PROGRAMMA Een flamenco-opera over het leven en werk van de schilder El Greco (1541-1614)
EldeGreco Toledo www.ericvaarzonmorel.nl
El Greco de Toledo Een spirituele vertelling op muziek Eric Vaarzon Morel:
”De muziek is van mijzelf, of het nu flamenco wordt genoemd, jazzy, pop of klassiek, het is deze muziek waarmee ik mijzelf overgeef aan het publiek. Ik laat me graag inspireren om nieuwe muzikale wegen te vinden.”
Al lange tijd heb ik het idee gehad om El Greco als onderwerp van een muzikale voorstelling te maken. Het Toledo van het einde van de zestiende eeuw is fascinerend. Hoewel de katholieke invloed zich steeds duidelijker liet gelden, was de multiculturele historie niet weg te poetsen. Tijdens mijn muziekstudie heb ik in het prachtige Toledo gewoond en was gegrepen door het samenkomen van de verschillende culturen. Kerken, synagogen en moskeeën staan daar naast elkaar. De eenzaamheid die ik toen soms gevoeld heb als Nederlandse gitarist in een vreemde omgeving, moet de van oor-
sprong Griekse kunstschilder El Greco (‘De Griek’) in zijn tijd ook hebben ervaren. Dat heeft me tot het verhaal geïnspireerd over hem, die leefde tussen hemel en hel. Het is een spirituele vertelling op muziek geworden. Ik heb geen biografisch verhaal willen maken. Kunst laat zich niet in een eenvoudig verhaaltje voegen. In het middelste gedeelte van de voorstelling, ’La Fiesta de Los Angeles’, is daarom veel ruimte voor improvisatie. De emoties die de muziek opwekken zijn voor mij belangrijker dan een chronologisch, historisch juist verhaal. De spirituele teksten van de mystici Juan de la Cruz en Teresa de Avila die ik heb gebruikt voor het libretto zijn gelaagd en zijn de moeite waard om nog eens na te lezen en het aardse bestaan te ontvluchten in meditatie. De flamenco-opera El Greco de Toledo is een kleine artistieke multiculturele samenleving, waarin flamenco, klassieke muziek en jazz bijeenkomen. Door middel van twee klassieke stemmen, twee flamencostemmen, een strijkkwartet, een trompet, dans en een gitaar wordt er een compleet theaterbeeld geschetst over de vermenging van culturen in de tijd van El Greco in Toledo. Tegelijkertijd geeft het een beeld van een vreemdeling die overgevoelig is voor schoonheid, sensualiteit en spiritualiteit. Eric Vaarzon Morel
Gerónima: Que yo sé que te hallaras En mi pecho retratada, Y tan al vivo sacada, Que si te ves te holgaras Viéndote tan bien pintada.
Gerónima: Want ‘k weet dat jij je vinden zult in mijn borst geportretteerd, naar het leven, dat bij ’t zien, je verheugd zult zijn je zó goed geschilderd te zien.
El Greco en Gerónima: Alma, buscarte has en Mí, Y a Mí buscarme has en ti.
El Greco en Gerónima: Ziel, jij moet je in Mij zoeken en Mij, Mij moet je in jou zoeken.
De tal suerte pudo amor, Alma, en mí te retratar, Que ningún sabio pintor Supiera con tal primor Tal imagen estampar. Alma buscarte has en Mí Y a Mí buscarme has en ti.
De liefde wist op zulke wijze jou te tekenen, Ziel, in Mij dat niet één talentvol schilder met zodanige begaafdheid zulk een beeld graveren kon. Ziel je moet je in Mij zoeken en Mij, Mij moet je in jou zoeken.
(Scène 2, Encuentro / Ontmoeting. Tekst: Teresa de Avila)
Filips II: Y es de tan alta excelencia aqueste sumo saber, que no hay facultad ni ciencia que le puedan emprender; quien se supiere vencer con un no saber sabiendo, irá siempre trascendiendo.
Filips II: Van zo hoge uitnemendheid ook is dit allerhoogste weten, dat er wetenschap noch geestkracht is, die dit bewerken kan; wie zichzelf ertoe kan brengen door niet te verstaan te weten, zal steeds meer hierin doordringen.
(Scène 4, Audiencia / Audiëntie. Tekst: Juan de la Cruz)
Carmelita: (por soleá) La noche sosegada en par de los levantes de la aurora la música callada la soledad sonora.
Carmelita: (soleares) De stille nacht bij ’t neigen der schemering naar ’t eerste dag-beginnen muziek van zingend zwijgen, eenzaamheids hoorbaar zinnen.
(Scène 7, Oscuridad / Duisternis. Tekst: Juan de la Cruz)
EL GRECO DE TOLEDO
ROLVERDELING
El Greco Gerónima El Greco’s onwettige adellijke partner Carmelita Zigeunerin en model van El Greco Juan, een monnik / Filips II Alma, ziel
Artistieke leiding Conceptregie Concept / tekst / muziek
Maarten Engeltjes countertenor Xenia Meijer mezzosopraan
Het libretto is gebaseerd op spirituele teksten van de mystici Teresa de Avila en Juan de la Cruz en de laatste brief van El Greco zelf.
Ginesa Ortega flamencozangeres Arrangementen
Carlos Denia flamencozanger La Truco flamencodanseres
Decor Technische uitvoering decor
Eric Vaarzon Morel flamencogitaar Eric Vloeimans trompet Strijkkwartet
Eric Vaarzon Morel Javier López Piñón Eric Vaarzon Morel
Kostuums Uitvoering kostuums
Oene van Geel aanvoerder / altviool Ben Mathot viool Emile Visser cello David de Marez Oyens contrabas
Geluidtechniek Toneeltechniek Lichtontwerp en -techniek Grafische vormgeving PR/Communicatie Fotografie Webmaster Projecties Camera Adviezen Tourneeplanning
Voor Impresariaat Rini Kersten / Centro Flamenco Puro Uitvoerend producenten Secretariaat
Oene van Geel, Henk Meutgeert, Eric Vaarzon Morel Mirko Krabbé / Ateliers 1-1-9 Mirko Krabbé, Priit Raistik / Ateliers 1-1-9 Elianne van Dorp Elianne van Dorp, Joke Riesebosch, Mieke Dietvorst Harry Jansen / De Weergever Remco Haasnoot Toss Levy Peter van Bokhorst / Maquet Amsterdam Frank Klijn / Klijnproducties Peter Buitelaar Loek Plasmeijer Matthias Konecny Malik van Ooijen Leoni Jansen Senf Theaterpartners / Chris Bergwerff, Jacques Senf, Mark Wilmer, Keimpe de Jong
Rini Kersten, Noël Bossier Adrie van der Veen-Speek
Er wordt zowel in het Spaans als in het Nederlands gezongen. El Greco de Toledo is een productie van Eric Vaarzon Morel/Stichting Flamencogitaar & Muziektheater. Stichtingbestuur: Roeland Kerbosch, Monique Kooijman, Jan Willem Rösingh, Judith Vink. El Greco de Toledo wordt mede mogelijk gemaakt door het Fonds Podiumkunsten en het VSBfonds. Met dank aan Loek Plasmeijer, Theaterfestival Boulevard ’s-Hertogenbosch, Festival Achter de Linie / Beauforthuis, Theater Agora Lelystad, DenKK Juristen, MuzyQ / Bart Mesman, FEEDBACK Musical instruments and more / Erich Romer. Met speciale dank aan Jacques Senf, Louise Doorman.
www.ericvaarzonmorel.nl
Wereldpremière wo 11 augustus 2010 Theaterfestival Boulevard ’s-Hertogenbosch Theater aan de Parade.
El Greco de Toledo Het verhaal PRELUDIO / OUVERTURE El Greco komt in 1577 in Toledo aan. In de voormalige hoofdstad van Spanje staan kerken, synagogen en moskeeën opeengepakt, als herinnering aan een tijd van religieuze tolerantie. In 1492 was daar met de val van Granada een eind aan gekomen. De Inquisitie ziet nu streng toe op naleving van de Roomskatholieke leer. Onder toezicht van de vrome vorst Filips II vervolgt de Inquisitie hervormers en afvalligen. Moslims en Joden zijn voortdurend op de vlucht. Samenkomsten vinden plaats in onderaardse gangen en gewelven. Moslims sluiten zich aan bij de zigeuners die door de Inquisitie met rust worden gelaten. In deze periode ontstaat de flamenco. De mystiek van Teresa de Avila en Juan de la Cruz vindt zijn weerklank in deze onderdrukte samenleving. Scène 1 PROCESION / PROCESSIE El Greco woont een processie bij. Hij hoort de gezangen van de mysticus Juan de la Cruz vanuit een kerker. Juan zingt een carcelero, een gevangenislied uit de oude flamencotraditie. El Greco beantwoordt dit gezang en bezingt zijn heimwee naar zijn geboorteland. De processie vangt aan. Een zigeunerin Carmelita zingt een saeta, het lied waarmee processies worden begeleid. De danseres verbeeldt de bezieling, die bezit neemt van de omstanders.
Scène 2 ENCUENTRO / ONTMOETING El Greco probeert de ziel van Gerónima te vangen in een portret. De geliefden bezingen hun liefde voor elkaar. De zigeunerin Carmelita biedt zich aan als model en zingt een taranto. De spanning tussen de twee vrouwen uit zich in een duet in petenera-vorm (flamencolied met Joodse invloeden). De monnik Juan brengt namens Filips II de opdracht over tot het vervaardigen van een schilderij voor een kapel in het in aanbouw zijnde Escorial vlakbij Madrid. Juan voelt zich heimelijk aangetrokken tot de spirituele kracht van het werk van El Greco. Hij discussieert met hem over de religieuze betekenis ervan. De verscheurde ziel zoekt de verbinding tussen de twee mannen. Scène 3 ENVIDIA / JALOEZIE El Greco twijfelt over zijn keuzes in werk en liefde: tres personas y un amado / drie personen en één geliefde. De zigeunerin Carmelita en de adellijke Gerónima bevechten hun liefde voor El Greco. Zij wisselen elkaar af in por fandango. Scène 4 AUDIENCIA / AUDIENTIE El Greco wordt door Filips II ontvangen om het gevraagde altaarstuk te tonen. Vanwege de botsing met de heersende artistieke en religieuze opvattingen van die tijd, en met name die van Filips II, wordt het schilderij afgewezen in een furieuze flamenco rap. PAUZE
Scène 5 FIESTA DE LOS ANGELES / FEEST VAN DE ENGELEN In het huis van El Greco vindt een muziekbijeenkomst plaats, een tertulia. Er worden levendige flamencovormen gezongen en gedanst als tango, sevillana en rumba. De animositeit tussen Gerónima en Carmelita neemt toe. El Greco is nog steeds van slag door de afwijzing van Filips II. Hij verlaat voortijdig het feest en gaat terug naar zijn geheime atelier. Bij zijn haastige vertrek pakt hij per vergissing de mantel van Carmelita. Scène 6 TRAICION / VERRAAD El Greco daalt in de duisternis de trappen af. De monnik Juan bezingt de donkere nacht (Una noche oscura…). Gerónima meent Carmelita te zien ronddolen in het onderaardse, verboden Toledo. Gerónima wil zich ontdoen van haar rivale en besluit haar aan te geven bij de monnik Juan, die verplicht is te rapporteren aan de Inquisitie. Als Gerónima ziet dat onder de mantel niet Carmelita maar El Greco schuilgaat, realiseert zij zich haar vergissing en wordt waanzinnig. Scène 7 OSCURIDAD / DUISTERNIS El Greco trekt zich terug in zijn Casa del Greco in Toledo en sluit zich af van wereld en Inquisitie. In zijn atelier kan hij heimelijk en in alle eenzaamheid zijn opvattingen over kunst de vrije loop laten. El Greco zoekt in de duisternis van de mystiek het wezen van zijn leven, zijn liefdes en zijn kunst. De Alma (de ziel) danst één van de oudste vormen uit de flamenco: de soleá (eenzaamheid).
Scène 8 SOLEDAD / EENZAAMHEID Zijn kunstenaarschap, grenzend aan krankzinnigheid, komt tot ongekende bloei maar leidt tot een ondragelijk isolement. El Greco bezingt zijn inzichten met een tekst van Juan de la Cruz: Nu kan men dan eindelijk zeggen / dat wat ik het meest van al op prijs stel / is wat nu mijn ziel gewaar wordt / zonder steun en toch gedragen.
El Greco een omstreden vernieuwer Domenikos Theotokopoulos is geboren in 1541 op het Griekse eiland Kreta. Bekend is dat hij op zijn tweeëntwintigste al de status van meester-schilder heeft. Van wie El Greco het vak heeft geleerd is niet bekend. Zijn vroegste werken zijn iconen. In 1567 vertrekt hij als zesentwintig jarige via Venetië naar Rome. Hij treedt daar in dienst van kardinaal Alessandro Farnese.
de reden voor zijn ontslag geweest. Hoogmoed en arrogantie waren hem niet vreemd. In een brief aan de kardinaal schreef hij: ”Ik vind niet dat ik deze behandeling verdien (….), evenmin verdien ik het zonder schuldig te zijn op deze manier weggestuurd te worden, omdat ik in mezelf geen aanleiding vind, noch een oorzaak die voor mezelf of voor de buitenwereld bevredigend is.”
Al na twee jaar, juli 1572, wordt El Greco ontslagen door Farnese. Mogelijk zijn de kritische opmerkingen over Michelangelo (“een goed man, maar hij kan niet schilderen”), die onder meer Het laatste oordeel in de Sixtijnse kapel had geschilderd,
El Greco laat zich niet uit het veld slaan en opent een eigen atelier in Rome. Spoedig ontvangt hij opdrachten uit Toledo, zijn kennismaking met Spanje. In 1577 vestigt hij zich in Toledo. Hij krijgt een opdracht van koning Filips II tot het schilderen van De marteldood van de heilige Mauritius. Het schilderij kan de koning niet bekoren, maar beloont de schilder wel ruim met 800 dukaten. Over het privéleven van El Greco is weinig bekend. Hij had een relatie met de mysterieuze Gerónima de las Cuevas, een alleenstaande vrouw in Toledo. Hij huwde haar niet. De relatie is niet echt gebruikelijk voor die tijd. Een verklaring kan liggen in het feit dat de schilder wellicht eerder getrouwd was geweest. In 1578 krijgt Gerónima de las Cuevas een kind van hem: Jorge Manuel Theotokopoulos (Toledo, 1578-1631). El Greco zorgt voor tal van artistieke vernieuwingen in Spanje. Waar in de Middeleeuwen voornamelijk op hout wordt geschilderd, introduceert El Greco het linnen doek als nieuwe drager om op te schilderen. Het sterke reliëf van de schering in de textiel is een extra element
van artistieke expressie. Kenmerkend voor El Greco is het gebruik van pigmenten van voortreffelijke kwaliteit. De laatste vijftien jaar van zijn leven staan in het teken van het schilderen van een meer innerlijke en subjectieve wereld. Hij zet alles overboord wat aan naturalistische schilderkunst doet denken. Uit deze late periode stammen zijn langgerekte figuren, die verworden tot spookachtige wezens. Hij creëert een eigen nieuwe wereld waarin personages zich soms extatisch gedragen of een diep lijden vertonen. De kleuren die hij gebruikte, mengde hij rechtstreeks op het doek. Het gaf hem een grote artistieke
vrijheid. Zijn afwijkende opvatting over compositie, licht en kleurgebruik worden hem niet in dank afgenomen. Zijn tijdgenoten begrepen hem niet. El Greco sterft in Toledo op 7 april 1614. Hij is dan drieënzeventig. Op dat moment was al een nieuwe artistieke beweging in volle bloei, die rond 1600 in Rome begon met Caravaggio. De Caravaggisten kozen ervoor de werkelijkheid weer te geven zoals ze is. El Greco raakt in de vergetelheid. Het duurt tot 1900, 300 jaar na zijn dood, dat er een herwaardering komt voor zijn werk. Vandaag de dag wordt El Greco erkend als een groot genie van de Spaanse schilderkunst.
‘Op zeven april 1614 stierf El Greco. Hij liet geen testament na. Hij ontving de heilige sacramenten en werd begraven in Santa Domingo el Antiguo.” (Boek der begrafenissen van 1601 tot 1614, fol.335)
CD ‘MAREA’ NU VERKRIJGBAAR!
M AREA ERIC VAARZON MOREL met special guests
Sinna Casita Oene van Geel Jesse van Ruller Harry Sacksioni Eric Vloeimans Zapp String Quartet Marea, wat getijde betekent, is een CD met betoverende, verstilde flamenco met een vleugje jazz, vioolmuziek, fingerpicking en zelfs rap. Marea is een overrompelende CD uitgevoerd door de muziektop van Nederland.
Verkrijgbaar in de betere speciaalzaken en via www.bol.com Distributie: www.coasttocoast.nl
COLOFON Samenstelling: Frank Klijn / Klijnproducties Teksten: Frank Klijn, Eric Vaarzon Morel, Louise Doorman Voor het biografische artikel El Greco, een omstreden vernieuwer is gebruik gemaakt van El Greco – Dominicus Theotokopoulos 1900, BAI Publishers Vertalingen teksten Juan de la Cruz en Teresa de Avila: Carmelitana Uitgeverij / www.carmelitana.be Portretfoto Eric Vaarzon Morel pagina 3: Fotograaf Frans Schellekens Vormgeving: Peter van Bokhorst / Maquet Amsterdam Drukwerk programma: Drukkerij Pascal, Utrecht
Centro Flamenco Puro
El Greco: Mi alma está desasida de toda cosa criada y sobre sí levantada en una sabrosa vida.
El Greco: Losgekomen is mijn ziel van alles wat creatie is en uit zichzelf omhoog geheven in een voortreffelijk leven.
Por eso ya se dirá la cosa que más estimo, que mi alma se ve ya sin arrimo y con arrimo.
Nu dan kan men eindelijk zeggen wat ik het meest van al op prijs stel, is wat nu mijn ziel gewaar wordt zonder steun en toch gedragen.
(Scène 8, Soledad / Eenzaamheid. Tekst: Juan de la Cruz)
