerner (2009), ‘Options for Managing a Systemic Bank Crisis’, Sapiens-journal Volume 2, number 1, March 2009. Beschikbaar:

158

http://sapiens.revues.org/index747.html http://www.lietaer.com/images/Sapiens_text_final.pdf LONDO (Leuvens OnderzoeksNetwerk Duurzame Ontwikkeling) (2009), Duurzame ontwikkeling. Een multidisciplinaire visie, Leuven: Acco. Malcorps, J. (2008), ‘Cradle to cradle: een ‘nieuwe’ oude visie op economie en milieu’, Oikos, 46, 3/2008, 56-62. Mazijn, B. (ed.) (2000), Duurzame ontwikkeling meervoudig bekeken, Gent: Academia Press. McDonough, W. & M. Braungart (2002), Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things, New York: North Point Press. Afval is Voedsel, Heeswijck: Search Knowledge B.V., 2007. Melle, U. (1996), ‘Verscheidenheid, verbondenheid en zelfverwerkelijking. De filosofie en ecosofie van Arne Naess’, in: F. Janssens & U. Melle (eds.), Voeten in de aarde. Radicale groene denkers, Antwerpen: Hadewijch/ Utrecht: Jan van Arkel, 171-226. Minaraad & SERV (2007), Decreet Duurzame Ontwikkeling, advies: Minaraad 13/12; SERV 14/12, nr. 2007/41. Monbiot, G. (2007), Hitte. Hoe voorkomen we dat de planeet verbrandt?, Utrecht: Jan van Arkel. Nelissen, N., J. van der Straaten & L. Klinkers (Eds.) (1997), Classics in Environmental Studies. An Overview of Classic Texts in Environmental Studies, Utrecht: International Books. Newman, L. (2006), ‘Change, uncertainty, and futures of sustainable development’, Futures, 38, 633-637. On line [doi:10.1016/j.futures.2005.09.011]. Opschoor, J.B. (1995), 'Krapte aan milieugebruiksruimte', in: Opschoor, J.B. e.a., Oefeningen in duurzaamheid. Perspectieven naar 2040, Utrecht: van Arkel, 12-22. Paredis, E. (2001a), ‘Duurzame ontwikkeling: de ambities doorgelicht’, NoordZuid Cahier, jg.26, nr.4, 33-46. Paredis, E. (2001b), ‘Strategieën voor een duurzame samenleving’, in: VODO (2001), Draaiboek Lokale Agenda 21, Brussel. Paredis, E. (2005), ‘Heeft duurzame ontwikkeling nog zin? Over de moeilijke en politieke zoektocht naar mondiale rechtvaardigheid en leven binnen ecologische grenzen’, achtergrondtekst voor de opleiding ‘Groene filosofie en politiek’, Aardewerk, Leuven 2/4/2005. Beschikbaar: http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46 Paredis, E. (2006), ‘In dialoog met Terra Incognita, een voor Vlaanderen uniek boek’, bespreking van: Jones, P.T. en R. Jacobs (2006), Terra Incognita. Globalisering, ecologie en rechtvaardige duurzaamheid (Gent: Academia Press), Oikos, nr.38, 3/2006, 62-66. Paredis, E. (2008), ‘Transition management in Flanders, policy content, first results and surfacing tensions’, onderzoekspaper voor het Steunpunt Duurzame Ontwikkeling, CDO/UGent, Gent. Beschikbaar: http://www.steunpuntdo.be/SDO_publ_steunppubl.htm Paredis, E. (2009), ‘Socio-technische systeeminnovaties en transities: van theoretische inzichten naar beleidsvertaling’, onderzoeksrapport voor het Steunpunt Duurzame Ontwikkeling, CDO/UGent, Gent. Beschikbaar: http://www.steunpuntdo.be/SDO_publ_steunppubl.htm Paredis, E., Larosse, J., W. Tempst (2009), ‘Transition management and the need for mature connections with EU and national innovation policies’, Paper presented at the First European Conference on Sustainability Transitions, 4-6 June, Amsterdam. Paredis, E. & W. Weyns (2000), ‘Einde van de logica van de stoel. Interview met Wolfgang Sachs’, Oikos, nr. 12, 51-58. Beschikbaar: http://www.oikos.be Pearce, A. & L. Walrath (comp.) (200?), ‘Definitions of Sustainability from the Literature’, Sustainable Facilities and Infrastructure Program, Georgia Tech Research Institute, Atlanta. Beschikbaar: http://maven.gtri.gatech.edu/sfi/resources/pdf/definitions.pdf (6/10/2008) Peeters, J. (1997), 'Duurzame ontwikkeling: contradicties en alternatieven', Oikos, jg.1, nr.3, 51-79. Beschikbaar: http://www.oikos.be Peeters, J. (1999), 'Duurzame ontwikkeling of duurzame levenswijze?', Ethische perspectieven, jg.9, nr.1, 16-28.

159

Peeters, J. (2001), 'Over oneindige behoeften en duurzaamheid', Zacht geritsel, Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling, april-mei-juni, p.3 Peeters, J. (2001), 'Een interdisciplinaire benadering van duurzaamheid', bespreking van: B. Mazijn (ed.), Duurzame ontwikkeling meervoudig bekeken, Academia Press, Gent, 2000. Oikos, nr.17, 2/2001, 118-121. Peeters, J. (2005b), ‘Spiritueel naturalisme als filosofie van de aarde. De positie van Ton Lemaire in het ecofilosofische debat', Streven, jg.72, nr.7, juli/augustus, 622-635. Peeters, J. (2007), ‘Voorbij de ecologische onschuld’, Streven, jg.74, nr.2, 153-157. Pezzey, J. (1989), Economic Analysis of Sustainable Growth and Sustainable Development, World Bank, Washington DC. Ray, P.H., & S.R. Anderson (2000), The Cultural Creatives: How 50 Million People Are Changing the World, New York: Harmony Books, October. (http://www.culturalcreatives.org) Rakhorst, A-M. (2007), Duurzaam ontwikkelen... een wereldkans, Schiedam: Scriptum. Roome, N. (2008), ‘Sustainability management: less waste, more profit!? Management education for sustainability: an agenda for reform’, presentatie, 13th Annual Conference NIBS, 15-05-08, KHLeuven. Roorda, N. (2005), Basisboek Duurzame ontwikkeling, Houten: Wolters-Noordhoff. Roorda, N. (2007), Werken aan duurzame ontwikkeling, Houten:Wolters-Noordhoff. Roorda, N. (2008), Ons huis planeet aarde, Baarn: Tirion. Rotmans, J. (2003), Transitiemanagement: sleutel voor een duurzame samenleving, Assen: Van Gorcum. Rotmans, J. (2007), Duurzaamheid: van onderstroom naar draaggolf, Drift, Erasmus Universiteit Rotterdam. (http://www.drift.eur.nl/files/articles/boek_duurzaamheid.pdf ) Sachs, J. (2005), Het einde van de armoede – hoe we dit doel binnen twintig jaar kunnen bereiken, Rotterdam: Lemniscaat. Sachs, W. (ed.) (1992), The Development Dictionary. A Guide to Knowledge as Power, London:Zed Books. Sachs, W. (ed.) (1993), Global Ecology. A New Arena of Political Conflict, London:Zed Books. Sachs, W. (1999), Planet Dialectics. Explorations in Environment and Development, London/New York: Zed Books. Sachs W., Loske R., Linz M. (1998), Greening the North. A Post-Industrial Blueprint for Ecology and Equity, London: Zed Books. Sessions, G. (ed.) (1995), Deep Ecology for the 21st Century. Readings on the philosophy and practice of the new environmentalism, Boston: Shambala. Simms, A. & J. Smith (eds.) (2008), Do good lives have tot cost the earth?, London: Constable & Robinson. Sneddon, C., R.B. Howarth, R.B. Norgaard (2005), ‘Sustainable development in a postBrundtland world’, Ecological Economics, 57/2, 253-268. On line [doi:10.1016/j.ecolecon.2005.04.013]. Spratt, S, J. Ryan-Collins, E. Eva Neitzert, A. Simms (2009), The Great Transition, New Economics Foundation, London. Beschikbaar (1-11-09): http://www.neweconomics.org/sites/neweconomics.org/files/The_Great_Transition_1.pdf Thompson, S., S. Abdallah, N. Marks, A. Simms, V. Johnson (2007), The European Happy Planet Index, New Economics Foundation, London. Beschikbaar (30-10-09): http://www.neweconomics.org/sites/neweconomics.org/files/The_European_Happy_Planet_Index.pdf

Thompson, S., S. Abdallah, N. Steuer, N. Marks, J. Michaelson (2009), The Happy Planet Index 2.0. Why good lives don't have to cost the Earth, New Economics Foundation, London. Beschikbaar (30-10-09): http://www.neweconomics.org/sites/neweconomics.org/files/The_Happy_Planet_Index_2.0_1.pdf

Trainer, T. (2007), Renewable Energy Cannot Sustain a Consumer Society, Dordrecht: Springer.

160

UK Government (2005), Securing the Future, UK Sustainable Development Strategy. Beschikbaar: http://www.defra.gov.uk/sustainable/government/publications/ukstrategy/index.htm UNCED (Conferentie van de Verenigde Naties over Milieu en Ontwikkeling) (1992), Verklaring van Rio de Janeiro inzake Milieu en Ontwikkeling, Nederlandse vertaling door ministerie van VROM, Den Haag. Beschikbaar: http://www.plan.be/websites/ferado/pdf/rio_n.pdf Van Humbeeck, P. & B. De Wel (2008), ‘Een decreet voor duurzame ontwikkeling’, ARGUS milieumagazine, jg.6/1, 22-25. Verhoeven, A. (2008), Duurzame ontwikkeling in lokaal beleid, VVSG-Pockets Lokale Besturen, Brussel: Politeia. Vermeersch, E. (1988), De ogen van de panda. Een milieufilosofisch essay, Brugge: Marc Van de Wiele. Vlaamse Overheid (2008), Decreet ter bevordering van duurzame ontwikkeling, 18 juli. Belgisch Staatsblad, 27.08.2008. Vlaamse Regering (2006), ‘Samen grenzen verleggen’, Vlaamse Strategie Duurzame Ontwikkeling (fase 1), goedgekeurd 20/7/2006. Beschikbaar: http://www2.vlaanderen.be/duurzameontwikkeling/downloads/Vlaanderen/VSDO_fase1_def280906.pdf

VODO (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling ) (1999), Op goede voet met de aarde, op eerlijke voet met het Zuiden. Hoe beperken we onze ecologische voetafdruk?, Brussel. VODO (2008), Duurzame Ontwikkeling voor dummy’s, Brussel. Beschikbaar: http://sla21.be/ds/images/downloads/dummy.pdf VODO (2008), KaDO: Kader voor Duurzame Ontwikkeling, Brussel. Beschikbaar: http://www.vodo.be/images/stories/downloads/kado.pdf Walker, B. & Salt, D. (2006), Resilience Thinking: sustaining ecosystems and people in a changing world, Island Press. WCED (World Commission on Environment and Development) (1987), Our Common Future, Oxford: Oxford University Press. Vert.: Onze aarde morgen, Tielt: Lannoo, 1989. Beschikbaar: www.un-documents.net/wced-ocf.htm Wilkinson, R. & K. Pickett (2009), The Spirit Level. Why more equal societies almost always do better, London: Allan Lane – Penguin. Winter, D.D. & S.M. Kroger (2004), The Psychology of Environmental Problems, New Jersey, Lawrence Erlbam Associates. WWF (2008), Living Planet Report 2008. Beschikbaar: http://www.wwf.be/_media/living_planet_report_890823.pdf

161

2

Sociaal Werk

Achterhuis, H. (1980), De markt van welzijn en geluk. Een kritiek van de andragogie, Baarn: Ambo. Addams, J. (1910/1961), Twenty Years at Hull House, New York: MacMillan. Beschikbaar: http://digital.library.upenn.edu/women/addams/hullhouse/hullhouse.html Arnstein, S.R (1969), ‘A Ladder of Citizen Participation’, Journal of the American Institute of Planners, Vol.35, No.4, 216-224. Beschikbaar (1-10-09): http://lithgow-schmidt.dk/sherryarnstein/ladder-of-citizen-participation.html Baart, A. (red.) (1996), Sociale Interventie, jg.5, 1996/3 (themanummer over normatieve professionaliteit). Baart, Andries (2001). Een theorie van de presentie. Utrecht, Lemma. Baart, Andries (2005). Aandacht. Etudes in presentie. Utrecht, Lemma. Banks, S. (2004), Ethics, Accountability and the Social Professions, Basingstoke: Palgrave MacMillan. Bar-On, A. (2002), ‘Restoring power to social work practice’ , British Journal of Social Work, 32, 997-1014. Beckett, C. & A.. Maynard (2005), Values & Ethics in Social Work. An Introduction, London: Sage. Boeck, T., P. McCullough & D. Ward (2001), ‘Increasing social capital to combat social exclusion. The Social Action contribution’, in: A-L. Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi, 84-107. Bouverne-De Bie, M. & H. van Ewijk (red.) (2008), Sociaal werk in Vlaanderen en Nederland: een begrippenkader, Mechelen: Wolters Kluwer. Brodala, J. (2007), Schuldbemiddeling in Vlaamse OCMW's vanuit een empowerend perspectief, masterproef, KULeuven, fac. Sociale wetenschappen. Brodala, J. (2008), ‘Empowerende schuldbemiddeling’, OCMWVisies, nr.1, 61-65. Cnaan, R.A. & Milofsky, C. (eds.) (2007), Handbook of community movements and local organizations, New York: Springer. Dalton, J.H., Elias, M.J. & Wandersman, A. (2007), Community psychology: Linking individuals and communities (2nd ed.), Belmont, CA: Thomson/Wadsworth. Davis, G.F., McAdam, D., Scott, W.R. & Zald, M.N. (eds.) (2005), Social movements and organization theory, New York: Cambridge University Press. Desmet, A., H. Baert, M. Bouverne-De Bie & L. Verbeke (eds.) (2008), Handboek samenlevingsopbouw in Vlaanderen, Brugge: Die Keure. DiClemente, C.C. (2003), Addiction and Change: how addictions develop and addicted people recover, Guilford Press. Dominelli, L. (2004). Social Work. Theory and Practice for a Changing Profession. Cambridge: Polity Press. Dominelli, L. (2005), ‘Community development across borders. Avoiding dangerous practices in a globalizing world’, International Social Work, 47(6): 702-713. Dominelli, L. (2009). Introducing Social Work, Cambridge: Polity Press. Driessens, K. & T. Van Regenmortel (2006), Bind-Kracht in armoede. Leefwereld en hulpverlening. Leuven, LannooCampus. DuBois, B. & K.K. Miley (2005). Social Work. An Empowering Profession (5th edition). Boston, Pearson. Equalproject: Labourforneighbour (2005-2007), Antwerpen: - Naar een model van duurzame samenwerking. Basis- en randvoorwaarden van samenwerking tussen lokale overheid en derden. - Krachtgerichte activering van kansengroepen in een buurt.

162

Beschikbaar: http://www.labourforneighbour.be Fook, J. (2002), Social Work: Critical Theory and Practice, London: SAGE. Germain, C. & A. Gitterman (1980), The life model of social work practice, New York: Columbia University Press. Germain, C. & A. Gitterman (1996), The life model of social work practice: advances in theory and practice (2nd edtion), New York: Columbia University Press. Gutierrez, L.M. (1994), ‘Beyond coping: An empowerment perspective on stressful life events’, Journal of Sociology and Social Welfare, 21, 201-219. Hare, I. (2004), ‘Defining social work for the 21st century. The International Federation of Social Workers’ revised definition of social work’, International Social Work, 47(3): 407-424. Harris, J. (2004), ‘Consumerism. Social development or social delimitation?’, International Social Work, 47(4): 533-542. IASSW (International Association of Schools of Social Work) en IFSW (International Federation of Social Workers), - (2001). International Definition of Social Work - (2004), ‘Ethics in Social Work, Statement of Principles’, approved at the General Meetings of the International Federation of Social Workers and the International Association of Schools of Social Work, Adelaide, Australia, October 2004. Beschikbaar: http://www.iassw-aiets.org Jacobs, G., R. Meij, H.Tenwolde & Y. Zomer (red.) (2008), Goed werk. Verkenningen van normatieve professionalisering, Amsterdam: SWP. Jagt, L.J. (2008), Van Richmond naar Reid. Bronnen en ontwikkelingen van taakgerichte hulpverlening in het maatschappelijk werk, Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Jong, M. de & W. Dumoulin (2009), Kader voor de Vlaamse opleidingen bachelor in het sociaal werk, Project Baobap-plus. Cf. o.a.: www.artesis.be/sociaalwerk/start/competentiegerichtleren.htm Kunneman, Harry (1996). Van theemutscultuur naar walkman-ego. Contouren van postmoderne individualiteit. Amsterdam, Boom. Kunneman, Harry (2007). ‘Sociaal werk als laboratorium voor normatieve professionalisering.’ Ethische Perspectieven, jaargang 17, nr 2, 92-107. Levine, M., Perkins, D.D. & Perkins, D.V. (2005), Principles of community psychology: Perspectives and applications, New York: Oxford University Press. Loeffler, D.N. e.a., (2004), ‘Social capital for social work: Toward a definition and conceptual framework', Social Development Issues, 26(2/3):22-38 (Lombard, IL: Lyceum Books). Maton, K.I. (2008), ‘Empowering community settings: Agents of individual development, community betterment, and positive social change’, American Journal of Community Psychology, 41, 4-21. Mattaini, M.A., C.T. Lowery & C.H. Meyer (eds.) (2002), Foundations of Social Work Practice:A Graduate Text, Washington DC: NASW. Meyer, C.H. (ed.) (1983), Clinical Social Work in the Eco-Systems Perspective, New York: Columbia University Press. Miller, W.R. & Rollnick, S. (2002), Motivational Interviewing: preparing people for change, Guilford Press. Mühlum, A., G. Olschowsky, H. Oppl, W.R. Wendt (1986), Umwelt – Lebenswelt. Beiträge zu Theorie und Praxis ökosozialer Arbeit (zonder verdere gegevens in Närhi en Matthies 2001). Nähri, K. (2002), ‘Transferable and negotiated knowledge. Constructing social work expertise for the future’, Journal of Social Work, 2(3), 317-336. Payne, M. (2005), Modern Social Work Theory (3th ed.), Basingstoke: Palgrave Macmillan. Payne, M. (2006), What is Professional Social Work?, 2nd ed., Bristol: The Polity Press. Pease, B. (2002), ‘Rethinking empowerment: a postmodern reappraisal for emancipatory practice’, British Journal of Social Work, 32, 135-147.

163

Peeters, J. (2008), ‘Empowerment. Een antwoord op het pleidooi voor verantwoordelijkheid’, in: J. Zeedijk & P. Van Bortel (red.), Bedrogen door de elite? Kritische beschouwingen bij Theodore Dalrymples cultuuranalyse, Kapellen: Pelckmans, 72-82. Pozzuto, R., P. Dezendorf, M. Arnd-Caddigan (2006), ’Social Work and the Colonization of the Life-World’, Critical Social Work, Vol. 7, No. 2. http://www.criticalsocialwork.com/units/socialwork/critical.nsf/982f0e5f06b5c9a285256d6e006c ff78/0c5e863f2857d5f785257277002c3e44?OpenDocument Rappaport, J. (1987), ‘Terms of empowerment/ exemplars of prevention: Toward a theory of community psychology’, American Journal of Community Psychology, 15(2), 121-144. Rappaport, J. & E. Seidman (eds.) (2000), Handbook of community psychology, New York: Plenum. Reamer, F.G. (2006), Social Work Values and Ethics (3th ed.), New York: Columbia University Press. Richmond, M. (1922/1971), What is social case work, New York: Arno Press & The New York Times. Rothfusz, J. (2008), Ethiek in sociaal-agogische beroepen, Amsterdam: Pearson Education. Saleebey, D. (ed.) (2009), The strengths perspective in social work practice, 5th ed., Boston: Pearson Education. Shinn, M.B. & Yoshikawa, H. (eds.) (2008), Toward positive youth development: Transforming schools and community programs, New York: Oxford University Press. Specht, H. & M.E. Courtney (1994), Unfaithful Angels. How Social Work has Abandonned its Mission, New York: Free Press. Steenssens, K. & T. Van Regenmortel (2007), Empowerment Barometer. Procesevaluatie van empowerment in buurtgebonden activeringsprojecten, Leuven: Katholieke Universiteit Leuven, Hoger instituut voor de arbeid. Beschikbaar: http://www.labourforneighbour.be Tonkens, E. (2009), Tussen onderschatten en overvragen. Actief burgerschap en activerende organisaties in de wijk, Amsterdam: Sun. Tronto, J.C. (1993), Moral Boundaries. A Political Argument for an Ethic of Care, New York/London: Routledge. Turner, F.J. (ed.) (2002), Social Work Practice. A Canadian Perspective (2nd. ed.), Toronto: Prentice Hall. Van den Bersselaar, V. (2009), Bestaansethiek. Normatieve professionalisering en de ethiek van identiteits-, levens- en zingevingsvragen, Amsterdam: Uitgeverij SWP. Van Doorn, L. , Y. van Etten & M. Gademan (2008), Outreachend werken. Handboek voor werkers in de eerste lijn, Bussum: Coutinho. Van Ewijk, H. (2009), ‘Citizen-based social work’, International Social Work, 52(2):167-179. Van Regenmortel, T. (2002), Empowerment en Maatzorg. Een krachtengerichte psychologische kijk op armoede, Leuven: Acco. Van Regenmortel, T. (2008), Zwanger van empowerment. Een uitdagend kader voor sociale inclusie en moderne zorg, Fontys Hogeschool Sociale Studies, Eindhoven. Vansevenant, K., K. Driessens & T. Van Regenmortel (2008). Bind-Kracht in armoede. Krachtgerichte hulpverlening in dialoog. Leuven, LannooCampus. Verkerk, Marian (red.) (1997). Denken over zorg. Concepten en praktijken. Utrecht, Elsevier/De Tijdstroom. Verzelen, W. (2005), Sociaal Werk: In- en uitzichten, Antwerpen/Apeldoorn: Garant. Vorstenbosch, J. (2005), Zorg. Een filosofische analyse, Amsterdam: Nieuwezijds.

Vries, S. de (2007), Wat werkt? De kern en de kracht van het maatschappelijk werk, Amsterdam: SWP Publishers. Webb, S.A. (2006), Social Work in a Risk Society: Social and Political Perspectives, New York: Palgrave Macmillan.

164

Wendt, W.R. (1982), Ökologie und soziale Arbeit, Stuttgart: Enke. Wendt, W.R. (1990), ökosozial Denken und Handeln. Grundlagen und Anwendungen in der Sozialarbeit, Freiburg im Breisgau: Lambertus.

165

3

Sociaal werk, ecologie en duurzame ontwikkeling

Agoramoorthy, G. & Hsu, M.J. (2008), ‘Reviving India’s grassroots social work for sustainable development’, International Social Work, 51(4): 544-555. Bartlett, M. (2003), ‘Two Movements that have Shaped a Nation: A Course in the Convergence of Professional values and Environmental Struggles’, Critical Social Work, Volume 4, No. 1, 108129. Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com . Berger, R. (1995), ‘Habitat Destruction Syndrome’, Social Work, 40(4) : 441-3. Berger, R. & J. Kelly (1993), ‘Social Work and the Ecological Crisis’, Social Work, 38(5): 521-6. Besthorn, F.H. (1997), Reconceptualizing social work’s person-in-environment perspective: Explorations in radical environmental thought, Ph.D. dissertation, University of Kansas, Ann Arbor: UMI Microform 981157. Besthorn, F. H. (2002). ‘Expanding spiritual diversity in social work: Perspectives on the greening of spirituality’, Currents: New Scholarship in the Human Services, 1(1), 44-61. (http://www.ecosocialwork.org/papers/expndSprlDivSocWork.pdf) Besthorn, F. H. (2003), ‘Radical Ecologisms: Insights for Educating Social Workers in Ecological Activism and Social Justice’, Critical Social Work, Volume 4, No. 1, 66-106. (http://www.criticalsocialwork.com of http://www.ecosocialwork.org/papers/rdenvirsocjst2.pdf) Besthorn, F. H. (2004), ‘Globalized consumer culture: Its implications for social justice and practice teaching in social work’, Journal of Practice Teaching in Health and Social Work, 5(3), 20-39. (http://www.ecosocialwork.org/papers/consculr.pdf ) Besthorn, F. H. & McMillen, D. P. (2002), ‘The oppression of women and nature: Ecofeminism as a framework for a social justice oriented social work’, Families in Society: The Journal of Contemporary Human Services, 83(3), 221-232. (http://www.ecosocialwork.org/papers/ecofem007.pdf ) Brangwyn, B. & R. Hopkins (2009), Basishandleiding Transition Towns. Hoe wordt je een transitiestad, dorp, streek gemeenschap of zelfs eiland?, Utrecht: Jan van Arkel i.s.m. Transition Towns Nederland en Transitie Vlaanderen. Carrilio, T.E. (2007), ‘Utilizing a social work perspective to enhance sustainable development efforts in Loreto, Mexico’, International Social Work, 50(4): 528-538. Coates, J. (2000), ‘Social Work and the Environment: A Progressive Step Forward’, Global Alliance for a Deep Ecological Social Work. Available: http://ecosocialwork.org/jcoates.html Coates, J. (2002), ‘From Modernism to Sustainability: New Roles for Social Work’, Global Alliance for a Deep Ecological Social Work. Available: http://ecosocialwork.org/jcoates2.html Coates, J. (2003), Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm, Halifax: Fernwood Publishing. Coates, J. (2003), ‘Exploring the Roots of the Environmental Crisis: Opportunity for Social Transformation’, Critical Social Work, Volume 4, No. 1. Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com/ Coates, J., F. Besthorn, M. Rogge & M. Bartlett (2004), ‘Social Work and ecological consciousness’, presentatie, Global Social Work Congress, 2-5 oktober, Adelaïde, Australië. Powerpoint beschikbaar op: http://www.ecosocialwork.org/austr.htm (26-9-09) Debruyne, P. (2009), ‘Duurzame ontwikkeling zoekt sociale rechtvaardigheid’, Alert, jg.35, nr.1, 60-67. Deklerck, J. (2005), ‘Verbondenheid, kans tot existentieel leren in onderwijs en jeugdhulpverlening’, in: L. Lacombe e.a., Grenzen. Begripsvolle grenzen en grenzen aan begrip, Kortrijk: Lemmens & Maes, 166-182. Deklerck, J. & A. Depuydt (2001), ‘Wat heeft de natuur met criminologie te maken? Verkenningen voor een ecocriminologie’, Interdisciplinair Wetenschappelijk Internettijdschrift Interaxis, Themanummer 9, ‘Milieu’, jg.4, nr.10. (http://interaxis.org/ )

166

Deklerck, J. & A. Depuydt (2002), ‘Tijd voor een ecocriminologie? Enkele krijtlijnen’, Panopticon, 2002/4, 287-303. Deklerck, J. & A. Depuydt (2004), ‘Verbondenheid als drijfveer’, in: Federatie van Vlaamse Simileskringen, Similes, Leuven, april 2004/108, 3-6. Deklerck, J. & A. Depuydt (2005), ‘Re-ligare’ als antwoord op ‘de-linquentie’. Aanzet tot een ethische, contextuele en ecologische criminologie, Diss. doct. KULeuven, Faculteit Rechtsgeleerdheid, Afd. Strafrecht, Strafvordering en Criminologie. Depuydt, A., J. Deklerck, G. Deboutte (red.) (2001), ‘Verbondenheid’ als antwoord op ‘de-linkwentie’. Preventie op een nieuw spoor, Leuven:Acco. Dhont, R. (2008), ‘Transition Town Totnes. Een verhaal van aanstekelijke sociaal-ecologische verandering in Engeland’, Oikos, nr.45, 2/2008, 38-48. Fairbanks, R.P. II (2003), ‘A Theoretical Primer on Space’, Critical Social Work, Volume 4, No. 1. Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com/ Hall, A. (1996), ‘Social work or working for change? Action for grassroots sustainable development in Amazonia’, International Social Work, Vol.39, 27-39. Hoeven, N. van der, Wals, A., Blanken, H. (2007), De akoestiek van sociaal leren: handreikingen voor de inrichting van sociale leerprocessen die bijdragen aan een duurzame wereld, Utrecht : Programmabureau Leren voor Duurzame Ontwikkeling. Essay-reeks, 1-04. http://www.senternovem.nl/mmfiles/webversie%20De%20Akoestiek%20van%20Sociaal%20Le ren_tcm24-218485.pdf (12-05-09) Hoff, M.D, & J.G. McNutt (eds.) (1994), The Global Environmental Crisis. Implications for Social Welfare and Social Work, Aldershot: Ashgate. Hoff, M.D. & R.J. Pollack (1993), ‘Social Dimensions of the Environmental Crisis: Challenges for Social Work’, Social Work, 38(2): 204-211. Hoff, M.D, & J.G. McNutt (comp.) (1998), ‘Social Work Practice with Environmental Issues’, overzichtstabel. Beschikbaar: http://web.utk.edu/~merogge/POV/mrinterv.html Hopkins, R. (2009), Het Transitiehandboek. Van olie-afhankelijkheid naar lokale veerkracht, Utrecht: Jan van Arkel i.s.m. Transitie Vlaanderen & Transition Towns Nederland. Vert. van: The Transition Handbook, Green Books, 2008. Keefe, T.W. (2003), ‘The Bio-Psycho-Social-Spiritual Origins of Environmental Justice’, Critical Social Work, Volume 4, No. 1, 1-17. Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com/ Lane, M. (1997), ‘Community Work, Social Work: Green and Postmodern?’, British Journal of Social Work, 27:319-341. Marlow, C. & C. Van Rooyen (2001), ‘How green is the environment in social work?’, International Social Work, 44(2), 241-254. Mathbor, G.M. (2007), ‘Enhancement of community preparedness for natural disasters. The roll of social work in building social capital for sustainable disaster relief and management’, International Social Work, 50(3), 357-369. Matthies, A-L. (2000), Making new Local Policies against Social Exclusion in European Cities. Eco-social Approach and Social Impact Assessment in Social Work, Final Report TSER-project (1998-2000), Magdeburg University of Applied Sciences. Beschikbaar: http://ww.sgw.hsmagdeburg.de/europa-institut/download/Final%20Report_TSER.pdf Matthies, A-L. (2001), ‘Perspectives of eco-social sustainability in social work’, in: A-L. Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi, 127-152. Matthies, A-L., K. Nähri, D. Ward (eds.) (2001), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi. Matthies, A-L, P. Turunen, S. Albers, T. Boeck, K. Närhi (2000), ‘An eco-social approach to tackling social exclusion in European cities’, European Journal of Social Work, 3(1), 43-52. McNutt, J.G. & M.D. Hoff (1994), ‘Conclusion. Dilemmas and challenges for the future of social welfare and social work’, in: Hoff, M.D, & J.G. McNutt (eds.), The Global Environmental Crisis. Implications for Social Welfare and Social Work, Aldershot: Ashgate, 297-305.

167

Muldoon, A. (2006), ‘Environmental Efforts: The Next Challenge for Social Work’, Critical Social Work, Vol. 7, No. 2. Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com/ Närhi, K. (2001), ‘Social impact assesment. New challenges for social work?’, in: A-L. Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi, 54-83. Närhi, K. (2002), ‘Social workers' conceptions of how local living environment is related to social exclusion’, European Journal of Social Work, 5(3), 1-13. Närhi, K. (2004), The Ecosocial Approach in Social Work and the Challenges to the Expertise of Social Work, Jyväskylä: University of Jyväskylä. Beschikbaar: http://dissertations.jyu.fi/studeduc/9513918343.pdf Närhi, K. & A-L. Matthies (2001), ‘What is the ecological (self-)consciousness of social work? Perspectives on the relationship between social work and ecology’, in: A-L. Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi, 16-53. Opielka, M. (1985), Die Ökosoziale Frage, Frankfurt. Opielka, M. (1985), ‘Die Ökologische Sozialpolitik’, in: M. Opielka (ed.), Die Ökosoziale Frage, Frankfurt, 282-309. Opielka, M. & I. Ostner (1987), Umbau des Sozialstaats, Essen: Klartext. Opielka, M. & M. Zander (eds.) (1988), Freiheit von Armut. Das grüne Modell einer bedarfsorientierten Grundsicherung in der Diskussion, Essen: Klartext. Opielka, M. (1998), ‘Sozialpolitik ohne Wachstum?’, in: Politische Ökologie, Sonderheft 11 (‘Wege aus der Wachstumsfalle’), jg.16, jan/feb, 53-57. Opielka, M. (2000), ‘Die soziale und sozialpolitische Dimension der Nachhaltigkeit. Offene Fragen und neue Herausforderungen’, Kommune, 18. Jg., 11, S. 37-40. http://www.sw.fhjena.de/people/michael.opielka/download Pandey, S. (1998), ‘Women, environment, and sustainable development’, International Social Work, Vol.41, 339-355. Peeters, J. (2005), ‘Ecologisch sociaal werk. Een verkennend onderzoek naar het concept en de mogelijke impact ervan op de opleiding en het werkveld van het sociaal werk’, conceptnota, KHLeuven dept. SSH, Leuven, 5/05. Peeters, J. (2005a), ‘Naar een ecologisch sociaal werk’, bespreking van: John Coates, Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm. Ethische perspectieven, jg.15, p.168-171; Oikos, nr.34, 3/2005, p.61-64. Peeters, J. (2008a), ‘SOWEDO. Achtergrond en tot stand komen van een project’, KHLeuven, dept. SSH. Beschikbaar: http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46 Peeters, J. (2008b), ‘Betekenis van duurzame ontwikkeling voor sociaal werk: visie en kader’. Werkdocument, project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, juni. Peeters, J. (2008c), ‘Bronnen rond Sociaal Werk en ecologie en/of Duurzame Ontwikkeling’. Werkdocument, project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, juni. Peeters, J. (2008), ‘Conceptueel onderzoek SOWEDO’, Werkdocument, project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, oktober. Peeters, J. (2009), ‘Orientation of social work on sustainable development’ (abstract), 1st ENSACT Joint European Conference, Social action in Europe: different legacies & common challenges, Dubrovnik, april 2009. Peeters, J. (2009a), ‘Duurzame ontwikkeling: een opgave voor het sociaal werk? Een normatieve kijk’, Tijdschrift voor Welzijnswerk, jg 33, nr 301, juli, 25-36. Peeters, J. (2009b), Werken aan een veerkrachtige samenleving. Hoofdlijnen van het eindrapport van het project SOWEDO, brochure, KHLeuven, dept. Sociale School Heverlee. Rogge, M.E. & Darkwa, O.K (1996), ‘Poverty and the environment: an international perspective for social work’, International Social Work, Vol.39, 395-409. Tester, F. (1994), ‘In an age of ecology: Limits to voluntarism and traditional theory in social work practice’, in: Hoff, M.D, & J.G. McNutt (eds.), The Global Environmental Crisis. Implications for Social Welfare and Social Work, Aldershot: Ashgate, 75-99.

168

Tidball, K.G. & M.E. Krasny (2007), ‘From risk to resilience: what role for community greening and civic ecology in cities?’, in: Wals, A.E.J. (red.), Social learning towards a sustainable World: principles, perspectives, and praxis, Wageningen Academic Publishers. Turunen, P., A-L. Matthies, K. Närhi, T. Boeck & S. Albers, ‘Practical models and theoretical findings in combatting social exclusion. A comparative perspective’, in: A-L. Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi, 108-126. Ungar, M. (2002), ‘A Deeper, more social ecological social work practice’, Social Service Review, 76(3): 480-497. Ungar, M. (2003), ‘Deep Ecology and the Roots of Resilience: The Importance of Setting in Outdoor Experienced-based Programming for At-risk Children’, Critical Social Work, Volume 4, No. 1, 18-43. Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com/ Van Poeck, K. (2008), ‘Duurzame ontwikkeling en sociaal werk: een logisch samengaan?’, Socia-cahier, nr. 10, januari, 39-47. Wals, A.E.J. (red.) (2007), Social learning towards a sustainable World: principles, perspectives, and praxis, Wageningen Academic Publishers. Wals, A. E.J. (2009), The acoustics of social learning. Beschikbaar: http://www.senternovem.nl/mmfiles/acoustics-digital%20def_tcm24-290164.pdf (12/5/09)

169

4

Ecologische rechtvaardigheid

Agyeman, J., Bullard, R.D., Evans, B. (2003), Just Sustainabilities: Development in an Unequal World, London:Earthscan. Alroe, H.F. (200?), ‘The challenge of ecological justice in a globalising world’. Beschikbaar: www.inra.fr/ciab/papers/alroeHFisofar.pdf Baxter, B. (2005), A theory of ecological justice, London/NY: Routledge. Bullard, R. ( ), ‘Environmental justice in the 21st century’, Environmental Justice Resource Center, Clark Atlanta University. Beschikbaar (7-11-2009): http://www.ejrc.cau.edu/ejinthe21century.htm Bullard, R.D. (1990), Dumping in Dixie: Race, Class and Environmental Quality, Boulder, CO: Westview Press. Bullard, R.D. (Ed) (2005), The Quest for Environmental Justice: Human Rights and the Politics of Pollution, Sierra Club Books. Bullard, R.D. (Ed) (2007), Growing Smarter: Achieving Livable Communities, Environmental Justice, and Regional Equity, Cambridge, MA: MIT Press. Bullard, R.D. (2007), The Black Metropolis in the Twenty-First Century: Race, Power, and Politics of Place, Lanham, MD: Rowman & Littlefield. Debruyne, P. (2009), ‘Duurzame ontwikkeling zoekt sociale rechtvaardigheid’, Alert, jg.35, nr.1, 60-67. Franklin, J. & A. Coote (2009), Green Well Fair: Three economies for social justice, New Economics Foundation, London, Beschikbaar (30-10-2009): http://www.neweconomics.org/publications/green-well-fair Houtart, F. (red.) (1995), Quel développement durable pour le Sud?, Alternatives Sud, Vol.II/4. Low, N. & B. Gleeson (1998), Justice, Society and Nature. An exploration of political ecology, London/New York: Routledge. Martinez-Alier, J. (2002), The Environmentalism of the Poor. A Study of Ecological Conflicts and Valuation, Cheltenham/Northampton: Edward Elgar. Paredis, E. (2005), ‘Geprangd tussen olie, reuzengarnalen en stortplaatsen. De wereldwijde strijd voor ecologische rechtvaardigheid’, De Gids op Maatschappelijk Gebied, nr.5, 30-41. Paredis, E. & G. Goeminne (2005), ‘Ecologische schuld als uitdaging voor een beleid van duurzaamheid’, Oikos, 33, 2/2005, 27-39. Paredis, E., Goeminne, G., Vanhove, W., Maes, F; Lambrecht, J. (2009), The Concept of Ecological debt: its Meaning and Applicability in International Policy, Gent: Academia press. Principles of Environmental Justice (1991), First National People of Color Environmental Leadership Summit, 24-27 october, Washington DC. Beschikbaar: http://www.ejnet.org/ej/principles.html Sachs, W. (2003), ‘Environment and Human Rights’, Wuppertal Paper nr.137, Wuppertal Institute for Climate, Environment, Energy. Beschikbaar: http://www.wupperinst.org/globalisierung/pdf_global/human_rights.pdf Sachs, W. & T. Santarius (ed.) (2007), Fair Future. Resource Conflicts, Security and Global Justice, London: Zed Books. Shrader-Frechette, K. (2002), Evironmental Justice: Creating Equality, Reclaiming Democracy, Oxford/NY: Oxford University Press. Shrader-Frechette, K. (2007), Taking Action, Saving Lives. Our Duties to Protect Environmental and Public Health, Oxford/NY: Oxford University Press. Simms, A. (2009), Ecological Debt: The Health of the Planet and the Wealth of Nations, 2nd ed, London/New York: Pluto Press.

170

5

Duurzame ontwikkeling, educatie en onderwijs

Bowers, C.A. (1995), Educating for an Ecologically Sustainable Culture: rethinking moral education, creativity, intelligence, and other modern orthodoxies, NY: State University of New York Press. Corcoran, P.B. & A. Wals (2004), Higher education and the challenge of sustainability. Problematics, Promise and Practice, Dordrecht/Boston/London: Kluwer Academic Publishers. Corcoran, P.B, & P.M. Osano (2009), Young people, education and sustainable development, Wageningen Academic Publishers. Frederix, M. (2007). Educatie Duurzame Ontwikkeling in informele en non-formele leerprocessen in Vlaanderen. Onuitgegeven eindwerk Sociale en Culturele Agogiek, Vrije Universiteit Brussel. Beschikbaar: http://www.lne.be/themas/natuur-enmilieueducatie/algemeen/nme-beleid/eval-onderzoek/thesisonderzoek Lambrechts, W., H. Van den Haute & I. Vanhoren (2009), Duurzaam hoger onderwijs. Appel voor verantwoord onderrichten, onderzoeken en ondernemen, Leuven: LannooCampus. Marshall, S.P. (2007), The power to transform: Leadership that brings learning and schooling to life, San Francisco: Jossey-Bass. Scott, W. (2002), Sustainability and learning: what role for the curriculum?, inaugural lecture, 25 april 2002, University of Bath. Beschikbaar: http://www.dea.org.uk/sustainabledevelopment/Sustainability_and_Learning.pdf http://www.bath.ac.uk/cree/publications.html (23-02-09) Scott, W. (2002), ‘Education and Sustainable Development: challenges, responsibilities, and frames of mind’, The Trumpeter, 18 (1). Beschikbaar: http://trumpeter.athabascau.ca/index.php/trumpet/article/view/123/134 (23-02-09) Scott, W. & S. Gough (2003), Sustainable development and learning: framing the issues, London: RoutledgeFalmer. Scott, W. & S. Gough (eds.) (2004), Key issues in sustainable development and learning: A critical review, London: RoutledgeFalmer. Shinn, M.B. & Yoshikawa, H. (eds.) (2008), Toward positive youth development: Transforming schools and community programs, New York: Oxford University Press. Sleurs, W., V. De Smet & V. Gaeremynck (2008), Duurzame ontwikkeling. Hoe integreren in onderwijs, Antwerpen: De Boeck. UNECE (2005), ‘UNECE Strategy for Education for Sustainable Development’, adopted at the High-level meeting. Beschikbaar: http://www.unece.org/env/documents/2005/cep/ac.13/cep.ac.13.2005.3.rev.1.e.pdf ‘UNECE Strategie voor educatie voor duurzame ontwikkeling’. Beschikbaar: http://www.unece.org/env/esd/strategytext/strategieDutch.pdf (24-02-09) UNESCO (2009), Bonn Declaration, UNESCO World Conference on Education for Sustainable Development, Bonn, Germany, 31 March-2 April. Beschikbaar: : www.dhovlaanderen.be/files/Bonn%20Declaration.pdf (16-09-09) Vlaamse Overheid, Departement LNE (2009), ‘Leren voor een leefbare toekomst. Vlaams implementatieplan voor educatie voor duurzame ontwikkeling’, Brussel, 15 mei. http://www.lne.be/themas/natuur-en-milieueducatie/algemeen/edo/docs/edo_plan_090515

171

Project SOWEDO. Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling. Groeneweg 151, 3001 Heverlee (122) (159) Project SOWEDO

Recommend Documents