Profielwerkstuk 2013 Sectie: Biologie Begeleider: R.Peek Categorie: Cognitieve psychologie

Bram van Schaffelaar & Daan moens Openbaar Lyceum Zeist 6 VWO

Profielwerkstuk 2013

Sectie: Biologie Begeleider: R.Peek

Categorie: Cognitieve psychologie

Inhoud Inhoud ..................................................................................................................................................... 1 Samenvatting........................................................................................................................................... 3 Inleiding ................................................................................................................................................... 4 Maatschappelijke relevantie ............................................................................................................... 4 Motivatie ............................................................................................................................................. 5 Doel ..................................................................................................................................................... 5 Hoofd- en deelvragen .............................................................................................................................. 6 Hoofdvraag ...................................................................................................................................... 6 Deelvragen....................................................................................................................................... 6 Aanpak onderzoek ............................................................................................................................... 6 Opbouw verslag................................................................................................................................... 7 Theorie .................................................................................................................................................... 8 1. De hersenen .................................................................................................................................... 8 2.

Het creatieve proces.................................................................................................................... 9 2.1 Divergeren ................................................................................................................................. 9 2.2 Convergeren ............................................................................................................................ 10

3.

Uitwendige factoren .................................................................................................................. 11 3.1 Invloed van tijdsdruk ............................................................................................................... 11 3.3 Invloed van de kleur blauw ..................................................................................................... 12 3.4 Invloed van de geur sinaasappel ............................................................................................. 13

4. Ontwikkeling van het kinderbrein ................................................................................................ 14 Hypothese ......................................................................................................................................... 14 Onderzoek ............................................................................................................................................. 15 Opzet van de gebruikte creativiteitstest ........................................................................................... 15 Groep 6 - Creativiteitstest ................................................................................................................. 18 1

Werkwijze .......................................................................................................................................... 22 Algemeen (voorbereiding)............................................................................................................. 22 Neutraal ......................................................................................................................................... 23 Tijdsdruk ........................................................................................................................................ 25 Rommel ......................................................................................................................................... 26 Kleur .............................................................................................................................................. 27 Geur ............................................................................................................................................... 28 Resultaten ............................................................................................................................................. 29 Beoordeling creativiteitstest ............................................................................................................. 29 Weergave percentages.................................................................................................................. 31 Neutraal/Tijsdruk .............................................................................................................................. 32 Neutraal/Rommel .............................................................................................................................. 34 Neutraal/Kleur ................................................................................................................................... 36 Neutraal/Geur ................................................................................................................................... 38 Overzicht resultaten .......................................................................................................................... 40 Conclusie ............................................................................................................................................... 41 Hoofdvraag ........................................................................................................................................ 41 Doel ................................................................................................................................................... 42 Hypothese....................................................................................................................................... 42 Discussie ................................................................................................................................................ 44 Mogelijk Vervolgonderzoek............................................................................................................... 47 1. .................................................................................................................................................... 47 2. .................................................................................................................................................... 48 3. .................................................................................................................................................... 48 Evaluatie ................................................................................................................................................ 49 Bram: ................................................................................................................................................. 49 Daan: ................................................................................................................................................. 50 2

Samenvatting In dit verslag is het onderzoek naar de invloed van verschillende uitwendige factoren op het creatieve denkproces beschreven. De factoren zijn: tijdsdruk, rommeligheid in de werkomgeving, de kleur blauw in de werkomgeving en de geur van sinaasappel in de werkomgeving. De invloed is onderzocht aan de hand van een zelfgemaakte test die weergeeft hoe goed een individu scoort op een van de aspecten van het creatieve denkproces, zoals convergeren en divergeren. Er wordt verwacht dat tijdsdruk een positief effect heeft op de convergerende vraagstukken maar een negatief effect heeft op de divergerende vraagstukken. Er wordt verwacht dat rommeligheid in de werkomgeving een positief effect heeft op het divergerende denken en een negatief effect heeft op het convergerende denken. Ook wordt er verwacht dat de geur van sinaasappel een positief effect heeft op de divergente vragen en juist weer een negatief effect op de convergente vraagstukken. Naar verwachting zal de kleur blauw positief werken op zowel het divergerende als convergerende denken. De resultaten wijzen erop dat tijdsdruk en een rommelige werkomgeving het convergente denken benadelen. Aan de andere kant wordt het divergente denken positief gestimuleerd door de geur van sinaasappel en heeft de kleur blauw een positieve werking op het creatief denken.

3

Inleiding Het antwoord van de laatste som wiskunde wil zich maar niet aandienen, het juiste woord op de lege plek in de tekst komt maar niet in je op, de snelheid van de auto is moeilijk te berekenen of het wil je maar niet lukken een leuk en uitdagend onderwerp te vinden voor je spreekbeurt. Dit zijn allemaal dagelijkse problemen waarbij je je brein goed moet gebruiken om tot het juiste antwoord te komen. Maar vraagt het oplossen van een wiskundesom nou hetzelfde van je brein als het vinden van een ideaal onderwerp voor je spreekbeurt? Wat deze twee vraagstukken in ieder geval wel gemeen hebben, is dat je er erg goed over na moet denken en dat je op verschillende manieren bij het antwoord kan komen. Bij de wiskundesom is maar één antwoord het juiste. Daarentegen zijn er bij het kiezen van een onderwerp voor je spreekbeurt meerdere goede mogelijkheden. Ook is het misschien zo dat je voor het oplossen van de wiskunde som graag even alleen op je kamer wilt zitten om je goed te kunnen concentreren. Terwijl je aan de andere kant misschien eventjes liever met je hond gaat wandelen om tot jouw ideale spreekbeurt te komen. Dit zijn allemaal vragen waar we niet precies antwoord op weten. Ook zijn deze antwoorden voor iedereen anders. In dit onderzoek zal er gekeken worden naar de beste omstandigheden om een specifiek probleem op te lossen. Zo kan het misschien zijn dat de gemiddelde leerling er tegenwoordig erg verstandig aan doet om in het vervolg een tijdslimiet te koppelen aan het maken van zijn of haar huiswerk. De twee eerder genoemde vraagstellingen kunnen onderverdeeld worden in twee verschillende manieren van denken, waarop er in dit onderzoek verder zal worden ingezoomd. Het zogenoemde convergente denken richt zich op het vinden van één juiste oplossing voor een probleem. Echter richt het zogenoemde divergente denken zich op het genereren van zoveel mogelijk ideeën voor het oplossen van een probleem. Juist deze twee totaal in contrast staande manieren van denken vormen samen het creatieve proces. Het creatieve denken is een van de mooiste eigenschappen van de mens. Dit zorgt ervoor dat we in staat zijn enorme problemen op te lossen. ‘Elke creatieve reis begint met een probleem, met een gevoel van frustratie, de doffe pijn van het geen antwoord kunnen vinden’. Dit is een van de eerste zinnen uit het boek; ‘How creativity works’. Bij het oplossen van een moeilijk probleem gaan de hersenen malen om de oplossing te vinden. Om uiteindelijk bij de oplossing te komen moet men een heleboel ervaringen, inzichten en waarnemingen bundelen. Dit hele proces zal in dit onderzoek ook duidelijk worden beschreven.

Maatschappelijke relevantie Creatief denken kan erg handig zijn voor scholieren, ontwerpers en schrijvers. Maar ook in het bedrijfsleven en de filmindustrie heeft men veel te kampen met complexe problemen die opgelost moeten worden of onderwerpen die bedacht moeten worden. Aangezien er in dit onderzoek een jonge leeftijd groep zal worden onderzocht is het niet geheel te representeren op de hele maatschappij. Daar zal verder onderzoek voor nodig zijn. Echter is het wel zo dat een groot gedeelte van de denkende en creatieve vaardigheden worden beïnvloed in de jonge levensjaren. 4

Motivatie Allereerst willen we vermelden dat het erg lastig was een passend, uitdagend en natuurlijk leuk onderwerp te vinden. Aangezien het onderwerp van het profielwerkstuk naar eigen keuze ingevuld mag worden is het des te lastiger een onderwerp te vinden dat echt voldoening geeft. Voor ons zelf stelden we van het begin af aan al hele hoge eisen. Dit begint natuurlijk met de onderwerpkeuze. Het werd al snel duidelijk dat we graag iets wilden doen met het brein. Het brein is namelijk heel erg complex. Dat is ook een grote reden dat er nog steeds veel wetenschappelijk onderzoek naar wordt gedaan. Dit klonk erg aantrekkelijk voor ons. Bij toeval hadden we het programma ‘Pavlov’ in de uitzending met Peter Buwalda (Nederlands schrijver) gezien. In deze uitzending wordt Meneer Buwalda getest op zijn divergente en convergente denkvermogen. Op deze manier kwamen we dus op het idee ons profielwerkstuk over het convergente en divergente denken te doen. Het convergente en divergente denken hebben we toen later helemaal opgezocht. Zo zijn we tot de conclusie gekomen dat deze twee manieren van denken in contrast staan met elkaar en dat ze onderdeel zijn van het creatieve denkproces. Dit zorgde ervoor dat we via de site www.denkenomeenhoekje.nl in contact kwamen met David van der Kooi, ontwerper van deze site en groot fan van het creatieve denken. Hij was erg enthousiast over onze ideeën, en heeft ons toen nog meer gestimuleerd over dit onderwerp door te gaan. Tijdens het uitzoeken wat het creatieve denkproces inhield, vroegen we ons hardop af wat uitwendige factoren als bijvoorbeeld muziek, lawaai, stilte, rommel, kleur en geur voor invloed konden hebben op de concentratie, het denkvermogen en het verbeeldingsvermogen. We stelden ons voor dat we tijdens het Centraal examen te maken hadden met een verbouwing binnen de school. Dit leek ons niet heel bevorderend voor de resultaten van dat examen. Door dit af te vragen kwamen we tot de het idee de invloed van uitwendige factoren te bekijken op het creatieve denkproces. Nu we wisten wat we wilden gaan doen, was het van belang dat we een onderzoeksgroep konden vinden. Druk op zoek kwamen we via een basisschoollerares tot het idee onderzoek te gaan doen met kinderen (<12). Dit wilden we graag, aangezien kinderen nog heel erg vrij zijn in het aanpakken van problemen waardoor de resultaten waarschijnlijk erg leuk zijn. Kortom we hebben erg veel zin om aan de slag te gaan met dit onderwerp. Hopelijk komen er mooie resultaten uit en kunnen we met een goed verslag en presentatie afsluiten.

Doel Het doel is om te onderzoeken wat de uitwendige factoren: geur, kleur, rommel en tijdsdruk voor invloed hebben op het creatieve denkproces. Het is dus de bedoeling dat de ‘ideale’ omstandigheden voor het creatieve denkproces of delen daarvan ontdekt worden.

5

Hoofd- en deelvragen

Hoofdvraag 

Hoe beïnvloeden de uitwendige factoren, tijdsdruk, rommel in de werkomgeving, de kleur blauw in de werkomgeving en de geur van sinaasappel in de werkomgeving het creatieve denkproces bij kinderen in de leeftijdscategorie 8-10 jaar?

Deelvragen

Theoretische deelvragen 

Welke delen van de hersenen staan centraal bij het creatieve denkproces?



Waaruit bestaat het creatieve denkproces?



Wat zijn de eigenschappen en achtergronden van de uitwendige factoren?



Hoe ontwikkelt het creatieve denproces van een kind gedurende zijn 1e tot 12e levensjaar?

Praktische deelvragen 

Heeft de kleur blauw in de werkomgeving invloed op het creatieve proces?



Heeft sinaasappelgeur invloed op het creatieve proces?



Heeft het onder druk staan van tijd invloed op het creatieve proces?



Heeft rommel in de werkomgeving invloed op het creatieve proces?

Aanpak onderzoek De invloed van de verschillende uitwendige factoren wordt op een experimentele wijze onderzocht. Op basis van de theorie wordt er een zelfgemaakte creativiteitstest opgesteld, hierbij worden ook apart de verschillende aspecten van het creatieve denkproces getoetst. Vervolgens wordt de test afgenomen bij meer dan 80 basisschoolleerlingen uit groep 6 en bij elke 20 leerlingen wordt er een andere uitwendige factor onderzocht. Aan de hand van de scores van de gemaakte testen kan er worden afgeleid wat het effect was van de uitwendige factor.

6

Opbouw verslag Het verslag is opgebouwd uit een theoretisch gedeelte dat het onderzoek ondersteunt. Dit betekent dat de theorie eigenlijk antwoorden geeft op de theoretische deelvragen. In de beantwoording van deze deelvragen wordt de basis gelegd voor het onderzoek. De opzet voor het maken van de creativiteitstest die gebruikt is bij dit onderzoek staat na de theorie. Hiervoor is namelijk gebruik gemaakt van de voorafgaande theorie. Vervolgens zijn de resultaten uit het experiment verwerkt. De conclusies zijn vervolgens getrokken uit de resultaten van het experiment gecombineerd met de theorie. Vanuit het experiment worden de praktische deelvragen beantwoord en daarmee uiteindelijk ook de hoofdvraag. Tot slot wordt er nog een kritische blik op het gehele onderzoek geworpen.

7

Theorie 1. De hersenen In de onderstaande afbeeldingen is te zien hoe de hersenen zijn opgebouwd. Bij verschillende denkprocessen worden natuurlijk verschillende delen van de hersenen aangesproken. Gedurende het creatieve proces worden verschillende delen van de hersenen gebruikt. Belangrijk om te weten is dat de hersenen onderverdeeld kunnen worden in een linker- en rechterhersenhelft. De linker hersenhelft denkt in taal en begrippen. De rechterhersenhelft denkt in beelden en gevoel. i De tweedeling die eerder is gemaakt in het convergerende en divergerende denken, zou gekoppeld kunnen worden aan deze twee hersenhelften.

Divergent denken

Rechterhersenhelft

Convergent denken

Linkerhersenhelft

Figuur 1

De tweedeling in de linker- en rechterhersenhelft is erg globaal. Figuur 2 – linker- en rechterhersenhelft Deze twee helften zijn natuurlijk ook weer op te splitsen. In de linkerhersenhelft bevindt zich de prefrontale cortex. (zie afbeelding). De prefontale cortex is betrokken bij cognitieve en emotionele functies als beslissingen nemen, plannen, sociaal gedrag en impulsbeheersing. Een groot deel hiervan is veel in verband gebracht met het werkgeheugen. Het werkgeheugen is onder andere betrokken bij het oplossen van rekensommen en logische analyses. Ook kunnen gedichten nauwkeurig worden geanalyseerd. Al deze vaardigheden komen voort uit het maken van nieuwe verbindingen uit oude gedachten. Dit geeft ons de mogelijkheid om over dingen na te denken. Dit is noodzakelijk bij het oplossen van convergente vraagstukken. De ideeën die worden gesmeed in de linkerhersenhelft zijn niet nieuw. De rechterhersenhelft blinkt juist uit in het vinden van vergezochte associaties en spontane openbaringen. Dit is van belang bij divergerende vraagstukken.ii

8

Figuur 3 – ligging prefrontale cortex

2. Het creatieve proces Het creatieve denken wordt mogelijk gemaakt door de hersenen. Het denken zelf gebeurt via het doorgeven van signalen tussen verschillende hersencellen en hersendelen. De signalen gaan kiezen een bepaalde weg door bepaalde verbindingen te volgen. Die signalen volgen bestaande sporen maar ook kunnen je hersenen naar een nieuw spoor zoeken. Dan is er een nieuwe verbinding gevormd die telkens weer opnieuw kan worden gebruikt. Nu is het hier eigenlijk helemaal niet om te doen, maar het is toch handig dat de basis van het denken opzich duidelijk wordt. iii(Byttebier, 2002, blz. 22/23) Het creatieve denken is niets anders dan de patroondoorbreking van bestaande sporen in de hersenen. ‘Creatief denken is een geheel van denkattitudes, denkvaardigheden, denktechnieken en denkprocessen die de kans op patroondoorbreking, het leggen van nieuwe verbindingen in onze hersenen vergroten’.iv (Byttebier, 2002, blz. 23)

2.1 Divergeren De eerste ideeën die in men opkomt zijn meestal erg voor de hand liggend en logisch. Dit is maar goed ook aangezien het handig is zo efficiënt mogelijk te denken. Als men de oplossing gevonden heeft stopt men met denken. Als men nieuwe invalshoeken wil verzinnen moet er voorbij de logica worden gedacht. Het is dus van belang als men divergerend wil denken dat men stopt met logisch nadenken en met spontane ideeën komt die het eerst in men opkomt. Door onderstaande oefening te bekijken zal het misschien duidelijk worden wat er precies mee wordt bedoeld; het patroondoorbreken. Welke van de volgende letters hoort niet in de rij thuis, en waarom?v (Byttebier, 2002, blz. 46)

AEIFU Het eerste wat in je opkomt, is waarschijnlijk de letter F, omdat deze geen klinker is en de anderen wel. Dit is nou juist niet wat je wilt bereiken met het divergerende denken. Kijk maar eens naar de volgende antwoorden: -

De letter U want dat is de enige met een ronde vorm

-

De letter E want dat is de enige met 4 streepjes

-

De F want dat is de enige letter die je uitspreekt met je mond niet wijd open.

Dit zijn allemaal antwoorden die niet als eerst in je opkomen. Ze zijn echter wel allemaal correct. ‘Een uitvinder die zich laat leiden door alle spontane openbaringen, is een perfect voorbeeld van een divergent denker’. ‘Hij heeft die onverwachte gedachten nodig als de logica niet werkt, als het werkgeheugen tegen een muur aan loopt’. ‘In zulke gevallen helpt de rechterhelft van de hersenen die innerlijke speurtocht uit te breiden.’ Dit is het soort denken dat essentieel is wanneer we worstelen met een probleem dat draait om vergezochte associaties, of als we een nieuw soort popsong proberen uit te vinden.’vi (Lehrer, 2012, blz. 85)

9

2.2 Convergeren Alle creatieve ideeën en vergezochte oplossing die je bij het divergeren hebt gevonden zijn nog niet het einde van het probleem. ‘Je bent pas halverwege het creatieve proces’. Met de divergerende fase kom je op nieuwe en mooie ideeën. Vanaf dan begint het convergeren pas. Je gaat die ideeën uitvoeren, verfijnen, selecteren en verbeteren. Dit vereist misschien nog meer creatieve denkkracht dan het divergeren. Het convergeren, brengt je weer terug naar de realiteit en zorgt ervoor dat je je focus op het doel niet kwijt raakt. De ideeën die van het divergeren, zien er prachtig uit maar zijn nog heel vaag. Zonder het herzien van je ideeën die passen in de realiteit heb je niets aan die mooie dien. Nu begint een ander soort creativiteit, de convergerende creativiteit. Zonder dit kunnen er geen geweldige oplossingen ontstaan.vii(Byttebier, 2002, blz. 164) Het convergente denken komt voornamelijk uit het werkgeheugen. Het werkgeheugen maakt het makkelijker om verbanden te leggen tussen ideeën. Deze verbanden worden gelegd in een deel van de hersenen dat het ‘prefrontale cortex’ wordt genoemd. Hier worden ideeën en interessante gedachten opgeslagen waar dan vervolgens aandacht aan kan worden gegeven. Er is een sterke samenhang tussen het werkgeheugen en de algemene intelligentie. Over het algemeen wordt het IQ hoger naarmate het werkgeheugen groter wordt. Dit is ook de reden dat we met het werkgeheugen gedichten analyseren en wiskundige problemen oplossen.viii (Lehrer, 2012, blz. 83) De ideeën die voortkomen uit de rechterhersenhelft zijn momenten van openbaringen. Veel mensen denken dat dit het enige punt is van creativiteit. Vaak moeten we ons zelf dwingen om naar een probleem te staren tot de oplossing zich aandient. Dit is een ander aspect van creativiteit. Dus je gedicht blijven bewerken tot het perfect is.ix (Lehrer, 2012, blz. 76) Doormiddel van de volgende opdracht kan duidelijk worden gemaakt wat typisch een opdracht is waarbij je het convergente denken gebruikt. Wat kan je zeggen aan de hand van deze gegevens? Alle baby poesjes zijn speels. Sommige huisdieren zijn baby poesjes. A: Alle baby poesjes zijn huisdieren B: Sommige huisdieren zijn niet speels C: Alle huisdieren zijn speels D: Sommige huisdieren zijn speels Figuur 4

Bij deze opdracht is het heel erg van belang dat men de informatie die er is bundelt om tot de juiste oplossing te komen. Het antwoord op deze vraag is D. Want als sommige huisdieren speels zijn, heeft dat betrekking op beide bewering daarboven. ‘De kunstenaar laat zich leiden door convergent denken. Bij deze denkwijze draait het allemaal om analyse en aandacht. Het is de ideale benadering als we proberen om een gedicht bij te slijpen, een 10

algebravergelijking op te lossen of een symfonie te voltooien, dan willen wij niet veel vage associaties, gedachten die alleen maar afleiden. In plaats daarvan willen wij ons concentreren op de benodigde informatie, en onze hoofden vullen met relevante gedachten. En zo werken wij ons langzaam naar het ideale antwoord, door onze fouten weg te kappen. Dit proces is een worsteling, een langdurige inspanning van de aandacht, maar daar gaat het juist om. Het kost tijd om het perfecte te vinden.’ x (Lehrer, 2012, blz. 85)

3. Uitwendige factoren 3.1 Invloed van tijdsdruk Het is in de regel lastig om een concrete definitie te geven van tijdsdruk, omdat tijdsdruk niet door iedereen hetzelfde wordt ervaren. Maar het principe is als volgt te definiëren: tijdsdruk is de druk die men ervaart als gevolg van de tijd die men heeft voor het volbrengen van een taak. Een van de meest voorkomende effecten van tijdsdruk is stress. Tijdens het ervaren van psychische of fysische stress wordt het hormoon cortisol geproduceerd waarna adrenaline en noradrenaline vrijkomen, dit zorgt ervoor dat het lichaam in een alerte toestand verkeert zodat het klaar is om te vechten of te vluchten.xi Kleine hoeveelheden cortisol stimuleren indirect via adrenaline de amygdala en de hypocampus, en bevorderen zo het werkgeheugen. De hypocampus speelt een belangrijke rol bij het opslaan van informatie in het geheugen en bij de ruimtelijke oriëntatie.xii Door het ontstaan van stress zou het kunnen zijn dat men een soort tunnelvisie creëert en daardoor het oog voor details en vergezochte associaties verliest. Tijdsdruk beperkt waarschijnlijk divergent denken aangezien men zich dan niet goed kan verdiepen in het probleem. Een probleem moet bezinken voordat men kan zoeken naar de oplossing.xiii Verder wijzen verschillende resultaten van wetenschappelijke onderzoeken erop dat tijdsdruk wel degelijk een effect heeft op creativiteit bij mensen. In de resultaten is een tweedeling te zien, sommige resultaten laten zien dat de creativiteit afneemt bij het ervaren van tijdsdruk, andere resultaten laten juist het tegenovergestelde zien. Dit is te verklaren doordat de verschillende experimenten zijn uitgevoerd met een verschillende hoeveelheid tijdsdruk. De prestatie kan worden bevorderd door tijdsdruk. Echter kan tijdsdruk een negatief effect hebben op de prestatie. Dit hangt af van de hoeveelheid tijdsdruk. Een beetje tijdsdruk kan motiverend werken, maar teveel tijdsdruk werkt averechts. Dit is duidelijk weergegeven in de onderstaande afbeelding. xiv

Figuur 5 - Optimumkromme tijdsdruk

11

3.2 Invloed van rommeligheid Volgens wetenschappers en verschillende onderzoeken blijkt dat een rommelige werkomgeving bijdraagt aan het verzinnen van betere en bruikbare ideeën. De reden hiervoor is dat een rommelige inrichting inherent staat aan het breken van conventies. Ongeordende ruimtes lijken mensen te inspireren. De gedachten komen los van tradities en dit leidt tot vernieuwende inzichten. Een nette kamer geeft een groter plichtsbesef en zorgt voor orde en rust. Er wordt dus beweerd kunnen worden dat het divergerende denken wordt gestimuleerd door ongeordende, rommelige werkruimtes. De nette kamer werkt daarentegen juist stimulerend op het convergerende denken. Een recent onderzoek aan de Universiteit van Minnesota (Verenigde Staten) wijst uit dat rommeligheid op het bureau invloed heeft op menselijk gedrag. In dit onderzoek zijn drie experimenten gedaan met betrekking tot rommel. Één van experimenten was gericht op het verzinnen van ideeën (divergerende test) in een rommelige ruimte en in een geordende ruimte. 48 studenten werden individueel getest. De ene helft kwam terecht in een opgeruimde kamer, de andere helft in een ruimte met rommel op tafel en op de grond. Het bleek dus dat de ideeën die de studenten in de rommelige ruimtes vergaarden beter en innovatiever waren. xv

3.3 Invloed van de kleur blauw Kleuren hebben ongemerkt invloed op de hersenen van een mens. Kleuren wekken namelijk associaties op die men in een bepaalde gemoedstoestand brengt. De kleur blauw associeert men over het algemeen met de oceaan, de hemel of een weidse horizon (blz. 70 – how creativity works), tevens heeft blauw een kalmerend effect op de schildklier. De schildklier is verantwoordelijk voor de aanmaak van stemmingsbeïnvloedende hormonen, hierdoor ervaart men rust bij het waarnemen van de kleur blauw. xvi Wat nou precies het effect is van de kleur blauw op het creatief proces, is onderzocht door Ravi Mehta en Rui Zhu. Zij hebben dit gedaan door een creativiteitstest voor te leggen aan verschillende proefpersonen, maar de ene groep proefpersonen kreeg een rode achtergrond op het computerscherm terwijl de andere groep een blauwe achtergrond kreeg. Het resultaat was dat de personen die een blauwe achtergrond hadden hoger scoorden op de creativiteitstest. (Artikel Mehta en Zhu),xvii)

12

3.4 Invloed van de geur sinaasappel Het waarnemen van geuren gebeurt doormiddel van het reukorgaan. Het reukorgaan neemt de gassen die men inademt door de neus waar. De geurdeeltjes prikkelen de reukreceptoren bij het contact maken met de wand van de neusholte. Deze reukreceptoren stimuleren hierdoor de mijtercellen die zijn gelegen in de bulbus olfactorius, ook wel de reukkolf genoemd. Vervolgens geven de mijtercellen weer een signaal door aan de hippocampus en de amygdala. Bij prikkels van andere zintuigen gaan de signalen het eerst naar de hersenschors, de functie van de hersenschors is het analyseren van de signalen die het krijgt vanuit de zintuigen en aan de hand van de analyse vormt de hersenschors gedachten en een reactie, bijvoorbeeld in de vorm van spreken. Bij het reukzintuig gaan de signalen dus niet als eerst naar de hersenschors maar naar de delen gelegen in het limbisch systeem. Zo regelt de hippocampus het geheugen en de amygdala de emoties. Hierdoor roepen geuren vaak herinneringen of emoties op. (wikipedia) Een Aromatherapeute zei het volgende: ‘Sinaasappel is vrolijk!’. De geur sinaasappel associëren mensen met zomerse, frisse en vrolijke gemoedstoestand.’xviii Het is aangetoond dat men over het algemeen van de geur sinaasappel in een blije, gelukkige en ontspannen gemoedstoestand zal verkeren.xix De invloed van die gemoedstoestand zal hieronder uitgelegd worden. Als men ontspant dan is men meer geneigd te luisteren naar het gevoel en intuïtie. Terwijl als we ons volledig willen concentreren op een probleem kijken we te dicht op het probleem. In recent onderzoek van Meneer Beeman is aangetoond dat mensen in een gelukkige gemoedstoestand beter vergezochte associaties ontdekken in tegen stelling tot mensen die boos of verdroefd zijn. Hij zegt: Door te ontspannen, concentreert men zich minder op de verontrustende wereld en meer op die vergezochte associaties. xx

13

4. Ontwikkeling van het kinderbrein Van het moment dat een kind geboren wordt tot het overlijdt, doet diegene ervaringen op waarmee het ontwikkelt en leert. In de kleuter periode leert een kind vooral doormiddel van ‘vallen en opstaan’(Trial and error – Biologie V4). Het kind leert van fouten en past dit weer toe in volgende situaties. Ook leert het kind in de kleuterperiode (3-6 jaar – wikipedia) de verschillen tussen kleuren, vormen en eigenschappen van materialen. De kennis die ze hieruit opdoen kunnen later worden gebruikt om eigen ideeën te creëren. De kinderen laten praten over wat ze waarnemen helpt ze ook heel erg in hun percepties.xxi Pas later in hun schoolleeftijd (6-12) worden ze beter in staat hun aandacht vast te houden en hun nieuwe vaardigheden te verwerven. De overgangsfase van kleuters naar de schoolleeftijd is dan ook een erg belangrijke fase. Tijdens de kleutertijd kijkt een kind eigenlijk nog maar naar één dimensie. Dus of alleen kleur, of alleen vorm. In de schoolleeftijd leert een kind dit combineren. Dus gebruik te maken van meerdere dimensies. Gedurende de schoolperiode leert een kind natuurlijk de schoolse vaardigheden te ontwikkelen. Hiermee wordt schrijven, lezen en rekenen bedoeld. Het kind ontwikkelt detailvorming, volgordes en patronen herkennen. Ook leert het redeneren uit verbeelding. Dus het is in staat verder te kijken dan wat ze al zien. Ook een groot aspect van wat zich goed ontwikkelt gedurende de schoolperiode is het logisch redeneren. Kinderen worden beter in staat meer informatie te gelijk te verwerken en te combineren. In de schoolleeftijd(6-12) ontwikkelen kinderen dus het volgende: ·· -

Aandacht vast te houden Het verwerven van nieuwe vaardigheden Vanuit meerdere dimensies waar te nemen Herkennen patronen en volgordes Tot hun verbeelding spreken Logisch redeneren

Hypothese -

-

-

-

Er wordt verwacht dat tijdsdruk een positief effect heeft op de convergerende vraagstukken maar een negatief effect heeft op de divergerende vraagstukken. Er wordt verwacht dat dit zou leiden tot geen invloed op het combineren van die twee. Er wordt verwacht dat rommeligheid in de werkomgeving een positief effect heeft op het divergerende denken en een negatief effect heeft op het convergerende denken. Er wordt verwacht dat dit zou leiden tot geen invloed op het combineren van die twee. Naar verwachting zal de kleur blauw positief effect heeft op zowel het divergerende als convergerende denken. Er wordt verwacht dat dit zou leiden tot een positief effect op het combineren van die twee. Ook wordt er verwacht dat de geur van sinaasappel een positief effect heeft op de divergente vragen en juist weer een negatief effect op de convergente vraagstukken. Er wordt verwacht dat dit zou leiden tot geen invloed op het combineren van die twee. 14

Onderzoek Opzet van de gebruikte creativiteitstest Uit de test zal moeten blijken hoe goed de proefpersonen het creatieve proces beheersen. Zoals eerder gezegd bestaat het creatieve proces uit een divergente fase en een convergente fase. Deze twee fasen zullen apart van elkaar getest worden. Dit komt omdat deze twee verschillende fasen erg in contrast staan met elkaar. Ook zullen de proefpersonen getest worden op het totale creatieve proces. Dit betekent dat de divergente fase en de convergente fase gebundeld moeten worden om tot de oplossing van de opdracht te komen. De test bestaat dus uit twee losse gedeelten, en één gecombineerd gedeelte. Nu is het wel van belang dat per gedeelte precies de juiste vaardigheden worden getest. Zoals eerder in de theorie zijn er een paar voorbeelden gegeven van typische divergente, of convergente vragen. De essentie van een divergent vraagstuk is als volgt:- ‘Er zijn meerdere antwoorden goed’. Het tegenovergestelde is bij een convergent vraagstuk het geval:-‘Er is maar één antwoord goed’. Deze twee begrippen zijn onmisbaar bij het vormen van goede vragen. Divergente vraagstukken zien er dus als volgt uit. 

Wat zou er in deze situatie gebeurd kunnen zijn? Geef zoveel mogelijk mogelijkheden.



Wat zou er in deze situatie kunnen gebeuren? Geef zoveel mogelijk mogelijkheden.

Figuur 6

 

Wat zou je allemaal kunnen doen met een paperclip? Geef zoveel mogelijk mogelijkheden. Wat zou je allemaal kunnen doen met een pingpongballetje? Geef zoveel mogelijk mogelijkheden.

Bij deze vragen is het duidelijk dat er zoveel antwoorden zijn als je gedachten dat toelaten. Niks is dus fout. Bij dit soort vragen maakt het in principe niet uit hoe oud de proefpersoon is. Ook het niveau is onbelangrijk. Deze vragen begrijpt een kind van 8 net zo goed als een student van 22 of iemand van 50. Deze vragen zijn dus goed te begrijpen voor de te onderzoeken leeftijdsgroep (8-10 jaar).

15

Convergente vraagstukken kunnen erg variëren in moeilijkheidsgraad. Het is dus van belang rekening te houden met de te onderzoek leeftijdscategorie. De vragen zelf lopen uiteen tot rekensommen, volgordes, reeksvorming, taalanalyses etc. Deze vragen komen uit de ‘Wechsler Intelligence Scale for Children’.xxii Dit is een veelgebruikte intelligentie test waar dus vooral vragen in voorkomen die het convergente denken testen. Een paar voorbeelden van convergente vraagstukken uit die test staan hieronder.





Welk nummer hoort op de puntjes thuis? 1,4,9,16,25, …

Als eergisteren twee dagen na maandag was, welke dag is het dan vandaag? antwoord: vrijdag

Antwoord: 36





Wat kan je zeggen aan de hand van deze gegevens?

Welk figuurtje hoort op de lege plek?

Alle baby poesjes zijn speels Sommige huisdieren zijn baby poesjes

A: Alle baby poesjes zijn huisdieren B: Sommige huisdieren zijn niet speels C: Alle huisdieren zijn speels D: Sommige huisdieren zijn speels Antwoord: b Antwoord: D

Figuur 7

Deze vragen zijn vrij lastig om op te lossen voor kinderen van 8-10 jaar. (eigen ervaring). De convergente vragen in de test zijn dus bewerkingen van de ‘Wechsler Intelligence Scale for Children’.

16

Bij het combineren van het divergerende denken en het convergerende denken spreken we dus van het creatieve denkproces. Hoe die vragen er uit zien, kan als volgt worden weergegeven. Het is van belang dat je dus èn meerdere mogelijkheden tot de oplossingen kunt bedenken, maar dat toch één het juiste antwoord is. Bij de volgende opdrachten is dat het geval. 



Verbind al deze punten, door 4 rechte lijnen te tekenen zonder je pen van het papier te halen. xxiii

Drinken – water – zee – strand – parasol. Dit is een voorbeeld van een associatieketting. De opdracht is om met het woord paddenstoel tot het woord auto te komen op zoveel mogelijk manieren.

Oplossing: Oplossing: Paddenstoel – kabouter – klein – minicooper – auto. Paddenstoel – bos – bomen – jungle – safari – jeep - auto

Figuur 8



Vul het juiste woord in op de open lijntjes. xxiv

…….boom …….taart …….sap

___________________ (Appel)

…….beer …….kast …….klontje

___________________ (ijs)

…….trommel Pannen...... Billen…….

___________________(Koek)

Bij dit soort opdrachten is het niet zo dat je een logica erin kan ontdekken, of dat je stapsgewijs bij de oplossing komt. Hier is het van belang dat je allerlei manieren gaat proberen om tot de juiste oplossing te komen. Dit betekent dat men aan het begin niet kan zeggen of de manier die ze proberen goed is. Dit is het divergente deel aan deze opdrachten. Het convergente deel is dat je dus wel maar één antwoord kan invullen. 17

Groep 6 - Creativiteitstest Omcirkel het juiste antwoord bij de meerkeuze vragen.

5 convergente vragen.

1. Welk nummer hoort op de puntjes thuis? 1–3–5–7–9-… A: 11 B: 10 C: 13 D: 6

1 punt

2. Als gisteren woensdag was, welke dag is het dan morgen? A: maandag B: vrijdag C: donderdag D: dinsdag

1 punt

3. Kees is bij een wedstrijd de 1 na beste en de 1 na slechtste geworden. Hoeveel mensen deden er in totaal mee?

1 punt A: 1 B: 2 C: 3 D: 7 4. Als een tijger hetzelfde betekent als strepen, dan betekent een luipaard hetzelfde als… A: Streken B: Jungle C: Stippen D: Afrika

1 punt

5. Welk figuurtje hoort op de lege plek?

1 punt

Totaal 5 punten

18

Geef antwoord op de volgende vragen. 6. Beschrijf allemaal verschillende dingen die er zouden kunnen gebeuren op dit plaatje.

2 divergente vragen.

7. Bedenk zoveel mogelijk dingen die je kunt doen met een paperclip.

Totaal 5 punten

19

2 combinatie vragen.

Vul het juiste woord in op de open lijntjes. 8. …….boom …….taart …….sap 9. …….beer …….kast …….klontje

___________________

___________________

2 punten

2 punten

Totaal 4 punten

Zoals hierboven is te zien, bestaat de creativiteitstest uit een convergent deel, divergent deel en een combinatie deel. Deze vragen zijn allemaal gebasseerd op de eisen van deze soorten vragen. Ook is het aantal te behalen punten naast de vragen weergegeven. De test zoals die voorgelegd is aan de proefpersonen is in de bijlage te vinden.

20

Materiaal Algemeen 2 laptops incl. Opladers en muis Antwoord model in laptop. (divergente test) Pennen + papier 1 Test + 20-30 (convergent + combinatie) antwoord modellen Reserve test Stopwatch Roze, oranje en blauwe kaartjes (10 stuks per kleur) Rommel Kleur Broodtrommel 8 kartonnen vellen oceaan blauw (A2 formaat) Boterhamzakjes Blauwe test + 20-30 (convergent+combinatie) Batterijen antwoord modellen Klok Blauwe reserve test Zakmes Blauwe pen Puntenslijper Lijmtube Elastiekjes Deodorant spuit Geur Puzzel Oliebrander Agenda Lucifers Schaar 2 waxinelichtjes Etui Water Rekenmachine Sinasappel geurolie Kleurpotloden Treinwagonnetje Tijdsdruk Folder Ipad + oplader Speelgoedvliegtuigje Stopwatch applicatie

21

Werkwijze De test zal worden uitgevoerd op leerlingen met de leeftijd van ongeveer 8-10 jaar (groep 6). Dit heeft als reden dat kinderen van die leeftijd erg gemotiveerd zullen zijn dergelijke opdrachten te maken. Bij wat meer puberende kinderen zal het sneller voorkomen dat ze door stoer doen of dwars gedrag niet de test met volledige inzet zullen maken. Een jongere leeftijd zal nog niet vergenoeg ontwikkeld zijn dergelijke vraagstukken op te lossen. (zie theorie 3.2) De test zal worden uitgevoerd op 4 basisscholen. Dat is vanwege de grote aantal kinderen dat nodig is voor de betrouwbaarheid van het onderzoek. Hoe meer kinderen de test zullen maken hoe betrouwbaarder de resultaten zullen zijn. Op elke school zal de test met twee verschillende groepen worden uitgevoerd. Een controlegroep en een groep met één van de gekozen uitwendige factoren. De twee groepen zullen uit ongeveer tien kinderen bestaan. Zo worden er dus twintig kinderen per school getest. In totaal maakt dat er dus ongeveer tachtig kinderen de test zullen maken. Dit is een flik aantal en dat zal de betrouwbaarheid in de hand werken. Er moet rekening gehouden worden met de manier van lesgeven op de desbetreffende basisscholen. Er wordt namelijk getest op de creativiteit en het vermogen problemen op te lossen. Kinderen ontwikkelen zich al vanaf de geboorte. De ouders spelen daar een hele grote rol in. Maar ook de manier van onderwijzen speelt een hele grote rol in het ontwikkelen van een kind. Zo kan een kind op een vrije school zich eventueel beter creatief ontwikkelen ten opzichte van een kind op een school waarbij alles wordt voorgekauwd. Het onderzoek zal dus uitgevoerd worden bij 4 christelijke basisscholen. Deze scholen zullen ongeveer dezelfde manier van onderwijzen hebben.

Algemeen (voorbereiding) o o o o o

De ruimte in de school wordt ingericht zoals in opstelling 1 weergeven is. Beide onderzoeksbegeleiders openen het antwoordmodel voor de divergente test. De stopwatch wordt klaargelegd bij begeleider 2. Een aantekeningpapier en een pen worden klaargelegd bij begeleider 1. Een voorbeeld opgave met antwoord voor het combinatie deel wordt klaargelegd bij begeleider 1. o Er worden een pen, de test en een antwoordformulier voor het convergente en combinatie deel klaargelegd op de plek waar de proefpersoon komt te zitten.

22

Neutraal *Begeleider 1 noteert “apart” gedrag van proefpersoon op aantekeningenblaadje. 1. De proefpersoon neemt plaats op de juiste positie. 2. Begeleider 1 legt de proefpersoon uit wat hem/haar te wachten staat, maar vertelt niet dat er een tijdslimiet is. 3. Op het moment dat de proefpersoon begint met het convergente deel, start begeleider 2 de stopwatch. 4. Na 1 minuut geeft begeleider 2 een signaal dat het convergente deel afgelopen is. 5. Begeleider 1 legt het divergente deel van de test voor de proefpersoon en legt aan hem/haar uit dat de persoon moet omschrijven wat er allemaal zou kunnen gebeuren op de tekening. 6. Na de uitleg start begeleider 2 de stopwatch. 7. Beide begeleiders noteren op de laptops wat de proefpersoon noemt. 8. Na 1 minuut geeft begeleider 2 een signaal dat het eerste deel van de divergente test afgelopen is. 9. Begeleider 1 legt de proefpersoon uit dat hij/zij dingen moet bedenken die men mogelijk met een paperclip zou kunnen doen. (laten zien paperclip) 10. Na de uitleg start begeleider 2 de stopwatch. 11.Beide begeleiders noteren op de laptops wat de proefpersoon noemt. 12. Na 1 minuut geeft begeleider 2 een signaal dat het divergente deel afgelopen is. 13. Begeleider 1 laat de proefpersoon de voorbeeldopgave zien van het combinatie deel en legt uit hoe de opdracht werkt. 14. Begeleider 1 legt het echte combinatie deel van de test voor de proefpersoon. 15. Op het moment dat de proefpersoon begint met het combinatie deel, start begeleider 2 de stopwatch. 16. Na 30 seconden geeft begeleider 2 een signaal dat het combinatie deel van de test afgelopen is. 17. Begeleider 1 bedankt de proefpersoon voor het meedoen aan het onderzoek en begeleidt de proefpersoon naar de gang. 18. Begeleider 1 haalt een nieuwe proefpersoon de ruimte in en de stappen 1 t/m 17 worden weer doorlopen. 19. Na 10 testen afgenomen te hebben onder neutrale omstandigheden wordt er een opstelling gemaakt voor 10 testen met een uitwendige factor.

23

Opstelling 1

24

Tijdsdruk *Begeleider 1 noteert “apart” gedrag van proefpersoon op aantekeningenblaadje. 1. De opstelling wordt aangepast zoals in opstelling 2 weergeven is. 2. De stappen 1 t/m 18 van de algemene werkwijze worden herhaald met uitzondering van het feit dat begeleider 2 telkens de tijd bijhoudt met stopwatch. Dit maal zorgt begeleider 1 ervoor dat de Ipad telkens is afgesteld op de juiste tijd. Begeleider 1 geeft tevens aan dat de proefpersoon telkens de op de Ipad aangegeven tijd heeft voor het uitvoeren van de opdracht. 3. Na 10 testen afgenomen te hebben met een uitwendige factor is het onderzoek op deze basisschool afgelopen.

Opstelling 2

25

Rommel *Begeleider 1 noteert “apart” gedrag van proefpersoon op aantekeningenblaadje. 1. De opstelling wordt aangepast zoals in afbeelding (opstelling 3) weergeven is. 2. De stappen 1 t/m 18 van de algemene werkwijze worden herhaald. 3. Na 10 testen afgenomen te hebben met een uitwendige factor is het onderzoek op deze basisschool afgelopen.

Opstelling 3

26

Kleur *Begeleider 1 noteert “apart” gedrag van proefpersoon op aantekeningenblaadje. 1. De opstelling wordt aangepast zoals in afbeelding (opstelling 4) weergeven is. 2. De stappen 1 t/m 18 van de algemene werkwijze worden herhaald. 3. Na 10 testen afgenomen te hebben met een uitwendige factor is het onderzoek op deze basisschool afgelopen.

Opstelling 4

27

Geur *Begeleider 1 noteert “apart” gedrag van proefpersoon op aantekeningenblaadje. 1. De opstelling wordt aangepast zoals in afbeelding (opstelling 5) weergeven is. 2. De stappen 1 t/m 18 van de algemene werkwijze worden herhaald. 3. Na 10 testen afgenomen te hebben met een uitwendige factor is het onderzoek op deze basisschool afgelopen.

Opstelling 5

28

Resultaten Dit onderzoek kent ontzettend veel resultaten. Er zijn om precies te zijn 85 kinderen tussen de 8-10 jaar getest. Door deze grote hoeveelheid resultaten is het niet van groot belang alles tot in details te laten zien. Alle exacte uitslagen zijn in de bijlage te vinden. De resultaten zijn per uitwendige factor weergegeven in tabellen. Van al deze scores is een gemiddelde berekend en vervolgens ook in een tabel uitgezet. De waardes van die tabel zijn in de grafieken verduidelijkt. Om het uiteindelijk nog overzichtelijker te maken zijn die waardes nog eens in percentages ten opzichte van elkaar neergezet. De scores zijn gebaseerd op beoordelingseisen die hieronder uitgelegd zullen worden.

Beoordeling creativiteitstest De drie verschillende soorten vraagstukken zijn onderverdeeld in de test. De test bestaat uit 5 convergente vragen, 2 divergente vragen en 2 combinatie vragen. Voor de convergente vragen zijn in totaal 5 punten te behalen. Een vraag goed is één punt. Voor de divergente vragen zijn in totaal ook 5 punten te behalen. Dit is gebaseerd op een beoordelingsschema. (dit laten we later zien). Voor de combinatie vragen zijn in totaal 4 punten te behalen. Een vraag goed is 2 punten.

Aantal punten te behalen Convergente vragen

5

Divergente vragen

5

Combinatie vragen

4

Figuur 9

Zoals gezegd zijn de convergente vragen te scoren door aan elk goed antwoord één punt toe te kennen. De combinatie vragen zijn te scoren door aan elk goed antwoord twee punten toe te kennen. De beoordeling van de divergente vragen zijn gebaseerd op de 4 beoordelingspunten van de ‘Torrance Test of Creative Thinking’ (TTCT).xxv Bij deze test beoordelen ze de ‘divergent thinking skills’, oftewel divergente denkvermogen op de volgende aspecten.    

Kwantiteit – Het totaal aantal interpreteerbare, meningvolle en relevante ideeën bedacht als antwoord op de vraag. Flexibiliteit – Het aantal verschillende categorieën waaruit de relevante antwoorden bestaan. Orginaliteit – De originaliteit van de antwoorden. Uitwerking – De hoeveelheid aan details in de antwoorden.

Bij het beoordelen van de divergente vragen wordt er dus gekeken naar deze 4 punten. Dit gebeurt met een neutrale blik op het onderzoek. Door de antwoorden van de divergente vragen te scoren, wordt er dus een onderscheidt gemaakt in de kwaliteit van de antwoorden op die 4 punten. 29

Score 1

Score 2

Score 3

Score 4

Score 5

Zwak

Matig

Gemiddeld

Goed

Zeer goed

Figuur 10

Figuur 11 - voorbeeld testresultaat

Hierboven is een voorbeeld te zien van een test gemaakt door een van de onderzochte kinderen. Op het divergente deel na spreekt het voor zich hoe er is gerekend. Aangezien het divergente deel dus minder voor de hand ligt zal er hieronder duidelijkst gemaakt worden hoe de verschillen in de scores van de divergente opgaven tot stand zijn gekomen.

30

Figuur 12 - voorbeeld contrast beoordeling divergente deel

Er is duidelijk te zien dat het rechter antwoord veel uitgebreider is in bijna alle aspecten waar de score op gebaseerd wordt.

Weergave percentages Aan de hand van de variatie in percentages van de resultaten zijn de volgende indelingscategorieën gemaakt. + = De score neemt tussen de 15%-25% toe. ++ = De score neemt tussen de 25%-40% toe. +++ = De score neemt met meer dan 40% toe. - = De score neemt tussen de 15%-25% af. - - = De score neemt tussen de 25%-40% af. - - - = De score neemt met meer dan 40% af. X = De score neemt met minder dan 15% toe of af, dus is er te weinig verschil om er een conclusie uit te trekken.

31

Neutraal/Tijsdruk Basisschool de Dalton Nicolaas (20 leerlingen getest) - 10 kinderen hebben de test gemaakt onder neutrale omstandigheden. - 10 kinderen hebben de test gemaakt onder tijdsdruk. Gemiddelde score Neutraal

Convergente score

2.80

Divergente score

2.95

Combinatie score

1.35

Convergente score

1.90

Divergente score

3.50

Combinatie score

1.20

Tabel 1

Gemiddelde score Tijdsdruk

Tabel 2

In de tabellen 1 en 2 zijn de gemiddelde scores weergeven van de creativiteitstesten.

Grafiek 1

32

+18,6%

-11,1%

-32,2%

Grafiek 2

In grafiek 1 zijn met behulp van een staafdiagram de verschillen weergeven tussen de gemiddelde scores van de neutrale test en de gemiddelde scores van de test onder tijdsdruk. De volgende punten worden duidelijk uit grafiek 1:  De gemiddelde convergente score is hoger van de neutrale test dan de gemiddelde convergente score van de test onder tijdsdruk.  De gemiddelde divergente score is hoger van de test onder tijdsdruk dan de gemiddelde divergente score van de neutrale test.  De gemiddelde combinatie score is hoger van de neutrale test dan de gemiddelde combinatie score van de test onder tijdsdruk. In grafiek 2 zijn met behulp van een lijngrafiek de afname- en toenamepercentages weergeven van de gemiddelde scores van de neutrale test en de test onder tijdsdruk. De volgende punten worden duidelijk uit grafiek 2:  De gemiddelde convergente score daalt met 32,2% als de test wordt afgenomen onder tijdsdruk.  De gemiddelde divergente score stijgt met 18,6% als de test wordt afgenomen onder tijdsdruk.  De gemiddelde combinatie score daalt met 11,1% als de test wordt afgenomen onder tijdsdruk.

33

Neutraal/Rommel Basisschool CBS De Wegwijzer (20 leerlingen getest) - 10 kinderen hebben de test gemaakt onder neutrale omstandigheden. - 10 kinderen hebben de test gemaakt onder invloed van rommel/spulletjes op het bureau. Gemiddelde score neutraal

Convergente score

2.20

Divergente score

3.45

Combinatie score

1.25

Convergente score

1.00

Divergente score

3.00

Combinatie score

1.30

Tabel 3

Gemiddelde score rommel

Tabel 4

In de tabellen 3 en 4 zijn de gemiddelde scores weergeven van de creativiteitstesten.

Grafiek 3

34

-13%

+ 4%

-54,6%

Grafiek 4

In grafiek 3 zijn met behulp van een staafdiagram de verschillen weergeven tussen de gemiddelde scores van de neutrale test en de gemiddelde scores van de test onder invloed van rommel. De volgende punten worden duidelijk uit grafiek 3:  De gemiddelde convergente score is hoger van de neutrale test dan de gemiddelde convergente score van de test onder invloed van rommel.  De gemiddelde divergente score is hoger van de neutrale dan de gemiddelde divergente score van de test onder invloed van rommel.  De gemiddelde combinatie score is hoger van de test onder invloed van rommel dan de gemiddelde combinatie score van de neutrale test. In grafiek 4 zijn met behulp van een lijngrafiek de afname- en toenamepercentages weergeven van de gemiddelde scores van de neutrale test en de test onder invloed van rommel. De volgende punten worden duidelijk uit grafiek 4:  De gemiddelde convergente score daalt met 54,6% als de test wordt afgenomen onder invloed van rommel.  De gemiddelde divergente score daalt met 13% als de test wordt afgenomen onder invloed van rommel.  De gemiddelde combinatie score stijgt met 4% als de test wordt afgenomen onder invloed van rommel. 35

Neutraal/Kleur Onderzoek resultaten – Basisschool Cbs Juliana (20 leerlingen getest) - 10 kinderen hebben de test gemaakt onder neutrale omstandigheden. - 10 kinderen hebben de test gemaakt onder invloed van de kleur blauw in de werkomgeving. Gemiddelde score neutraal

Convergente score

2.20

Divergente score

3.25

Combinatie score

0.85

Tabel 5

Gemiddelde score kleur blauw

Convergente score

2.00

Divergente score

3.40

Combinatie score

1.25

Tabel 6

Grafiek 5

36

+4,6%

+47,1% -9,1%

Grafiek 6

In grafiek 5 zijn met behulp van een staafdiagram de verschillen weergeven tussen de gemiddelde scores van de neutrale test en de gemiddelde scores van de test onder invloed van de kleur blauw in de werkomgeving. De volgende punten worden duidelijk uit grafiek 5:  De gemiddelde convergente score is hoger van de neutrale test dan de gemiddelde convergente score van de test onder invloed van de kleur blauw in de werkomgeving.  De gemiddelde divergente score is hoger van de test onder invloed van de kleur blauw in de werkomgeving dan de gemiddelde divergente score van de neutrale test.  De gemiddelde combinatie score is hoger van de test onder invloed van de kleur blauw in de werkomgeving dan de gemiddelde combinatie score van de neutrale test. In grafiek 6 zijn met behulp van een lijngrafiek de afname- en toenamepercentages weergeven van de gemiddelde scores van de neutrale test en de test onder invloed van de kleur blauw in de werkomgeving. De volgende punten worden duidelijk uit grafiek 6:  De gemiddelde convergente score daalt met 9,1% als de test wordt afgenomen onder invloed van de kleur blauw in de werkomgeving.  De gemiddelde divergente score stijgt met 4,6% als de test wordt afgenomen onder invloed van de kleur blauw in de werkomgeving.  De gemiddelde combinatie score stijgt met 47,1% als de test wordt afgenomen onder invloed van de kleur blauw in de werkomgeving.

37

Neutraal/Geur Onderzoek resultaten – Basisschool Cbs Ichthus (25 leerlingen getest) - 10 kinderen hebben de test gemaakt onder neutrale omstandigheden. - 15 kinderen hebben de test gemaakt onder invloed van de geur van sinaasappel in de werkomgeving. Gemiddelde score Neutraal

Convergente score

1.90

Divergente score

2.70

Combinatie score

1.50

Convergente score

2.13

Divergente score

3.63

Combinatie score

1.13

Tabel 7

Gemiddelde score Geur

Tabel 8

Grafiek 7

38

+34,4%

-24,7%

+12,1%

Grafiek 8

In grafiek 7 zijn met behulp van een staafdiagram de verschillen weergeven tussen de gemiddelde scores van de neutrale test en de gemiddelde scores van de test onder invloed van de geur van sinaasappel in de werkomgeving. De volgende punten worden duidelijk uit grafiek 7:  De gemiddelde convergente score is hoger van de test onder invloed van de geur van sinaasappel in de werkomgeving dan de gemiddelde convergente score van de neutrale test.  De gemiddelde divergente score is hoger van de test onder invloed van de geur van sinaasappel in de werkomgeving dan de gemiddelde divergente score van de neutrale test.  De gemiddelde combinatie score is hoger van de neutrale test dan de gemiddelde combinatie score van de test onder invloed van de geur van sinaasappel in de werkomgeving. In grafiek 8 zijn met behulp van een lijngrafiek de afname- en toenamepercentages weergeven van de gemiddelde scores van de neutrale test en de test onder invloed van de geur sinaasappel in de werkomgeving. De volgende punten worden duidelijk uit grafiek 8:  De gemiddelde convergente score stijgt met 12,1% als de test wordt afgenomen onder invloed van de geur van sinaasappel in de werkomgeving.  De gemiddelde divergente score stijgt met 34,4% als de test wordt afgenomen onder invloed van de geur van sinaasappel in de werkomgeving.  De gemiddelde combinatie score daalt met 24,7% als de test wordt afgenomen onder invloed van de geur van sinaasappel in de werkomgeving.

39

Overzicht resultaten Invloed van tijdsdruk op het creatieve proces. Invloed van tijdsdruk Convergent denken

--

Divergent denken

+

Combinatie

X

Figuur 13

Invloed van rommel in de werkomgeving op het creatieve proces. Invloed van een rommelige werkomgeving Convergent denken

---

Divergent denken

X

Combinatie

X

Figuur 14

Invloed van de kleur blauw in de werkomgeving op het creatieve proces. Invloed van de kleur blauw in de werkomgeving Convergent denken

X

Divergent denken

X

Combinatie

+++

Figuur 15

Invloed van sinaasappelgeur in de werkomgeving op het creatieve proces. Invloed van sinaasappelgeur in de werkomgeving Convergent denken

X

Divergent denken

++

Combinatie

-

Figuur 16

40

Conclusie Hoofdvraag Hoe beïnvloeden de uitwendige factoren, tijdsdruk, rommel in de werkomgeving, de kleur blauw in de werkomgeving en de geur van sinaasappel in de werkomgeving het creatieve denkproces bij kinderen in de leeftijdscategorie 8-10 jaar? In de grafieken 2,4,6 en 8 is te zien dat het convergente denken negatief beïnvloed wordt wanneer de kinderen onder tijdsdruk staan of in een rommelige werkomgeving een convergente opdracht uitvoeren. Dit resulteert in lagere scores op het convergente deel van de test dan wanneer de kinderen de test zouden uitvoeren onder neutrale omstandigheden. Uit de bovenstaande grafieken blijkt ook dat de kleur blauw en de geur van sinaasappel in de werkomgeving weinig invloed hebben op het convergente denken. In de grafieken 2,4,6 en 8 is te zien dat het divergente denken positief beïnvloed wordt wanneer de kinderen onder tijdsdruk of in een werkomgeving met de geur van sinaasappel een divergente opdracht uitvoeren. Dit resulteert in hogere scores op het divergente deel van de test dan wanneer de kinderen de test zouden uitvoeren onder neutrale omstandigheden. Uit de bovenstaande grafieken blijkt ook dat een rommelige werkomgeving en de kleur blauw in de werkomgeving weinig invloed hebben op het divergente denken. In de grafieken 2,4,6 en 8 is te zien dat het creatieve denkproces als geheel positief beïnvloed wordt wanneer de kinderen in een blauwe werkomgeving een creatieve opdracht uitvoeren. Dit resulteert in hogere scores op het combinatie deel van de test dan wanneer de kinderen de test zouden uitvoeren onder neutrale omstandigheden. Het creatieve denkproces als geheel wordt negatief beïnvloed wanneer de kinderen in werkomgeving met de geur van sinaasappel een creatieve opdracht uitvoeren. Dit resulteert in lagere scores op het combinatie deel van de test dan wanneer de kinderen de test zouden uitvoeren onder neutrale omstandigheden. Uit de bovenstaande grafieken blijkt ook dat het maken van een creatieve opdracht onder tijdsdruk of in een rommelige werkomgeving weinig invloed heeft op de prestatie van de opdracht.

Convergent denken Divergent denken Combinatie

Invloed van tijdsdruk

Invloed van een rommelige werkomgeving

Invloed van de kleur blauw in de werkomgeving

-+ X

--X X

X X +++

Figuur 17

41

Invloed van de geur van sinaasappel in de werkomgeving X ++ -

Doel Het doel van het onderzoek is het onderzoeken van de invloed van de verschillende uitwendige factoren op de delen van het creatieve denkproces. En het is de bedoeling om zo de ideale omstandigheden te kunnen bepalen voor het maken van opdrachten die delen van het creatieve denkproces aanspreken. De invloed van de uitwendige factoren op de verschillende delen van het creatieve denkproces zijn uitgebreid benoemd in de conclusies van de deelvragen en de hoofdvraag. Aan de hand van de resultaten kan worden bepaald onder welke omstandigheden, welk deel van het creatieve denkproces wordt gestimuleerd of benadeeld. Het beste resultaat bij een convergente opdracht kan volgens de resultaten worden behaald wanneer er geen tijdsruk is en wanneer de omgeving niet rommelig is. Het beste resultaat bij een divergente opdracht kan volgens de resultaten worden behaald wanneer er sprake is van een bepaalde tijdsruk en als de geur sinaasappel in de werkomgeving aanwezig is. Het beste resultaat bij een opdracht van zowel convergent als divergent denken vereist kan volgens de resultaten worden behaald wanneer de werkomgeving blauw is en als er geen geur van sinaasappel in de werkomgeving aanwezig is.

Hypothese Er wordt verwacht dat tijdsdruk een positief effect heeft op de convergerende vraagstukken maar een negatief effect heeft op de divergerende vraagstukken. Er wordt verwacht dat dit zou leiden tot geen invloed op het combineren van die twee. In tabel 1 en 2, grafiek 1 en 2 en figuur 13 is te zien dat uit het onderzoek is gebleken dat tijdsdruk een negatief effect heeft op de convergerende vraagstukken maar juist een positief effect heeft op de divergerende vraagstukken. Dit is tegengesteld aan de hypothese. Er wordt verwacht dat rommeligheid in de werkomgeving een positief effect heeft op het divergerende denken en een negatief effect heeft op het convergerende denken. Er wordt verwacht dat dit zou leiden tot geen invloed op het combineren van die twee. In tabel 3 en 4, grafiek 3 en 4 en figuur 14 is te zien dat uit het onderzoek is gebleken dat rommeligheid in de werkomgeving alleen een negatief effect heeft op de convergente scores. Dit komt voor een gedeelte overeen met de hypothese. Naar verwachting zal de kleur blauw positief effect heeft op zowel het divergerende als convergerende denken. Er wordt verwacht dat dit zou leiden tot een positief effect op het combineren van die twee. In tabel 5 en 6, grafiek 5 en 6 en figuur 15 is te zien dat uit het onderzoek is gebleken dat de kleur blauw geen invloed heeft op de divergente en convergente vraagstukken. Maar dat de combinatie van die twee wel wordt gestimuleerd door de kleur blauw. Dit komt gedeeltelijk overeen met de hypothese, aangezien het combinatie deel bestaat uit zowel convergent en divergent denken. Maar de losse onderdelen zelf zijn niet beïnvloed door de kleur blauw.

42

Ook wordt er verwacht dat de geur van sinaasappel een positief effect heeft op de divergente vragen en juist weer een negatief effect op de convergente vraagstukken. Er wordt verwacht dat dit zou leiden tot geen invloed op het combineren van die twee. In tabel 7 en 8, grafiek 7 en 8 en figuur 16 is te zien dat het convergente deel niet wordt beïnvloed door de sinaasappelgeur. Echter is te zien dat de divergente vraagstukken worden gestimuleerd door de sinaasappelgeur. Dit komt exact overeen met de hypothese. Er is ook te zien dat het combinatie deel negatief wordt beïnvloed door de sinaasappelgeur. Dit is niet wat de verwachting was.

43

Discussie Om de discussie mee te beginnen is het van belang te begrijpen dat er in dit onderzoek is gewerkt met mensen (kinderen). Het zal dus erg lastig blijven eventuele meetfouten of onzuiverheden op te sporen. Over het algemeen is er getracht de omstandigheden bij elk testmoment min of meer constant te houden. Hiermee wordt o.a. bedoeld de sfeer gedurende de test, de temperatuur in de kamer, de grootte van de kamer en de manier van uitleggen. Deze omgevingsfactoren kunnen per kind anders opgepakt en verwerkt worden. Daardoor kan er dus nooit geconcludeerd worden dat voor alle kinderen de omstandigheden exact gelijk waren. Het eerste punt dat ter discussie gesteld wordt is een punt waar moeilijk rekening mee te houden is. Dit is namelijk de persoonlijke verschillen tussen de verschillende onderzochte kinderen. Hiermee worden karaktereigenschappen, kwaliteiten, voorkeuren, ervaringen en manier van opvoeden bedoeld. Als een van de kinderen thuis altijd inzichtpuzzeltjes maakt, is de kans groot dat dit kind op gedeeltes van de test beter scoort dan een kind die dat niet doet. Ook is het logisch dat een kind dat heel goed is in rekensommetjes de rekenvraag beter kan beantwoorden dan een kind dat daar niet goed in is. Het kan ook zo zijn geweest dat sommige kinderen het helemaal niet leuk vonden om de test te maken en anderen wel. Op deze manier hebben sommigen de test dus beter kunnen maken dan anderen. Dit zal uiteraard invloed hebben gehad op de resultaten. Het tweede punt dat ter discussie gesteld wordt is dat de twee onderzoekers van het mannelijke geslacht zijn. De te onderzoeken groep bevatte zowel jongens als meisjes. De invloed van de onderzoekers op de jongens zou heel anders kunnen zijn dan die op de meisjes. Jongens zouden het bijvoorbeeld erg stoer kunnen vinden om een opdracht te moeten maken. De meisjes zouden bijvoorbeeld heel onzeker kunnen worden. Dit is niet alleen het geval bij verschil in geslacht maar geldt überhaupt voor elk kind individueel. Dus de invloed van de onderzoekers kan op het ene kind veel groter zijn geweest dan op ander kind. Door toedoen van de invloed van de onderzoekers zou een kind de test dus veel slechter (of juist beter) gemaakt kunnen hebben dan onder andere omstandigheden. Bijvoorbeeld als de onderzoekers er zelf überhaupt niet hadden gezeten. Dit was mogelijk geweest door een cassette bandje de opdracht uit te laten leggen, in combinatie met een recorder om op te nemen wat geantwoord zou worden. De vier verschillende onderzoeksmomenten worden ook ter discussie gesteld. Deze waren namelijk niet exact op dezelfde tijdstippen van de dag en niet op hetzelfde moment van de week. De eerste drie onderzoeken vonden plaats op een dinsdag middag van 1 uur tot 3 uur. Het vierde onderzoek vond plaats op een woensdag ochtend van half 9 tot half 11. Het zou zo kunnen zijn dat de kinderen in de middag veel alerter waren dan in de ochtend. Of juist andersom. Hierdoor zouden sommige gedeelten van de test beter of juist slechter gemaakt kunnen zijn. De onderzochte kinderen hadden het maken van de test verschillend kunnen interpreteren. Hiermee wordt vooral gedoeld op hoe belangrijk de kinderen dachten dat de test was. Het zou zo geweest kunnen zijn dat sommige kinderen hun uiterste best deden om de vragen zo goed mogelijk te beantwoorden, terwijl anderen juist dachten dat het even leuk was om een klein testje in te vullen. Zo krijg je dus verschillen in de nauwkeurigheid van het beantwoorden van de vragen. Dit heeft invloed op de uiteindelijke resultaten. 44

Het niveau kan per school verschillen. Elke school heeft een andere manier van les geven, over het algemeen is dit wel hetzelfde maar toch zullen er verschillen zijn in niveau. De ene school geeft de kinderen meer vrijheid terwijl de andere school de kinderen veel uitleg en aandacht geeft. Hierdoor kan het dus voorkomen dat kinderen die heel erg vrij worden gelaten op een andere manier testen maken dan kinderen die veel uitleg en aandacht krijgen. Het effect hiervan zou kunnen zijn dat de kinderen die veel vrij worden gelaten veel meer divergent denken dan de kinderen die meer klassiek geschoold worden. Zo geldt dat ook andersom de klassiek geschoolde kinderen misschien beter zouden kunnen scoren op een convergente test dan de vrij geschoolde kinderen. Dus dit pleit voor eventuele verschillen in de resultaten per school. De ruimtes waarin de test werd afgenomen was op elke school fundamenteel hetzelfde maar de inrichting verschilt in detail per school. Het kwam voor dat de ruimte op de ene school ongeveer 12 m2 was en op de andere school 25 m2. Bovendien was het meubilair per school verschillend en de kleur van de omgeving ook. Het mogelijke effect op de resultaten is dat een grote ruimte mogelijk meer divergent denken stimuleert terwijl een kleine ruimte juist convergent denken stimuleert, of andersom. Dus dit heeft mogelijk tot gevolg gehad dat er eventuele verschillen in resultaten zijn ontstaan, per school. Sommige mensen zijn gevoeliger voor tijdsdruk dan andere, en zo dus ook kinderen. In de theorie staat een grafiek die een optimumkromme (zie figuur 2) weergeeft van het verband tussen ervaren tijdsdruk en prestatie. De ene persoon ervaart een minuut voor de convergente test als erge tijdsdruk en maakt de test daardoor slecht. Een andere persoon kan een minuut voor de convergente test juist ervaren als de perfecte hoeveelheid tijdsdruk en behaalt daardoor een hoge score. Omdat er maar met een bepaalde tijd is onderzocht kunnen de resultaten hierdoor beïnvloed zijn. Als de kinderen die de test onder tijdsdruk maakten allemaal heel gevoelig waren voor tijdsdruk of juist niet dan kunnen de resultaten daardoor flink afwijken van de neutrale score. Dit is voor het grootste deel gecompenseerd door een grote groep te onderzoeken. Maar het is natuurlijk wel zo dat de onderzochte groep van ongeveer 10 kinderen per verschillende factor, relatief klein is. De betrouwbaarheid van de resultaten wordt groter als de onderzochte groep uit bijvoorbeeld 100 kinderen bestaat. Aangezien de essenties van de verschillende testen erg anders zijn, is mogelijk dat personen sneller tijdsdruk ervaren bij een convergente test dan bij een divergente test, of andersom. Het effect op de proef kan hierdoor zijn dat tijdsdruk weinig effect heeft op het maken van een divergente of convergente opdracht. Bij het beoordelen van een divergente test is er geen goed of fout. Om toch een score te vormen is op meerder punten gelet die ook in ‘beoordeling test’ (blz. 29) staan. Toch blijft het beoordelen nooit geheel objectief. Dit is omdat er wordt beoordeeld met een zekere persoonlijke voor- of afkeur door. Er is niet te zeggen wat dit precies voor invloed gehad heeft op de resultaten. Maar de resultaten zouden iets anders beoordeeld worden als andere mensen de test beoordeeld hadden.

45

Een punt dat ook zeker tot de discussie behoord, is het feit dat er 15 kinderen i.p.v. 10 zijn onderzocht in het laatste onderzoek (onderzoek met geur). Dit is gebeurd aangezien de kinderen uit de desbetreffende klas graag allemaal het testje wilde uitvoeren. Door deze verhoging van het aantal onderzochte kinderen is dit deel van het onderzoek dus iets significanter verantwoord. Maar aangezien er met gemiddeldes is gewerkt wordt de eventuele uitwijking in de resultaten als gering geschat. De scores zijn na het nakijken van het onderzoek onderverdeeld in categorieën (zie figuur 13 t/m 17). Deze categorieën zijn gebaseerd op de verschillen in de resultaten. Dit is dus achteraf gedaan. Als de verschillen in resultaten kleiner waren geweest dan waren de categorieën daar op aangepast. Nu is het zo dat wanneer de scores met meer dan 40% stijgen dat dit valt binnen de categorie +++. Als uit de resultaten was gebleken dat de maximale stijging in score 25% was geweest. Dan had de categorie +++ al vanaf bijvoorbeeld 20% gegolden. Het is dus niet statistisch geanalyseerd. Als dit wel was gedaan, waren de scores van de resultaten betrouwbaarder geweest.

46

Mogelijk Vervolgonderzoek 1. In dit onderzoek is enige rekening gehouden met de mate waarin de kinderen goed of slecht waren in de algemene vaardigheden. Grofweg het IQ. Dit was meer met de bedoeling dat het geslacht, leeftijd en ook IQ gelijk verdeeld was onder de proefpersonen. Later bij het verwerken van de resultaten kwam er toch enigszins uit dat kinderen die beter waren in de algemene vaardigheden beter scoorden op de convergente vragen ten opzichte van kinderen die daar minder goed in waren. Dit is niet weergegeven in de resultaten van dit onderzoek, aangezien dit niet direct tot de onderzoeksvragen behoorden. Wel is er enigszins rekening gehouden met de intelligentie van de onderzochte kinderen. In de grafiek hieronder is te zien wat de gemiddelde convergente scores zijn, van hoog en laag IQ. (De exacte scores per kind zijn terug te vinden in de bijlage)

Grafiek 9

Dit is ook wel terug te zien in de theorie aangezien de hoogte van het IQ sterk samenhangt met de capaciteit van het werkgeheugen. Het werkgeheugen wordt aangesproken bij het beantwoorden van convergente vragen. Aangezien in dit onderzoek zijn er niet specifiek kinderen met verschillende niveaus/IQ’s getest, is deze conclusie te trekken. Het zou echter wel heel mooi zijn om in een vervolg onderzoek dit vraagstuk te behandelen. Er zou bijvoorbeeld een soort gelijke test uitgevoerd kunnen worden bij een VMBO brugklas en een Gymnasium brugklas. Het gemiddelde IQ van deze personen zijn in die ene klas veel hoger dan in die andere. Zo zou je dus kunnen onderzoeken wat de invloed van IQ is op het convergerende denken. Eventueel zou er ook gekeken kunnen worden van de invloed van IQ op het divergerende denken.

47

2. Zoals al eerder gezegd, is in dit onderzoek ook rekening gehouden met het aantal meisjes en het aantal jongens. Dit is gedaan zodat er op het gebied van geslacht geen onbedoelde verschillen zouden ontstaan. Wat echter toch tijdens het verwerken van de resultaten naar voren kwam was dat over het algemeen jongens beter waren in het oplossen van divergente vraagstukken. Dit is te zien in de grafiek hieronder. (De exacte scores zijn terug te vinden in de bijlage)

Grafiek 10

Dit zou zoals vermeld in de discussie te maken kunnen hebben met de invloed van de onderzoekers (namelijk twee jongens). Het zou echter ook zo kunnen zijn dat meisjes over het algemeen minder goed zijn in het oplossen van divergente vragen. Om dit te testen zou er een soortgelijke test voorgelegd kunnen worden aan een groep meisjes, getest door zowel jongens/mannen als vrouwen/meisjes. En zou er een soortgelijke test voorgelegd kunnen worden aan een groep jongens, getest door zowel jongens/mannen als vrouwen/meisjes. Op deze manier zou er dus geconcludeerd kunnen worden of meisjes daadwerkelijk slechter zijn in het oplossen van divergente vragen.

3. In dit onderzoek is er getest met proefpersonen van ongeveer dezelfde leeftijd. Wat in de theorie ook werd vermeld was dat kinderen van 1e tot 12e jaar zich sterk ontwikkelen. Ook na die leeftijd ontwikkelt een kind zich uiteraard nog verder. Wat dus ook onderzocht zou kunnen worden is het effect van de leeftijd op het creatieve denken. Het is echter moeilijk convergente vraagstukken voor te leggen aan verschillende leeftijdsgroepen aangezien die gebaseerd zijn op schoolniveau. Dus het is bijna onmogelijk een test te maken voor een kind van 4 en een kind van 16 die in verhouding hetzelfde is. Wat echter wel makkelijker is om te onderzoeken is het divergerende denken. Zoals in de opzet van de test ook gezegd is, zijn de divergente vragen voor een adolescent hetzelfde als voor een kleuter. Dus met deze vragen zou er een goed onderzoek uitgevoerd kunnen worden. Dit onderzoek zou dus het effect van leeftijd op het beantwoorden van divergente vragen onderzoeken.

48

Evaluatie Bram: Over het algemeen heb ik het werken aan ons profielwerkstuk als erg leuk en leerzaam ervaren. Dit komt voornamelijk omdat de samenwerking op bijna alle vlakken heel erg goed verliep. De visies van ons waren nagenoeg hetzelfde en ook hadden we samen dezelfde ambitie. Namelijk het pws zo goed mogelijk maken. Het verzinnen van het onderwerp was erg lastig. Maar omdat we daar al vroeg genoeg mee begonnen waren, kwamen we uiteindelijk op het, voor ons, ideale onderwerp uit. Planning: Van begin tot eind zijn we ongeveer een half jaar bezig geweest met het pws. Dit is natuurlijk een hele lange periode. In die periode heb je te maken met grote planningslijnen, en naar mate je dichter bij de eindstreep komt wordt de planning steeds preciezer. Ik denk dat we de noodzakelijke zaken, zoals de afspraken met de basisscholen en voortgangsgesprekjes met de docent goed hebben ingepland. Voor de zomervakantie hebben we namelijk veel tijd gestoken in het ontwerpen van de creativiteitstest. We konden pas na de zomervakantie het onderzoek daadwerkelijk uitvoeren aangezien we te maken hadden met scholen. Dit moest dus op zeer korte termijn vast gelegd worden. De docent zei tegen ons:’het is belangrijk dat dit voor oktober gebeurd is’. Na de zomervakantie zijn we dus direct contact gaan zoeken met de scholen om voor elkaar te krijgen dat we vier groepen 6 konden testen. Met veel moeite is dit gelukt. Al onze onderzoeken waren eind september al afgerond. Hierdoor hadden we genoeg tijd om aan de verwerking van de resultaten te werken. De maanden oktober en november stonden in het teken om alles op papier te krijgen wat we tot nu toe hadden onderzocht en verzameld. Dit was er veel en daardoor soms een beetje onoverzichtelijk. Uiteindelijk hadden we ook eerst alle resultaten verwerkt en zijn we daarna pas gaan kijken naar de theorie. Samenwerking: Zoals ik al eerder zei ging de samenwerking zeer goed. Dit kwam omdat we allebei op dezelfde manier over het onderwerp dachten en hetzelfde wilden bereiken. Dat gaat natuurlijk erg goed samen. Ook heb ik het idee gehad dat we hetzelfde niveau verwachtten van ons werk. Dit is erg handig aangezien je dan tevreden bent met het werk van elkaar. Verbeterpunten: Bij zo’n groot verslag zijn er natuurlijk altijd verbeterpunten. Een punt van verbetering zou kunnen zijn dat voortaan de theorie echt af moet zijn voordat er wordt begonnen aan het onderzoek. Dit maakt het onderzoek zelf makkelijker.

49

Tops: Het is pas leuk om aan zo’n groot verslag te werken als je het zelf echt interessant vindt. Dit is denk ik het grootste pluspunt geweest aan ons pws. We hebben er met plezier aan gewerkt en dat zorgt voor een kritische blik op het werk, dat de kwaliteit ook nog eens beter maakt.

Daan: Het maken van een profielwerkstuk leek me aan de ene kant wel leuk, omdat je zelf het onderwerp mag kiezen. Maar aan de andere kant leek het me ook wel heel vermoeiend, omdat het veel tijd kost om een goed groot verslag te maken. Nu Bram en ik zo goed als klaar zijn met ons profielwerkstuk kan ik stellen dat het inderdaad veel tijd kost om een profielwerkstuk te maken, maar als je eenmaal een onderwerp hebt gekozen dat je echt aanspreekt vliegt de tijd. Verder moet je ook wel geluk hebben met een goede partner en dat had ik bij het maken van ons profielwerkstuk. Planning: Bram en ik wisten al aan het begin van VWO 5 dat wij samen ons profielwerkstuk zouden gaan maken. Ook besefte wij ons maar al te goed dat een leuk onderwerp vinden een lastige taak was. Daarom zijn wij ook al aan het begin van VWO 5 op zoek gegaan naar interessante onderwerpen om een profielwerkstuk over te doen. Na heel lang zoeken hadden we toch vlak voordat het onderwerp bekend moest zijn een leuk onderwerp gevonden. Wat we daarna moesten doen hadden we ons niet helemaal op voorbereid, dit was op zich geen probleem. In de profielwerkstuk-week hebben Bram en ik veel aandacht besteed aan het definiëren van begrippen die met ons onderzoek te maken hebben en het opstellen van een test die creativiteit kan beoordelen. In tegenstelling tot andere groepjes hebben wij vrijwel geen theorie op papier opgeschreven die week maar we hebben wel heel veel informatie over het onderwerp opgezocht. Achteraf gezien hadden we misschien beter toch alvast wat theorie op papier moeten maken. Dit had ons waarschijnlijk geholpen bij het begrijpen van de resultaten en het beter maken van het onderzoek. Na de vakantie hebben we wel heel hard aan ons profielwerkstuk gewerkt, op aanraden van Meneer Peek. Ik ben blij dat we dat hebben gedaan, want daardoor hadden wij voor oktober al ons onderzoek uitgevoerd. Hierdoor hadden wij de maanden oktober en november voor het verwerken van de resultaten en het maken van het verslag. Het maken van het verslag was lastig en vereiste (zeker op het eind) veel planning. In het begin was het vooral moeilijk om te beginnen met het opschrijven van theorie die we in veel moeilijk bronnen hadden gelezen, na een tijdje zijn we daar steeds handiger in geworden. Toen de einddatum in zicht kwam het aan op een goede strakke planning. Zo’n planning hebben we toen ook eerst globaal gemaakt maar later hebben we die ook wat preciezer gemaakt en zijn we die vrijwel altijd nagekomen. Als we niet vooruit hadden gekeken tijdens het maken van ons profielwerkstuk was het nooit zo goed geweest als nu.

50

Samenwerking: Bram en ik kennen elkaar al een tijdje en we weten van elkaar hoe we over bepaalde zaken denken. We voelen elkaar dus goed aan. Verder zitten we ook op hetzelfde niveau en delen we een beetje dezelfde interesses, dit was heel fijn bij het samenwerken. We konden ook gemakkelijk kritiek op elkaars werk uiten zonder ruzie. Over het algemeen was de samenwerking heel goed en wilden we allebei een zo goed mogelijk profielwerkstuk afleveren. Verbeterpunten: Ondanks dat het maken van ons profielwerkstuk heel gemoedelijk ging, zijn er natuurlijk ook enkele verbeterpunten. Een van de dingen die verbeterd zou kunnen worden is dat wij pas vrij laat met de theorie begonnen zijn. Voor een volgende keer is het handig als de theorie al af is voordat het experiment wordt uitgevoerd. Tops: Wat zo goed ging bij het maken van dit profielwerkstuk is dat het onderwerp ons enorm boeide en we dus heel leergierig waren. Hierdoor hebben wij veel theorie gelezen met betrekking tot ons onderzoek. Op die manier hebben wij, naar ons gevoel, een erg goede theorie in ons profielwerkstuk. Verder was de samenwerking natuurlijk ook heel fijn en is alles op tijd afgerond.

51

Dankwoord Aangezien we dit profielwerkstuk zeker niet alleen hebben gemaakt, willen we graag nog een aantal mensen bedanken. David van der Kooij Robert Peek Justin Visser (tekeningen) Tom van Veen (tekeningen) Oda Beune (tekeningen) Basisschool de Coolsma (proefschool) Annick Kalff (feedback) Basisschool de Nicolaas (Doorn) Basisscchool de Wegwijzer (Zeist) Basisschool Juliana (Bilthoven) Basisschool Ichthus (Zeist) Theo van Schaffelaar (ASR verzekeringen) Aromatherapeute Jan van der Zwam Natalie de Leede Mathijs Baas Ellie (mediatheek OLZ) Alle kinderen van de Basisscholen die hebben meegewerkt aan het onderzoek.

52

Bronnenlijst i

Auteur onbekend, ‘Bouw en werking van de hersenen’ op: http://www.btsg.nl/infobulletin/cva/Bouw%20en%20werking%20hersenen.html geraadpleegd op 18-11-13. ii

Lehrer, J (2012) ‘Imagine – How creativity works’, NY: Penguin.

iii

Byttebier, I (2002) ‘Creativiteit Hoe?Zo!’, Tielt: Lannoo nv.

iv

Byttebier, I (2002) ‘Creativiteit Hoe?Zo!’, Tielt: Lannoo nv.

v

Byttebier, I (2002) ‘Creativiteit Hoe?Zo!’, Tielt: Lannoo nv.

vi

Lehrer, J (2012) ‘Imagine – How creativity works’, NY: Penguin.

vii

Byttebier, I (2002) ‘Creativiteit Hoe?Zo!’, Tielt: Lannoo nv.

viii

Lehrer, J (2012) ‘Imagine – How creativity works’, NY: Penguin.

ix

Lehrer, J (2012) ‘Imagine – How creativity works’, NY: Penguin.

x

Lehrer, J (2012) ‘Imagine – How creativity works’, NY: Penguin.

xi

Auteur onbekend (geen) ‘Het stresshormoon cortisol’ http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/46989-het-stresshormoon-cortisol.html geraadpleegd op 2011-13. xii

Auteur onbekend (2008) ‘NLT module – hersenen en leren’ Radboud Universiteit, F.A. Grootjen, Nijmegen (pagina 92). xiii

Auteur onbekend, ‘Creativiteit bevorderen: zin of onzin’, op: http://www.eibertdraisma.nl/data/Downloads_Files/Creativiteit_bevorderen.pdf geraadpleegd 23-11-13. xiv

M.Baer, G.R oldham (2006), ‘The Curvilinear Relation Between Experienced Creative Time Pressure and Creativity: Moderating Effects of Openness to Experience and Support for Creativity’ xv

Kathleen, K (geen) – ‘Psychological science’ http://www.hrpraktijk.nl/topics/human-capitalmanagement/nieuws/rommelige-werkplek-stimuleert-creativiteit geraadpleegd op 15-11-13. xvi

Schellens, B (geen) – ‘Associaties bij kleuren’ (http://www.brigitteschellens.nl/artikel/10-manieren-om-jemagazine-beter-vorm-te-geven/) geraadpleegd op 20-10-13. xvii

Auteur onbekend, ‘Creatief met kleur’ op: (http://www.wetenschap24.nl/nieuws/artikelen/2009/februari/Creatief-met-kleur.html Geraadpleegd op 2010-13. xviii

Auteur onbekend, ‘Aromatherapieshop’ http://www.aromatherapieshop.nl/ geraadpleegd op 20-10-13.

xix

Auteur onbekend, ‘Sinaasappels maken je blij!’http://www.voedingsdomein.nl/sinaasappels-maken-je-blij/ geraadpleegd op 10-11-13.

53

xx

Bolte, A, Goschke, T, Kuhl, J’Emotion and Intuition (2003): Effect of Positive and Negative Mood on Implicit Judgments of Semantic Coherence’Psychological Science 14: 416-22 xxi

Van Onno en Jacobse, ‘ontwikkeling van het kind’

xxii

Auteur onbekend, Wechsler Intelligence Scale for Children’ op http://nl.wikipedia.org/wiki/Wechsler_Intelligence_Scale_for_Children) geraadpleegd 19-11-13. xxiii

Auteur onbekend,‘Spatial insight problems’

xxiv

Auteur onbekend,‘Remote associate test’

xxv

Auteur onbekend (Indiana University), ‘Torrance Test of Creative Thinking’

Bronnen figuren en tekeningen Voorblad. Tekeningen gemaakt door de onderzochte kinderen. Figuur 2. Auteur onbekend, http://www.beter-leren.nl/BETER-LEREN.NL/beelddenken.html geraadpleegd op 21-11-13. Figuur 3. Auteur onbekend (2008), ‘NLT module – hersenen en leren:’ Radboud Universiteit, F.A. Grootjen, Nijmegen Figuur 5. Eigen ontwerp gemaakt aan de hand van de bronnen over tijdsdruk. Figuur 6 t/m 8. Eigen ontwerp Opstelling 1 t/m 5. Eigen ontwerp Figuur 9 t/m 12. Eigen ontwerp Grafiek 1 t/m 10. Eigen ontwerp Tabel 1 t/m 8. Eigen ontwerp Figuur 13 t/m 17. Eigen ontwerp

54