Professionele presentaties Ideeën presenteren: effectief mondeling presenteren Spreken in het openbaar is voor veel mensen fobie nummer een. In enquêtes waarin wordt gevraagd waar mensen het meest bang voor zijn, staat het houden van een toespraak onveranderlijk bovenaan de lijst. De meesten van ons kunnen er niet omheen, omdat we door ons werk regelmatig voor een groep mensen komen te staan. In het bedrijfsleven doen we het meeste werk in groepsverband. Daarom is communicatie essentieel voor elke rol die u speelt als manager. In dit laatste onderdeel zullen we het presenteren bespreken en u enkele oefeningen geven in het houden en het evalueren van presentaties. Wat hier allemaal besproken wordt, is ook van toepassing op alle communicatieve taken: schrijven, interviewen, onderhandelen, bemiddelen, begeleiden, enzovoort. Voor deze korte bespreking van doelmatige presentaties gebruiken wij Al Switzlers (Praxis Group, 1994) raamwerk voor doelmatige communicatie. Switzler zegt dat onze methoden en keuzen voor het communiceren met een groep zouden moeten voortkomen uit drie overwegingen: 1. Ons doel 2. Ons publiek 3. Onze hulpmiddelen We moeten ons doel kennen en er niet van uitgaan dat ons publiek dat doel automatisch ook heeft. We moeten ook zoveel mogelijk over ons publiek te weten komen. Er valt veel over publiek te leren alleen al door naar hen te kijken en te luisteren naar wat men tegen elkaar zegt. We kunnen allerlei vragen stellen over een groep wanneer we worden uitgenodigd met de groep te praten. Deze informatie bepaalt onze keuzen. Weten deze mensen veel over het onderwerp of juist heel weinig? Zullen ze instemmen met de stellingname, het advies of de benadering die we van plan zijn te gebruiken? Onze hulpmiddelen zijn tijd, geld, energie en informatie. Zij zijn alle eindig en beperkt voorradig, maar vaak hebben we er meer van dan we denken. Welke middelen hebt u beschikbaar voor het houden van een presentatie? Kunt u nog wat extra advies over het onderwerp krijgen of extra hulp met grafieken? Hoeveel is deze presentatie u ‘waard’? Hoeveel tijd hebt u over voor de voorbereiding? Aan wat voor soort presentaties is dit publiek gewend? Houden ze van details of van de grote lijnen? Hoe lang mag uw presentatie duren? Wat vereist de situatie? De overige elementen van Switzlers raamwerk worden SSSAP genoemd: set, onderbouwing, volgorde, toegankelijkheid en glans (Eng.: Set, Support, Sequence, Access, Polish). Set Het Engelse woord set heeft te maken met de eerste indrukken en verwachtingen van het publiek. Als hardlopers naar hun startblokken gaan, zegt de starter: “Op uw plaatsen, klaar, ...” Klaar betekent de perfecte positie om snel te starten. Als u uw gehoor voorbereidt (set), helpt u hen in de psychologisch, psychisch en intellectueel juiste positie te komen. Iemand die goed communiceert met zijn publiek, legt in een vroeg stadium contact met hen om hen voor te bereiden op de reis die zij samen gaan maken. Goede presentaties concentreren zich op het publiek, niet op de spreker. De
meeste slechte presentaties borduren voort op een slechte voorbereiding. De voorbereiding doet drie dingen: 1. Er wordt een sfeer en stemming gecreëerd die gunstig zijn voor luisteren en accepteren. 2. De luisteraar beseft dat u de moeite van het luisteren waard bent. 3. De weg wordt uitgestippeld die u met de luisteraar wilt gaan bewandelen. Switzler noemt deze drie setfuncties: sfeerset, geloofwaardigheidsset en inhoudset. Sfeerset Sfeerset is de moeite die u doet om contact te maken met uw toehoorders en om ze in de stemming te brengen die bij de presentatie hoort. De sfeerset wordt vaak verwaarloosd, met alle gevolgen van dien. Allereerst is het de taak van de spreker contact te maken. De Engelse taal gebruikt het woord rapport, eigenlijk een Frans woord voor terugbrengen of verwijzen. In het Engels betekent het inmiddels in harmonie zijn of op een lijn zitten met iemand. Meestal voelen we dit soort contact, of juist niet, wanneer we met individuele mensen praten, maar voor een groep is het net zo belangrijk. Zonder dit contact zal communicatie niet mogelijk zijn. Probeer uw handigheid in het leggen van contact te vergroten door de volgende regels toe te passen bij de eerstkomende vergadering die u moet leiden. 1. Zorg dat u als eerste in de vergaderruimte bent en groet iedereen persoonlijk. 2. Maak oogcontact. Let op de gezichtsuitdrukking en de hoeveelheid energie waarmee de mensen binnen komen. Ziet Karin er moe of afwezig uit? Is Corné al kriegel of verveeld nog voordat de vergadering begonnen is? Negeer deze signalen niet. Gebruik ze om op een lijn te komen en de stemming en de energie in de groep aan te voelen. 3. Terwijl u de vergadering opent, maakt u oogcontact met alle individuele aanwezigen. In grotere groepen kijkt u steeds naar delen van het gehoor. Men zal dan het gevoel hebben dat u contact met hen maakt, ook al kunt u niet met alle mensen afzonderlijk oogcontact hebben. 4. Wees positief en vriendelijk, maar zet een weerspannige groep niet teveel onder druk, vooral niet in het begin. Probeer hun energieniveau aan te houden zodat ze er zin in blijven houden. U kunt uw energieniveau en uw enthousiasme in de loop van de bijeenkomst opvoeren. De meeste groepen verzetten zich tegen het plotseling verspringen van hun eigen energieniveau naar dat van de spreker. 5. Wees positief en ondersteunend. Verbeter uw ‘sfeerset’ door positief te blijven, ook als u iets onplezierigs of iets moeilijks voor te zitten hebt. Als u niet positief bent, waarom zou u dan degene zijn die de leiding heeft? Sommige mensen reageren, wanneer ze dit advies krijgen, met: “Maar dit is toch gewoon weer zo’n stomme vergadering? Dat weet iedereen. Ik sta voor gek als ik het die mensen ook nog leuk moet laten vinden.” En dat is het nou juist. Zelfs plichtmatige routinevergaderingen worden veel draaglijker wanneer degene die de leiding heeft zich positief en professioneel gedraagt. Bijzondere gelegenheden bieden vaak veel minder uitdaging dan de routineklussen. Wij werken graag met mensen die professioneel en opgewekt zijn. Probeer het maar eens. Gedraag u niet ineens helemaal anders, maar voer uw hoeveelheid energie en optimisme op en u zult aangenaam verrast zijn als u merkt hoe aanstekelijk deze eigenschappen zijn.
Geloofwaardigheidsset De geloofwaardigheidsset is de geruststelling die u het publiek geeft dat u goed op de hoogte bent en als spreker geloofwaardig – dat u weet waar u het over hebt door uw ervaring, referenties, belangstelling, specifieke expertise enzovoort. Vaak wordt de geloofwaardigheidsset neergezet door degene die iemand introduceert. Bij minder officiële gelegenheden kan het voorkomen dat u de set zelf moet verzorgen. Uiteraard hoeft u, als u voor een groep spreekt die u goed kent, niet altijd voor een geloofwaardigheidsset te zorgen. Soms is een heel korte opmerking al genoeg: “Ik heb deze zomer de kans gehad om drie weken door te brengen bij de zomercursus van de FIOD. Suzanne de Groot, onze chef de bureau, heeft me gevraagd een paar dingen te vertellen die ik daar in het gerechtelijk laboratorium heb geleerd.” U zou ook kunnen zeggen: “U weet dat wij kunnen rekenen op verandering. Ik herinner me hoe hard ik heb moeten werken om de belastingwet uit 1986 te begrijpen toen ik accountancy studeerde, en ik herinner me ook dat ik als junior partner bij Deloitte and Touche hard moest ploeteren om de belastingwet van 1977 in de vingers te krijgen. Nu worden wij geconfronteerd met weer een nieuwe uitdaging ...” Ga er niet van uit dat mensen weten waarom u het recht hebt om over hun tijd te beschikken. Zonder op te scheppen moet u toch op uw geloofwaardigheid letten, als u een groep toespreekt die u niet goed kent. Uw geloofwaardigheidsset kan heel specifiek zijn. “In de afgelopen twee maanden heb ik alle bijkantoren van onze onderneming bezocht en met klanten en toeleveranciers gesproken over wat zij vonden van onze dienstverlening. Ik heb heel wat geleerd van de honderden mensen naar wie ik geluisterd heb en ik hoop dat ik een aantal dingen geleerd heb die ons kunnen helpen om in onze branche vooruit te komen...” Inhoudset De inhoudset is de routekaart die u uw publiek aanreikt. De meesten van ons voelen zich ongemakkelijk als iets meerdere kanten op kan. Wij willen weten wat er gaat gebeuren en waar we naar toegaan. Wanneer u een groep toespreekt, vertelt u al vroeg in de presentatie waar u uw toehoorders mee naar toe neemt. “Ik wil het tien minuten hebben over waarom ik denk dat het aantal ongevallen in ons bedrijf stijgt, en dan wil ik wat suggesties doen over de manier waarop dit probleem een halt kan worden toegeroepen. Als ik daarmee klaar ben, zou ik graag vragen en suggesties van u hebben.” Met deze ‘set’ begrijpt het publiek wat er gaat komen omdat u een routebeschrijving hebt gegeven. Wie goed communiceert, weet wat het is om niet veel over het betreffende onderwerp te weten (Wurman, 1989, p. 130). Hoe meer we weten over een onderwerp, hoe meer we geneigd zijn te overschatten hoeveel ons publiek erover weet. Leg termen uit en vermijd jargon zoveel mogelijk. Een heldere, open stijl van spreken wordt evenzeer gewaardeerd als een heldere schrijfstijl. Van een getalenteerde en onderhoudende spreker krijgt u hier een voorbeeld van hoe het niet moet: Een paar jaar geleden werd ik op listige wijze een adviespanel binnengelokt en tijdens de eerste vergadering vroeg iemand aan de voorzitter met welk doel onze commissie was samengesteld. Hij zei: “Het is een paraplugroep die op synergistische wijze beoogt te intercommuniceren om zodoende de culturele human resources over de gehele breedte van de organisatie neer te zetten en in transmissie te brengen”. Daar eindigde zo ongeveer mijn belangstelling voor de commissie. En toen deze later een ‘levensvatbaarheid-deprivatie’ moest ervaren (opgeheven werd, dus), was ik dolgelukkig. (Wurman, 1989, p. 118)
Bedenk wat mensen meteen bij het begin moeten weten zodat zij zich kunnen ontspannen en dus beter kunnen luisteren. Krijgt men de kans om vragen te stellen? Welke thema’s gaat u hoofdzakelijk behandelen? Als men op deze vragen geen antwoord heeft, kan het gebeuren dat u wordt onderbroken met een vraag die u net wilde gaan behandelen; of men luistert niet meer omdat men denkt dat u het onderwerp dat de belangstelling heeft toch niet meer behandelt. De routebeschrijving die u uw toehoorders geeft, houdt hun begrip en aandacht in het rechte spoor. Onderbouwing (Support) Onderbouwing is de kern van uw presentatie: de feiten, de belangrijkste argumenten, de redenen waarom u eerder voor het ene pleit dan voor het andere. De Onderbouwing is het skelet van de presentatie. Switzler zegt dat de basis van elke presentatie correct, concreet, compleet, relevant en logisch moet zijn. Hij geeft de volgende tips om de doelmatigheid van uw onderbouwing te controleren: 1. 2. 3. 4.
Wat bedoel ik? Definieer ik alles voldoende? Ben ik specifiek? Gebruik ik voorbeelden? Hoe weet ik dat? Noem ik de juiste autoriteiten? Nou en? Is mijn boodschap relevant?
Probeer, waar mogelijk, bezwaren tegen uw standpunten of misverstanden voor te zijn, en behandel die tijdens de presentatie. Bijvoorbeeld: Onze veldonderzoeken hebben uitgewezen dat deze nieuwe samenstelling een betere hechting geeft bij gebroken pijpverbindingen dan degene die we eerder gebruikten. Toegegeven, bij zeer lage temperaturen is deze chemische verbinding minder effectief, dus zullen we ons moeten beperken tot gebruik in drie seizoenen, maar er worden nieuwe samenstellingen ontwikkeld die het hele jaar door gebruikt kunnen worden. Enkelen van u zeiden al in uw veldrapport dat deze samenstelling langzamer droogt, maar de meesten van ons vinden dat de grotere duurzaamheid dat zeker waard is. U ziet dat in dit voorbeeld geanticipeerd wordt op bezwaren uit het publiek. Als u uw collega’s toespreekt of mensen van een afdeling die bij uw organisatie hoort, gebruik dan uw kennis van die cultuur als onderbouwing voor uw standpunten. Hoe verwerkt deze organisatie de informatie? Wat is een ‘goede reden’ in deze cultuur? Laborde (1987) vertelt over een collega die van zijn manager hoorde dat zijn kantoor na de reorganisatie het kleinste van de hele afdeling zou zijn. Na een paar dagen te hebben nagedacht, ging deze man naar zijn baas en zei haar dat de nieuwe situatie zijn productiviteit in de weg zou staan en dat verschillende belangrijke onderhandelingen er al hinder van hadden ondervonden. Dit argument raakte een gevoelige snaar omdat zijn baas zich meer zorgen maakte over productiviteit dan over billijkheid, redelijkheid, uiterlijkheden of andere waarden die hij nog kon bedenken. Er waren diverse echte en eerlijke redenen die deze man op tafel had kunnen leggen om een ander kantoor te krijgen, maar hij had het gevoel dat dit het meeste effect zou sorteren. Het kwam beter overeen met de normen en interesses van degene met wie hij te maken had. In een andere situatie was een andere reden misschien beter geweest. Probeer tijdens het spreken de onderbouwing met de meeste relevantie, geldigheid en invloed te gebruiken. Stort niet te veel redenen over uw toehoorders uit. Die tactiek verzwakt uw argumenten op alle fronten.
Volgorde (Sequence) Mag ik bidden tijdens het roken? Bepaalde ‘posities’ in boodschappen springen er meer uit dan andere. Het begin en het eind, bijvoorbeeld, zijn zeer prominente posities. De toehoorder zal eerder de opmerkingen onthouden die u aan het begin en aan het einde van uw toespraak hebt gemaakt, dan de dingen die u in het midden hebt gezegd. Waar uw inhoudset de toehoorder een routebeschrijving geeft, is de volgorde die u kiest meer de reis zelf. Gaat u eerst naar de winkel of eerst naar de bank? Praat u over het nieuwe beveiligingsbeleid van de centrale directie of over de gebeurtenissen die tot dit beleid leidden? Volgorde is de lijn of de stroom, de richting van uw toespraak of de agenda die u maakt bij het voorzitten van een vergadering. U kunt een schitterende inhoud hebben, maar als u deze in de verkeerde volgorde presenteert, wordt u verkeerd begrepen of misschien zelfs genegeerd. Volgorde is essentieel, maar we schenken er vaak weinig aandacht aan. Bekijk de volgende twee zinnen eens. Carolien is een uitstekend systeemanalist, maar ze kan niet goed met mensen omgaan. Carolien kan niet goed met mensen omgaan, maar ze is een uitstekend systeemanalist. Deze zinnen betekenen niet hetzelfde. Elk van de twee zinnen geeft ons een andere indruk van Carolien. In de eerste zin ligt de nadruk op Caroliens zogeheten zwakheden in intermenselijke relaties. De tweede zin legt de nadruk op haar sterke kanten als systeemanalist, ter compensatie van de manier waarop ze tegen mensen optreedt. De prominente sociale wetenschapper Gordon Allport vertelde zijn studenten altijd het verhaal van de twee monniken die vaak ruzie hadden over de vraag of het wel fatsoenlijk was om te roken tijdens het bidden. Ze besloten onafhankelijk van elkaar aan de abt te vragen deze kwestie op te lossen. De ene monnik vroeg: “Vader, mag ik roken terwijl ik bid?” “Hemel, nee mijn zoon. Bidden is een ernstige zaak”, was het antwoord. De tweede monnik, die het belang van volgorde kende, vroeg later: “Vader, mag ik bidden terwijl ik rook?” Hij kreeg als antwoord: “Mijn zoon, het is altijd goed om te bidden”. Het hoge woord. In de meeste gevallen is de beste aanpak van een presentatie of een verslag ‘het hoge woord’ er meteen uit te gooien. Onthul uw belangrijkste boodschap eerst en onderbouw deze door er dieper op in te gaan en details te geven. Een goed memo vertelt de lezer meteen al aan het begin waar het over gaat. Een goede presentatie laat het hoge woord er aan het begin al uitkomen en geeft daarna de achtergronden. We zijn dol op spanning als we een boek lezen of naar een film kijken, maar niet als we naar een presentatie luisteren op het werk. Er zijn uitzonderingen op deze regel. Als u slecht nieuws heeft, moet u de schok doorgaans opvangen door een verbale arm om de schouders van uw toehoorder te leggen. In het volgende voorbeeld moet een manager haar werknemers slecht nieuws brengen over een op handen zijnde verhuizing. Ik denk dat de meesten van u wel weten dat ik regelmatig met de directeur praat over meer kantoorruimte. Ik heb zo’n beetje alle troefkaarten uitgespeeld om ruimte te krijgen voor wat ik het beste team van deze afdeling vind. Ik stel uw steun en geduld zeer op prijs. Helaas is het dit keer mislukt. We zullen niet naar de nieuwe vleugel verhuizen als hij klaar is. We zullen nu moeten bespreken wat dat voor ons betekent en hoe we er het beste mee kunnen leven.
Hoe slechter het nieuws of hoe moeilijker het onderwerp, hoe noodzakelijker is het gebruik van een ‘stootblok’. U moet alleen niet overdrijven door het slechte nieuws te lang achter te houden. De mensen weten heus wel dat er wat is. Ze willen niet worden betutteld; meestal wil men beleefd en professioneel behandeld worden. Bepaling van de volgorde. Soms is het moeilijk om te beslissen welke volgorde u wilt aanhouden. Vertelt u de zaken in de volgorde waarin zij plaatsvonden (chronologisch)? Gaat u van bekend naar onbekend of van eenvoudig naar ingewikkeld? Al deze benaderingen kunnen goed zijn, maar u moet per geval beslissen. Denk na over uw doel en over de wensen van uw publiek. Misschien moet u het publiek overtuigen dat uw aanpak van het reisschema echt de meest accurate is, maar men wil dan waarschijnlijk ook verzekerd zijn dat deze aanpak niet meer tijd zal kosten dan het huidige systeem. Vergeet niet dat publiekgerichte communicatie uw doel is. Een hulpmiddel hierbij is het gebruik van het magische getal drie. Het getal drie is een heel belangrijk getal in onze cultuur. ‘Mensen voelen zich op hun gemak bij iets wat uit drie dingen bestaat’ (Hayden-Elgin, 1987, p. 181). U kunt munt slaan uit dit gevoel door uw presentatie uit drie delen te laten bestaan, vooral als u weinig tijd hebt om iets voor te bereiden en om uw stellingen kenbaar te maken. Suzette Hayden-Elgin beveelt deze formule aan: 1. Geef het probleem of de situatie aan. 2. Geef drie onderbouwende argumenten: a, b, en c. 3. Sluit af met een korte samenvatting. Bijvoorbeeld: 1. Het is mij een genoegen om Fannie Arends aan u voor te stellen. 2. Omdat: a. zij degene is die de eerste bijeenkomst van Bezorgde Burgers voor Schone Lucht organiseerde; b. zij gezien wordt als een van de grootste autoriteiten in het land op het gebied van luchtvervuiling en de gevolgen voor kinderen met ziekten aan de luchtwegen; c. zij een vriendin is die ik al 20 jaar ken en bewonder. 3. Het beste wat ik mijn clubgenoten kan bieden is een kans om naar Fannie Arends te luisteren. Dit model van drie dingen in een raamwerk van drie is bekend, logisch en niet bedreigend voor uw toehoorders, omdat men deze opbouw altijd voor alles gebruikt. Als u nadenkt over volgorde, denk dan aan het getal drie en bepaal dan in welke volgorde u die drie onderwerpen het beste kunt zetten. Toegankelijkheid (Access) Sommige presentaties zijn reuze interessant, maar de standpunten zijn er nauwelijks in terug te vinden. Toegankelijkheid is wat de informatie begrijpelijk maakt voor de toehoorder. Bij het schrijven vergroot u de toegankelijkheid door middel van kopjes, kaders, spaties, onderstrepen, vet en kleur. Als u een presentatie geeft, kunt u de toegankelijkheid vergroten door middel van goede visuele hulpmiddelen, en door duidelijke overgangen aan te geven van het ene onderwerp naar het volgende. U kunt de zaken ook beknopter maken door minder woorden te gebruiken of door ze kort samen te vatten.
Woorden, getallen, plaatjes. Visuele hulpmiddelen zijn bijzonder belangrijk voor de toegankelijkheid. Wij leven in een visueel tijdperk. Wij zijn kinderen van de media en we verwerken de meeste informatie visueel. Een pratend hoofd kan echt niet meer in de media-industrie. De meeste kabelprogramma’s houden de camera niet langer dan 15 seconden op een pratend persoon gericht. Het ‘praathoofd’ wordt onderbroken door een tekening of een filmpje dat illustreert waar het hoofd het over heeft. Dat weten we allemaal door ervaring, maar toch zien we telkens weer mensen die hun publiek, dat geen kant op kan, ellenlange, vermoeiende presentaties voorschotelen, volgepropt met details en geheel gespeend van enige visuele verrijking. De meeste beelden die bij presentaties worden gebruikt, zijn zeer ondoelmatig. We kunnen wel stellen dat hoe meer tijd, geld en moeite er is besteed aan visuele middelen, hoe slechter die zijn. We zullen uitleggen waarom. De meesten van ons maken van te voren een stapel lijsten met woorden en getallen als ze een presentatie gaan geven. Meestal zijn dat overheadsheets vol met cijfers en letters. De sheets zijn makkelijk te maken dankzij de grafische mogelijkheden van de computer; ze zien er prachtig en professioneel uit, maar vaak zijn ze te gedetailleerd en moeilijk te volgen. Richtlijnen voor het maken van visuele hulpmiddelen zijn: 1. Visuele middelen zijn de staart. U, als spreker, bent de hond. Laat de presentatie niet beheersen door de beelden. 2. Beelden laten de zaken wel beter doordringen bij het publiek en verhogen ook uw geloofwaardigheid. De meeste sprekers zouden wat visueler moeten denken. Als u tot een groep spreekt, probeer dan de woorden in beelden om te zetten. Ook als u geen visuele hulpmiddelen gebruikt, zal uw verhaal er levendiger van worden. 3. Visuele middelen geven u een reden om rond te lopen, even te stoppen, iets aan te wijzen. De beweging biedt het publiek de nodige afwisseling en maakt het makkelijker om naar u te luisteren. 4. De beelden moeten eenvoudiger zijn dan we ze meestal maken. We zouden wat vaker lijntekeningen, schetsen en foto’s moeten gebruiken, en voorzichtig moeten zijn met het flitsend vertonen van kolommen met getallen op het scherm. Soms moet u wel veel getallen gebruiken. In dat geval kunt u de belangrijkste cijfers op laten lichten met behulp van markeerstiften of de getallen in opvallende kadertjes zetten. 5. De beelden zijn hoofdzakelijk bedoeld voor het publiek, en niet voor de spreker. Iedere keuze moet gebaseerd zijn op de wens van uw toehoorders u te kunnen begrijpen, en niet op uw wens om bij fijne details stil te staan of om indruk te maken met uw geweldige voorbereiding. 6. Visuele middelen kunnen u voor gek zetten als u er niet mee gerepeteerd hebt. Oefen het tempo en de volgorde van de beelden, zodat u er goed mee om kunt gaan. 7. Afbeeldingen die van verslagen of andere ‘paginagrote’ documenten zijn gemaakt, zijn vaak onleesbaar. Als uw publiek 5 meter van het scherm af zit, moeten de letters op het scherm (wat uw publiek op het scherm ziet) minstens een centimeter groot zijn; op 8 meter afstand moeten ze zeker twee centimeter zijn. 8. Er moet veel ‘wit’ aan te pas komen. Als het beeld uit woorden bestaat, gebruik dan niet meer dan vijf items per sheet en niet meer dan zes woorden per item. Een beamer is tegenwoordig standaard aanwezig in de meeste vergaderzalen en directiekamers over de hele wereld, maar vaak wordt hij te graag gebruikt. PowerPointpresentaties zijn makkelijk mee te
nemen op een USB-stick en heel makkelijk te maken. Onderschat het nut van de flip-over niet. U kunt er lijstjes en eenvoudige schema’s op zetten, en ze van te voren maken zodat u een blad kunt omslaan terwijl u praat. Tegenwoordig zijn er elektronische borden waarop u aantekeningen of schema’s kunt zetten, die u dan via een druk op de knop kunt laten zien. Flip-overs en elektronische borden zijn ideaal voor groepen van niet meer dan 15 mensen. Flip-overpapier is kwetsbaar en is lastig om mee te nemen. Als u een presentatie vaker moet geven, kunt u het papier op posterkarton laten plakken en een ezel gebruiken. Glans (Polish) Glans is het laagje dat u aanbrengt op alles wat met u te maken heeft of waar uw reputatie aan verbonden is. Het is de toegevoegde extra aandacht voor details en kleine dingen. Het is de orde in uw aantekeningen, de keurige stapel sheets bij de projector, de kleding waarin u niet te veel aandacht op uzelf vestigt, maar u toch geen zorgen hoeft te maken over uw uiterlijk. Glans is het arrangeren van een omgeving met een maximum aan doelmatigheid. Iedereen kan u goed horen. Men heeft goed zicht op het scherm. Het is niet benauwd of koud in de zaal. U hebt natuurlijk niet alle aspecten van de omgeving in de hand, maar er zijn altijd wel een paar dingen, en die maken al een enorm verschil. Glans is de extra aandacht voor details die de toehoorder vertelt dat het onderwerp belangrijk is, dat hij die moeite waard is, en dat u zijn tijd niet verspilt. Glans is het geven van een presentatie waar u uw naam onder wilt zetten.
