PROF. F. KAISER EN S.H. DE LANGE IN HUN RELATIE TOT DE ASTRONOMISCHE PLAATSBEPALINGEN VAN OMSTREEKS 1650 IN HET VOORMALIGE NED

PROF. F. KAISER EN S . H . DE LANGE I N HUN RELATIE TOT DE ASTRONOMISCHE PLAATSBEPALINGEN VAN OMSTREEKS 1650 I N HET VOORMALIGE NED. INDIE

ISBN

90 6132 027 5

PUBLICATION OF THE NETHERLANDS GEODETIC COMMISSION

PROF. F. KAISER EN S.H. D E LANGE I N HUN R E L A T I E TOT DE ASTRONOMISCHE PLAATSBEPALZEIGEN VA11 OABTREEYS 1 8 5 0 I N HET VOORMALIGE NED. l N V 1 Ë

door

N. D. HAASBRO EK o u d - l e c t o r aan de Technische Hogeschool D e l f t

1977

RIJKSCOMMISSIE VOOR GEODESIE, THIJSSEWEG 11, DELFT, NETHERLANDS

INHOUD

blz. Summa r y 1.

........................... levensbeschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inleiding.

2. K a i s e r s

3. De Langes l e v e n s b e s c h r i j v i n g t o t m a a r t 1848 en z i j n c o n t a c t e n t o t d a t t i j d s t i p met K a i s e r 4.

.....................

De Langes memorandum aan de m i n i s t e r van K o l o n i ë n o v e r de verbet e r i n g van de z e e k a a r t e n " i n de Oost- l n d i sche vaarwaters";

ge-

voerde c o r r e s p o n d e n t i e n a a r a a n l e i d i n g van d i t memorandum, u i t mondende i n de Langes benoeming t o t g e o g r a f i s c h i n g e n i e u r ; z i j n v e r b l i j f aan de L e i d s e S t e r r e n w a c h t van medio o k t o b e r 1849 t o t medio september 1850 en z i j n v e r t r e k n a a r I n d i ë op 2 o k t o b e r 1850 5.

..............................

I n s t r u m e n t e n v o o r de astronomische metingen a a n g e s c h a f t en K a i s e r s v e r a n t w o o r d i n g van de keuze van d i e i n s t r u m e n t e n i n z i j n " S t e r r e k u n d i ge p l a a t s b e p a l i ng"

.................

6. De Langes werkzaamheden i n B a t a v i a van 17 j a n u a r i 1851 t o t 23

..........................

j a n u a r i 1852

7. De Langes r e i s van B a t a v i a , v i a Makassar,

Bouton, B a t j a n en T e r -

n a t e n a a r Kema (Celebes) van 23 j a n u a r i t o t 17 maart 1852. Z i j n v e r b l ij f op Celebes, z i j n werkzaamheden d a a r en z i j n t e r u g k e e r n a a r B a t a v i a i n m a a r t 1853

...................

8. De Langes werkzaamheden i n B a t a v i a en de r e s i d e n t i e Cheribon van maart 1853 t o t december 1854 en de k r i t i e k d i e daarop door K a i s e r i s geleverd;

z i j n z i e k t e en z i j n dood op 29 mei 1855

......

9. R e s u l t a t e n van de u i t g e v o e r d e l e n g t e - en b r e e d t e b e p a l i n g e n i n de

M i nahassa van Menado ( c e l e b e s ) en B a t a v i a

............

10. K a i s e r s bemoeiing met de astronomische p l a a t s b e p a l i n g i n I n d i ë t u s s e n S.H.

de Langes dood i n mei 1855 en Oudemans' benoeming t o t

h o o f d i n g e n i e u r van de g e o g r a f i s c h e d i e n s t i n mei 1857

......

......................... zakenregi s t e r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bronvermel d i ng

252

Namen- en

271

SUMMARY This book deals w i t h astronomical observations c a r r i e d o u t f o r t h e d e t e r m i n a t i o n o f l a t i t u d e s and l o n g i t u d e s i n t h e former Dutch East l n d i e s o f about 1850. The measurements were meant f o r improving t h e e x i s t i n g seac h a r t s . The accuracy o f these c h a r t s l e f t much

t o be d e s i r e d because o f

t h e inaccuracy o f t h e p o i n t s ashore from which t h e c h a r t s had t o be drawn. The p u b l i c a t i o n o r i g i n a t e s from a g r e a t number o f l e t t e r s r e f e r r i n g t o t h i s s u b j e c t found i n t h e a r c h i v e s

o f Leiden Observatory and now i n t h e

possession o f t h e Netherlands Geodetic Commission a t D e l f t . Several documents i n t h e Publ i c Record O f f i c e (Algemeen R i j k s a r c h i e f ) i n The Hague had a l s o t o be consulted. The l e t t e r s were w r i t t e n by, o r addressed t o , t h e famous Dutch astronomer P r o f . d r .

F. Kaiser (1008

-

1072), from 1837

t i l l h i s death on J u l y 28th, 1872, d i r e c t o r o f Leiden Observatory. They cover t h e p e r i o d between 1844 and 1857, t h e t h i r t e e n years between t h e moment t h a t t h e then 27 years o l d Dutch n a v a l - o f f i c e r and i n s t r u c t o r a t t h e N a v a l - I n s t i t u t e a t Medembl i k S.H.

de Lange (1816

-

1855) s t a r t e d prac-

t i s i ng astronomy a t Leiden Observatory and the t ime P r o f . d r .

mans (1827

-

J .A. C. Oude-

1906) was appointed head o f t h e Geographical S e r v i c e i n t h e

East l n d i e s on May 30th, 1857. The l e t t e r s not o n l y t e l l us about t h e s c i e n t i s t Kaiser and t h e astronomer De Lange b u t above a l l t h i n g s about t h e man Kaiser and t h e man De Lange, o f t h e d e p a r t u r e o f De Lange and h i s f a m i l y t o t h e East l n d i e s on October 2nd, 1850, when a voyage t o t h a t colony w i t h a s a i l ing-vessel took more than a hundred days and a r e p l y t o a l e t t e r sent by landmail from Batavia ( t h e present J a k a r t a ) t o Leiden c o u l d o n l y be expected a f t e r s i x o r seven months. The present astronomer and geodesist, used t o accurate

r a d i o time s i g n a l s ,

can h a r d l y imagine t h e d i f f i c u l t i e s experienced i n t r y i n g t o determine accurate l o n g i t u d e s i n those days. They had t o be done by moon o b s e r v a t i o n s o r by t h e o b s e r v a t i o n o f s t a r o c c u l t a t i o n s by t h e moon, t h e instrument w i t h i t s cross-wires of cobweb l i t by small o i l - l a m p s .

Moreover t h e f i n a l compu-

t a t i o n s o f l o n g i t u d e s by these observations c o u l d not imnediately be made s i n c e t h e r i g h t ascension and t h e d e c l i n a t i o n o f t h e moon i n t h e N a u t i c a l Almanac were o n l y approximately known. The c o r r e c t i o n s t o be a p p l i e d t o coordinates were o n l y pub1 ished a f t e r one o r two years. De Langes l e t t e r s t o Kaiser do n o t o n l y t e l l us o f h i s work b u t a l s o o f t h e

v e r y o f t e n poor circumstances i n which he and h i s f a m i l y had t o l i v e i n

-

Batavia. They g i v e an e x c e l l e n t impression o f t h e s t r o n g t i e s o f togetherness w i t h h i s f a m i l y , w i t h h i s parents i n Alkmaar and, d u r i n g t h e f i r s t two years o f h i s s t a y i n t h e East I n d i e s , w i t h h i s t u t o r Kaiser i n Leiden. Kaisers l e t t e r s t o De Lange and t o t h e m i n i s t e r o f t h e Colonies whom he had t o a d v i s e on t h e measurements, g i v e n o t o n l y a c l e a r p i c t u r e of t h e famous astronomer b u t a l s o o f t h e p e s s i m i s t i c , cheerless and always s i c k l y man Kaiser (he d i e d o f lung tuberculosis). on De Langes a c t i v i t i e s was tive.

-

I n these l e t t e r s h i s judgement

i n my o p i n i o n wrongly

-

almost always nega-

I t l e d t o an estrangement between him and h i s p u p i l . The s e n s i t i v e

De Lange s u f f e r e d p s y c h i c a l l y very much by t h i s estrangement. A l e t t e r from De Langes w i f e t o Kaiser, dated March 1855, and w r i t t e n d u r i n g De Langes t r o p i c a l disease o f which he d i e d on May 29th 1855, on board o f t h e s h i p t h a t took him back t o Holland,

i s a r e a l human document.

~t i s quoted i n f u l l i n t h i s p u b l i c a t i o n . l '

As I a l r e a d y remarked, much more than a d e s c r i p t i o n o f o u t - o f - d a t e methods o f d e t e r m i n a t i o n s o f l a t i t u d e s and l o n g i t u d e s and o f a t r i a n g u l a t i o n i n t h e Minahassa i n t h e i s l e o f Celebes, t h e p u b l i c a t i o n i s a p i c t u r e o f an era.

I n t h e solemn language used i n l e t t e r s i n those days and i n t h e then

usual s p e l l i n g i t i s a p i c t u r e o f t h e weal and woe o f some persons l i v i n g i n t h e m i d d l e o f t h e 19th century, o f t h e i r good i n t e n t i o n s , t h e i r ambit i o n s , t h e i r narrow-mindedness and t h e i r f a i l u r e s .

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

PROF. F . KAISER EEJ S . H . D E LAWGE I N HUtJ R E L A T I E TOT D E ASTRONOMISCHE PLAATSBEPALltJGEIJ VAN OMSTREEKS 1 8 5 0 I N HET VOORMALIGE IJEV. INVIE

S e d e r t ongeveer t i e n j a a r b e v i n d t z i c h i n h e t a r c h i e f van de Rijkscommiss i e voor Geodesie t e D e l f t een c o l l e c t i e van 208 b r i e v e n en rekeningen verzonden door o f g e r i c h t aan de beroemde astronoom en d i r e c t e u r van de Leidse Sterrenwacht p r o f . d r .

F. K a i s e r (1808-1872).

Na d i e n s dood i s de

c o l l e c t i e b i j n a een eeuw aan de s t e r r e n w a c h t bewaard gebleven, waarna ze aan de R i jkscommissie voor Geodesie i s geschonken. Al l e b r i e v e n hebben bet r e k k i n g op e e n z e l f d e onderwerp, n l . de v o o r b e r e i d i n g t o t en de u i t v o e r i n g van astronomische p l a a t s b e p a l i n g e n i n h e t Ned. I n d i ë van c'irca 1850. Ze z i j n g e d a t e e r d tussen 1844 en 1857 o v e r een p e r i o d e onmiddel l i j k v o o r a f gaande aan de benoeming ( i n 1857) van p r o f . d r .

J.A.C.

Oudemans C11 t o t

h o o f d van de d i e n s t d i e met deze astronomische p l a a t s b e p a l i n g e n was be-

l as t. De b r i e v e n kunnen worden v e r d e e l d i n de volgende zes r u b r i e k e n :

1 ) Van de m i n i s t e r van Koloniën (onder wiens departement Ned. Indië ressorteerde) aan prof. Kaiser. Ze z i j n g e n m e r d Ko-Ka NPS. 1 t / m 59;

2 ) Van prof. K d s e r aan de m i n i s t e r van Koloniën. Ze z i j n g e n m e r d Ka-Ko NPS.

1 t / m 48;

3 ) Van S. H. de Lange ( d i e , a l s uitvoerder van de metingen, met de uitzending naar Indië werd b e l a s t ) aan prof. Kuiser (L-Ka NPS. 1 t / m 56); 4 ) Van prof. K d s e r aan S . H . de Lange, g e n m e r d Ka-L NPS. 5 ) Diversen, genumnerd D NPS. 1 t / m 31; 6 ) Rekeningen, genumnerd R NPS. 1 t / m 10.

1 t / m 4;

D i e genoemd onder 2 ) en 4 ) z i j n de k l a d t e k s t e n van K a i s e r s b r i e v e n aan de m i n i s t e r van K o l o n i ë n en aan De Lange. Ze z i j n i n K a i s e r s z e e r s l e c h t e h a n d s c h r i f t , v o o r z i e n van een g r o o t a a n t a l doorhal i ngen en veranderingen. Het l e z e n van d i e b r i e v e n i s daardoor vaak een zeer m o e i l i j k e opgave. Een a a n t a l e r v a n heb i k met aantekeningen i n de t e k s t moeten v e r d u i d e l i j k e n ;

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

andere b r i e v e n heb i k z e l f s geheel moeten o v e r s c h r i j v e n , d a a r b i j vaak r g dende n a a r K a i s e r s b e d o e l i n g e n . De l e e s b a a r h e i d van de b r i e v e n vermeld onder 3) g a f soms moei l ij kheden a l s De Lange, t e r b e s p a r i n g op de hoge p o r t o k o s t e n , h e t dunne m a i l p a p i e r waarop z i j n b r i e v e n u i t I n d i ë z i j n ges schreven (L-Ka Nrs. 33 t/m 56) aan b e i d e z i j d e n h e e f t g e b r u i k t . De heer N . van d e r Schraaf, a d j u n c t - s e c r e t a r i s van de R i jkscommissie v o p r Geodesie, h e e f t m i j aangespoord om van de inhoud van de b r i e v e n k e n n i s t e nemen en ze, zo m o g e l i j k ,

i n een p u b l i k a t i e o v e r bovengenoemde a s t r o n o m i -

sche p1 a a t s b e p a l i ngen i n "Nederlandsch zeker n i e t o n m i d d e l l i j k "ja"

I n d i ë l ' t e verwerken.

I k heb daar

op gezegd, v o o r n a m e l i j k omdat De Lange i n de

k o r t e t i j d d i e h i j i n I n d i ë werkzaam i s geweest door a l l e r l e i oorzaken i k kom daar nader op t e r u g

-

-

op z i j n vakgebied b e t r e k k e l i j k w e i n i g h e e f t

g e p r e s t e e r d . En voor een geodeet l i j k t h e t noodzakel i j k a l l e r e e r s t techn i s c h e p r e s t a t i e s aan een onderzoek t e onderwerpen. A l s men e c h t e r de b r i e v e n goed op z i c h l a a t inwerken dan w o r d t men, v e e l meer dan door de t e c h n i s c h e zaken d i e e r i n worden behandeld, g e t r o f f e n door h e t b e e l d d a t ze oproepen van de t i j d t o e n "Nederlandsch I n d i ë " met een z e i l s c h i p meer dan honderd dagen van h e t v a d e r l a n d v e r w i j d e r d l a g en een b r i e f met de s n e l s t e v e r b i n d i n g ( o v e r l a n d m a i l C211 verzonden, e r gemiddeld 57 dagen o v e r deed om van Amsterdam naar B a t a v i a t e komen. Ook m e n s e l i j k e r o e r s e l e n komen i n de b r i e v e n z e e r vaak t o t u i t i n g , i n de c o r r e s p o n d e n t i e t u s r sen De Lange en K a i s e r u i t e r a a r d v e e l meer dan i n de a m b t e l i j k e b r i e f w i t I

s e l i n g t u s s e n K o l o n i ë n en K a i s e r . M i j a l t h a n s h e e f t h e t b i j z o n d e r g e t r o f f e n d a t De Lange op 24 f e b r u a r i 1851 C31, ongeveer een maand na z i j n aankomst i n I n d i ë , aan K a i s e r s c h r i j f t

" d a t men z i c h t e midden eener u i t g e s t r e k t e heide n i e t eenzamer, n i e t meer g e ï s o l e e r d kan voelen dan h i e r t e midden eener Europeesche b e v o l k i n q waarvan b i j n a a l l e n h e t m o t t o voeren "Chacun pour s o i " en, a l s z i j konden, h e t "Dieu pour nous t o u s " gaarne zouden veranderen i n "Dieu pour moi seul

".

Zeer m e n s e l i j k i s ook de 15 b l a d z i j d e n l a n g e b r i e f ( D No. 14) d i e mevrouw De Lange op 12 maart 1855 u i t B a t a v i a aan K a i s e r s c h r i j f t . De Lange l i j d t dan reeds geruime t i j d zeer e r n s t i g aan een z i e k t e waaraan h i j op 29 mei van d a t j a a r aan b o o r d van h e t s c h i p d a t 'hem naar h e t v a d e r l a n d z a l t e r u g brengen, z a l s t e r v e n .

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"De d o k t e r z e g t d a t h i j , behalve p h i s i e k , ook moreel l i j d t . I k g e l o o f wel d a t ik e r de oorzaak van ken. I n z i j n e n hal f bewusteloozen toestand sprak h i j meest van d i e afgebruken zinnen; dan k r u i s t e n e r i n z i j n verzwakt hoofd a l l e r l e i schrikbeelden omtrent z i j n werk, over armoede, o v e r m i j en de kinderen en vreessel i j k a n g s t i g was h e t m i j dan, vooral wanneer i k ' s nachts a l l e e n b i j hem was. Nu spreekt h i j e r tegen m i j n i e t meer van; toch weet i k d a t h i j e r g e s t a d i g over peins t". Het z i j n de koortsdromen van een dan 3 9 - j a r i g e ,

a m b i t i e u s en i j v e r i g en

met i d e a l e n naar I n d i ë v e r t r o k k e n om e r w a t t o t s tand t e brengen. Van d a t "wat

t o t s t a n d brengen"

i s , a l thans naar K a i s e r s o o r d e e l , z e e r w e i -

n i g t e r e c h t gekomen. Reeds i n z i j n b r i e f van 17 december 1851 C41 bes c h u l d i g t h i j De Lange i n d i r e c t z e l f s van l u i h e i d door hem t e s c h r i j v e n d a t h i j n i e t a a r z e l t h e t a a n t a l waarnemingen ( t o t v o o r e n k e l e maanden) door hem v e r r i c h t , " t r e u r i g w e i n i g " t e noemen.

I k meen d a t deze en d e r -

g e l ij k e k r i t i e k e n onvoldoende r e k e n i n g h i e l d e n met de moei l i jkheden waarmee deze,

vooral i n h e t begin,

i n I n d i ë t e kampen had. K a i s e r z e l f was

met de daar heersende v o l komen andere maatschappel ij ke omstand i gheden en met de z e e r b i j z o n d e r e e i s e n d i e h e t geheel andere k l i m a a t aan instrument e n en waarnemers s t e l d e , onvoldoende op de hoogte. Noch v o e l d e h i j aan d a t z i j n o p z e t t o t een v e r b e t e r i n g van de z e e k a a r t e n i n I n d i ë d i e h i j meende t e moeten r e a l iseren door een. nauwkeur ige astronomische bepal i ng van een a a n t a l v e r s p r e i d e punten i n d a t gebied, m a a t s c h a p p e l i j k zou kunnen e v o l u e r e n

-

en ook inderdaad geëvolueerd i s

-

naar een meer omvattend

p l a n : een g e o d e t i s c h e opname van h e t e i l a n d Java t e n behoeve van een mil i t a i r e en t o p o g r a f i s c h e k a a r t . I n z i j n adviezen aan h e t departement van K o l o n i ë n i s de

a6Ztonoorn

Kaiser

a l t ij d b l i j v e n vasthouden aan h e t o o r s p r o n k e l ij ke doel van de "zending". Deze a d v i e z e n werden door "Koloniën"

omgezet i n v o o r s c h r i f t e n aan de Gou-

verneur-Generaal d i e i n I n d i ë a l s o n j u i s t werden ondervonden. Deze c o n t r o v e r s e t u s s e n Kai s e r e n e r z i j d s en de u i t v o e r d e r s van h e t p l a n a n d e r z i j d s h e e f t t o t v e r w i j d e r i n g g e l e i d tussen Kai s e r en De Lange, een v e r w i j d e r i n g waaronder De Lange z e e r h e e f t geleden. Op d e z e p s y c h i s c h e k l a p d i e De Lange daardoor h e e f t gekregen, z i n s p e e l t z i j n vrouw i n h e t b e g i n van haar b r i e f van 12 maart 1855 d a t i k h i e r b o v e n reeds heb g e c i t e e r d . Het i s v o o r K a i s e r t r a g i s c h d a t de g e s c h i e d e n i s hem i n deze k w e s t i e i n h e t

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

o n g e l i j k h e e f t g e s t e l d . Op 18 a p r i l 1857 s c h r i j f t h i j , n a a r a a n l e i d i n g van de aanstaande benoeming van Oudemans i n De Langes

p l a a t s , aan de m i -

n i s t e r van K o l o n i ë n :

" I k gevoel d a t eene zware v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d op m i j z a l r u s t e n i n d i e n de heer Oudemans op m i j n e aanbeveling a l s h o o f d i n g e n i e u r z a l worden aangesteld, maar ik b l i j f d i e a a n s t e l 1 i n g a l s h e t eenige redmiddel d e r Oost-Indische zending beschouwen. Mogt ook de heer Oudenians, na zoo v e l e waarborgen, mi j nog kunnen t e l e u r s t e l l e n , zoo zoude i k h e t l a a t s t e o v e r b l i j f s e l van m i j n g e l o o f aan menscheli j k e deugd geheel ver1 i e z e n " C51. Oudemans h e e f t , om K a i s e r s e i g e n u i t d r u k k i n g t e g e b r u i k e n , oud-leermeester "teleurgesteld". o v e r l e d e n S.H.

inderdaad z i j n

H i j h e e f t b1 ij kbaar h e t s t a n d p u n t d a t de

de Lange en z i j n aan Kem toegevoegde b r o e r G.A.

de Lange

hadden ingenomen (de t r i a n g u l a t i e van Java) t o t h e t z i j n e gemaakt. Op 19 j u n i 1857 r e a g e e r t K a i s e r h i e r o p tegenover Oudemans a l s v o l g t :

" T o t m i j n e u i t e r s t e verbazing h e b t gi,j, toen i k UEd. de l a a t s t e maal zag, de v e r d e d i g i n g van den heer (G.A. ) de Lange op UEd. genomen en s c h i j n t g i j nu ook van h e t gevoelen t e z i j n d a t de geographische i n g e n i e u r s m i j i n h e t aangezigt mogten s l a a n zoo d i k w i j l s a l s ik n i e t gezind was om tegen m i j n e o v e r t u i g i n g g u n s t i g o m t r e n t hen t e b e r i g t e n . I s d a t nu ook Uw gevoelen geworden zoo zoude i k h e t w e n s c h e l i j k achten d a t de geheele geographische d i e n s t werd gesupprimeerd" ( = opgeheven) "en opdat i k weten zoude wat mi j t e doen s t a a t , moet i k UEd. verzoeken UEd. op s t e l l i g e n toon o m t r e n t h e t genoemde p u n t t e v e r k l a r e n " C61. Het i s de l a a t s t gedateerde b r i e f van K a i s e r d i e i n h e t d o s s i e r o v e r de " I n d i s c h e zending"

i n h e t a r c h i e f van de R i jkscommissie v o o r Geodes i e

aanwezig i s . Hoewel h i j met h e t v e r t r o u w e l i j k e "Amice"

b e g i n t , moet Oude-

v

~ a n s 'ho d i n g een k l a p voor K a i s e r z i j n geweest. Een antwoord van Oudemans l

wen i k n i e t . Wel komt de c o n t r o v e r s e d i e t o e n bestond nog eens t o t u i t i n g i n de "Levensschets van F r e d e r i k K a i s e r " d i e Oudemans i n h e t j a a r b o e k 1875 van de K o n i n k l i j k e Nederlandsche Akademie van Wetenschappen C71 pub1 i c e e r de. H i j s c h r i j f t d a a r i n (op b l z . 66):

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"De verandering van r i c h t i n g d i e i n I n d i ë spoedig aan de werkzaamheden van den heer De Lange gegeven werd, kon K a i s e r n i e t bevredigen en deed hem den m i n i s t e r verzoeken, hem van verdere bemoeienis met deze zend i n g t e verschoonen. De m i n i s t e r e c h t e r b l e e f e r op aandringen, d a t h i j z i c h nog verder met de adviezen daarover w i l d e b1 ij v e n b e l a s t e n , en zond hem de verslagen van den geographischen i n g e n i e u r ook l a t e r t e r beoordeeling toe; ongelukkig werd b i j d i t heen- en wederzenden van r a p p o r t e n en adviezen meer en meer eene gespannen verhouding geboren, d i e n i e t anders dan hoogst onaangenaam voor beide p a r t i j e n z i j n kon, en d i e ongelukkig nog voortduurde, nadat de heer G.A.

de Lange van me-

dewerker t o t opvolger van w i j l e n z i j n e n ouderen broeder benoemd was. Z e l f door m i j n e benoeming voor I n d i ë i n deze zaak eenigszins betrokken z i j n d e , en met Kaiser, zoowel a l s de Heeren De Lange steeds op v r i e n d schappel i j k e n voet gestaan hebbende, moet i k m i j van eene beoordeel i n g van a l hetgeen toen geschreven en gedaan i s , onthouden; i k moet a l l e e n nog vermelden, dat, toen de geographische d i e n s t van eene zending een georganiseerde d i e n s t t a k geworden was, de bemoeienis van Kaiser daarmede van z e l v e o p h i e l d " . Door h e t l e z e n van a l d i e b r i e v e n van ca. en l e e d van enkeli

125 j a a r geleden, d o o r h e t l i e f

mensen d i e t o e n l e e f d e n , door hun goede bedoel ingen,

hun a m b i t i e s , hun k l e i n z i e l i g h e d e n en hun f a l e n , ben i k u i t e r m a t e geboeid g e r a a k t . Ze hebben n i e t a l l e e n de g e l e e r d e K a i s e r en de " s t e r r e n k u n d i g e 1 ' De Lange maar v o o r a l de mens K a i s e r en de mens De Lange op d u i d e l ij k e w i j ze t o t m i j g e b r a c h t . Vandaar m i j n " j a "

aan de R i j k s c o m m i s s i e voor Geodesie

op de v r a a g o f i k zou w i l l e n t r a c h t e n de bewuste b r i e v e n u i t h a a r a r c h i e f i n een pub1 i k a t i e t e w i l l e n samenvatten.

Om z o v e e l ' m g e l i j k de s f e e r e r v a n

op de l e z e r t e l a t e n overkomen, heb i k e r de v o o r k e u r aangegeven waar mog e l i j k de t e k s t e n i n de toen g e b r u i k e l i j k e s p e l l i n g w o o r d e l i j k weer t e geven. Enkele b r i e v e n ,

b i j v . de reeds t e r l o o p s genoemde b r i e f D 1 4 van me-

vrouw De Lange aan K a i s e r , z i j n geheel overgenomen. ook na consul t met anderen,

E n k e l e woorden d i e ,

n i e t konden worden gelezen, z i j n i n de t e k s t

met een t u s s e n h a a k j e s g e p l a a t s t v r a a g t e k e n aangegeven.

I n andere g e v a l l e n

heb i k , om de t e k s t i n de p u b l i k a t i e t e b e k o r t e n , met e n k e l e t u s s e n haakj e s g e p l a a t s t e woorden,

h e t verband t u s s e n twee g e c i t e e r d e gedeel t e n u i t

de b r i e v e n gelegd o f met een l i g g e n d s t r e e p j e t u s s e n h a a k j e s aangeduid d a t een minder b e l a n g r i j k g e d e e l t e van de t e k s t daar t e r p l a a t s e weggelaten i s .

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

Reeds spoedig b l e e k d a t de bovenvermelde b r i e v e n n i e t geheel voldoende war e n om e r een p u b l i k a t i e u i t samen t e s t e l l e n d i e , n a a r m i j n o o r d e e l , de l e z e r een bevredigend o v e r z i c h t van de m a t e r i e zou kunnen geven. De o n t brekende schakel s heb i k kunnen v i n d e n d a n k z i j de hooggewaardeerde medee w e r k i n g van h e t Algemeen R i j k s a r c h i e f ( 2 a f d e l i n g ) t e Den Haag, h e t h u l p depot van deze R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen, c h i e f d i e n s t van Amsterdam,

de Gemeente1 i j k e Ar-

de S t i c h t i n g F a m i l i e a r c h i e f De Lange t e Alkmaar,

h e t Nederlands Scheepvaartmuseum t e Amsterdam en van de heren ( i n a l f a b e t i s c h e v o l g o r d e ) mr.dr. neerd schout-bij-nacht

J . B e l o n j e t e Alkmaar, M.J.C. t i t . t e Den Haag en d r .

P.W.

Klaassen, gepensiode Lange t e H i l v e r s u m .

KAISEKS LEVENSRESCHRI JVING F r e d e r i k K a i s e r (zie Figuur I ) werd op 10 j u n i

1808 t e Amsterdam geboren

u i t h e t h u w e l i j k van Johan W i l l e m K a i s e r met Anna S i b y l l e L i e r n u r . Z i j n vader,

D u i t s e r van afkomst, s t i e r f t o e n F r e d e r i k nog z e e r j o n g was.

e i g e n l i j k e opvoeding k r e e g h i j van z i j n oom J.F.

Zijn

K a i s e r (Keyser) d i e i n

1766 t e D i e t z i n Nassau was geboren en z i c h reeds i n 1795 a l s " p r i v a a m n derwi j z e r "

i n de w i s - en s t e r r e n k u n d e t e Amsterdam had g e v e s t i g d . H i j

o v e r l e e d daar op 27 maart 1823. Dat z i j n v e r d i e n s t e n i n deze wetenschappen erkend werden,

b l i j k t u i t z i j n benoeming t o t l i d d e r l S tke l a s s e van

h e t t o e n m a l i g e K o n i n k l i j k Nederlandsch I n s t i t u u t van Wetenschappen en Kunsten C71 ( b l z . 3 9 ) . Z i j n b e l a n g s t e l l i n g i n de w i s - en s t e r r e n k u n d e h e e f t h i j op z i j n n e e f j e F r e d e r i k kunnen overdragen d i e voor deze vakken een buitengewone a a n l e g b l e e k t e b e z i t t e n . Ook F r e d e r i k s v r i e n d F.J. k a r t (1805-1882) C81 h e e f t van de l e s s e n van J.F.

Stam-

K a i s e r i n ruime mate ge-

p r o f i t e e r d , g e t u i ge de r e s u l t a t e n van een b e r e k e n i n g van de zonsverdui s t e r i n g van 8 j u l i 1823 d i e door de 1 5 - j a r i g e K a i s e r en de 1 8 - j a r i g e Stamkart i n de Algemeene Konst en L e t t e r b o d e No. 24 van 13 j u n i 1823 ( b l z . 379-381) we rden gepub l icee r d

.

Na de dood van z i j n oom b l e e f de j o n g e Kai s e r nog e n i ge t i j d i n Amsterdam wonen waar h i j op z i j n b e u r t l e s s e n i n de w i s - en s t e r r e n k u n d e g a f .

In

1826 werd h i j benoemd t o t o b s e r v a t o r aan de L e i d s e s t e r r e n w a c h t waar h i j w e r k t e onder l e i d i n g van de b u i tengewoon h o o g l e r a a r i n de natuurkunde P. J. Uylenbroek aan w i e de s t e r r e n k u n d e a l s b i j v a k was opgedragen. Tevens l i e t h i j z i c h a l s s t u d e n t aan de L e i d s e u n i v e r s i t e i t i n s c h r i j v e n i n de f a c u l t e i t

Figuur 1

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

d e r w i s - en natuurkunde waar h i j reeds s p o e d i g slaagde v o o r z i j n k a n d i daatsexamen. Op

3 m a a r t 1831 trouwde de t o e n 2 2 - j a r i g e K a i s e r t e L e i d e n met A l e t t a

Rebecca Barkey, geboren t e L e i d e n 15 a p r i l 1803, o v e r l e d e n t e L e i d e n 25 mei 1872, d o c h t e r van N i c o l a a s Jan P i e t e r Barkey en Anna W i l h e l m i n a van Bergen. U i t h e t h u w e l i j k z i j n v i j f k i n d e r e n geboren, een d o c h t e r en v i e r zonen Cg]:

(I)

A Z e t t a Rebecca M a r i a , geboren t e L e i den 17 a p r i l 1832, ongehuwd o v e r l e d e n t e L e i d e n 24 f e b r u a r i 1915;

(2)

F r e d e r i k Antonie

,

a l d a a r 18 j a n u a r i (3)

geboren t e L e i den 8 ap r i l 1834, o v e r leden 1836;

wiZZem F r e d e m k , geboren t e L e i den 19 a p r i l 1836, o v e r 1 eden t e Oegstgeest 18 j u l i 1916. H i j was n o t a r i s t e Leiden;

(4)

P i e t e r Jan, p h i l . n a t . d o c t o r , geboren t e L e i d e n 3 maart 1838, o v e r l e d e n t e Nijmegen 22 j u n i 1916. H i j v o l g d e z i j n vader op a l s v e r i f i c a t e u r v a n ' s R i j k s zeeinstrumenten; h e e f t h i j t o t 11 a p r i l 1890 v e r v u l d .

deze f u n c t i e

.

I n 1861 maakte h i j reeds

een f o t o van de nieuwe L e i d s e s t e r r e n w a c h t . Ze h e e f t gediend voor de a f b e e l d i n g van d a t gebouw i n Annalen d e r S t e r n w a r t e i n

, l

Leiden, Band I ( z i e ook C81, b l z . 114). Z i j n twee1 i n g b r o e r

(5)

E ~ Z i u sJohannes A Z e t t u s , geboren t e L e i d e n

3 maart 1838, was

a r t s t e M a a s s l u i s en t e D e l f t . H i j was gehuwd met Aagje K n u t t e l en s t i e r f i n 1902.

Naar Oudemans mededeel t L 7 1 ( b l z . 42) had K a i s e r , ondanks h e t f e i t d a t h i j o b s e r v a t o r was, geen v r i j e toegang t o t h e t o b s e r v a t o r i u m d a t toen nog een p r i m i t i e v e r u i m t e was op h e t dak van h e t U n i v e r s i t e i t s g e b o u w aan h e t Rapenburg.

I n deze "s t e r renwacht" waren ze1 f s nagenoeg geen b r u i k b a r e i nstrumen-

t e n aanwezig om waarnemingen t e v e r r i c h t e n . L a t e r was e r een s e x t a n t en een t h e o d o l i e t b e s c h i k b a a r . Toen K a i s e r de wens t e kennen g a f om met d i e theod o l i e t metingen t e doen, werd hem d i t w e l i s w a a r n i e t geweigerd, maar Uylenbroek, a l s de v e r a n t w o o r d e l i j k e d i r e c t e u r , g i n g mee, en b l e e f zo l a n g a l s de waarnemingen duurden. Het i s geen wonder d a t Kai s e r o v e r deze j a r e n aan de s t e r r e n w a c h t n i e t graag sprak;

ze moeten hem een e r g e r n i s geweest z i j n .

Een p u b l i k a t i e d i e K a i s e r i n de bekendheid b r a c h t was z i j n v e r t a l i n g van een b o e k j e d a t L i t t r o w ,

de bekende d i r e c t e u r van de s t e r r e n w a c h t i n Wener;,

'

F. KAISER EN S.H.

i n 1832 o v e r kometen had geschreven.

DE LANGE

I n d i t b o e k j e werd de b i j g e l o v i g e

vrees b e s t r e d e n d a t de v e r s c h i j n i n g van een komeet v o o r de aarde en h a a r bewoners o n g e l u k voorspelde.

I n z i j n v e r t a l i n g , d i e i n 1833 verscheen,

o n t p o p t e K a i s e r z i c h a l s een s c h r i j v e r d i e op p o p u l a i r e w i j z e een i n de s t e r r e n k u n d e b e l a n g s t e l l e n d p u b l i e k aan z i c h w i s t t e b i n d e n . Ook l a t e r h e e f t h i j , met p u b l i k a t i e s a l s de Sterrenhemel

( 2 d e l e n ) en Geschiedenis

d e r o n t d e k k i n g van de p l a n e t e n (1851) g r o t e naam gemaakt, mede d o o r de u i t s t e k e n d e b e h e e r s i n g van de Nederlandse t a a l d i e h i j e r i n aan de dag legde. De f i g u r e n i n K a i s e r s bovenvermelde p u b l i k a t i e s werden gegraveerd door z i j n b r o e r J.W.

K a i s e r d i e op 29 november 1900 t e L e i d e n o v e r l e e d .

H i j was oOk de g r a v e u r van de e e r s t e Nederlandse p o s t z e g e l s d i e met f r a n -

keer-waarden van 5 ( b l a u w ) ,

10 ( r o o d ) en 15 c e n t ( o r a n j e ) op 1 j a n u a r i

1852 i n g e b r u i k werden genomen

[lol.

H i j had a c h t k i n d e r e n . Het i s mis-

s c h i e n a a r d i g t e vermelden d a t h e t zesde k i n d , A l e t t a C a t h a r i n a , geboren i n 1858,

i n 1881 trouwde met H e n d r i k Antoon L o r e n t z , geboren 18 j u l i 1853

t e Arnhem, o v e r l e d e n 4 f e b r u a r i 1928 t e Haarlem, de beroemde n a t u u r k u n d i ge,

reeds s e d e r t 1878 h o o g l e r a a r t e L e i d e n .

I n 1902 o n t v i n g h i j de l i o b e l -

p r i j s v o o r natuurkunde C l l l . Een ander succes van de astronoom Kai s e r was een nieuwe bereken i ng van de baan van de komeet van H a l l e y C121. De p u b l i k a t i e verscheen i n b e g i n 1835, z u l k s n a a r a a n l e i d i n g van de v e r w a c h t i n g d a t de komeet i n d a t j a a r weer z i c h t b a a r zou worden. De r e s u l t a t e n van z i j n berekeningen, d i e van a l l e s o o r t g e l ij ke bereken i ngen door andere g e l eerden afweken, b1 eken met de waarnemingen i n 1835 u i t s t e k e n d overeen t e stemmen. K a i s e r z e l f h e e f t op n i e t g e r i n g e w i j z e aan d i e waarnemingen b i j g e d r a g e n : van 23 augustus t o t 10 november 1835 h e e f t h i j de p l a a t s van de komeet aan de hemel b e p a a l d op a l l e t i j d s t i p p e n d i e d a a r v o o r g u n s t i g waren.

N i e t op de " o f f i c i ë l e "

s t e r r e n w a c h t met een i n s t r u m e n t waarmee deze was u i t g e r u s t , maar met een geleende k i j k e r d i e z o goed m o g e l i j k t r i l l i n g v r i j was o p g e s t e l d op de v1 i e r i n g van z i j n woonhuis aan de Cel l e b r o e r s g r a c h t , de tegenwoordige Kai s e r s t r a a t . Voor h e t doen van waarnemingen moesten u i t e r a a r d dakpannen van h e t h u i s worden genomen om d o o r de a l d u s v e r k r e g e n openingen op de komeet t e kunnen i n s t e l l e n . Op 11 november 1835, de dag na z i j n l a a t s t e waarneming,

promoveerde de

toen 2 7 - j a r i g e K a i s e r h o n o r i s causa t o t d o c t o r i n de w i s - en natuurkunde. De waarnemingen i n z i j n woning i n p l a a t s van op h e t o b s e r v a t o r i u m , met een geleende k i j k e r i n p l a a t s van met een i n s t r u m e n t d a t t o t h e t o b s e r -

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

v a t o r i u m behoorde, hadden h e t v o o r d e e l d a t ze i n g r o t e k r i n g de aandacht v e s t i g d e n op de ongewenste. toestanden d i e op h e t gebied d e r p r a k t i s c h e s t e r r e n k u n d e i n L e i d e n h e e r s t e n . Ze l e i d d e n i n augustus 1837 t o t K a i s e r s benoeming t o t l e c t o r en d i r e c t e u r van de s t e r r e n w a c h t . Hoewel aan een

-

nieuw gebouw v o o r l o p i g n i e t v i e l t e denken s t r i j d met B e l g i ë was daaraan n i e t vreemd

-

de nauwel ij k s g e ë i n d i g d e kon t o c h op een bescheiden

w i j z e e n i g e v e r b e t e r i n g worden aangebracht zowel aan h e t o b s e r v a t o r i um a l s aan de a p p a r a t u u r d i e voor een b e v r e d i g e n d f u n c t i o n e r e n van de s t e r /

renwacht noodzakel i j k was C 131. I n 1840 werd K a i s e r benoemd t o t b u i tengewoon hoog1 e r a a r i n de w i s - en n a t u u r k u n d i g e f a c u l t e i t en op 17 o k t o b e r van d a t j a a r aanvaardde h i j z i j n ambt met h e t u i t s p r e k e n van de rede "De n o v i s s i m i s a s t r o n o m i a e incrementis"

(Over de n i e u w s t e o n t w i k k e l i n g e n i n de s t e r r e n k u n d e ) . Naar Oudemans

op b l z . 54 van C71 mededeelt,

i s de t e k s t van deze rede b i j de s e c r e t a r i s

van de academische senaat v e r l o r e n gegaan. t o e n z i j hem was toegezonden om t e worden gepubl i c e e r d i n h e t academisch j a a r b o e k . K a i s e r was een u i t s t e k e n d waarnemer d i e n i e t a l l e e n de z w a a r s t e e i s e n s t e l de aan z i c h z e l f maar tevens aan de waarnemers d i e aan hem waren toegevoegd. Z i j n k e n n i s van de s t e r r e n k u n d i g e i n s t r u m e n t e n

-

werktuigen

-

z e l f noemde h i j ze a l t i j d

was bovendien z e e r g r o o t . V e l e i n s t r u m e n t e n h e e f t h i j z e l f

ontworpen o f v e r b e t e r d waarvoor h i j r e g e l m a t i g i n c o n t a c t s t o n d met de o n t werpers

-

K a i s e r z e l f s p r a k a l t i j d van de k u n s t e n a a r s

-

d i e van de i n s t r u -

mentenbouw hun beroep maakten. Deze u i t s t e k e n d e i n s t r u m e n t e n k e n n i s z a l n i e t vreemd geweest z i j n aan z i j n benoeming door h e t M i n i s t e r i e van M a r i n e t o t v e r i f i c a t e u r van ' s R i j k s zeeinstrumenten. opgevolgd door z i j n zoon d r .

P.J.

I n deze f u n c t i e werd h i j l a t e r

Kaiser.

I n 1845, na h e t o v e r 1 i j d e n van Uylenbroek, werd K a i s e r benoemd t o t gewoon hoogleraar.

I n d a t z e l f d e j a a r v e r h u i s d e h i j van de C e l l e b r o e r s g r a c h t n a a r

Uylenbroeks v o o r m a l i g e woning n a a s t h e t u n i v e r s i t e i t s g e b o u w op h e t Rapenb u r g . Deze v e r h u i z i n g maakte de a f s t a n d van z i j n h u i s t o t h e t o b s e r v a t o r i u m w e l i s w a a r k l e i n e r , maar, naar K a i s e r s mening, n i e t k l e i n genoeg. H i j z e l f z e g t daarover h e t volgende op b l z . 70 van C71:

"Op a l l e plaatsen, waar wezen1 ij k e sterrewachten bestaan, h e e f t de s t e r r e k u n d i ge , z i j n s t u d e e r v e r t r e k nevens de z a l en, i n wel ke de waarnemingen geschieden, en b i j d i e i n r i g t i n g a l l e e n i s h e t m o g e l i j k van e l k e gunstige g e s t e l d h e i d der l u c h t p a r t i j t e trekken, zonder d a t de

F. YJISER EN S.H. DE LANGE

"waarnemer z i c h v r u c h t e l o o s a f m a t t e o f z i j n e o v e r i g e bezigheden v e r waarlooze. Het gebouw d e r hoogeschool t e Leiden i s wel a l l e e n door een p l e i n van m i j n e woning afgescheiden, maar h e t i s onbewoond en ong a s t v r i j , en h e t observatorium d a t z i c h boven z i j n e daken v e r h e f t , bevat geen kamer, waar i k m i j n e boeken zou kunnen bergen en m i j n verb l i j f zou kunnen houden voor de bezigheden, d i e i k b u i t e n de eigen-

lij k e waarnemingen t e volbrengen heb. Om van m i j n s t u d e e r v e r t r e k b i j de werktuigen t e komen, moet i k m i j n e e i g e n woning en h e t gebouw d e r hoogeschool doorloopen, een t r a p van meer dan t w i n t i g t r e d e n a f d a l e n en een anderen van meer dan honderd t r e d e n o p s t i j g e n . B i j a f w i s s e l e n d weder, zoo a l s h e t meest a l t i j d i s , b1 ij f t mi j s1 echts de keus tusschen d r i e b e s l u i t e n over: Ò f i n m i j n s t u d e e r v e r t r e k t e b1 ij v e n en de waarnemingen geheel op t e o f f e r e n , Ò f op h e t observatorium t e b1 ij v e n en de werkzaamheden na t e l a t e n , d i e i k daar n i e t volbrengen kan, Ò f wel g e s t a d i g van h e t observatorium naar m i j n s t u d e e r v e r t r e k over t e gaan, om zooveel m o g e l i j k p l i g t e n t e v e r v u l l e n d i e z i c h met e l k a n d e r n i e t l a t e n vereenigen. I k was wel gedwongen steeds h e t l a a t s t e t e kiezen, en t o c h g i n g d a a r b i j menige avond met trappen-k1 immen, terugkeeren en wederkomen verloren, t e r w i j 1 m i j n lichaamsgestel , v o o r a l i n den w i n t e r , onder moordende overgangen en vermoeijenissen v r e e s l i j k t e l i j d e n had". Het i s b i j K a i s e r n i e t o n g e b r u i k e l i j k d a t h i j , z o a l s i n h e t l a a t s t e g e d e e l t e van bovenstaand c i t a a t ,

i n p u b l i k a t i e s en b r i e v e n u i t w e i d t o v e r z i j n

v o o r t d u r e n d s l e c h t e gezondheidstoestand. de m i n i s t e r van K o l o n i ë n en aan S.H.

De b r i e v e n z i j n , z o a l s u i t d i e aan

de Lange nog nader z a l b l i j k e n , waar-

s c h i j n l i j k door d i e s l e c h t e gezondheidstoestand d i e hem h e t werken b e l e t t e , v e e l a l v e r v u l d van een b i t t e r z e l f b e k l a g , van een v e r b i t t e r i n g o v e r h e t f e i t d a t men op a l l e r l e i w i j z e n b e s l a g l e g t op z i j n t i j d en van een onvrede met h e t gebrek aan w a a r d e r i n g d a t hem, ondanks z i j n h a r d werken,

t e n deel

v a l t. De e e r s t e r e g e l s van K a i s e r s e e r s t e b r i e f aan De Lange van 9 j u l i 1851 (KaL No. 1 ) demonstreren m. i. reeds z e e r goed de l ichamel ij k e en de geestest o e s t a n d w a a r i n h i j b1 ij k b a a r v o o r t d u r e n d v e r k e e r t :

"Reeds i s een geruime t i j d C141 s e d e r t Uw v e r t r e k van h i e r verloopen en nog heb i k UEd. n i e t eenmaal geschreven".

De oorzaak van h e t v e r z u i m

l i g t " i n gestadige ongesteldheid en d a a r b i j ook i n eenen weerzin d i e

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"geenszins zoo o n n a t u u r l i j k i s a l s h i j b i j z i j n e enkele vermelding kan s c h i j n e n . I n h e t verledene j a a r h e e f t m i j n e bemoei j i n g met de Oostindische zending m i j gedurende menige maanden b e l e t met een r u s t i g hoofd aan m i j n werk over de geschiedenis d e r o n t d e k k i n g van de planeten t e arbeiden. O n m i d d e l l i j k na Uw v e r t r e k moest i k d i e n a r b e i d weder opvatt e n en na nog v i e r maanden l a n g o m t r e n t a c h t t i e n uren van e l k etmaal ingespannen a r b e i d t e hebben v o l b r a g t was e e r s t d a t werk v o l t o o i d . Onmiddel1 i j k daarop moest i k voor h e t s t e r r e k u n d i g jaarboek voor h e t j a a r 1851 zorgen. Toen d i t nauwe1 i j k s v o l t o o i d was moest ik beginnen met m i j n s e d e r t l a n g toegezegde s t u k over de s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g i n den Indischen A r c h i p e l C151 en d i t h e e f t m i j gedurende meer dan twee maanden eene onberekenbare moeite gekost zoodat i k meermalen beducht ben geweest om m i j n geheele p l a n op t e geven. Daarop had ik weder eene verhandeling voor h e t I n s t i t u u t t e s c h r i j v e n en na a l d i e werkzaamheden boven d i e welke aan m i j n e b e t r e k k i n g o n a f s c h e i d e l i j k verbonden z i j n was i k zoo z e e r afgemat d a t i k e l k e niet-(spoedeischende) b e z i g h e i d moest schuwen. I k ben gewoon beschouwd en behandeld t e worden a l s de s l a a f van iedereen d i e o v e r m i j w i l beschikken en i k zoude m i j d i t kunnen get r o o s t e n i n d i e n i k s l e c h t s met h e t b e w u s t z i j n werd vergolden d a t m i j n e pogingen n i e t vruchteloos z i j n . Met b e t r e k k i n g t o t de Oostindische zending b e s t a a t veel d a t m i j mishaagt en h e t vertrouwen h e e f t verminderd d a t i k i n haar welgelukken s t e l d e " . Aan h e t e i n d van de b r i e f b l i j k t K a i s e r s zwaarmoedige a a r d opnieuw z e e r s t e r k a l s h i j s c h r i j f t :

"De za-

ken met a l den e r n s t d i e z i j vorderden afgehandeld hebbende w i l i k ook nog h e t een en ander omtrent persoonen mededeelen. I k voor m i j ben steeds i n eene zeer zwaarmoedige stemming d i e een gevolg i s van eene verzwakking i n hersenen en zenuwgestel , door onmatige inspanning v e r o o r z a a k t en verzwaard door de weinige voldoening welke m i j m i j n e pogingen schenken. Men h e e f t steeds van m i j h e t onmogelijke begeerd maar zelden e r aan gedacht d a t i k een menscheli j k gevoel kon hebben o f d a t i e t s meer dan een krüyers z i e l i n m i j zoude kunnen s c h u i l e n . Om m i j n e b i l l i j k e wenschen bekommert men z i c h nimmer en (hoewel ) i k reeds gedurende v i j f e n t w i n t i g j a r e n i n b e t r e k k i n g b i j de Leidsche hoogeschool geweest ben heb i k m i j heden t e n dage v r i j wat meer o v e r gebrek aan h u l p v a a r d i g h e i d b i j anderen t e klagen dan g i j b i j Uwen komst t e Batav i a . ( - ) I k zou dan ook thans voor a l l e beztgheden t e n eenen male ong e s c h i k t ( z i j n ) en wefischte n i e t s li e v e r dan d a t i k m i j van a l l e

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"wetenschappelijke betrekkingen kon o n t s l a a n d i e t o c h nimmer de gewenschte v r u c h t dragen. M i j n e vrouw l i j d t s e d e r t een h a l f j a a r aan ges t a d i g e verzweeringen g e l i j k z i j ook heden z i e k t e bed l i g t van de p i j n wel ke haar z u l k eene verzweeri ng veroorzaakt. Al e t j e is bedenkel i j k ongesteld geweest doch b e g i n t nu i n een beteren toestand t e v e r keeren. De jongens z i j n v r i j welvarende,". Op b l z . 84 van C71 z e g t Oudemans d a t h i j de u i t e r s t nerveuze K a i s e r s i n d s 1843 kende, maar d a t h i j hem n o o i t gezond h e e f t gekend.

" D i e zenuwachtigheid openbaarde z i c h ook i n eene buitengemeene vatbaarh e i d voor koude en t o c h t , eene vatbaarheid d i e nu eens s t e r k e r , dan eens g e r i n g e r was, maar t o c h d i k w i j l s zoo s t e r k , d a t h i j z i c h ' s wint e r s n i e t b u i t e n s h u i s kon begeven zonder h e t aangezicht b i j n a geheel t e moeten bedekken". Z e l f s c h r i j f t K a i s e r i n z i j n b r i e f d.d. C l 6 1 aan De Lange:

"..... A l l e e n . w i l

19-01-1852

i k U mededeelen d a t i k , na een

hal f j a a r i n v o l l e d i g e s u f h e i d t e hebben doorgebragt, nu weder een wein i g aan h e t werk ben gekomen en s i n d s d i e n werk aan de nieuwe u i t g a v e m i j n s Sterrenhemel s d a t s e d e r t een paar j a a r geheel was u i t v e r k o c h t . Met m i j n e gezondheid gaat h e t e c h t e r n i e t goed. W U e m h wedm gene-

zen en atbeidende, maat w i j vheezen d a t z i j n e longen h e e h zLjn aangeghepen" . Z i j n p e s s i m i s t i s c h o o r d e e l o v e r e i gen gezondheidstoestand z a l

,

mede door

( l a t e r ? ) optredende bloedspuw i ngen, we l gegrond z i j n geweest. Z i j n a c h t e r kleinzoon,

de medicus P.J.

K a i s e r , vroege'r U n i v e r s i t e i t s a r t s t e Leiden,

s p r a k a l t h a n s op g r o n d van deze symptomen tegenover m i j a l s z i j n o o r d e e l u i t d a t h i j w a a r s c h i j n l i j k aan l o n g t u b e r c u l o s e z a l hebben geleden. K a i s e r s vrees d a t , b l i j k e n s h e t door m i j

g e c m i v e e h d e g e d e e l t e i n bovenstaand c i -

t a a t , ook de toen 1 5 - j a r i g e W i l l e m e r door zou z i j n a a n g e t a s t , kan miss c h i e n op w a a r h e i d hebben b e r u s t maar i m p l i c e e r t n i e t , a l d u s d o k t e r K a i s e r , d a t h i j e r a a n zou moeten s t e r v e n . D i t i s dan ook n i e t gebeurd. Z o a l s op b l z . 12 i s vermeld,

i s Willem

rederik ik) op 8 0 - j a r i g e l e e f t i j d o v e r l e d e n .

Kaisers herhaalde u i t l a t i n g e n i n z i j n jaarverslagen boeken o v e r de 'Idee r n i swaa r d i ge toestand"

en i n z i j n p o p u l a i r e

waar i n h e r o b s e r v a t o r i um z i c h

bevond, hadden t o t gevolg, d a t de bouw van een nieuwe s t e r r e n w a c h t ,

inge-

F. KAISER EN S.H.

r i c h t naar de e i s e n des t i j d s ,

DE LANGE

t e r sprake kwam i n de v e r g a d e r i n g van 1 de-

cember 1853 van de tweede kamer d e r s t a t e n generaal. Promotor van deze idee was de toenmalige c u r a t o r d e r L e i d s e u n i v e r s i t e i t Jonkheer mr. D.T. Gevers van Endegeest. De r e g e r i n g e c h t e r wenste n i e t op de s u g g e s t i e i n t e gaan. H i e r o p wendde Gevers van Endegeest z i c h i n een oproep t o t h e t Ned e r l a n d s e v o l k met h e t verzoek om door v r i j w i l l i g e b i j d r a g e n t e tonen d a t h e t z o ' n nieuwe s t e r r e n w a c h t wenste. De oproep had z o ' n g r o o t succes d a t de r e g e r i n g z w i c h t t e en gelden voor een nieuw gebouw op de b e g r o t i n g b r a c h t .

I n augustus 1858 kon met de bouw

e r v a n worden begonnen en i n de zomer van 1860 was h e t gereed. Het i s , en d a t werd toen reeds a l s een bezwaar aangemerkt, binnen de s i n g e l g r a c h t gelegen ( z i e f i g .

19 op b l z . 73 van C81 ) . U i t v o e r i g e tekeningen van h e t ge-

bouw v i n d t men i n deel I van de reeds e e r d e r genoemde Annalen d e r S t e r n w a r t e . Het gebouw h e e f t t o t 1975 d i e n s t gedaan,

reeds s e d e r t verscheidene

j a r e n meer a l s a d m i n i s t r a t i e f dan a l s a s t r o n o m i s c h - t e c h n i s c h centrum.

I n 1860 werden reeds waarnemingen op de p i j l e r i n de hoofdkoepel van h e t nieuwe gebouw v e r r i c h t (C81, b l z . 128), maar de voornaamste i n s t r u m e n t e n werden pas i n 1861 a f g e l e v e r d , o.a.

de door P i s t o r en M a r t i n s v e r v a a r d i g -

de m e r i d i a a n c i r k e l waarvan i k reeds een b e s c h r i j v i n g g a f op b l z . 11 1 van

C 81. De r e s u l t a t e n van de b reedtebepa l i ng met d i t i ns t rument, genoemd op blz.

113 van C81 z i j n van een zeer hoge nauwkeurigheid. Een g r o o t s opge-

z e t t e p o g i n g om van 180 v a s t e s t e r r e n zeer nauwkeurige c o ö r d i n a t e n t e bep a l e n , h e e f t n i e t h e t r e s u l t a a t o p g e l e v e r d d a t K a i s e r e r v a n hoopte en, z e g t Oudemans op b l z . 79 van C71, "het

i s n i e t t e verwonderen d a t , t e r -

w i j l h i j tevens z i j n e k r a c h t e n voelde verminderen, d i e t e l e u r s t e l l i n g hem zeer t e r neder sloeg". Over Kai s e r s b i j d r a g e aan de Midden-Europese graadmeti ng, de bepal i n g van de l e n g t e v e r s c h i l l e n L e i d e n - G ö t t i n g e n ( i n 1867), Leiden-Brussel

( i n 1868),

Leiden-Bonn ( i n 1870) en de bepal i n g van h e t azimut van de z i j d e LeidenD e l f t van Stamkarts d r i e h o e k s n e t ( i n 1872) heb i k reeds u i t v o e r i g geschreven i n de p a r a g r a f e n 20, 21 en 22 van C81. Tevens vermeldde i k reeds op blz.

111 van d i e p ' u b l i k a t i e K a i s e r s b e p a l i n g ( t u s s e n 1867 en 1870) van de

d e c l i n a t i e s van 202 v a s t e s t e r r e n ( t r i a n g u l a t i e s t e r r e n ) ,

g e b r u i k t voor

b reed tebepa l i ngen. I n de w i n t e r van 1871-1872, Kaiser

s c h r i j f t Oudemans o p b l z . 85 van C71, werd

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

"opnieuw d o o r b1 oedspuwi ngen o v e r v a l len d i e hem dermate verzwakten d a t a l s p o e d i g z e e r o n r u s t b a r e n d e b e r i c h t e n o m t r e n t z i j n e n t o e s t a n d vernomen werden. Z i j n g e s t e l kon d i e n nieuwen schok, d i e l a t e r d o o r h e r h a a l de a a n v a l l e n g e v o l g d werd, n i e t meer t e boven komen en den 28 J u l i 1872 was h i j n i e t meer".

Z i j n vrouw met w i e h i j 41 j a a r getrouwd was geweest, was twee maanden e e r der

-

op 25 mei

-

en eveneens i n Leiden, g e s t o r v e n .

Voor b e l a n g s t e l l e n d e l e z e r s vermeld i k h i e r o n d e r nog K a i s e r s k l e i n k i n d e r e n geboren u i t de huwe l i j k e n van z i j n zoons WiZZem F r e d e m k (3), P i e t e r J a n ( 4 ) en EZniZius Johannus A Z e t t u s ( 5 ) C 171. WiZZem F r e d e m k ( 3 ) huwde op 12 j u n i 1867 met M a r i a Johanna de V i s c h Eybergen, geboren t e Den Haag 9 november 1834. Z i j hadden v i j f k i n d e r e n : 3.1.

A Z e t t a ~ e b e c c aM a r i a , geboren 10 november 1868 t e Rotterdam;

3.2.

Anna M&a,

3.3.

E m i Z i a Johanna A Z e t t a ,

3.4.

F r e d e m k , geboren 21 september 1874 t e Leiden;

3.5.

Johannes Abraham,

geboren 19 september 1870 t e Rotterdam; geboren 27 mei 1873 t e Leiden;

geboren 30 septembe r 1878 t e L e i den.

U i t h e t huwel i j k van P i e t e r Jan (41, op 30 augustus 1871 t e L e i d e n g e s l o t e n met M a r i a Cornel i a Fabius, geboren t e Barneveld 4 j u n i 1848, werden twee zoons geboren: 4.1.

G e r b e r t Henry, geboren 13 f e b r u a r i 1876 t e L e i d e n . H i j werd op 22 september 1893 t e L e i d e n a l s s t u d e n t i n de geneeskunde ingeschreven en was a c h t e r e e n v o l g e n s h u i s a r t s i n S t e l l e n d a m en i n Drachten. H i j o v e r l e e d i n D r a c h t e n op 31 maart 1963 C181;

4.2.

WiZZem F r e d e m k , geboren 16 augustus 1878 t e L e i den en o v e r l e d e n t e Z w o l l e op 22 o k t o b e r 1909. Op 22 december 1907 trouwde h i j t e A p e l d o o r n met B e r n a r d i na Cornel i a van Leeuwen, geboren 28 f e b r u a r i 1888 t e Soemabi t a (voormal i g N.O. I . ) . Na de dood van de vader i s op 14 j u n i 1910 t e Drachten u i t h e t huwel i j k een zoon, W i l l e m F r e d e r i k , geboren.

I n 1915 i s de moeder, t o e n a l 6 j a a r weduwe,

met hem n a a r de U.S.A.

geëmigreerd en daar i n 1917 getrouwd met

A l b e r t Boni. Deze h e e f t de jongen a l s zoon geadopteerd.

H i j draagt

thans de naam W i l l i a m F r e d e r i c k Boni en woont i n New York. H i j h e e f t geen m a n n e l i j k e nakomelingen. Z i j n moeder was,

88 j a a r oud,

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

medio j u l i 1976 nog i n l e v e n [ 1 3 ] .

G e r b e r t Henry K a i s e r ( 4 . 1 . ) was gehuwd met Cornel i a O l i e . U i t hun huwe-

l i j k werden een doch t e r en een zoon geboren. De zoon: 4.1.1.

P i e t e r Jan, geboren 25 o k t o b e r 1903 t e S t e l lendam en op 13 september 1923 a l s s t u d e n t i n de geneeskunde t e L e i d e n ingeschreven, was u n i v e r s i t e i t s a r t s t e Leiden. H i j woont thans t e Oegstgeest.

H i j i s op 1 j u l i 1930 t e L e i d e n getrouwd met

B e r t h a Helena Vermast, geboren t e Oosterbeek 10 o k t o b e r 1906. K i n d e r e n u i t hun huwel i j k z i j n een zoon en d r i e d o c h t e r s . De zoon: 4.1.1.1.

G e r b e r t Henry, geboren 15 j u n i 1931 t e Leiden, Auckland

4.1.1.1.1.

ieuw uw

trouwde t e

Zeeland) met Audrey Nevi l I e . Hun zoon:

P e t e r John K a i s e r , geboren t e Auckland 8 maart 1957 i s de v i j f d e g e n e r a t i e K a i s e r na d i e van de L e i d s e F r e d e r i k K a i s e r o v e r wiens levensgeschieden i s deze p a r a g r a a f handel de.

F. K a i s e r s zoon EmiZius Johannes A Z e t t u s ( 5 ) t e n s l o t t e , evenal s P i e t e r Jan geboren t e L e i d e n op 3 maart 1838 was,

z o a l s reeds op b l z .

12 i s opgemerkt,

a r t s t e M a a s s l u i s waar h i j op 30 a p r i l 1869 trouwde met Aagje K n u t t e l d i e op 28 mei 1843 t e Ammerstol was geboren. E m i l i u s o v e r l e e d t e D e l f t op 29 september 1902. H i j had daar de h u i s a r t s e n p r a k t i j k u i t g e o e f e n d s i n d s 25 a p r i l 1874. Z i j n vrouw s t i e r f t e Den Haag op 21 j a n u a r i 1913. U i t h e t huwel i j k z i j n twee k i n d e r e n geboren, een zoon en een d o c h t e r : 5.1.

F r i e d r i c h , geboren 26 december 1874 t e De l f t en o v e r l eden t e Den Haag op 17 j u n i 1968. H i j was daar c o l l e c t e u r van de s t a a t s loterij;

5 . 2 . E Z i s a b e t h CorneZia, geboren t e Del f t op 22 mei 1877 en daar, t e n g e v o l g e van een ongeval, o v e r l e d e n op 31 mei 1878.

Friedrich (5.1.)

trouwde op 1 september 1905 i n Den Haag met Johanna Corne-

l i a Maas, geboren 22 mei 1881 t e M a a s s l u i s . Z i j o v e r l e e d i n Den Haag op 23 a p r i l 1943. U i t h e t h u w e l i j k werden twee d o c h t e r s geboren: 5.1.1.

EnriZy, geboren t e Den Haag 8 j u n i 1906, de l a t e r e mevrouw E. Drost-Kaiser;

5.1.2.

CorneZia Anna M a r i a , geboren t e Den Haag op 2 o k t o b e r 1913,.de l a t e r e mevrouw C.A.M.

van L a e r - K a i s e r .

F. K A I S E R E N S.H.

DE LANGE

Beide dames waren i n november 1976 nog i n leven. Met hen e c h t e r s t e r f t de naam K a i s e r i n deze t a k van de f a m i l i e u i t .

3 . DE LANGES LEVEtJSBESCHRIJVING TOT M A R T 7 848 EN Z I J N COtTACTEN TOT DAT

T I J D S T I P MET KAISER S j o e r d H e n d r i k de Langes vader, Adrianus P e t r u s de Lange, geboren t e Alkmaar 5 augustus 1775 en o v e r l e d e n a l d a a r 22 j u n i 1855 [20], en n o t a r i s t e Alkmaar,

l i d van de raad en wethouder, o p r i c h t e r van h e t

b a n k i e r s k a n t o o r De Lange en De Moraaz, behoorde h e t reeds

-

procureur

-

z i j n f u n c t i e s zeggen

t o t de Alkmaarse n o t a b e l e n . U i t z i j n twee h u w e l i j k e n , e e r s t

met E l i s a b e t h K i k k e r t , daarna met Anna Wentel, geboren t e Oudeschild (Texel) 5 januari

1785 en o v e r l e d e n t e Alkmaar 13 november 1855, werden

a c h t t i e n k i n d e r e n geboren. S j o e r d H e n d r i k , u i t h e t tweede huwel i j k was i n deze reeks h e t a c h t s t e k i n d en, s;men

met K a i s e r , de hoofdpersoon i n

deze p u b l i k a t i e . H i j werd geboren t e Alkmaar op 16 december 1816. Enkelen z i j n e r b r o e r s , v o o r z o v e r z i j z i j n genoemd i n de b r i e v e n d i e op deze pub1 i k a t i e b e t r e k k i n g hebben, waren i n v o l g o r d e van hun g e b o o r t e j a a r :

a ) mr. P e t r u s A d K a n u s de Lanqe, geboren t e Al kmaar 10 j a n u a r i 181 1,

advocaat en burgemeester van Al kmaar en d i j k g r a a f van

h e t hoogheemraadschap de Hondschbossche en Duinen t o t P e t t e n . Tevens was h i j s e c r e t a r i s van de Schermeer. H i j s t i e r f t e A l k maar op 21 a p r i l 1869. H i j trouwde t e Menaldum

r r.) op 11 au-

g u s t u s 1841 met T r i j n t j e S i j b o u t s , geboren t e Leeuwarden op 18 a p r i l 1816. Z i j s t i e r f t e Alkmaar op 28 maart 1901 ( z i e de b r i e v e n D Nrs. 3, 3a, 4, 8 en 9 ) ;

b)

dr. Caspar Jacob de Lange, geboren t e A l kmaar 11 december 1820, medisch d o c t o r ( " m i j n b r o e d e r de medicus") t e r a a d van Alkmaar,

en l i d van de gemeen-

g e s t o r v e n t e Alkmaar 2 j a n u a r i 1889. H i j

trouwde t e Alkmaar op 30 mei 1859 met A d r i a n a W i l h e l m i n a H i r s c h i g , geboren t e Enkhuizen 2 o k t o b e r 1829 en g e s t o r v e n t e A l kmaar op 9 o k t o b e r 1901. H i j was i n A l kmaar bekend onder de naam " d o k t e r Koos".

M i j n v r i e n d mr.dr.

J. B e l o n j e t e Alkmaar

v e r t e l d e m i j a l s aardige bijzonderheid d a t "dokter h e t l e v e n h e e f t gered van z i j n moeder di.e,

Koos" eens

b i j n a 102 j a a r oud,

op 3 j u l i 1975 i s o v e r l e d e n en op z e e r j e u g d i g e l e e f t i j d l o o g

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

had gedronken; C)

H e n d r i k Jan de Lange, geboren t e A l kmaar 24 j a n u a r i 1822, not a r i s en l i d van h e t b a n k i e r s k a n t o o r De Lange en De Horaaz. H i j s t i e r f t e Alkmaar op

3 f e b r u a r i 1905. H i j was op 12 j u n i 1857

getrouwd met Jacoba G i j s b e r t h a H i r s c h i g , geboren t e Enkhui zen 19 november 1827 en o v e r l e d e n t e A l kmaar op 21 mei 1914, oudere z u s t e r van A d r i a n a W i l h e l m i n a H i r s c h i g , gehuwd met C.J. ( z i e b ) ) . U i t h e t h u w e l i j k van H.J.

de Lange

de Lange i s een zoon, m r . A.

M. de Lange geboren, d i e op z i j n b e u r t trouwde met Amalia Anna Jacoba Kann. Op 12 mei 1906 werd u i t d i t h u w e l i j k een d o c h t e r , Jacoba G i j s b e r t h a de Lange, geboren. Z i j trouwde op 23 j a n u a r i 1934 t e Alkmaar met P i e t e r van Vol lenhoven. De zoon m r . P i e t e r van V o l l e n h o v e n u i t d i t h u w e l i j k , geboren 30 a p r i l 1939, i s de e c h t g e n o o t van de Nederl andse p r i nses M a r g r i e t en de a c h t e r k l e i nzoon van S j o e r d H e n d r i k s b r o e r H e n d r i k Jan de Lange ( z i e de b r i e f

D No. 11);

d)

GeZdoZph A d r i a a n de Lange, geboren t e A l kmaa r

3 mei 1824. Hij

werd i n de w a n d e l i n g D o l f genoemd en t e Medemblik o p g e l e i d t o t marine o f f i c i e r C211. Op 1 o k t o b e r 1838 werd h i j a a n g e s t e l d t o t a d e l b o r s t 2de k l a s s e , op 1 o k t o b e r 1846 volgde z i j n benoeming t o t luitenant-ter-zee

2de k l a s s e . Na op v e r s c h e i d e n e schepen t e heb-

ben gevaren werd h i j met ingang van 6 o k t o b e r 1851 o v e r g e p l a a t s t op h e t k o r v e t "Nehalennia"

om t e worden toegevoegd aan "de geo-

g r a p h i sch i n g e n i e u r v o o r Nederl andsch l n d i ë " ( r e s o l u t i e 22 decemb e r 1851 No. 61) en op 11 november 1851 naar h e t k o r v e t "Boreas" i n O o s t - I n d i ë ( r e s o l u t i e 21 j a n u a r i 1852 No. 7 5 ) . B i j b e s l u i t van de I n d i s c h e r e g e r i n g d.d.

20 m a a r t 1853 No. 9 i s h i j benoemd t o t

a s s i s t e n t van z i j n b r o e r S j o e r d Hendrik. Z i j n e e r v o l o n t s l a g u i t de z e e d i e n s t (Z.M.

b e s l u i t d.d.

9 januari

1854) werd gerekend t e

hebben p l a a t s gehad op 31 maart 1853. Op 10 j a n u a r i

1856 trouwde

h i j t e B a t a v i a met Margaretha Jacoba Johanna Wiggers van Kerchem, geboren t e Kampen 4 november 1832 en g e s t o r v e n t e Den Haag op 10 f e b r u a r i 1899. G e l d o l p h A d r i a a n , d i e r i d d e r i n de o r d e van cie'Ned e r l a n d s e Leeuw was, werd, na z i j n v e r t r e k op 29 j a n u a r i 1859 b i j de g e o g r a f i s c h e d i e n s t ( z i e J.A.C.

Oudemans: D i e T r i a n g u l a t i o n

von Java V, b l z . b ) , b a n k i e r i n B a t a v i a . H i j s t i e r f i n Den Haag op 17 augustus 1897;

F. KAISER EN S.H.

Figuur 2

DE LANGE

F. KAISER EN S.H. D E LANGE

e)

Jacob Josias de Lange was h e t j o n g s t e k i n d u i t h e t h u w e l i j k van z i j n o u d e r s . H i j werd geboren t e Alkmaar op 8 maart 1829 en i s a l d a a r " i n h e t h u i s , staande i n de L a n g e s t r a a t , w i j k A No. 367", ( h e t h u i s van z i j n o u d e r s ) o v e r l e d e n op 1 f e b r u a r i 1852 C221' Jacob J o s i a s 5,

-

h i j werd Jacques genoemd ( z i e de b r i e v e n D Nrs.

1 1, L-Ka No. 47)

-

was "cand i d a a t i n de l e t t e r e n en regten"

C221 i n L e i d e n en daarom nogal eens tussenpersoon tussen K a i s e r en z i j n 13 j a a r oudere b r o e r S j o e r d H e n d r i k .

S j o e r d H e n d r i k werd bestemd v o o r een loopbaan b i j de marine. Z i j n s t a a t van d i e n s t (stamboeknummer 974) i n h e t Algemeen R i j k s a r c h i e f i n Den Haag v e r s c h a f t o v e r d i e loopbaan a l l e b i j z o n d e r h e d e n ,

Bi j b e s l u i t van de k o n i n g van

30 o k t o b e r 1832 No. 47 werd de t o e n nog s l e c h t s v i j f t i e n j a r i g e S j o e r d met ingang van 16 november 1832 a l s a d e l b o r s t 2de k l a s s e g e p l a a t s t op h e t Kon i n k l i j k i n s t i t u u t van de marine d a t toen nog i n Medemblik was g e v e s t i g d . Het i n s t i t u u t s t a a t a f g e b e e l d op h e t k a d a s t r a l e m i n u u t p l a n van de s e c t i e A van d i e gemeente en b e s l o e g een o p p e r v l a k t e van b i j n a 11 ha C231. Het h e e f t daar g e f u n c t i o n e e r d t o t 1 o k t o b e r 1850 t o e n h e t werd o v e r g e b r a c h t n a a r Breda waar een gezamenl i j k e o p l e i d i n g voor zee- en landmacht werd g e c r e ë e r d aan de K o n i n k l i j k e Akademie voor Zee- en Landmagt. Deze h e e f t d i e n s t gedaan t o t 1 o k t o b e r 1857 waarna h e t zeemachtonderdeel naar W i l lemsoord werd v e r p l a a t s t [24].

Reeds i n 1848 was de t o e n m a l i g e commandant van h e t i n s t i t u u t

i n Medemblik, de s c h o u t - b i j - n a c h t

Tengbergen C251, " i n d r u k k e corresponden-

t i e g e w i k k e l d " o v e r de v e r p l a a t s i n g van h e t i n s t i t u u t "van h e t ongezonde Medembl i k n a a r Del fshaven" C 261. Na 1850 hebben de t e r r e i nen met de daarop staande gebouwen i n Medemblik v e r s c h e i d e n e bestemmingen gehad, h e t l a a t s t a l s p r o v i n c i a a l z i e k e n h u i s v o o r de v e r p l e g i n g van g e e s t e s z i e k e n . Thans bes t a a t a l l e e n nog maar h e t oude hoofdgebouw van h e t i n s t i t u u t . Het i s p l a a t s e l i j k genummerd W e s t e r s i n g e l 25 en h e t komt v o o r op de monumenten1 i j s t . Dank z i j de v r i e n d e l i j k e h u l p van i r . J.A.

v.d.

L i n d e n van de T o p o g r a f i s c h e

D i e n s t t e D e l f t heb i k i n FZguur 3 h e t gebouw op de voormal i g e Landswerf met z i j n omgeving kunnen v o o r s t e l l e n . De s t r e e p l i j n e n op de k a a r t geven de omtrekken van de gebouwen weer d i e i n De Langes t i j d op h e t t e r r e i n aanwez i g waren. Op 1 j u n i 1835 werd De Lange gedetacheerd op h e t i n s t r u c t i e v a a r t u i g U r a n i a v o o r een " k r u i s t o c h t op de Zuiderzee".

Op 26 j u l i was h i j weer op h e t i n -

s t i t u u t t e r u g waarna h i j , met ingang van 1 o k t o b e r 1835, werd benoemd t o t

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

a d e l b o r s t l s t e k l a s s e . U i t deze t i j d (ca. 1835) d a t e e r t z i j n door S.B. Bonavento geschi l d e r d m i n i a t u u r p o r t r e t j e d a t i n Figuur 2 i s a f g e b e e l d . Het was i n september 1943 nog i n h e t b e z i t van z i j n k l e i n d o c h t e r Mevr.

G. B. Sanders-Spruyt Landskroon. De r e p r o d u c t i e i s gemaakt n a a r de f o t o d i e z i c h van h e t p o r t r e t j e b e v i n d t i n de door de h e e r G.A.

Abendanon

(een k l e i n z o o n van S j o e r d H e n d r i k s b r o e r G e l d o l p h A d r i a a n ) samengestelde fami l i e b e s c h r i j v i n g d i e h i j noemde " U i t h e t l e v e n van G.A. bestaat u i t

de Lange".

Ze

7 d e l e n f o l i o f o r m a a t . Met h e t o v e r i g e fami l i e a r c h i e f b e r u s t e n

de d e l e n i n h e t A'lkmaars gemeentearchief.

S p e c i a a l deel 2 ( b l z . 34-103)

i s v o o r b i j z o n d e r h e d e n u i t S j o e r d H e n d r i k s l e v e n van b e l a n g . Dank z i j de v r i e n d e l i j k e en z e e r gewaardeerde medewerking van d r . P.W.

de Lange t e

Hi lversum h e e f t de S t i c h t i n g Fami l i e a r c h i e f De Lange m i j toestemming v e r leend van d e e l 2 inzage t e nemen en h e t p o r t r e t t e doen reproduceren.

Figuur 3

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

Na verscheidene d e t a c h e r i ngen (op h e t Wachtschip E u r i d i c e s h e t S.S.

S u r i na-

me en h e t t r a n s p o r t s c h i p P r i n s W i l lem F r e d e r i k H e n d r i k ) werd S j o e r d H e n d r i k op 21 j a n u a r i

1837 g e p l a a t s t aan boord van h e t k o r v e t "Amphi t r i t e " "voor

een r e i s naar de k u s t e n van Nieuw Gui nea en West-lndië". 26 j a n u a r i

Bi j b e s l u i t van

1839 werd h i j b i j dagorder z e l f s " b i j z o n d e r e e r v o l vermeld a l s

hebbende z i c h b i j z o n d e r onderscheiden b i j de e x p e d i t i e t e r k u s t e van Nieuw Guinea".

Op 1 o k t o b e r 1842 ( r e s o l u t i e 20 september 1842 No. 131) i s De

Lange d i e , b i j Z.M.

b e s l u i t van 12 j u n i 1839 No. 76, met ingang van 1 j u l i

1839 i nmi d d e l s was bevorderd t o t l u i t e n a n t - t e r - z e e 2de k l a s s e , weer t e r u g op h e t i n s t i t u u t daar de " A m p h i t r i t e "

b u i t e n d i e n s t was g e s t e l d .

Z i j n e e r s t e b r i e f aan K a i s e r d a t e e r t van 8 j u l i 1844 C271.

I n deze b r i e f

s c h r i j f t h i j hem o v e r z i j n m a r i n e - e r v a r i n g e n en o v e r z i j n v i j f j a r i g e r e i s op de " A m p h i t r i t e " .

Gedurende de l a a t s t e t i j d e c h t e r van z i j n v e r b l i j f

" i n de West" overweegt h i j , mede door h e t f e i t d a t h i j s l e c h t tegen de warmt e kan,

i n Hol l a n d een b e t r e k k i n g "aan de wal".

schap aangetrokken g e v o e l t sterrenkunde langen".

-

-

Daar h i j z i c h t o t de weten-

z i j n b e l a n g s t e l l i n g gaat v o o r a l u i t naar de

hoopt h i j ze1 f s "eenmaal een graad aan een akademie t e e r -

Aan h e t i n s t i t u u t i s h i j I1van a l l e hulpmiddelen v e r s t o k e n , zonder

o o i t i n s t r u m e n t e n gezien, veel minder g e b r u i k t , de s t e r r e k u n d e

op zwarigheden".

t e hebben en h i j s t u i t i n

H i j i s z i c h bewust " n i e t s g e n i a a l s t e be-

z i t t e n maar door inspanning en v l i j t i e t s t e kunnen bereiken".

H i j heeft

e c h t e r l e i d i n g n o d i g d i e h i j i n Medemblik n i e t kan k r i j g e n , "want de heer P i l a a r C281 i s a l t i j d o v e r k r o p t met lessen".

H i j v r a a g t daarom aan K a i s e r

z i j n v a k a n t i e (van 20 augustus t o t e i n d september 1844) "aan h e t L e i d s c h e o b s e r v a t o r i um t e mogen doorbrengen om a l d a a r i n de p r a k t i s c h e s t e r r e k u n d e t e worden i n g e w i j d " .

K a i s e r h e e f t d i t verzoek i n g e w i l l i g d en o n m i d d e l l i j k

na z i j n p r a k t i j k t i j d s c h r i j f t De Lange op 24 september 1844 C291 een hoogges temde b e d a n k b r i e f :

"Hooggeachte Vriend, Het z a l m i j wel v e r o o r l o o f d z i j n d i e n naam t e geven aan iemand d i e m i j met zóó v e l e b l i j k e n van w e l w i l l e n d h e i d en genegenheid overlaadde, d a t i k verlegen ben woorden t e vinden om m i j n e e r k e n t e l ij k h e i d u i t t e drukken. Gelukkig d a t ik gevoel d a t woorden overbodig z i j n , heb i k de o v e r t u i g i n g n i e t gelaten d a t i k met een e r k e n t e l i j k h a r t Uwe woning v e r l i e t waar ik a l s een bekende vriend, n i e t a l s een vreemde werd ontvangen. (-). Toch hoop i k h e t nog zoo v e r t e brengen d a t G i j U n i e t z u l t behoeven t e scha-

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"men mi j een k o r t e n t i j d onder Uwe l e e r 1 ingen g e t e l d t e hebben". Van d i e t i j d a f houdt De Lange K a i s e r op de h o o g t e van z i j n v o r d e r i n g e n i n de s t u d i e van de w i s - en natuurkunde en van h e t l e v e n z o a l s d a t aan h e t I n s t i t u u t i n Medemblik r e i l t en z e i l t . Dat de p e r s o o n l i j k e verhoudingen daar soms v e r r e van i d e a a l z u l l e n z i j n geweest komt t r e f f e n d t o t u i t i n g i n De Langes b r i e f aan K a i s e r van 15 o k t o b e r 1844 C301:

"De s c h o u t - b i j - n a c h t Koopman C311 z i t v a s t e r dan o o i t maar, wat e r g e r i s , de o v e r s t e Crombet i s weer voor een onbepaalde t i j d ingehuurd C321. Ware de heer P i l a a r onze e e r s t e o f f i c i e r geworden, de zaak had waarschi j n l ij k geheel van aanzien veranderd, maar d i e hoop i s v e r l o r e n . De heer Crombet had z i j n pensioen gevraagd, z i j ne goederen waren meest a l l e n reeds ingepakt, z i e daar k r i j g t h i j de t i j d i n g van n i e t zoo veel pensioen t e z u l l e n ontvangen a l s h i j verwacht had en h i j t r e k t z i j n verzoek i n en w i j z i t t e n met hem opgescheept. Volslagen n u l l i t e i t a l s h i j i s h e e f t h i j d a t met de n u l l e n gemeen d a t z i j op z i c h zelven n i e t s beteekenen maar, b i j c i j f e r s g e p l a a t s t , de waarden verhoogen en, h e l aas, d i e i s h i e r negatief". Op 14 j u n i 1845 C331 b e k l a a g t De Lange, d i e i n m i d d e l s i s v e r l o o f d met W i l helmi na C h r i s t i n a Landskroon (geboren t e Purmerend 30 december 181 4, o v e r l e d e n t e U t r e c h t 15 september 1905, d o c h t e r van d r . R o e l o f Landskroon en W i l h e l m i n a C h r i s t i n a de W i t ) C341 z i c h tegenover K a i s e r " d a t h e t I n s t i t u u t n i e t aan wetenschap doet".

H i j h o o p t e nog v ó ó r h e t v e r l o f z i j n k a n d i d a a t s -

examen i n de w i s - en natuurkunde i n L e i d e n t e kunnen doen en h e e f t g e p o l s t o f h i j d a a r v o o r a c h t dagen v e r l o f zou kunnen k r i j g e n . "Maar h e t l i j k t e r n i e t s n a a r en e r s c h i e t m i j n i e t s anders o v e r dan i n September de sprong d o o r de t o n t e wagen".

D i t p l a n w o r d t mede ingegeven door h e t o o r d e e l van

vader De Lange " d i e n i e t s van m i j n h u w e l i j k w i l hooren voor i k m i j n k a n d i d a a t s gedaan heb en i k b e g i n t e z e e r n a a r m i j n e ketenen t e v e r l a n g e n om nog

l aoger aan u i t s t e l t e denken". Nadat De Lange t i j d e n s z i j n v a k a n t i e i n augustus nog weer eens twee weken op h e t L e i d s e o b s e r v a t o r i u m onder K a i s e r h e e f t gewerkt en i n september met goed g e v o l g z i j n kandidaatsexamen h e e f t a f g e l e g d , ' t r o u w t h i j t e A l kmaar op 22 september 1845. U i t h e t huwel i j k z i j n v i e r d o c h t e r s geboren C341:

F. KAISER EN S. H. DE LANGE

( I ) Anna de Lange, geboren t e Medembl i k 27 j u n i 1846, ongehuwd o v e r leden t e Nunspeet op 24 j u n i 1929; (2) WiZheZmina C h r i s t i n a de Lange, geboren t e Medemb l i k 27 maart 1848,

o v e r l e d e n t e Den Haag 28 maart 1930. Z i j trouwde t e U t r e c h t op 28 september 1876 met Jan S p r u y t Landskroon, geboren t e D o o r n s p i j k

31 j u l i 1850, o f f i c i e r van gezondheid i n h e t O o s t i n d i s c h e l e g e r en l i j f a r t s van de soesoehoenan van S o e r a k a r t a . L a t e r was h i j a r t s i n Amsterdam.

H i j s t i e r f d a a r op 26 f e b r u a r i 1905;

( 3 ) GeZdoZphina A d r i a n a de Lange, geboren t e B a t a v i a 19 december 1851,

ges t o r v e n t e Haa r1em 23 december 1855; ( 4 ) A d r i a n a PetroneZZa de Lange, geboren t e B a t a v i a 25 j a n u a r i 1854,

o v e r l e d e n t e Nunspeet 8 o k t o b e r 1938. Z i j trouwde t e U t r e c h t op 24 mei 1894 met m r .

Leonard E l i z a van Petersom Ramring, geboren t e

E l lecom 15 f e b r u a r i 1860, g r i f f i e r van h e t Kantongerecht ( l a a t s t e l i j k ) t e H a r d e r w i j k . H i j s t i e r f t e Nunspeet op 16 augustus 1933.

Het l i j k t mi j aanvaardbaar t e v e r o n d e r s t e l l e n d a t h e t ongetrouwd

-

gebleven

-

z i j n van de oudste d o c h t e r Anna verband h e e f t gehouden met h e t lichaamsgebrek d a t z i j had.

I k vermeld h e t h i e r omdat de c o n s t a t e r i n g van h e t gebrek z o ' n

u i t s t e k e n d e k i j k g e e f t op de s t a n d d e r medische ( o r t h o p e d i s c h e ) wetenschap i n h e t midden d e r v o r i g e eeuw.

I n z i j n b r i e f C531 van 20 mei 1848

m e i s j e was t o e n nog geen twee j a a r oud

-

-

het

s c h r i j f t De Lange e r o v e r aan K a i s e c

" W i j ondervinden eene hoogst s m a r t e l i j k e ongerustheid voor onze l i e -

ve Anna. Sedert eenigen t i j d n l . hebben w i j o n t d e k t d a t haar eene b e e n t j e l a n g e r i s dan h e t andere. Het gevoelen van Annals geneesheeren h i e r s t a a t l i j n r e g t tegenover elkander; deze houdt h e t k o r t s t e , geene h e t l a n g s t e voor h e t l i j d e n d e beentje. I n deze omstandigheden heb i k h e t noodig geacht h e t gevoelen van een derden i n t e winnen en Maandagmorgen v e r t r e k t m i j n e Vrouw naar Amsterdam om prof e s s o r T i l a n u s t e raadplegen. God geve d a t z i j met bemoedigende t i j d i n g t e r u g keeren. Ware h e t k i n d n i e t i n a l l e s een t y p e van gezondheid en gaf m i j de afwezigheid van p i j n n i e t eenigen moed, i k zoude h e t ergs t e vreezen". Op 23 mei 1852

-

h e t k i n d i s dan b i j n a zes j a a r -

noemt De Lange h e t gebrek

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

nog eens i n z i j n b r i e f C1551 aan K a i s e r : "Anna b l i j f t mank gaan en zonder g r o o t e o p l e t t e n d h e i d van onze z i j d e en i n s p a n n i n g van h a r e vrees i k d a t z i j s c h e e f z a l worden".

Op 17 december 1845 C351 v e r o n t s c h u l d i g t De Lange z i c h d a t h i j K a i s e r nu e e r s t bedankt v o o r de genoten g a s t v r i j h e i d i n L e i d e n gedurende de twee weken i n augustus.

De oorzaak van z i j n n i e t - s c h r i j v e n i s "de n i e u w h e i d van

m i j n g e l uk1' en "eenige v o o r b e r e i d i n g t o t m i j n examen l u i t e n a n t - t e r - z e e l s t e klasse".

B1 i j k e n s z i j n s t a a t van d i e n s t i n h e t Algemeen R i j k s a r c h i e f

werd h e t p r a k t i s c h g e d e e l t e van d i t examen a f g e l e g d op 30 december 1845, h e t t h e o r e t i s c h e g e d e e l t e op 7 j a n u a r i 1846. Op h e t I n s t i t u u t t e Medemblik

"b1 ij f t a l l e s b i j h e t oude: de Schout-bi j - n a c h t Koopman b i j v o o r t d u r i n g Commandant, Kolonel Crombet l s t e o f f i c i e r en de heer Heinsbergen" ( b e d o e l d i s p r o f . C . van Heynsbergen C361) "hoogleeraar en a l s a l t i j d b1 ij f t h e t een probleem w i e van hen h e t I n s t i t u u t h e t meest benadeel t; zeker de twee l a a t s t e n meer dan de e e r s t e . I n h e t 2de nummer van h e t T i j d s c h r i f t voor h e t Zeewezen" (redact e u r J.C.

P i l a a r , z i e C281), s c h r i j f t De Lange i n d e z e l f d e b r i e f ,

"hoop i k de methode van Gauss t e r b e p a l i n g van breedte door d r i e g e l i j k e sterhoogten mede t e deelen. I k heb v r u c h t e l o o s g e t r a c h t deze methode voor i n zee g e s c h i k t t e maken". Op 10 maart 1846 u i t h i j i n C371 z i j n bezwaren tegen h e t onbevredigende personeelsbeleid dat z . i .

door h e t M i n i s t e r i e van M a r i n e w o r d t gevoerd:

"De m i n i s t e r gaat v o o r t de b e l a o g r i j k s t e betrekkingen t o t b a a n t j e s voor goede vrienden t e verlagen o f voor hen t e bewaren d i e zoo genaamde verkregene r e g t e n hebben d i e niemand z i e n kan, beha1 ve de m i n i s t e r . Eerstdaags z i e n w i j de benoeming van een i n s p e c t e u r voor de m a r i n e - a r t i l l e r i e tegemoet; niemand behoorde d i e b e t r e k k i n g t e hebben dan de door en door kundige k a p i t e i n d e r a r t i l l e r i e Cal t e n d i e geheel z i j n l e v e n aan de beoefening d e r m a r i n e - a r t i l l e r i e h e e f t gewijd. De m i n i s t e r h e e f t hem e c h t e r eigenhandig geschreven d a t h i j e i g e n l i j k voor d i e b e t r e k k i n g zoo'n gdemd mensch n i e t noodig had en h e t daarom z a l geven aan een. zekeren k a p i t e i n d e r a r t i l l e r i e Gobius C381 d i e men gaarne aan h e t departement van oor-

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" l o g w i l k w i j t z i j n . Maar ' t i s een zoon van den a d m i r a a l Gobius en d a t w i l t o c h ook i e t s zeggen. H e t s c h i j n t wel d a t Z i j n e Exc e l le n t i e e r b i j z o n d e r op g e s t e l d i s geen knappe menschen t e geb r u i k e n , eene z o n d e r l i n g e manie d i e ook w a a r l i j k geen b e t e r woord verdient". Op 2 augustus 1846 C391 komt h i j opnieuw met k r i t i e k op h e t m a r i n e b e l e i d . De Lange v i n d t d a a r b i j s t e u n " i n een orilangs i n h e t l i c h t verschenen werkj e van de gepens i oneerde s c h o u t - b i j - n a c h t A r r i e n s " C401, w a a r i n de s c h r i jv e r a a n t o o n t "hoe t o t heden t o e de M a r i n e zonder e e n i g systeem, n i g e k e n n i s van zaken b e s t u u r d i s geworden".

zonder ee-

Het b o e k j e i s volgens De

Lange een s t a p i n de goede r i c h t i n g "maar zoo l a n g ( h i e r ) de h e e r Koopman aan h e t h o o f d s t a a t i s a l l e hoop op v e r b e t e r i n g v e r l o r e n " .

Reeds op 17 de-

cember 1845 C351 had h i j daarover opgemerkt d a t h i j " z e l d e n o v e r een t i j d meter (kan) b e s c h i k k e n en b i j de v e e l v u l d i g e w i n d i s e r m o e i j e l i j k een p l a a t ~ j eop h e t I n s t i t u u t t e v i n d e n waar een a r t i f i c i e e l e h o r i z o n s t i l staat".

Nu voegt h i j eraan t o e b i n n e n k o r t met plannen t e z u l l e n komen om

aan h e t I n s t i t u u t een eenvoudig o b s e r v a t o r i u m i n t e r i c h t e n w a a r i n de g r o t e k i j k e r van h e t I n s t i t u u t g e p l a a t s t kan worden en waar p l a a t s i s v o o r een passage i n s t r u m e n t , een eenvoudige astronomische k l o k , d r i e à v i e r goede s e x t a n t e n ,

a r t i f i c i ë l e h o r i z o n s en een p a a r t i j d m e t e r s .

Het gebouw-

t j e zou " d r i e e l l e n i n h e t v i e r k a n t " kunnen z i j n , g e d e e l t e 1 i j k van steen, g e d e e l t e l i j k van h o u t en 2$ e l hoog. Los van h e t gebouwtje een stenen v l o e r op geheide p a l e n en l o s van de v l o e r een gemetselde stenen z u i l waarop h e t passage i n s t r u m e n t . "van een e l breed".

I n e l k van de v i e r h o o f d r i c h t i n g e n een raam

Het dak zou een s c h u i f d a k moeten z i j n .

I k heb n i e t

kunnen v i n d e n o f deze p l a n n e n t o t u i t v o e r i n g z i j n g e b r a c h t doch i k bet w i j f e l h e t . De Lange maakt e r a l t h a n s i n l a t e r e b r i e v e n geen e n k e l e toes p e l i n g op en t o e n h i j i n o k t o b e r 1850 n a a r I n d i ë v e r t r o k , was de o p l e i d i n g d e r m a r i n e - o f f i c i e r e n reeds naar Breda o v e r g e b r a c h t . De e e r s t v o l g e n d e b r i e f van De Lange aan K a i s e r d i e i n h e t a r c h i e f van de R i j k s c o m i s s i e v o o r Geodesie aanwezig i s , i s gedateerd 24 september 1847 C411. De inhoud e r v a n t o o n t e c h t e r aan d a t i n de 13 maanden d i e na de vor i g e z i j n v e r l o p e n z e k e r c o n t a c t tussen beiden h e e f t b e s t a a n . Immers de b r i e f b e g i n t met een bedankje voor de g a s t v r i j h e i d d i e h e t g e z i n De Lange b i j de K a i s e r s h e e f t genoten "maar bovenal v o o r de v e l e uren van b e l a n g r i j k onderhoud aan eenen kos t b a r e n t ij d ontwoekerd en m i j t e n bes t e gegeven".

F. KAISER EN S.H.

H i j i s m.i.

DE LANGE

b e l a n g r i j k omdat h i e r i n v o o r h e t e e r s t s p r a k e i s van De Langes

p l a n z i c h t e w i l l e n i n z e t t e n v o o r de a s t r o n o m i s c h e p l a a t s b e p a l i n g e n " i n den I n d i s c h e n a r c h i p e l " om op deze w i j z e b i j t e dragen t o t de v e r b e t e r i n g van de bestaande zeekaarten. zee l s t e k l a s s e P . F .

Het onderhoud d a t h i j met de l u i t e n a n t - t e r -

Ühlenbeck C421 o v e r deze m a t e r i e h e e f t gehad, en d a t

h i j i n de b r i e f b e s c h r i j f t ,

h e e f t hem op d i e gedachte g e b r a c h t . Ühlenbeck

a l s m a r i n e - o f f i c i e r en ( l a t e r ) a l s i n s p e c t e u r van h e t Loodswezen i n I n d i ë , u i t e r a a r d u i t s t e k e n d bekend met wat e r aan de z e e k a a r t e n o n t b r a k , had z e l f de r e g e r i n g v o o r g e s t e l d door h e t overbrengen van chronometers de r e l a t i e v e l e n g t e n van een p a a r honderd punten t e n o p z i c h t e van B a t a v i a t e bepalen. Het onderhoud had De Lange de o v e r t u i g i n g gegeven " d a t zoo wel u i t een pol i t i e k a l s u i t een n a u t i s c h oogpunt eene o o g e n b l i k k e l i j k e v e r b e t e r i n g d i e r k a a r t e n van de meest d r i n g e n d e b e h o e f t e i s " . S i n d s d i e n b l i j f t d i t onderwerp De Lange bezighouden.

I n z i j n b r i e f van 29

november 1847 C431 s c h r i j f t h i j e r o v e r :

" d a t zonder goede k a a r t e n h e t ons n o o i t z a l gelukken de z e e r o v e r i j t e bedwingen a l ware onze magt viermaal s t e r k e r . Het meerendeel d e r praauwen o n t s n a p t u i t de wateren waar geen zeeman z i c h wegens gebrek aan goede k a a r t e n d u r f t t e wagen". Engeland, d a t v o o r h e t ze1 f d e probleem z a t , h e e f t h e t k r a c h t i g aangepakt en z a l de genomen maat r e g e l en " t o t onze e i gene vaarwaters u i t b r e i d e n en, onder

h e t masker van menscheli j k h e i d de z u i v e r i n g d i e r vaarwaters van z e e r o v e r i j op z i c h nemen om aan z i j n e o n v e r z a d e l i j k e b e g e e r t e n a a r nieuwe markten t e v o l doen en w i j

-

w i j z u l l e n ons t e l a a t be-

k l a g e n d o o r m i s p l a a t s t e z u i n i g h e i d zoo schoon een wapen aan onzen overmagti gen en n a t u u r 1 i j k e n v i j a n d t e hebben i n handen gegeven". B1 i j k e n s z i j n b r i e f van 12 f e b r u a r i 1848 C441 hebben De Langes p l a n n e n vastere

vorm

aangenomen.

Immers i n d i e b r i e f s t e l t h i j K a i s e r de vraag:

"Zou iemand met een u n i v e r s a a l i n s t r u m e n t en een z e s t a l t i j d m e t e r s i n d i e n h i j kunde b e z a t en gedurende een v i j f t a l j a r e n werkzaam was daar geen hoogst n u t t i g werk (kunnen) v e r r i g t e n ? D i e v r a a g kan door niemand b e t e r beantwoord worden dan d o o r U. I s Uw antwoord toestemmend dan i s h e t z e k e r d a t i k d i e man van kunde n i e t ben, maar a l s ik eens een j a a r o f , nardwerkende, een h a l f j a a r onder

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"Uwe l e i d i n g t e L e i d e n werkzaam ware, zou i k e r dan n i e t t o e i n s t a a t z i j n ? ( - ) . I n d i e n een en ander toestemmend d o o r U b e a n t woord mogt worden, i n d i e n d a a r d o o r eene n u t t i g e zaak kon t o t s t a n d g e b r a g t worden, zou i k genegen z i j n d i e n man t e worden. H e t s p r e e k t van z e l f n i e t a l s z e e - o f f i c i e r ,

w a n t i k zou m i j n e

f i n a n t i e e l e omstandigheden d a a r d o o r n i e t a l l e e n benadel en, maar z i j zouden h e t mi j ze1 f s n i e t t o e l a t e n en z e k e r zou i k geen v i j f t a l j a r e n van vrouw en k i n d e r e n w i l l e n s c h e i d e n om terugkomende, w e l l i g t m e t eene verzwakte gezondheid, nog de oude k n e g t t e z i j n . Neen, i n g e v a l l e m i j n p l a n U e e n i g z i n s u i t v o e r l i j k e n wensche-

li j k v o o r ons l a n d voorkwame, zou i k Uwe medewerking verzoeken en h e t gouvernement een b e p a a l d v o o r s t e l doen en o n d e r e e n i g e n t i t e l z u l k e voorwaarden s t e l l e n d a t ik m i j n e vrouw en k i n d e r e n h i e r f a t s o e n l i j k kon l a t e n l e v e n en i k d a a r geen gebrek behoefde t e l i j d e n . I k heb m i j z e l v e n d e o p o f f e r i n g e n n i e t o n t v e i n s d d i e i k mi j z a l moeten g e t r o o s t e n n a a r deze z u l l e n m i j n i e t t e r u g h o u den; i k h e b m i j n e vrouw en m i j n k i n d l i e f maar i n d i e n i k i e t s wez e n l i j k n u t t i g s kan doen, mi j e e n i g e n naam kan v e r s c h a f f e n en m i j n t o e k o m s t v e r b e t e r e n kan, z a l i k t o t eene l a n g d u r i g e s c h e i d i n g b e r e i d z i j n . T o t nog t o e i s m i j n e vrouw o n k u n d i g van m i j n voornemen. I n d i e n h e t Uwe g o e d k e u r i n g n i e t wegdraagt b e h o e f t z i j e r n i e t s van t e weten". Op 8 maart 1848

C451 s t u u r t De Lange aan K a i s e r een concept van h e t rap-

p o r t d a t h i j n a a r a a n l e i d i n g van deze zaak aan de m i n i s t e r van K o l o n i ë n wi l zenden. Het i s volgens hem een v e r v o l g op de s u g g e s t i e van Ühlenbeck d i e , "zoo h e t voors t e l ge reede o o r e n zou gevonden hebben, een p a a r tonnen gouds zou hebben gekost".

Over z i j n e i g e n c o n c e p t b r i e f aan de m i n i s t e r

s c h r i j f t h i j aan K a i s e r :

" I k neem de v r i j h e i d d i e n aan Uw o o r d e e l t e onderwerpen, bovenal d e w i j l i k m i j v e r o o r l o o f d heb d a a r i n Uwen naam o p zoodanige w i j z e t e g e b r u i ken, d a t ik mi j n i e t g e r e g t i g d a c h t h e t s t u k zonder Uwe toestemming i n zee t e s t u r e n " .

Een van de redenen d i e hem doen

bes l u i t e n "naar de 00s t" t e gaan,

i s " d a t ik mi j a l t i j d voorge-

s t e l d heb i e t s u i t t e voeren i n de w e r e l d en i k b e g i n meer en meer t e t w i j f e l e n o f d a a r h i e r o o i t i e t s van z a l komen. M i j n l i e f w i j f

F.

KAISER EN S.H.

DE LANGE

"heb i k nog o n k u n d i g g e l a t e n . Z i j moet i n h e t l a a t s t d e z e r maand bev a l len en ik denk d a t e e r s t a f t e wachten v o o r ik h a a r o v e r m i j n b e s l u i t spreek. I k z i e e r n i e t w e i n i g t e g e n op maar de donkere w o l ken aan onzen s t a a t k u n d i g e n hemel z u l len mi j z e e r t e s t a d e komen om s p o e d i g h a r e toestemming t e v e r k r i j g e n " C461. B1 i j k b a a r i s K a i s e r s r e a c t i e op De Langes v o o r s t e l l e n g u n s t i g geweest,

al-

thans op 27 maart 1848 C471, de geboortedag van z i j n tweede d o c h t e r ( W i l helmina C h r i s t i n a ) ,

s c h r i j f t h i j aan K a i s e r

" d a t h i j z i c h met b e s c h e i d e n h e i d n a a r met z e l f v e r t r o u w e n v o o r de f u n c t i e i n I n d i ë beschikbaar (zal ) s t e l l e n " . H i j heeft het plan aan z i j n vrouw v e r t e l d :

" H e t v a l t h a a r z e e r hard, n a a r met d i e be-

z a d i g d h e i d en d a t gezond v e r s t a n d d a t i k zoo hoog i n h a a r waardeer h e e f t z i j m i j de v r i j h e i d gegeven i n deze zaak t e handelen g e l i j k i k meende aan m i j n g e z i n en aan m i j n e toekomst v e r s c h u l d i g d t e z i j n . De benoeming van den h e e r R i j k C481 t o t m i n i s t e r van M a r i n e en Kolon i ë n d o e t m i j zeggen: nu o f n o o i t " .

4 . DE LANGES MEMORANDUM AAN DE MINISTERVAN K O L O N ~ Ë EOVER J DE VERBTTER~EJGVAN DE ZEEKAARTEN " I N DE OOST INDISCHE VAAROIATERS"; GEVOERDE CORRESPO!JDE!JTTE NAAR AANLEiDiNG VAN D I T MEMORANDUM, UTTMONûENDE I N DE LAIJGES BENOEMiEJG TOT GEOGRAPHiSCH iNGENi EUR; Z iJ N VERBL iJ F AAN DE L E i D S E STERRE!IWACtlT VAEI MEDiO OKTOBER 7 8 4 9 TOT MEDIO SEPTEMBER 1 8 5 0 EN Z I J N VERTREK NAAR i M D i Ë O P 2 OKTOBER 7 8 5 0 De t e k s t van De Langes "memorandum"

aan de m i n i s t e r van K o l o n i ë n i s n i e t i n

h e t a r c h i e f van de R i j k s c o m i s s i e v o o r Geodesie aanwezig. De b r i e f i s i n h e t Al gemeen R i j k s a r c h i e f i n Den Haag (2de a f d e l i n g ; c e n t r a l e r e g e r i ngsarch i e v e n na 1795) en ongedateerd. U i t De Langes b r i e f aan Ka i s e r van 1 september 1848 1491 kan e c h t e r met z e k e r h e i d worden a f g e l e i d d e r op t e r u g

-

-

i k kom h i e r na-

d a t h e t memorandum verzonden moet z i j n geweest i n de e e r s t e

week van mei van d a t j a a r .

De a a n d u i d i n g "Nader 26 September 1849, No. 2"

d i e door h e t m i n i s t e r i e van K o l o n i ë n onder h e t h o o f d van de b r i e f i s gep l a a t s t , w i j s t e r op

-

ook h i e r o p koiii i k t e r u g

-

d a t deze pas meer dan een

j a a r l a t e r i n behandel i n g i s genomen. De t r o e b e l e n i n h e t Europa van 1848

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

z i j n ook h i e r a a n s c h u l d i g . Wegens de b e l a n g r i j k h e i d van De Langes memorandum l a a t i k de t e k s t e r v a n h i e r o n d e r v o l l e d i g volgen:

"Met verschuldigden eerbied neem i k de v r i j h e i d de aandacht van Uwe E x c e l l e n t i e eenige oogenbl ikken t e v e s t i g e n op eene, naar m i j n bescheiden oordeel

, bestaande

behoefte en de middel en om

d a a r i n t e voorzien. Overtuigd d a t Uwe E x c e l l e n t i e verheven i s boven v l e i j e n d e b e t u i gingen, z a l i k haren t i j d n i e t rooven met i n l e i d i n g e n om Uwe welw i l l e n d h e i d t e koopen d i e Uwe E x c e l l e n t i e zeker schenken w i l aan i e d e r d i e h e t goede beoogt, ook dan z e l f s , wanneer z i j n e i n z i c h t e n f a l e n , en dus met v r i jmoedigheid, zoo beknopt rnogel ij k , m i j n e zaak voordragen, b e r e i d Uwe Excel l e n t i e a l l e zoodanige i n 1 i c h t i n g en o f nadere v e r k l a r i n g e n t e geven a l s z i j zou mogen verlangen. De behoefte d i e i k bedoel i s de v e r b e t e r i n g onzer zeekaarten van de Oost I n d i s c h e vaarwaters. Dat z i j b e s t a a t z a l niemand ontkennen; van v e r s c h i l l e n d e z i j d e n worden k l a g t e n aangeheven, de ongel u k k e n nog onlangs aan Z.H.

b r i k Haai en schoener L a n s i e r overkomen,

z i j n nergens aan t e w i j t e n dan aan de onnaauwkeurigheid d e r kaart e n en wanneer Uwe E x c e l l e n t i e z u l k s verlangde zou eene vergel i j k i n g der bestaande k a a r t e n van v e r s c h i l l e n d e u i t g e v e r s o f opnemers a l l e n t w i j f e l omtrent de gegrondheid van m i j n beweren (zoo d i e bes tond) wegnemen. Dat deze toestand u i t een n a u t i s c h k r i j g s k u n d i g j a z e l f s staatkund i g oogpunt g e w i g t i g e nadeelen met z i c h b r e n g t z a l door m i j aan Uwe E x c e l l e n t i e n i e t behoeven betoogd t e worden en d a t b i j h e t mat e r i e e l e voordeel door de v e r b e t e r i n g onzer zeekaarten t e behalen, ook de e e r van ons Vaderland v o r d e r t , d a t de geographie onzer Oosti n d i s c h e b e z i t t i n g e n n i e t verwaarloosd worde, z a l n i e t b e t w i s t worden. De bescherming d i e v e r s c h i l lende takken van wetenschappen van onze hooge r e g e r i n g mogten ondervinden, de onbekrompen ondersteun i n g wel k gel e t t e r d e n en natuurkundigen v o o r a l i n onze Oostindische b e z i t t i n g e n s e d e r t j a r e n werd toegestaan en waaraan ook de l e t t e r kunde en vooral de n a t u u r l i j k e h i s t o r i e zoo veel z i j n verschuldigd

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"(wetenschappen d i e , hoe g r o o t haar i n v l o e d ook op de beschaving z i j n moge, toch minder o n m i d d e l l i j k m a t e r i e e l n u t aanbrengen), d i t r e g t i g t m i j t e gelooven d a t i k n i e t t e vergeefs Uwe vermogende bescherming voor eene meer d a d e l i j k n u t aanbrengende wetenschap z a l inroepen. Het kan o p p e r v l a k k i g beschouwd verwondering baren d a t de i j v e r i g s t e pogingen onzer z e e - o f f i c i e r e n i n h e t opnemen van vaarwaters b e t r e k k e l i j k zoo w e i n i g vruchten dragen en de b i l l i j k h e i d e i s c h t , t e n einde de v e r d i e n s t e n m i j n e r mede o f f i c i e r e n n i e t s c h a n d e l i j k t e k o r t t e doen, d a t i k aantoone hoe h e t w e i n i g v r u c h t b a r e van hunnen a r b e i d geheel b u i t e n hunne schuld is.

Sedert verscheidene j a r e n z i j n de z e e - o f f i c i e r e n onvermoeid bez i g met opnemingen, met h e t zamenstel l e n van k a a r t e n en h e t werk d e r verdienste1 ij ksten onder hen w o r d t van onnaauwkeurigheid beschuldigd. De eene v e r b e t e r i n g v o l g t op de andere en de l a a t s t e g e n i e t w e i n i g meer vertrouwen dan de e e r s t e . Het s c h i j n t z o n d e r l i n g en toch l i g t d a t noch aan zorgeloosheid bij

-

o f i n onbekwaamheid t o t gewone opnemingen maar i n de een-

voudige doch a l l e s afdoende reden d a t de punten waarop de p e i l i n gen geschieden ze1 ve n i e t naauwkeuri g bepaa.1 d z i j n . liaar de bases n i e t j u i s t z i j n , hoe z u l l e n daat-.de uitkomsten j u i s t wezen? Beh o e f t h e t betoog? Nog onlangs i s e r op de waarneming van eene zonecl ips beweerd, d a t de aangenomen lengte van B a t a v i a zes minuten f o u t i s C501 en ofschoon w i j h e t r e s u l t a a t d i e r waarneming geensz i n s a l s b e s l i s s e n d aannemen, b e w i j s t h e t tenminste de onzekerheid d e r l i g g i n g van Batavia. Hoe h e t met andere punten gelegen i s beh o e f t n i e t gezegd t e worden. De o f f i c i e r e n aan h e t hydrographisch bureau t e B a t a v i a ontvangen opgaven van gedane metingen, maar ze1 f s wanneer z i j van twee o n a f h a n k e l i j k van e l kander gewerkt hebbende opnemers deze1 f d e o f gel ij kvormige a f b e e l d i n g van eeni g vaarwater ontvangen, i s h e t hun vaak onmogelijk d i e k l e i n e kaarten i n de algemeene op t e nemen doordien beide waarnemers v e r s c h i l l e n de opgaven i n l e n g t e en breedte doen en daar b i j n a n i e t s hun i n

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" s t a a t s t e l t om het werk aan eenig bepaald p u n t t e toetsen, neemt men veelal de toevlugt t o t gemiddelde waarden of verwerpt men de opgaven van den een of den ander zonder e r veel andere reden voor t e hebben dan een opinie omtrent de meerdere of niindere bekwaamheid van de opnemers. Zal de arbeid der zee-officieren vruchten dragen, dan i s het dringend noodzakelijk dat e r verscheidene punten naauwkeurig sterrekundig worden bepaald en dan alleen, maar dan ook zeker, zullen de opnemingen der zee-officieren binnen korten t i j d onze zeekaarten in den vereischten toestand brengen. Hetgeen t o t nog toe door hen gedaan i s zal aan eene grondige kritiek kunnen worden onderworpen; hetgeen goed i s zal met vertrouwen kunnen worden aangenomen en het n i e t goede worden verworpen en bi j de r i j k e bronnen van gedane opmetingen welke onder anderen den verdienstelijke luitenants-terzee P. Baron Melvill van Carnbee C511 en H.D.A. Smits C521 ten dienste staan, zal de verbetering der bestaande kaarten in zeer korten t i j d eene groote ontwikkeling erlangen en nieuwe zullen met de meeste zekerheid worden ontworpen. Om di t gewigtig doel t e bereiken i s het noodig dat iemand van genoegzame astronomische kennis en van de noodige instrumenten voorzien gedurende eenige jaren in onze Oost Indische bezittingen werkzaam z i j teneinde aldaar een groot aantal plaatsen met astronomische juistheid t e bepalen en daarmede belangrijke triangulatiën t e verbinden. De kosten voor (een) dergel i jke onderneming benoodigd zouden in evenredigheid van het n u t dat z i j zouden stichten zeer gering z i j n . Zij zouden zich bepalen t o t de aanschaffing van de noodige instrumenten waarvoor ik de som op hoogstens f 9000 begroot en t o t de jaarlijksche inkomsten van den astronoom.

Mogt Uwe Excellentie, overtuigd van de behoefte aan eene naauwkeurige opneming onzer Oost Indi sche bezittingen, genegen zijn iemand met die taak t e belasten, zoo z i j het mij veroorloofd Uwe Exc e l l e n t i e t e verklaren bereid t e zijn haar onder zekere voorwaarden op mij t e nemen. Of ik de geschikte'persoon ben s t a a t mogelijk n i e t geheel t e r mijner beoordeel ing maar zoo wel l i g t ruimere mid-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"delen dan in mijne tegenwoordige betrekking en eenige naam door den voorgestelden togt t e erlangen z i j n , e r wordt ook leven en gezondheid en, b i j niet-slagen ook het verlies van eenen goeden naam aan gewaagd en met overtuiging daarvan verklaart men zich n i e t l igtvaardig bereid. Sedert eenige jaren als officier-instructeur aan het Koninklijk Instituut voor Ilarine geplaatst, legde i k mi j op de sterrekunde toe, en driemaal bragt ik het groot verlof, j a a r l i j k s aan die inrigting gegeven, t e Leiden door waar i k mi j i j v e r i g , onder de l ei ding van den beroemden hoog1 eeraar Kai s e r , i n het vol brengen van s terrekundi ge waarnemingen oefende. Welligt dat Uwe Excellentie kan goedvinden om het oordeel van Zijn Hooggeleerde (wiens medewerking zoo t o t den aankoop der instrumenten al s in vele andere opzigten van het hoogste gewigt zoude z i j n ) a l s dat van den meest bevoegde in ons land, omtrent het door mij voorgestelde en de geschiktheid van mijn persoon in t e winnen en zeker, wanneer Zijn Hooggeleerde mij die ontkent, zou het dwaas z i j n t e verlangen net zulk eene taak t e worden belast, maar ook wanneer ZEd. mij geschikt oordeel t , zal e r van die zijde geen bezwaar zijn haar aan mi j toe t e vertrouwen. Het l i j d t geen twijfel of i k zou nog eenige maanden in Leiden moeten vertoeven ten einde het onderzoek der instrumenten onder het toezigt van den hoogleeraar Kaiser in , t e s t e l l e n en om mij nog het u i t - en in elkaar nemen, . .het doen van kleine voorkomende reparatiën, het reinigen der instrumenten, enz. meer eigen t e maken. Bovenal zou dat onderzoek t e Leiden noodzakelijk zijn dewi j 1 mogeli j k t e ontdekkene gebreken dan nog ten spoedigste zouden kunnen worden hersteld terwi j 1 de ontdekking daarvan in de Oost de zaak onbepaald zou vertragen. Het zal Uwe Excellentie ook duidelijk zijn dat, zoo men de s t e r rekunde al heeft beoefend, voor eene zending al s i k bedoel eene bijzondere oefening nogthans noodig i s , dat iemand met plaatsbepaling belast in onze Oost Indische bezittingen met vele h u l p middelen moet bekend z i j n , kleine herstel lingen ze1 f moet kunnen ui tvoeren, dat einde1 i j k zoo de wijze van plaatsbepaling in onze

F. KAPSER EN S.H. DE LANGE

"noordel ij ke gewesten door de g r o o t s t e s t e r r e k u n d i g e n onzer eeuw v e e l v u l d i g i s aangewezen, d i t n i e t h e t geval i s i n de t r o p i s c h e gewesten en d a t onder deze omstandigheden een h a l f j a r i g v e r b l i j f t e Leiden om a l d a a r met de l e i d i n g , i n 1 i c h t i n g e n en wenken van z u l k eenen v o o r t r e f f e l i j k e n p r a k t i s c h e n s t e r r e k u n d i g e a l s de hoogl e e r a a r K a i s e r i s , ons voordeel t e doen, i n h e t belang d e r zaak dringend w o r d t geeischt. De onbegrensde i j v e r van Z i j n Hooggeleerde, voor a l l e s wat de e e r en de u i t b r e i d i n g d e r wetenschap i n ons Vader1 and kan bevorderen, i s Uwe Excel le n t i e , z i j n e v e l e voor m i j o n v e r g e t e l i j k e b1 i j k e n van w e l w i l l e n d h e i d m i j t e n borg d a t ZEd. z i j n e onschatbare h u l p n i e t z a l onthouden en a l l e s z a l i n h e t werk s t e l l e n hetgeen de hoop op een goeden u i t s l a g d e r onderneming kan v e r s t e r k e n . Einde1 i j k z a l een v e r b l i j f i n Leiden m i j i n de gelegenh e i d s t e l l e n om m i j i n nadere b e t r e k k i n g t e p l a a t s e n met den kundigen en reeds genoemden o f f i c i e r H e l v i l l van Carnbee wiens l o c a l e kennis onzer Oost I n d i s c h e b e z i t t i n g e n van u i t g e b r e i d n u t kan z i j n b i j h e t ontwerpen van h e t p l a n van arbeiden. Ten einde Uwe E x c e l l e n t i e de zekerheid t e geven d a t i k de som voor de noodige instrumenten e e r t e r u i m dan t e g e r i n g geschat heb, v e r o o r l o o f i k m i j nog eene opgave t e doen van hetgeen noodig moet gea c h t worden. S t r i k t genomen zou men behoeven: Een u n i versaal i n s t r u m e n t van Repsol d à f 1500 met v r a c h t en b e l a s t i n g - - 3 Chronometers - - - - - - - - - Een Een

- - - - - - - - - - - - - - - - prismacirkel - - - - - - - - - - - - - - - - - - - astronomische k i j k e r - - - - - - - - - - - - - - - -

-

f 2000

Tornal

f 5350

2000 3 50 1000

Het zou e c h t e r o n v o o r z i g t i g z i j n op eenen d e r g e l i j k e n t o g t n i e t s meer dan h e t v o l s t r e k t benoodigde met z i c h t e voeren daar een mogel i j k ongeluk de werkzaamheden gedurende geruimen t i j d zou doen s t a ken. I n de v o o r o n d e r s t e l l i n g dus d a t e r eene zeer ruime u i t r u s t i n g zou worden toegestaan z a l de b e g r o o t i n g aldus wezen:

F. KAISER EI\ S.H. DE LANGE

- - - - ----------- - - - - - - - - - kijker - - - - - - -

"Een groot universaal instrument dito Een klein dito Een prismacirkel Zes chronometers Eenastronomische

- - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - Toabs.!

f 2000

800 350 4000 1000 f 8150

Als wanneer e r meer dan voldoende o v e r b l i j f t om de noodige werktuigkundige instrumenten voor het vervaardigen en herstellen van schroeven, moeren en dergelijke voorkomende benoodigdheden overb l i j f t . Uwe Excellentie kan derhalve verzekerd z i j n dat de som van f 9000 zeker n i e t zal overschreden worden, maar, aangezien ik de prijzen der instrumenten eer t e hoog dan t e laag heb gesteld, waarschijnlijk n i e t zal bereikt worden. Wat de voorwaarden b e t r e f t waaronder ik mij, met de voorgestelde taak, zou wenschen belast t e zien, zou ik Uwe Excellentie eerbiedig verzoeken dat het Gouvernement mi j in de gelegenheid s t e l d e mijne instrumenten t e brengen op a l l e plaatsen waar i k ze nooaig zou hebben en dat ik overigens gel i j k wierd gesteld met de leden der natuurkundige commissie in Oost Indiën met den t i t e l : l i d der Natuurkundige commissie, bijzonder belast met de astronomische plaatsbepaling in Oost Indiën of met zoodanigen a l s Uwe Excellent i e mi j zou willen vereeren. Tk durf mij vlei jen dat Uwe Excell e n t i e deze wenschen n i e t t e groot zal achten; het eerste i s vols t r e k t noodzakelijk in het belang der zaak opdat geene g e l d e l i j ke beschouwingen mij langer op eene plaats doen vertoeven dan noodig i s en daar de door mi j voorgestelde werkzaamheden noch minder n u t aanbrengende z i j n , noch minder voorbereidende studie vorderen, noch minder moei je1 i jkheden zul l en op1 everen d a n die waarmede de leden dier bedoelde commissie z i j n belast, zoo geloof ik in b i l lijkheid het l a a t s t e , b i j aanneming van mijn voorstel, t e mogen verwachten. Ik heb mij verpligt gevoeld Zijne Excellentie den Minister van Marine kennis t e geven van d i t voorstel waarop ik met de levendig-

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" s t e b e l a n g s t e l l i n g Uwer E x c e l l e n t i e ' s b e s l i s s i n g tegemoet z i e . Moge d i e zoodanig z i j n a l s waarmede i k m i j v l e i j e . P l i j i n de hooge bescherming van Uwe E x c e l l e n t i e aanbevelende heb

ik de e e r met den meesten e e r b i e d t e z i j n , De lu i tenant- ter-zee, S.H. de Lange". Het antwoord op h e t memorandum h e e f t zeer l a n g op z i c h l a t e n wachten.

B1 i j -

k e n ~De Langes b r i e f aan K a i s e r van 20 mei 1 8 4 8 C531 had s c h o u t - b i j - n a c h t Tengbergen C251 De Lange h i e r o p reeds v o o r b e r e i d door hem t e zeggen " d a t de minister" geten,

(de h e e r R i j k ) " h e t p l a n t e r z i j d e had gelegd, n i e t om h e t t e v e r -

maar om, zoodra h i j s l e c h t s eenigen t i j d had, de zaak i n e r n s t i g e

overweg i ng t e nemen". Op 1 september 1 8 4 8 C541 b e k l a a g t De Lange z i c h tegenover K a i s e r d a t h i j

nog n i e t s o v e r de zaak h e e f t gehoord. H i j h e e f t daarom "nu v e e r t i e n dagen ge leden" een he r i nne r i ng aan "z i j n memor i e" aan he t depa r temen t gezonden waarin h i j s c h r i j f t :

"Nu r u i m d r i e maanden geleden C551 had i k de e e r b i j Uwe Excellent i e eene memorie i n t e dienen o v e r de astronomische p l a a t s b e p a l i n g i n Oost I n d i ë en t o t heden v l e i d e ik m i j tevergeefs met eenig antwoord. Het i s m i j d u i d e l i j k d a t b i j de gewigtige staatkundige omstandigheden welke thans p l a a t s vinden en de veel omvattende werkzaamheden van Uwe Excel le n t i e a l le zaken weï ke geene onmiddel lS j ke afdoening vereischen, b u i t e n behandeling b l i j v e n ; maar door de v o l s t r e k t e onzekerheid waarin i k verkeer, gevoel i k m i j i n eenen hoogst onaangenamen toestand, zoowel t e n o p z i c h t e m i j n e r werkzaamheden a l s van v e l e h u i s s e l ij k e aangelegenheden g e p l a a t s t en i k hoop dus geene onbescheidenheid t e begaan wanneer i k Uwe E x c e l l e n t i e e e r b i e d i g verzoek aan d i e onzekerheid een einde t e maken en temeer daar ik m i j v e r p l i g t gevoel t e v e r k l a r e n d a t , i n g e v a l l e Uwe Excel-

le n t i e door de tijdsomstandigheden gedwongen wordt de bes1 is s i n g omtrent deze zaak voor eenen geheel onbepaalden t i j d u i t t e s t e l l e n , i k m i j n i e t voor a l t i j d door m i j n e gedane v o o r s t e l l e n w i l gebonden ach ten".

F. MISER

"Vruchteloos",

EN S.H. DE LANGE

s c h r i j f t De Lange i n z i j n b r i e f aan K a i s e r , " i k heb

nog geen antwoord. Had ik a l l e e n m i j n e n e i g i n g en n i e t tevens m i j n belang t e raadplegen, dan s c h r e e f i k heden nog: "Lettende op de onv e r s c h i l l i g h e i d van h e t Gouvernement omtrent de door m i j gedane voors t e l len, v e r l a n g ik de ingezonden stukken t e r u g , verklarende voor m i j n e persoon n i e t met de d a a r i n voorgestelde werkzaamheden t e w i l l e n b e l a s t worden". Maar h e t i s s l e c h t kersen e t e n met g r o o t e heeren, tenminste a l s men vrouw en k i n d h e e f t " . Op 20 mei 1849 C561 opnieuw een b r i e f met k l a c h t e n van De Lange aan K a i s e r , n i e t a l l e e n o v e r de gezondheidstoestand van z i j n vrouw " d i e s e d e r t Juny 1848 s t e e d s l i jdende i s en dezen w i n t e r werd b e d r e i g d met h e t v e r 1 i e s van h a r e b e i de oogen door eene h e v i g e rheumat i s c h e o o g o n t s t e k i n g 1 ' maar tevens o v e r h e t f e i t d a t e r o v e r w o r d t g e p r a a t d a t h i j n i e t aan h e t I n s t i t u u t z a l kunnen b l i j v e n , maar, z e e r tegen z i j n z i n , weer aan b o o r d z a l worden g e p l a a t s t . D i t i s , v o l g e n s De Lange, mede t e w i j t e n aan de o m s t a n d i g h e i d " d a t de S c h o u t - b i j n a c h t Tengbergen C251 eene v i n n i g e b r o c h u r e o v e r de ongezondheid van Medemb l i k en o v e r b e z u i n i g i n g e n aan h e t I n s t i t u u t de w e r e l d h e e f t ingezonden waar de m i n i s t e r woedend om i s " .

Daar De Lange Tengbergens a d j u d a n t en s e c r e t a r i s

i s en Tengbergen "een fameus s l e c h t s t y l i s t " w o r d t De Lange v o o r de s c h r i jv e r van de b r o c h u r e aangezien "en z a l men h e t kwade b l o e d aan m i j koelen" en "zal

i k wel moeten varen t o t m i j n e n dood toe".

Z i j n bang voorgevoelen d r e i g t t e worden bewaarheid,

immers op 16 augustus

1849 C571, v i j f t i e n maanden na de i n d i e n i n g van z i j n v o o r s t e l , s c h r i j f t De Lange aan K a i s e r d a t h i j "met den l s t e n October (1849) op n o n - a c t i e f w o r d t g e b r a g t i n a f w a c h t i n g van eene a c t i e v e p l a a t s i n g " .

H i j z a l p r o b e r e n e r nog

v e r a n d e r i n g i n t e brengen en, a l s d i t n i e t l u k t "om k r a c h t d a d i g m i j n e pog i n g e n t e hernieuwen t e n e i n d e met de p l a a t s b e p a l i n g i n 0. l. t e worden belast".

Op 17 augustus, dus reeds de volgende dag, b l i j k e n deze pogingen u i t

een b r i e f aan de m i n i s t e r van K o l o n i ë n (en ~ a r i n e ) , de v i c e - a d m i r a a l van den Bosch C581.

E.B.

I n deze b r i e f C591 h e r i n n e r t h i j aan z i j n memorandum:

" I n een o f f i c i e u s e n b r i e f " (van de toenmal i g e m i n i s t e r R i j k t 4 8 1 ) "werd wel h e t p1 an goedgekeurd en m i j n e bedoel i n g geprezen, maar de u i t v o e r i n g wegens tijdsomstandigheden voor onbepaalden t i j d u i t g e s t e l d ; evenwel voegde de heer R i j k e r de v e r z e k e r i n g b i j d a t m i j n e memorie aan h e t departement van Koloniën zou worden gedepo-

F. KAISER EN S. H. DE LANGE

"neerd opdat de zaak l a t e r nogmaals i n g e z e t t e overweging genomen en o f f i c i e e l zou worden behandeld. Ofschoon daarvan t o t heden n i e t s gekomen i s , zou i k w e l l i g t n i e t op de zaak t e r u g gekomen z i j n i n d i e n Uwe E x c e l l e n t i e z i c h thans n i e t aan h e t hoofd van h e t departement van Koloniën bevond ( - ) want i n d i e n de voorgestelde onderneming geene sympathie en bescherming b i j den z e e - o f f i c i e r m i n i s t e r v i n d t , wiens daden getuigen van z i j n e b e l angstel li n g i n h e t w e l z i j n van onze Zeemagt i n Oost I n d i ë n en i n a l l e s wat daarmede i n verband s t a a t , b i j wel ken m i n i s t e r z a l ik dan op onders t e u n i n g hopen?" Van d i t o g e n b l i k a f g a a t de o n t w i k k e l i n g i n de zaak s n e l .

Immers reeds op

26 augustus 1849, negen dagen na De Langes b r i e f aan h e t departement van K o l o n i ë n wendt,

i n o p d r a c h t van de m i n i s t e r , de t o e n m a l i g e a d v i s e u r van

h e t departement, de l u i t e n a n t - t e r - z e e

M.H.

Jansen C601, z i c h o v e r de kwes-

t i e t o t p r o f e s s o r K a i s e r . Op de hem e i g e n b r e e d v o e r i g e w i j z e g a a t K a i s e r reeds op 1 september d.a.v.

op Jansens b r i e f i n C611 en s p r e e k t h i j e r z i j n

vreugde o v e r u i t d a t door

"den m i n i s t e r van Koloniën eene zaak i n e r n s t i g e overweging w o r d t genomen d i e reeds voor l a n g m i j n e aandacht t o t z i c h had getrokken en d i e z i c h steeds a l s een bezwaar voor ons Vaderland aan m i j voors t e l d e welks o p h e f f i n g ik v u r i g 1 i j k wenschen moest. Niemand voorzek e r z a l e r aan t w i j f e l e n d a t ons Vaderland h e t hoogste belang h e e f t b i j goede kaarten van onze Oost I n d i s c h e b e z i t t i n g e n " ,

doch ook

niemand z a l kunnen ontkennen d a t de bestaande k a a r t e n "een vasten

en onwankel baren grondslag missen. A l l e s r u s t t e t o t heden op geodes i s c h e o p e r a t i ë n d i e voor h e t ontwerpen van k a a r t e n wel v o l s t r e k t noodwendig z i j n maar w i e r aaneenschakeling o v e r een zeer g r o o t t e r r e i n noodwendig eene opeenstapeling van k l e i n e f o u t e n t e n gevolge moet hebben, d i e e i n d e l i j k t o t een a a n z i e n l i j k bedrag moeten opklimmen en d i e a l l e e n door eene van geodesische o p e r a t i ë n onafhank e l i j k e b e p a l i n g van de l i g g i n g d e r tusschenpunten kan worden u i t den weg geruimd. De b e p a l i n g van de l i g g i n g d e r hoofdpunten door s t e r r e k u n d i g e waarnemingen i s ook steeds a l s de grondslag aangemerkt van de opneming van een zeer g r o o t t e r r e i n en van welk gewigt d i e b e p a l i n g voor de geographie van een l a n d geacht wordt kan ons

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"Rusland l e e r e n d a t s e d e r t anderhalve eeuw, b i j n a zonder tusschenpoozen, r e i z e n d e s t e r r e k u n d i g e n o v e r z i j n grondgebied h e e f t u i t g e zonden met h e t enkele doel om haar t e vervolmaken. ( - ) . Waarom i s , i n w e e r w i l van zoo veel a r b e i d s , voor de geographie en hydrograp h i e van onze Oost I n d i s c h e b e z i t t i n g e n aangewend, a l d a a r de geographische l i g g i n g van geen enkel punt, behalve B a t a v i a , en d i t nog s1 e c h t s t e n ruwste, d o o r s t e r r e k u n d i ge waarnemingen bepaal d geworden? ( - ) . Het i s omdat onder onze z e e - o f f i c i e r e n met geodes i s c l i e o p e r a t i ë n b e l a s t geene waren d i e eene t o e r e i kende kennis van de p r a k t i s c h e s t e r r e k u n d e bezaten. ( - ) . Dat gebrek aan s t e r r e kundige kennis i s e c h t e r onzen z e e - o f f i c i e r e n n i e t t e w i j t e n . Het meerendeel b e h o e f t d i e kennis n i e t en diegenen welke h a a r behoefden h e e f t h e t steeds aan a l l e o p l e i d i n g t o t haar ontbroken". Deze o p l e i d i n g zou,

a l d u s K a i s e r , door een bevoegd s t e r r e n k u n d i g e aan een

o b s e r v a t o r i u m moeten geschieden.

I n p r i n c i p e z i j n v o o r de m e t i n g s l e c h t s

twee i n s t r u m e n t e n nodig: een u n i v e r s a a l i n s t r u m e n t en een chronometer.

In

verband met de m o g e l i j k h e i d van h e t d e f e c t raken van een i n s t r u m e n t zouden e r v a n e l k twee moeten worden aangeschaft.

Daar de waarnemingen v e e l a l i n

e x c e n t r i s c h e punten z u l l e n geschieden bovendien "nog een paar k e t t i n g e n en maatstaven".

De t o t a l e k o s t e n van h e t i n s t r u m e n t a r i u m raamt K a i s e r op min-

d e r dan f 5 0 0 0 .

"Iemand met de noodige s t e r r e k u n d i g e kennis en met de genoemde w e r k t u i g e n t o e g e r u s t zoude, i n d i e n h e t weder hen g u n s t i g i s , op Java i n den t i j d van een j a a r wel l i g t de l i g g i n g van a c h t à t i e n p l a a t s e n a b s o l u u t kunnen bepalen en welk een s c h a t d i t v o o r de geog r a p h i e van Java wezen zoude z a l h e t meest d o o r hen worden b e s e f t , d i e v r u c h t e l o o s hebben g e t r a c h t t a l r i j k e gedeel t e l ij k e opnemingen t o t een nauwkeurig geheel aaneen t e schakelen". E r i s s p r a k e geweest,

z e g t K a i s e r , " d a t e r een v a s t o b s e r v a t o r i u m t e B a t a v i a zou

worden o p g e r i g t C621 omdat men i n de e e r s t e k l a s s e van h e t Koninkli j k Nederlandsch I n s t i t u u t voor eenigen t i j d z i j n e E x c e l l e n t i e den m i n i s t e r van Koloniën z u l k eene s t i c h t i n g had w i l l e n aanraden en a l leen op m i j n e vertoogen daarvan h e e f t a f g e z i e n " . De reden waren: "1) Het komt mi j zonder1 i n g en ongepast v o o r een o b s e r v a t o r i u m i n een ander werelddeel t e s t i c h t e n t e r w i j l w i j i n h e t moederland nog

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" n i e t s b e z i t t e n d a t naar een e i g e n l i j k observatorium g e l i j k t ; 2 ) W i j hebben geen r e g t s t r e e k s c h e behoefte aan s t e r r e k u n d i g e waarne-

mingen i n I n d i ë , wel aan geographische p l a a t s b e p a l i n g e n a l d a a r v o l b r a g t ; 3) I n d i e n h e t departement van Koloniën eenige geldmidd e l en voor s t e r r e k u n d i ge waarnemingen i n Nederlandsch I n d i ë kan beschikbaar s t e l l e n , oordeel i k h e t p l i g t m a t i g d a t men met d i e waarnemingen aanvange aan welke g e w i g t i g e m a t e r i e e l e belangen van h e t moederland verbonden z i j n en d i e geen e i g e n l i j k observatorium vorderen. H e e f t de sterrekunde h e t hare toegebragt om onze zeev a a r t i n Oost I n d i ë v e i l i g e r t e maken, dan e e r s t komt haar m i j n s i n z i e n s h e t r e g t t o e om zich, ook a l d a a r , met bemoeijingen i n t e l a t e n d i e voor a l l e beschaafde n a t i ë n d e r aarde h e t z e l f d e gewigt b e z i t t e n ; 4 ) Het b e z i t van een observatorium tusschen de keerk r i n g e n k l i n k t inderdaad zeer f r a a i , maar de vraag o f w i j i n de sterrekunde daarvoor r i j p z i j n geworden meen ik ontkennend t e moeten beantwoorden. Een o b s e r v a t o r i um op z i c h ze1 f beteekent voor de sterrekunde n i e t s . Het v e r k r i j g t z i j n waarde a l l e e n door h e t g e b r u i k d a t e r van gemaakt wordt en i k moet herhalen wat i k meermalen heb gezegd d a t ook h e t p r a c h t i g s t e observatorium, onder een s l e c h t beheer, een l a n d t o t schande s t r e k t . Men s t a a t b i j ons nog n i e t op de hoogte om algemeen t e b e g r i j p e n wat t o t een goed bes t u u r van een observatorium gevorderd wordt en zoo l a n g men n i e t zeker i s d a t h e t i n goede handen z a l komen moet i k de s t i c h t i n g van een observatorium ongeraden achten. T e n s l o t t e heb i k , omtrent de b e p a l i n g van de l i g g i n g van p l a a t s e n i n Nederlandsch I n d i ë , nog d i t aan t e merken, d a t , met b e t r e k k i n g t o t haar, reeds met geringe hulpmiddelen, veel b e l a n g r i j k s v o l

-

b r a g t kan worden, t e r w i j 1 g r o o t e r e hulpmiddelen wel n i e t t o t naauwk e u r i g e r e maar zeker t o t spoedigere en meer omvattende uitkomsten moeten geleiden. Na de kennis van de hulpmiddelen d i e Z i j n e Excell e n t i e de m i n i s t e r van Koloniën voor d i t doel z a l g e l i e v e n beschikbaar

te

stellen,

kan e e r s t een p l a n ontworpen worden om van d i e

hulpmiddelen de meest m o g e l i j k e p a r t i j t e t r e k k e n . Gelukkig z a l i k m i j achten, i n d i e n i k , t o t h e t beramen van z u l k een plan, z a l mo-

gen medewerken". Reeds op 3 september h e e f t Jansen namens de m i n i s t e r op bovenstaande b r i e f

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

van Kai s e r geantwoord en hem b l i j k b a a r namen gevraagd van sterrenkundigen d i e voor de bedoelde f u n c t i e i n aanmerking zouden kunnen komen. K a i s e r h e e f t hiermede geen moeite z o a l s u i t z i j n b r i e f van

4 september 1849 aan

Jansen b1 i j k t C631:

"Onder m i j n e l e e r l i n g e n z i j n e r eenige aan w i e h e t bewuste werk i n Oost I n d i ë geruste1 9 j k zoude kunnen worden toevertrouwd zooal s P r o f . van d e r W i l li g e n t e Deventer, D r . W. A. Le Jeune t e Amsterdam en vooral de s t u d e n t J.A.C.

Oudemans a l h i e r d i e z i c h a l l e n

reeds een n i e t o n a a n z i e n l i j k e n naam a l s sterrekundigen verworven hebben, maar d i e Heeren z u l l e n h e t m i j t e n goede moeten houden d a t i k , b i j z o n d e r 1 i j k voor deze taak, een anderen d i e n i k s l e c h t s t e n halve mijnen l e e r l i n g kan noemen, meer dan hen, moet aanbevelen, i l a m e l i j k den l u i t e n a n t - t e r - z e e den Heer S.H. de Lange. Toen de Heer De Lange voor Medemblik bestemd was geworden wenschte h i j z i c h , voor de taak d i e hem a l d a a r wachtte, zoo veel mogel i j k t e bekwamen en kwam h i j mi j verzoeken daartoe de behul pzame hand t e bieden. Ofschoon i k Z i j n e Edele n i e t kende was i k d a d e l i j k daartoe bereid. I k wees hem den weg aan om z i c h i n de t h e o r e t i s c h e s t e r r e kunde t e oefenen en l e i d d e hem voorname1 i j k i n h e t p r a k t i s c h e ged e e l t e van de sterrekunde op. Jaren achtereen b r a g t h i j z i j n e groote vacantie t e Leiden door om, onder m i j n oog, z i j n e o e f e n i n g e n v o o r t t e z e t t e n met h e t gevolg d a t h i j z i c h w a a r l i j k a l s prakt i s c h sterrekundige ontwikkelde en z i c h bovendien aan de Hoogeschool a l h i e r met den hoogsten l o f den graad van candidaat i n de wis- en natuurkundige wetenschappen v e r w i e r f . I k heb den onverd r o t e n i j v e r van den Heer De Lange en de o p o f f e r i n g e n d i e h i j z i c h om z i j n e s t u d i e g e t r o o s t t e vaak bewonderd en d i t t e meer daar d i e i j v e r en d i e o p o f f e r i n g e n hem v o l s t r e k t geen voordeel konden belooven. H i j s t a a t , i n algemeene kennis van de sterrekunde, wel n i e t met Oudemans g e l i j k , maar h i j i s voor de bewuste taak volkomen berekend. H i j i s aanmerkelijk ouder en s t e r k e r van g e s t e l en, wat h i e r van g r o o t gewigt i s , h i j i s z e e - o f f i c i e r .

H i j k e n t Oost

I n d i ë , h i j weet wat a l d a a r voor de geographie en hydrographie i s v o l b r a g t , h i j kan b e t e r beoordeelen wat i n Oost I n d i 2 kan en moet geschieden en, a l s z e e - o f f i c i e r ,

z a l h e t hem veel gemakkel ij k e r dan

een ander v a l l e n h u l p t e v e r k r i j g e n waar h i j d i e b e h o e f t en d i e h i j

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" i n Oost I n d i ë a l l e e n van z e e - o f f i c i e r e n kan vervrachten. I k heb a l l e redenen om t e v e r o n d e r s t e l l e n d a t de Heer De Lange e l k e taak d i e hem i n z i j n l i e v e l i n g s v a k wordt opgedragen n e t h a r t en z i e l z a l v e r v u l l e n en nu h i j zoo onverwacht van Fledembli k i s v e r w i j derd C641 z a l h e t hem wel l i g t n i e t o n g e v a l l i g wezen i n d i e n h i j , ofschoon eensklaps i n z i j n e n loopbaan g e s t u i t , z i j n e verkregene kundi gheden t o t een gewi g t i g doel z a l kunnen aanwenden. Toen de beroemde s t e r r e k u n d i g e Struve L651 nog d i r e c t e u r van h e t o b s e r v a t o r i um t e Dorpat' ( T a r t u , i n Es t l a n d ) "was, bevonden z i c h daar a l t i j d eenige o f f i c i e r e n van de zee- en landmagt d i e z i c h onder z i j n e l e i d i n g i n de p r a k t i s c h e sterrekunde oefenden ( - ) en ofschoon m i j n e hulpmiddelen hoogst onwaardig z i j n , bestaan e r geene redenen waarom i e t s d e r g e l i j k s n i e t ook t e Leiden zoude kunnen p l a a t s hebben. Voor de geographische p1 aatsbepal i n g wordt n i e t neer v e r e i s c h t dan de beoefening van een bepaalden en k l e i n e n t a k d e r sterrekunde en hoeveel t i j d s een z e e - o f f i c i e r zoude behoeven om d i e n aan t e leeren, hangt van z i j n e wiskundige kennis, z i j n e handigheid en de scherpte z i j n e r z i n t u i g e n a f . I k g e l o o f d a t h i j , d i e h e t i n een j a a r n i e t gel3erd h e e f t , h e t n o o i t l e e r e n z a l en d a t een g e s c h i k t z e e - o f f i c i e r n i e t veel meer dan een h a l f j a a r z a l behoeven. I k heb n o o i t iemand d i e wetenschappelijke h u l p van m i j verlangde afgewezen en zoude m i j h e t a l l e r m i n s t aan de s t e r r e k u n d i g e o p l e i d i n g van z e e - o f f i c i e r e n onttrekken, m i t s d a t geen dezer Heeren tegen z i j n eigenen wensch naar Leiden werd gezonden". Aan h e t s l o t van z i j n b r i e f r o e p t K a i s e r voor één zaak Jansens b e g r i p en medewerking i n . Ze b e t r e f t , a l s s t e e d s , z i j n gezondheidstoestand:

"Door overinatigen a r b e i d heb i k m i j n g e s t e l ondermijnd en s e d e r t twee j a r e n ben i k naauweli j k s een oogenbl i k zonder z i e k t e o f smart. I n d i e n toestand heb i k steeds v r i j m o e i j e l i j k e p l i g t e n t e v e r v u l l e n en wat m i j vroeger gemakkelijk v i e l i s m i j nu zwaar geworden. Wanneer i k de wenschen van LIHoogEdelGestrenge i n h e t v e r v o l g n i e t zoo spoedig o f zoo goed o f zoo vol l e d i g mogt v e r v u l l e n a l s LIHoogEdelGestrenge d i t van m i j verwachtte, g e l i e f d i t dan nimmer aan on-

w i l o f o n v e r s c h i l l i g h e i d maar a l l e e n aan m i j n onvermogen t o e t e

F. K A I S E R EN S.H.

"schrijven"

DE LANGE

.

De Langes r a p p o r t en de tussen Jansen en K a i s e r d a a r o v e r z o j u i s t vermelde c o r r e s p o n d e n t i e hebben t o t g e v o l g gehad d a t aan h e t reeds e e r d e r vermelde b e s l u i t w a a r b i j De Lange op 1 o k t o b e r 1849 "op n o n - a c t i e f w o r d t g e s t e l d i n a f w a c h t i n g van eene a c t i e v e p l a a t s i n g " geen gevol g w o r d t gegeven.

In plaats

daarvan w o r d t h i j met ingang van 16 o k t o b e r 1849 " b e l a s t met de v o o r l o o p i g e werkzaamheden b e t r e f f e n d e eene e v e n t u e e l e v e r b e t e r i n g d e r z e e k a a r t e n van ' s R i j k s 0. 1 .

b e z i t t i n g e n C661".

De r e s o l u t i e van h e t departement van Ma-

5 o k t o b e r 1849 B No. 96 d i e deze v e r p l a a t s i n g ( n a a r L e i d e n ) r e -

r i n e d.d.

g e l t , i s o n d e r t e k e n d door de vice-admi r a a l Van den Bosch 1581 i n z i j n funct i e van m i n i s t e r van K o l o n i ë n , t i j d e l i j k b e l a s t met de waarneming van de f u n c t i e van m i n i s t e r van Marine. Jansen C601 h e e f t , op a d v i e s van K a i s e r , i n een i n t e r n e n o t a van 13 november 1843 C671 nader aan de m i n i s t e r voorges t e l d "nog een tweeden waarnemer"

(ook een m a r i n e - o f f i c i e r ) "aan de zend i n q

t e v e r b i n d e n " want " a l s d o o r den schadel i j k e n i n v l o e d van h e t I n d i s c h e k1 i maat de benoemde De Lange zou worden u i t g e s c h a k e l d ,

l i g t h e t werk s t i l en

d a a r v o o r i s h e t b e l a n g d e r anderwerpel i j k e m i s s i e t e g r o o t " .

Op deze sug-

g e s t i e i s de m i n i s t e r , a l t h a n s op d a t moment, e c h t e r n i e t ingegaan.

Nu v o l g t , onder K a i s e r s l e i d i n g , De Langes v o o r b e r e i d i n g aan de L e i d s e s t e r r e n d a c h t t o t z i j n t a a k i n I n d i ë . Op verzoek van Jansen h e e f t K a i s e r ,

in

o v e r l e g met De Lange, een l i j s t van i n s t r u m e n t e n o p g e s t e l d d i e v o o r de exped i t i e n o d i g z i j n C681. Van de b i l l i j k h e i d van de p r i j z e n , van de e i s e n waaraan ze moeten voldoen en de v e r e i s t e l e v e r b a a r h e i d b i n n e n een h a l f j a a r h e e f t h i j z i c h op de hoogte g e s t e l d .

Hoewel i n p a r a g r a a f 5 nader op deze i n -

s t r u m e n t e n z a l worden ingegaan, kan h i e r worden vermeld d a t de t o t a l e k o s t e n e r v a n f 3373 zouden bedragen,

t e vermeerderen met een ( g e s c h a t ) bedrag van

f 120 v o o r v r a c h t . Het ' i s tekenend v o o r K a i s e r hoe nauwgezet h i j deze p r i j s opgave i n z i j n b r i e f aan Jansen v e r a n t w o o r d t .

De p r i j s van 1200 Hamburgse

Marken v o o r h e t u n i v e r s a a l i n s t r u m e n t van Repsold moge d i t a l s v o o r b e e l d i l -

lu s t r e r e n :

" I n weerwil van v e l e pogingen heb ik n i e t met zekerheid kunnen (nagaan) hoeveel een Hamburger Mark waardig i s . Toen ik t e Hamburg was, werd m i j f 10 tegen 14 Mark ingewisseld en op d i e waarde s t a a t de Mark ook i n de munttabel van h e t IVederlandsche Handelsmagazi j n aan-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"gewezen. B i j d i e waarde d e r Mark zoude h e t i n s t r u m e n t van Repsold s1 echts f 850 kosten. Iemand d i e e r op de beurs t e Amsterdam opz e t t e l i j k naar (geïnformeerd) h e e f t , h e e f t ons e c h t e r doen weten d a t 40 Plark g e l i j k s t a a n met 35 gulden en naar d i e ongunstige v e r houding i s de bovenstaande p r i j s " (van f 1050 i n de opgave) "aangetekend".

I n z i j n b r i e f m e r k t K a i s e r tevens nog op d a t h i j z i c h

o v e r deze p r i j s o p g a v e

" r e g t s t r e e k s b i j Z.E.

den m i n i s t e r ver-

voegd zoude hebben i n d i e n i k s l e c h t s eenige o f f i c i e e l e bescheiden b e z a t d i e mi j h e t r e g t gaven om mi j met de zending naar Neêrlands I n d i ë i n t e l a t e n , maar nu kon o f d u r f d e i k d i t n i e t . I k w i l echt e r a l l e s v o l brengen wat Z. E. de m i n i s t e r v e r d e r van mi j z a l v e r langen en i n d i e n Z.E. de m i n i s t e r de keuze d e r bovengenoemde stukken goedkeurt en ( b e s l u i t e n ) mogt d a t z i j o n m i d d e l l i j k door h e t m i n i s t e r i e van Koloniën z e l f b e s t e l d worden, dan z a l i k UEd. gaarne a l de d a a r t o e noodige t e r e g t w i j z i n g e n doen toekomen. Mogt Z.E. verlangen d a t de b e s t e l l i n g door m i j n e tusschenkomst geschiede, zoo z a l i k d i e taak gaarne

OP

mi;

nemen. maar dan zoude i k Z.E.

b e s c h e i d e n l i j k om eene o f f i c i e e l e volmagt d a a r t o e moeten verzoeken opdat, onder geene omstandigheden, i k o f de l e d e n van m i j n huisgez i n voor de b e t a l i n g van de genoemde stukken zoude kunnen worden aangesproken. I k verzoek UEdGestr. Z i j n e E x c e l l e n t i e den M i n i s t e r van Koloniën m i j n e n e e r b i e d t e b e t u i g e n en Z.E. met den inhoud van dezen b r i e f bekend t e w i l l e n maken. Ten hoogste z a l UEdGestr. mi j v e r p l i g t e n met m i j de beschikkingen mede t e deelen welke Z.E. o m t r e n t m i j n v o o r s t e l z a l gel i e v e n t e nemen en mi j t e doen weten o f Z i j n e Excell e n t i e v e r l a n g t d a t i k m i j , ook i n h e t v e r v o l g , met de zending naar Oost I n d i ë ' z a l b e z i g houden". Bovenstaande b r i e f van K a i s e r i s reeds op 29 november 1849 C691 door de m i n i s t e r beantwoord. Ten v e r v o l g e op z i j n b r i e f van 26 september 1849 A No. 2

C701 w a a r i n h i j K a i s e r reeds had meegedeeld d a t De Lange met de zending naar I n d i ë was b e l a s t ,

v e r z o e k t h i j hem nu om z i c h met de wetenschappel ij k e l e i -

d i n g d e r e x p e d i t i e t e (b1 ij v e n ) b e l a s t e n en de i n s t r u m e n t e n d i e daarvoor nod i g z i j n t e b e s t e l l e n t o t een maximum van f 6000.

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

Over De Langes b e z o l d i g i n g t i j d e n s z i j n v e r b l i j f t e L e i d e n en o v e r d i e van een e v e n t u e l e tweede s t e r r e n k u n d i g e bestemd voor de I n d i s c h e d i e n s t bes t a a t i n t u s s e n v e r s c h i l van mening tussen de departementen van M a r i n e en Koloniën.

I n z i j n b r i e f van

5 december 1849 B No. 68 C711 s c h r i j f t de m i -

n i s t e r van M a r i n e d a t deze t e n l a s t e van K o l o n i ë n zou moeten komen:

"Daar hunne d i e n s t z i c h t e n behoeve van Nederlandsch I n d i ë bepaal t vermeen i k Uwe E x c e l l e n t i e i n overweging t e mogen geven o f n i e t h e t departement van Koloniën voor de voldoening hunner bezol d i g i n g gedurende d i e kommissie zoude dienen zorg t e dragen". B l i j -

1849 D en A No. 9 C721 i s de

kens z i j n antwoord van 1 1 december

m i n i s t e r van K o l o n i ë n h e t hiermee n i e t eens omdat "naar m i j n e be-

schouwing met den bedoelden maatregel moet worden geacht n i e t zoo zeer i n h e t u i t s l u i t e n d belang van Nederlandsch I n d i ë maar ook d a t van de scheepvaart i n h e t algemeen en d i e van Nederland i n h e t b i j zonder t e z u l l e n worden bevorderd". I n z i j n b r i e f van

24 december d.a.v.

B No.

64 C731 l e g t de m i n i s t e r van Ma-

r i n e z i c h b l i j k b a a r b i j deze o p v a t t i n g neer. H i j s c h r i j f t n a m e l i j k

"dat

-

i n h e t belang d e r zaak i n h e t algemeen

-

de kosten verbonden

aan h e t detacheren van den l u i tenant-ter-zee d e r 2de k l a s s e S.H. de Lange t e r v e r k r i j g i n g van de noodige p r a k t i s c h e o p l e i d i n g om s t e r r e k u n d i g p1aatsen i n Neder1andsch I n d i ë t e kunnen bepalen en l a t e r z i j n e u i t z e n d i n g derwaarts met een van ' s R i j k s oorlogsbodems door h e t departement van Marine z u l l e n gedragen worden o f schoon i k b i j m i j n gevoelen moet b l i j v e n d a t h e t hoofdzakel i j k eene k o l o n i a l e en geen m a r i t i m e zending i s . T o t h e t detacheren van nog een z e e - o f f i c i e r op d i e n z e l f d e n v o e t kan ik e c h t e r , u i t hoofde van de beperkte b e g r o o t i n g van h e t departement van Marine, t o t m i j n

leedwezen n i e t overgaan". De Langes t o e k o m s t i g e maatschappel ij ke pos i t i e en de f i n a n c i ë l e voorwaarden waaronder h i j naar I n d i ë z a l v e r t r e k k e n s t a a n b i j h e t b e g i n van z i j n det a c h e r i n g t e L e i d e n nog geenszins v a s t . van K o l o n i ë n van

I n z i j n b r i e f aan h e t m i n i s t e r i e

4 a p r i l 1850 C741 s c h r i j f t h i j nog eens d a t h i j n i e t a l s

z e e - o f f i c i e r naar I n d i ë w i l maar een p o s i t i e wenst d i e v e r g e l e k e n kan wor-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

den met d i e van de leden van de Natuurkundige Commissie i n O o s t - I n d i ë . had deze e i s reeds i n z i j n r a p p o r t van mei 1848 g e s t e l d .

Hij

I n geen geval w i l

h i j onder een z e e - o f f i c i e r van hogere rang g e s t e l d worden omdat h i j op h e t g e b i e d van de astronomische p l a a t s b e p a l i n g meer dan z o ' n o f f i c i e r deskund i g meent t e z i j n .

" I k vraag geen rang d i e m i j met z u l k e personen gel i j k s t e l t maar

ik vraag o n t h e f f i n g van eenen rang d i e m i j s t e l 1 i g onder hen p l a a t s t . ( - ) . I k zoek geen sinecure en ik hoop n o o i t i n de vernederende noodzakel ij k h e i d t e z i j n b i j h e t gouvernement pogingen aan t e wenden om e r eene t e v e r k r i j g e n . I k w i l arbeiden en n u t t i g z i j n naar m i j n vermogen en een taak aanvaarden waarvan i k de moei j e 1 ijkheden en de hooge verantwoorde1 ij k h e i d t e b e t e r i n z i e naarmate ik m i j b e t e r voor haar berekend gevoel, n a a r zeker doe

ik d a t n i e t zonder tenminste e e n i g s z i n s voor m i j n e toekomst en d i e van m i j n gezin t e zorgen. I k heb geen f o r t u i n maar ik g e l o o f d a t de arbeidzame z i j n e e r l i j k brood kan vinden en l i e v e r v e r trouw i k m i j op de vruchten van m i j n e n i j v e r h i e r t e lande dan op z u l k e onzekere voorwaarden eene onzekere toekomst i n I n d i ë tegemoet t e gaan". B l i j k e n s een i n t e r n e c o r r e s p o n d e n t i e C751 z i e t de a f d e l i n g D van h e t departement van K o l o n i ë n De Langes bezwaren wel i n :

"De f u n c t i e z a l hem voor de e i gen1 ij k e d i e n s t e n van z e e - o f f i c i e r minder g e s c h i k t maken zoodat h i j gevaar l o o p t i n z i j n e volgende loopbaan moei j e 1 ij kheden t e ondervinden o f wel d a t a l dadel i j k na v e r l o o p van twee j a r e n de m i n i s t e r van Marine hem van h e t kader d e r z e e - o f f i c i e r e n s c h r a p t en d a t h i j dientengevolge na a f l o o p z i j n e r kommissie z i c h met den dank van den m i n i s t e r van Koloniën zoude d i enen tevreden t e s t e l len". B i j b e s l u i t van de k o n i n g van 2 4 mei 18.50 No.

39

w o r d t daarom bepaald d a t

De Lange onder de volgende voorwaarden z a l worden benoemd t o t geographisch ingenieur:

"Het traktement van den genoemden ambtenaar i s vastgelegd op f 450

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" ' s maands met bepal i n g d a t , b i j a l d i e n h i j z i j n e ambtsbetrekking naar behooren en t e n genoege van den Gouverneur-Generaal v o l brengt, d i e bezol d i g i n g t e l ken v i j f j a r e n zal worden verhoogd met

f 150 ' s maands t o t d a t z a l z i j n b e r e i k t een maximum van f 900 ' s maands"

.

H i j z a l buitengewoon l i d worden van de Kommissie t e r v e r b e t e r i n g van de zeekaarten.

" Z i j n e werkzaamheden worden i n o v e r l e g met hem en onder goedkeuring van den Gouverneur-Generaal van Neder1andsch I n d i ë geregel d". I n z i j n b r i e f van

3

j u n i 1850

L761 d e e l t de m i n i s t e r deze voorwaarden aan

De Lange mee en n o d i g t hem u i t

" a l s nu t e doen kennen o f U.W.E.G.

genegen i s op den voormelden

v o e t de b e t r e k k i n g van geographisch i n g e n i e u r voor den Indischen d i e n s t t e aanvaarden, i n welk geval i k voornemens ben, gezamenl i j k met den m i n i s t e r van Marine Uw eervol o n t s l a g u i t h e t korps z e e - o f f i c i e r e n en Uwe benoeming i n h e t gezegde ambt aan den Koning voor t e dragen. Overigens teeken i k nog aan d a t aan Uwe benoeming nog z a l worden verbonden de v r a c h t v r i j e overvoer naar Batavia van U z e l f , Uwe echtgenoote en kinderen a l s passagiers van de e e r s t e k l a s s e op de g e b r u i k e l ij k e voorwaarden, d a t w i l zeggen, d a t voor k o s t g e l d gedurende de r e i z e van gouvernementswege voor i e d e r e n volwassen passagier wordt t e goed gedaan 70 cents en d a t h e t meerd e r kostende d e r k a j u i t s t a f e l door de passagiers u i t e i g e n middel e n moet worden bestreden waaromtrent z i j z i c h behooren t e verstaan met de r e e d e r i j o f den gezagvoerder van h e t voor hunnen overvoer bestemde schip. Het traktement z a l w i j d e r s ingaan met den dag van Uw v e r t r e k naar I n d i ë t e r w i j l daarop, vóór Uwe a f r e i z e , een voorschot t e n beloope van v i e r maanden kan worden verkregen.

( - ) . Tegen h e t dragen van h e t kostuum van i n g e n i e u r d e r tweede k1asse van den Waterstaat in I n d i ë - b1 ij k b a a r had De Lange daarom v e r z o c h t

-

" b e s t a a t geene bedenking".

De Lange h e e f t z i c h met deze voorwaarden voor z i j n benoeming akkoord v e r -

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

k l a a r d hoewel h i j daar l a t e r

-

i k kom daar nader op t e r u g

-

s p i j t van h e e f t

gehad. S p e c i a a l h e t b e g i n s a l a r i s i s aanmerkel i j k minder dan h e t bedrag van

f 6000 à f 7000 ' s j a a r s d a t h i j i n z i j n b r i e f aan K a i s e r d.d.

8 maart 1848

C771 meende t e kunnen bedingen. Z i j n d e f i n i t i e v e benoeming t o t geographisch i n g e n i e u r h e e f t daarop p l a a t s gehad b i j K.b.

Z.M.

b e s l u i t d.d.

van 24 j u n i 1850 No. 50. B i j

26 j u n i 1850 No. 40 i s vervolgens De Lange p e r 31-07-1850

e e r v o l a f g e v o e r d u i t h e t v a s t e Korps z e e - o f f i c i e r e n C781. Reeds op 14 j u l i 1850 C791 d e e l t De Lange aan h e t departement van K o l o n i ë n mede d a t h i j v o o r de r e i s n a a r I n d i ë van z i c h z e l f en z i j n g e z i n " i n c o r r e s p o n d e n t i e i s met de Heeren A.

van Hoboken en Zoonen t e Rotterdam d i e m i j

v o o r l o o p i g eene scheepsgelegenheid tegen h e t midden van September hebben toegezegd". Op 24 j u l i d.a.v.

C791 s c h r i j f t de m i n i s t e r aan de Gouverneur-Generaal

van

I n d i ë de beweegredenen d i e "i n h e t b e l a n g der wetenschap a l s d e r zeevaart" t o t De Langes benoeming t o t geographisch i n g e n i e u r hebben g e l e i d . H i j v e r z o e k t hem:

"doordrongen t e z i j n van h e t n u t van den genomen maatregel en een g u n s t i g r e s u l t a a t zoo veel mogel i j k t r a c h t e n t e bevorderen. ( - ) . Daar h e t w e n s c h e l i j k i s d a t h e t departement van Koloniën op de hoogte b l i j v e van de bedoelde waarnemingen z a l aan den geographischen i n g e n i e u r behooren t e worden voorgeschreven om p e r i o d i e k , b i j v . om de d r i e maanden, een mppoir;t van U j n e wmkznamheden duon

tunbchenkotnbt dm Kommbbie t m vmbeAekng van de zeeka&en, waarvan h i j buitengewoon l i d i s , aan Uwe E x c e l l e n t i e i n t e l e v e r e n waarvan ik t e l k e n s een a f s c h r i f t van Uwe E x c e l l e n t i e tegemoet z a l zien". Met h e t ( d o o r m i j ) g e c u r s i v e e r d e g e d e e l t e i n deze o p d r a c h t i k nader t e r u g

-

-

ook h i e r o p kom

i s De Lange h e t n o o i t eens geweest omdat h i j de bedoelde

commissie, waarvan h i j s l e c h t s

buiAengeu~oonl i d

was, n i e t competent a c h t t e

om o v e r z i j n werk t e o o r d e l e n . Op 14 augustus 1850 kan De Lange aan de m i n i s t e r van K o l o n i ë n s c h r i j v e n " d a t h e t s c h i p Europa" van de r e d e r i j tioboken t e Rotterdam "den 15 den September e. k. naar I n d i ë z a l v e r t r e k k e n " C801. Op 23 augustus wendt K o l o n i ë n z i c h t o t de r e d e r i j C801 met h e t verzoek t e w i l l e n mededelen o f z i j b e r e i d i s met d a t s c h i p , d a t onder commando van de

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

gezagvoerder D.

Keus z a l staan, ook de fami l i e De Lange t e vervoeren.

Nadat

op 24 augustus de r e d e r i j h i e r o p toestemmend h e e f t geantwoord, w o r d t door h e t m i n i s t e r i e op 29 augustus C801 aan de r e d e r i j o p d r a c h t gegeven De Lange "mitsgaders

zijne

e c h t g e n o o t e en twee k i n d e r e n , oud v i e r en twee j a r e n ,

a l s gouvernements p a s s a g i e r s d e r e e r s t e k l a s s e " met de "Europa"

naar I n d i ë

t e v e r v o e r e n . De i n s t r u m e n t e n en de bagage moeten reeds op z a t e r d a g 31 aug u s t u s worden verzonden "dewi j 1 i n de e e r s t e dagen van September de "Europa" op s t r o o m gaat; anders zouden de k i s t e n met sloepen aan boord moeten, hetgeen z e e r l a s t i g i s " C811. "Jammer",

s c h r i j f t De Lange i n d e z e l f d e

b r i e f op 19 augustus 1850 " d a t m i j n h o o f d tegenwoordig langzamerhand met denkbeelden van a f s c h e i d enz. enz. bezwaard w o r d t m o e i j e l i j k b e g i n t t e worden".

zoodat g e z e t t e a r b e i d

B l i j k e n s z i j n b r i e f van 13 september 1850

C821, geschreven u i t Alkmaar,

" i s de z e i l d a g i n m i d d e l s u i t g e s t e l d t o t den 25 s t e n September". H i j wenste " d a t a l l e s h i e r afgeloopen ware en i k met vrouw en kinderen gezond aan boord en i n zee ware. Toch i s h e t u i t s t e l m i j wel kom en mag i k m i j v e e r t i e n dagen i n h e t b e z i t m i j n e r ouders verheugen. Er w o r d t zoo w e i n i g m o g e l i j k o v e r ons v e r t r e k gesproken. Behalve h e t a f s c h e i d m i j n e r ouders" ( z i j n vader . i s dan 75 j a a r , z i j n moeder 65 z o d a t h e t v r i j w e l zeker een a f s c h e i d voor a l t i j d b e t e k e n t ) " z i e i k

e c h t e r b i j h e t naderen van den v e r t r e k d a g n i e t tegen de zaak op. I k v e r l a a t h i e r veel maar eene schoone w e r k k r i n g wacht n i j en zoo i k aan b i l 1 i j k e verwachtingen voldoe z a l i k n u t t i g werkzaam z i j n . Zal i k n i e t t e k o r t s c h i e t e n ? Die.vraag, h e t z a l U n i e t bevreemden, r i j s t d i k w i j l s b i j m i j op. G e d e e l t e l i j k hangt hare beantwoording a f van de mede- o f tegenwerking d i e i k z a l ondervinden, maar i k weet ook d a t i j v e r m i j n i e t f a a l t en m i j n goede naam m i j l i e f i s en i k heb de o v e r t u i g i n g d a t , zoo i k m i j z e l v e n en U n i e t t o t eere kan worden, i k den t i j d n i e t z a l hebben om U en m i j z e l v e n t o t schande t e maken". Op 19 september s c h r i j f t de Lange K a i s e r opnieuw C831 z u l k s naar a a n l e i d i n g van K a i s e r s r e a c t i e op een g e f o t o g r a f e e r d p o r t r e t van hemzelf d a t h i j hem t e n a f s c h e i d had toegezonden C841.

"Het was m i j aangenaam d a t h e t U b e v i e l . Geve God d a t g i j h e t nimmer

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"met onwil o f t e l e u r s t e l li u g beschouwen moogt". Het door K a i s e r gemaakte v e r w i j t d a t h i j met de i n s t r u m e n t e n n i e t genoeg, geoefend h e e f t , o o r d e e l t h i j gegrond. De e n i g e v e r o n t s c h u l d i g i n g i s de l a t e o n t v a n g s t van d i e i n s t r u m e n t e n .

"Wees e c h t e r verzekerd d a t i k weet wat i k U v e r s c h u l d i g d ben, d a t

ik n i e t l i g t z i n n i g denk over hetgeen men van m i j verwacht en van m i j verwachten mag. B l i j f b i j m i j staan met Uwen m i j d i e r b a r e n

raad en goede v o o r l i c h t i n g en houdt U o v e r t u i g d d a t i k m i j n i e t a l l e e n m i j n eigen goede naam maar bovenal h e t vertrouwen door UEd. i n m i j g e s t e l d moet waardig toonen, een besef van schuld i n m i j l i g t aan welker k w i j t i n g ik n i e t z a l gelooven vóór ik h e t e e r s t e b e w i j s Uwer tevredenheid op hetgeen ik i n I n d i ë v e r r i g t z a l o n t vangen hebben, en waaraan G i j ook mogt t w i j f e l e n , ik v l e i m i j d a t G i j n i e t t w i j f e l t aan m i j n e e e r l i j k h e i d , aan m i j n e b e t a m e l i j k e

e e r z u c h t en aan m i j n e e r k e n t e l ij k h e i d jegens U". Op 23 september opnieuw een b r i e f o v e r u i t s t e l van h e t v e r t r e k C851.

" T e r w i j l i k m i j gereed maakte om heden t e v e r t r e k k e n ontvang i k de zekerheid d a t de z e i l d a g nog eenige dagen i s u i t g e s t e l d . Zoo aangenaam m i j h e t e e r s t e u i t s t e l was, zoo onaangenaam i s m i j h e t tweede". Het hernieuwde u i t s t e l g e e f t De Lange g e l e g e n h e i d op zondag 29 september p e r s o o n l i j k a f s c h e i d t e komen nemen van de f a m i l i e K a i s e r a l s a l t h a n s de z i e k t e van K a i s e r s k i n d e r e n

-

ze hebben (hadden) roodvonk

-

d i t toelaat.

" I n den l o o p van Zondag" s c h r i j f t h i j i n C861 "kom i k t e Leiden. Het s c h e i den v a l t mi j zwaar, zwaarder dan i k vermoedde. Adieu. God zegene U en de Uwen". Dan, op woensdag 2 o k t o b e r 1850, i s h e t de dag van De Langes a f s c h e i d van h e t vaderland.

H i j s c h r i j f t e r o v e r i n z i j n b r i e f C871 aan K a i s e r van za-

t e r d a g 5 o k t o b e r aan b o o r d van de "Europa1' t e r h o o g t e van Goeree:

"Woensdag haalde de "Europa" op stroom voor Rotterdam en Donderdag werden w i j door eene stoomboot de Maas a f g e s l e e p t t o t aan Nieuwer-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" s l u i s vanwaar w i j den volgenden dag v r o e g t i j d i g v e r t r o k k e n zoo d a t w i j des namiddags t e r reede van Hel le v o e t s l u i s kwamen. Hedenmorgen (Zaterdag) was de wind o n g u n s t i g en daar b i j O o s t e l i j k e vrinden h e t vaarwater van h e t Hel l e v o e t s c h e g a t voor g r o o t e schepen d i kmaal s onbevaarbaar i s , b e s l o o t de k a p i t e i n z i c h naar Brouwershaven t e l a t e n slepen vanwaar w i j met de e e r s t e gematige gelegenheid a l t i j d naar zee kunnen. Het weder l a a t z i c h e c h t e r nog n i e t g u n s t i g aanz i e n . Terwi j 1 i k dezen s c h r i j f b e g i n t de avond t e v a l l e n en z u l l e n w i j Brouwershaven heden n i e t meer bereiken.

( - ) . Over de toekomst

noch o v e r h e t v e r l e d e n w i l i k spreken. Wat h e t e e r s t e b e t r e f t , m i j ne voornemens z i j n U bekend en met Gods h u l p z a l i k ze volbrengen en wat h e t l a a t s t e aangaat z a l h e t n i e t noodig z i j n t e h e r h a l e n d a t i k m i j o n e i n d i g jegens U v e r p l i g t acht, d a t w i j de vriendschap n i e t z u l l e n vergeten ons door U en de Uwen bewezen. Neem a l l e e n nog onzen dank voor d a t l a a t s t e b e w i j s van h a r t e l ij ke b e l a n g s t e l li n g ons gegeven t o e n G i j U aan Uwe bezigheden o n t s c h e u r d e t om m i j naar boord t e v e r g e z e l l e n en m i j n e vrouw en k i n d e r e n nog een l a a t s t vaarwel t o e t e brengen. Vaarwel met de Uwen. Gedenk onzer i n vriendschap. God zegene U a l l e n en spare U voor e l k a n d e r , Uzelven voor Uw gezin, de maatschappij en de wetenschap en schenke ons nog eenmaal h e t g e l u k U a l l e n i n voorspoed t e r u g t e z i e n " .

5. INSTRUMENTEN VOOR D E ASTRONOMISCHE EiETINGEtI AANGESCHAFT EN K A I S E R S VERAEJTWOORVING VAN D E KEUZE VAN D I E INSTRUMENTEN . I N Z I J N " S T E R R E K l l t ~ I G E PLAATSBEPALING" Op b l z . 47 noemde i k reeds h e t bedrag van f 3373 ( p l u s f 120 v r a c h t ) d a t , na gemeenschappelijk o v e r l e g tussen K a i s e r en De Lange, aan i n s t r u m e n t e n , boekwerken en gereedschappen v o o r de

l n d i sche zending" zou moeten worden

u i t g e g e v e n . Het i s g e s p e c i f i c e e r d i n K a i s e r s b r i e f ~ 8 7 ~d.d. 1

23 november

1849 aan de m i n i s t e r van K o l o n i ë n . Een l i j s t v a n i n s t r u m e n t e n d i e naar K a i s e r s o o r d e e l aan bovengenoemde opgave moest worden toegevoegd i s vermeld i n z i j n b r i e f aan de m i n i s t e r van 30 november 1849 C881. De opgave h e e f t b e t r e k k i n g op e n i g e i n s t r u m e n t e n d i e door de Amsterdamse instrumentmaker E. Wenckebach zouden moeten worden g e l e v e r d en ook inderdaad g e l e v e r d z i j n .

Daaronder bevinden z i c h een passagei n s t r u m e n t ( f 391.20)

,

d r i e l andmeters-

F. KAISER EN S.H.

k e t t i n g e n (f 84),

twee "Nederlandsche e l l e n à b o u t "

d e e l d e Nederlandsche e l l e n à t r a i t " t e r lang, vriend dr.

DE LANGE

( f 44).

( f 16) en twee " v e r -

Deze v i e r s t a v e n , e l k één me-

z i j n , v ó ó r De Langes v e r t r e k n a a r I n d i ë g e i j k t d o o r K a i s e r s

F.J.

Stamkart t e Amsterdam C891. Het i j k r a p p o r t i s aanwezig I n

h e t d o s s i e r van de R i j k s c o m n i s s i e voor Geodesie onder R2. Wenckebachs ongedateerde n o t a ( u i t 1850) t e n bedrage van f 11 14.15 i s i n h e t d o s s i e r ond e r R9. De n o t a R5 ad f 42.40 van Wenckebach, gedateerd j a n u a r i 1851, h e e f t b e t r e k k i n g op e n i g e k l e i n e r e i n s t r u m e n t e n d i e pas z i j n g e l e v e r d nad a t De Lange reeds naar I n d i ë was v e r t r o k k e n . h e e f t b e t r e k k i n g op g e l e v e r d e tangen, e t h e r , e.d.

De n o t a R7 van H.W.

de Bruyn

v i j l e n , schroevedraaiers, o l i e ,

d i e v o o r r e p a r a t i e en onderhoud van de i n s t r u m e n t e n n o d i g z i j n .

Het i s imners d u i d e l i j k d a t b e t r e k k e l i j k eenvoudige r e p a r a t i e s aan de i n strumenten en h e t onderhoud van d i e i n s t r u m e n t e n door De Lange z e l f zouden moeten worden u i tgevoerd.

De h a n d v a a r d i g h e i d h i e r v o o r

-

de noodzaak v o o r

d i e h a n d v a a r d i g h e i d kan de tegenwoordige astronoom o f geodeet z i c h nauwel i j k s meer indenken

-

h e e f t h i j z i c h , onder K a i s e r s bekwame l e i d i n g ,

L e i d e n moeten e i g e n maken. Nota R8 van de b l i k - en k o p e r s l a g e r H.N.

in Bos-

man d e c l a r e e r t de l e v e r i n g van a l l e r l e i l a n t a a r n t j e s en r e f l e c t o r e n , nod i g v o o r de v e r l i c h t i n g van de chronometers,

van de k r u i s d r a d e n en de ran-

den van h e t i n s t r u m e n t o f van een ( b i j benadering)

i n de m e r i d i a a n van de

p1 a a t s van waarnemi ng g e p l a a t s t r i c h t p u n t . Om de l e z e r een i n d r u k t e geven van a l l e zaken d i e moesten worden meegenomen, g e e f i k h i e r o n d e r een opsomming van de a r t i k e l e n d i e De Lange v o o r geb r u i k i n I n d i ë v e r k l a a r t van K a i s e r t e hebben ontvangen. Ze z i j n overgenomen van de door De Lange ondertekende l i j s t R1 i n h e t a r c h i e f van de R i j k s -

commissie v o o r Geodesie: 4

tijdbewaarders geregeld naar s t e r r e t i jd;

2 tijdmeters; l astronomische k i j k e r ;

I ringmi crome t e r ; 2 srnalkalder bousso l e s ; 1 mreroide barometer; 1 kleine kijker;

4 thermometers;

5 maatstaafjes; 2 mètres ( i j z e r e n ) ; 2 verdeelde e l l e n (m2t r e s , koperen);

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

2 meetkettingen van 2 0 e l ; I meetveer

van 2 0 e l ;

1 passage instrument van Wenckebach; 2 barometers; I universaal instrument Pis t o r en Martins.

Een

mA: b e v f i e n d e :

1 3 plattangen;

I vee renwinder;

6 knijptangen;

2 achtjes;

1 oliesteen;

I d r i l h u i s met 1 2 d r i l l e n ;

I bankschroef;

I o u t i l à foret;

I loupehouder;

I klinkbank je;

3 schroevendraai jers;

I spilletang;

I derdehand;

2 ronse lmaat jes;

I spiehaak;

diverse v i j l e n ;

2 ronde hamers;

I s t e l booren;

I groote hamer;

6 draaibij t e l s ;

2 zaagspannen;

I poetsvel;

I kas tebol; 1 2 zaagbladen;

rond en vierkant staal; snaren;

2 boogen;

8 fleschjes beste o l i e ;

2 handschroeven;

I idem zeer f i j n ;

2 passers;

6 borstels;

6 schroe&laten met tappen;

2 scharen;

60 heften;

4 loupen;

5 fleschjes vernis;

I f leschje pari jsrood;

I groote draaibank;

I flesch je f i j n e oliesteen;

I k l e i n e dito;

1 2 v e l schuurpapier;

2 staartschroefjes;

1 5 ons koperdraad;

I wijzertang;

1 0 ons ijzerdraad;

2 schuiftangen; platkoper;

6 poetsvi jlen;

I doosje amari Z;

6 schuurvi jlen;

2 d o z i j n asbussen;

I pond kwik;

2 bakken voor a r t i f.

I flesch zwaveZether;

2 fZesch atcohoZ.

horizons;

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

Een b h A: bevattende:

2 lantaarns voor de pendule; 2 handlantaarns; 2 lantaarns voor v e r l i c h t i n g van h e t veld des k i j k e r s ;

1 b l i k k e n p o e t s t r o m e l; waailooze lampeglazen; pakjes lampenkous jes. Een kin2 m&:

2 pooten o f o n d e r s t e l l e n voor de instrumenten met kappen om de instmment e n t e dekken. Boeken:

A. Schyanoff: Sur l 'emploi de l 'instrument des passages C901; 1 B r i t i s h Association catalogue o f s t a r s ; 1 Nautical Alnanac 1850; 2

id.

id.

1851;

2

id.

id.

1852;

2 Schwnacher: Samlung van H ü l f s t a f e l n ; 1 kaart van Java; 1 Riùnker: Langenbestimmung durch den Mond; 1 Sterrencatalogus van Argelander. De v i e r " t i jdbewaarders" K a i s e r s b r o e r A.

i n h e t h o o f d van de l i j s t z i j n v e r v a a r d i g d door

K a i s e r . Ze kunnen worden beschouwd a l s de " s t a n d a a r d k l o k -

ken" waarmee de twee " t i jdmeters", c o n s t r u c t e u r Dent,

u i t s t e k e n d e chronometers van de Londense

konden worden v e r g e l e k e n . Ze z i j n i n f e b r u a r i 1850 g e l e -

v e r d C91 1 en d o o r De Lange u i t Rotterdam naar L e i d e n g e b r a c h t waar "hun gang door den heer De Lange n a a r de v o o r s c h r i f t e n d e r wetenschap z a l worden onderzocht" C921. De p r i j s der chronometers was v a s t g e s t e l d op

45

"guinjes"

p e r s t u k C931 maar door de hoge makelaarskosten was h e t bedrag der r e k e n i n g

f 1195.874. K a i s e r a d v i s e e r t daarom de m i n i s t e r de makelaarskosten i n h e t v e r v o l g t e besparen door een w i s s e l r e c h t s t r e e k s aan h e t departement t e doen aanbieden [921. Hoewel h e t n i e t i n de h i e r b o v e n staande l i j s t i s v e r meld, neem i k aan d a t De Lange ook nog s p i n r a g z a l hebben meegenomen om gebroken k r u i s d r a d e n i n h e t d i a f r a g m a van z i j n r i c h t k i j k e r t e vervangen.

Later

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

h e e f t h i j K a i s e r nog wel eens gevraagd hem s p i n r a g vanui t Nederland p e r b r i e f t e w i l l e n toesturen.

Dat van de I n d i s c h e spinnen o o r d e e l d e h i j min-

der s t e r k . Het u n i v e r s a a l i n s t r u m e n t van Repsold en h e t k l e i n e u n i v e r s a a l i n s t r u m e n t van P i s t o r en M a r t i n s z i j n t e l a a t i n L e i d e n a f g e l e v e r d om nog d o o r De Lange t e kunnen worden meegenomen. Dank z i j de medewerking van h e t departement van M a r i n e z i j n ze met e n i g e " h u l p t o e s t e l l e n " en boeken op 9 j u l i

1851 C941 met h e t k o r v e t "Van Speyk" onder commando van de k a p i t e i n - t e r zee P. Sauvage n a a r I n d i ë v e r v o e r d en daar op 19 december 1851 " i n v o l maakte orde" aangekomen C951.

Reeds v o o r h e t b e g i n van de p r a k t i s c h e u i t v o e r i n g van de " I n d i s c h e zending" s t e l d e K a i s e r e r p r i j s op de a d v i e z e n d i e h i j d a a r o v e r aan de m i n i s t e r had gegeven i n een p u b l i k a t i e t e m o t i v e r e n en de keuze t e v e r a n t woorden van de methoden d i e voor de a s t r o n o m i s c h e p l a a t s b e p a l i ng zouden moeten worden g e b r u i k t en van de i n s t r u m e n t e n d i e daarvoor moesten worden a a n g e s c h a f t . Een b e s c h r i j v i n g van de meetmethoden zou dan tevens een l e i draad v o o r de s t e r r e n k u n d i g e ( n ) z i j n d i e met de u i t v o e r i n g zou(den) worden b e l a s t . T i j d g e b r e k i s e r de oorzaak van geweest d a t aan deze "verantwoording" ze1 f s nog n i e t was begonnen toen De Lange op 2 o k t o b e r 1850 n a a r Indië vertrok.

D i t t i j d g e b r e k i s t e w i j t e n aan K a i s e r s s t u d i e o v e r "de

nieuw o n t d e k t e p l a n e t e n " C961,

d i e , a l d u s z i j n b r i e f van 11 o k t o b e r 1850

aan de m i n i s t e r van K o l o n i ë n C971, b e z i g gehouden".

"Maar",

"mi j veel l a n g e r dan i k vermoedde h e e f t

voegt h i j e r aan toe, "i k z a l m i j b e i j v e r e n zoo

s p o e d i g mogel i j k h e t bedoelde v e r s l a g t e geven".

Op 21 o k t o b e r 1850 rea-

g e e r t de m i n i s t e r op K a i s e r s b r i e f door hem t e s c h r i j v e n d a t h e t v e r s l a g "met b e l a n g s t e l l i n g z a l worden tegemoet gezien" C981. Op 2 a p r i l 1851 kan K a i s e r aan de m i n i s t e r melden:

"Het v e r s l a g van m i j n e werkzaamheden t e n behoeve van de zending voor de sterrekundige p l a a t s b e p a l i n g i n den Indischen a r c h i p e l d a t door Uwe E x c e l l e n t i e b l i j k e n s Uwer E x c e l l e n t i e s geëerde miss i v e d.d.

21 October 1850 A No. 1 C981 van m i j werd tegemoet ge-

zien, vol t o o i d z i jnde, ben ik zoo v r i j d a t s t u k aan h e t oordeel van Uwe E x c e l l e n t i e t e onderwerpen". Het i s de bedoel i n g " d a t h e t voor eene i n s t r u c t i e " ( z a l d i e n e n ) "voor hen d i e aan de s t e r r e kundi ge p1 aatsbepal i n g i n den Indischen a r c h i p e l z u l l e n arbeiden"

F. KAISER EN S.H.

"C991.

DE LANGE

De k o s t e n van h e t drukken van 500 exemplaren e r v a n s c h a t

K a i s e r i n d i e b r i e f op t e n hoogste f 200. Ze z u l l e n kunnen worden b e s t r e d e n u i t de nog overgebleven gelden van h e t o o r s p r o n k e l i j k e k r e d i e t van f 6000. "De u i tgave zoude aan eenen boekverkooper kun-

nen worden opgedragen d i e onder b e h o o r l i j k e v e r a n t w o o r d i n g de exempl a r e n o v e r welke Uwe E x c e l l e n t i e n i e t z a l wenschen t e b e s c h i k ken i n den handel b r e n g t " . Reeds op 8 a p r i l 1851 C1001 a n t w o o r d t de m i n i s t e r op K a i s e r s b r i e f d a t de beschouwing o v e r de s t e r r e n k u n d i ge p l a a t s b e p a l i ng d i e n t t e worden g e d r u k t en d a t p o p de t i t e l p a g i n a moet worden vermeld d a t h e t b o e k j e i s u i t g e g e v e n "voor

r e k e n i n g en op l a s t van h e t departement van Koloniën".

"boekverkooper" ken

-

De keuze van

w o r d t aan Kai s e r o v e r g e l aten. Het i s i n t e r e s s a n t op t e mer-

en h e t g e e f t de l e z e r de g e l e g e n h e i d een b l i k t e werpen i n de depar-

t e m e n t a l e keuken van d i e t i j d

-

d a t de b r i e f van de m i n i s t e r w o r d t verge-

z e l d van een p r i v é b r i e f j e aan Kai s e r van de s e c r e t a r i s - g e n e r a a l Weddi k van K o l o n i ë n , eveneens gedateerd 8 a p r i l 1851 C1011.

I n d a t b r i e f j e v e r z o e k t de

heer Weddik een w i j z i g i n g i n de t e k s t van h e t b o e k j e aan t e brengen. t e k s t s t o n d d a t de l u i t e n a n t - t e r - z e e M.H.

In die

Jansen C601 aan h e t departement

van K o l o n i ë n de t i t e l van a d v i s e u r zou hebben. D i t i s v o l g e n s Weddik onjuist:

de plannen v o o r de e x p e d i t i e n a a r I n d i ë z i j n van h e t departement van

K o l o n i ë n u i t g e g a a n . De naam van de h e e r Jansen d i e n t a l l e e n t e worden genoemd " a l s d i t u i t b l o o t w e t e n s c h a p p e l i j k oogpunt n o o d i g o f w e n s c h e l i j k mogt worden geacht".

B1 i j k e n s de m a c h t i g i n g , hem op 8 a p r i l v e r l e e n d ,

s c h r i j f t K a i s e r op 12 mei 1851 aan de m i n i s t e r C1021 d a t h e t b o e k j e o v e r de s t e r r e n k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g "onder m i j n oog b i j den heer J.G. Leiden z a l worden gedrukt". h e e r J.C.A.

De z o r g voor de u i tgave i s opgedragen aan de

Sulpke t e Amsterdam " d i e

werken h e e f t uitgegeven".

l a Lau t e

i n de l a a t s t e j a r e n b i j n a a l m i j n e

A l s h e t z a l z i j n a f g e d r u k t , b e r i c h t de m i n i s t e r

op 21 mei C1031, kunnen v o o r l o p i g 100 exemplaren worden afgegeven aan boekh a n d e l a a r Sulpke voor de verkoop à f 2 p e r s t u k . o v e r 75 exemplaren. juni

K a i s e r z e l f mag beschikken

Op z e e r onderdanige w i j z e b e t u i g t deze daarvoor op 2

1851 de m i n i s t e r C1041 en de s e c r e t a r i s - g e n e r a a l ,

de heer Weddik C1051,

z i j n dank. Het b e h o e f t geen b e t o o g d a t K a i s e r met de t e k s t w i j z i g i n g , door de h e e r Weddik was "gevraagd",

r e k e n i n g h e e f t gehouden.

die

Immers reeds

u i t de e e r s t e r e g e l s van h o o f d s t u k 1 van de g e d r u k t e t e k s t C151 b l i j k t d a t h e t i n i t i a t i e f voor de "zending"

t e r v e r b e t e r i n g van de I n d i s c h e z e e k a a r t e n

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

zou z i j n u i tgegaan van de vice-admi r a a l E. B. van den Bosch C581 d i e " t o e n aan h e t h o o f d was g e p l a a t s t der b e i d e departementen van M a r i n e en Koloniën". De naam van Jansen w o r d t op de b l a d z i j d e n 4 en 5 s l e c h t s t e r l o o p s vermeld en d i e van Ühlenbeck, op wiens p l a n De Lange voortbouwde,

i n h e t geheel

n i e t . Over De Langes memorandum van mei 1848, v o l l e d i g g e c i t e e r d i n p a r a g r a a f 4, w o r d t met geen e n k e l woord g e r e p t hoewel h e t de onmiddel l i j k e aanl e i d i n g i s geweest t o t h e t c o n t a c t d a t Jansen,

i n o p d r a c h t van m i n i s t e r van

den Bosch, op 26 augustus 1849 ( z i e b l z . 42) met K a i s e r o v e r deze zaak zocht.

B i j w i j z e van c u r i o s i t e i t g e e f i k de l e z e r h i e r o n d e r de g e s p e c i f i c e e r d e r e k e n i n g van de boekhandelaar J.C.A.

Sulpke d i e h i j wegens de l e v e r i n g van

500 exemplaren van K a i s e r s b o e k j e h e e f t ingezonden C1061:

---- - 12 r i e m p a p i e r à f 7 - - - Z e t t e n en drukken van de omslag - - - 5 boek g e k l e u r d p a p i e r à f 0.80 - - - I n n a a i j e n van 420 exemplaren à f 0.10 Vracht naar Leiden p e r spoor - - - - - Drukloon (104 v e l à f 9 p e r v e l )

-

- - - - - - -

-

-

- - --- - - - - - ----

- - - - - - - - - - - - -

f

95.84.

-

4.50

.42 .4

1.50

Het b o e k j e i s v e r d e e l d i n d r i e h o o f d s t u k k e n :

I.

De oorsprong, voorbereiding en beteekenis van de sterrekundige plaatsbepaling i n den Indischen archipel ( b l z. 1-35) ;

II.

De wetenschappelijke eischen van de sterrekundige plaatsbepaling i n den Indischen archipel en de handelswijzen die aldaar de voorkeuren genieten (b1 z. 36-90) ;

III.

De s t o f f e l k jke hulpmidde Zen, voor de sterrekundige plaatsbepaling i n den Indischen archipel, uitgekozen en aangeschaft ( b l z. 9 1- 156)

Een k o r t "Naschmft" ( b l z .

157-160) b e s l u i t h e t w e r k j e .

Het e e r s t e h o o f d s t u k behandel t veel van hetgeen h i e r v o o r reeds o v e r de t o t standkoming van de " I n d i s c h e zending"

i s gezegd. H o o f d s t u k 11 g a a t , onder

v e r m e l d i n g van de t o e n daarover bestaande l i t e r a t u u r , u i t v o e r i g i n op de methoden van l e n g t e - en b r e e d t e b e p a l ingen d i e i n h e t (toenmal i g e ) Oost- l nd i ë konden worden g e b r u i k t . Daar d i e l i t e r a t u u r e c h t e r geheel was afgestemd op

.

F. K A I S E R EPI S.H.

DE LANGE

n o o r d e l i j k e l a n d e n , h e e f t K a i s e r de w e r k w i j z e n i n d i e l i t e r a t u u r b e s c h r e v e n vaak moeten omwerken om ze g e s c h i k t t e maken v o o r de t r o p e n . Op b l z .

55 z e g t

h i j h i e r o v e r d a t b i j de a s t r o n o m i s c h e b r e e d t e - en a z i m u t b e p a l i n g b i j n a o v e r a l ( i n ~ u r o p a )de p o o l s t e r w o r d t g e b r u i k t , maar deze i s i n de t r o p e n n i e t t e z i e n o f s t a a t zó l a a g aan de h o r i z o n d a t z e v o o r waarneming o n g e s c h i k t i s . Daar K a i s e r op b l z .

57 m e t i n g e n o v e r d a g a f w i j s t wegens de f u n e s t e i n v l o e d op

de n a u w k e u r i g h e i d d i e de b e s t r a l i n g d o o r de zon u i t o e f e n t op de d r i e v o e t van het instrument,

i s i n de t r o p e n v o o r b r e e d t e b e p a l i n g e n de m e t i n g van c i r c u m -

m e r i d i a a n z e n i t s a f s tanden van s t e r r e n de meest a a n b e v e l e n s w a a r d i g e . Om i n een p u n t waarvan l e n g t e en b r e e d t e s l e c h t s b i j b e n a d e r i n g bekend z i j n d e r i c h t i n g van de m e r i d i a a n v a s t t e l e g g e n w o r d t , o n g e v e e r b i j h a a r opkomen o f h a a r ondergaan, h e t a z i m u t A b e p a a l d van een s t e r d i e nagenoeg i n h e t z e n i t c u l m i n e e r t en i n de e e r s t e v e r t i c a a l de baan o o s t - w e s t b e s c h r i j f t .

cotgA =

Daar

-

sin+ cost cos+ t g 6 = F, sint

( 4 i s de b r e e d t e van de p l a a t s van waarneming,

t i s de u u r h o e k van de s t e r

en 6 h a a r dec1 i n a t i e ) ,

aF

1

aF

-a=A- - - z " -s*i -n= A

dA =

a+

cos$cost+sin$ tg6 e n sint

- s i n 2 ~ ( c o s $c o s t + s i n $ sint

d+

+

s i n 2 ~ ( s i n ++ c o t g A c o t g t ) d t .

dA s t e l t h i e r i n de a a n g r o e i i n g van h e t a z i m u t v o o r , u i t g e d r u k t i n de n i e t t e g r o t e a a n g r o e i i n g e n d+ en d t van b r e e d t e en uurhoek. Het i s d u i d e l i j k d a t v o o r p l a a t s e n i n de b u u r t van de e q u a t o r (+=O) e n v o o r uurhoeken t z 9 0

O

o

o f t ~ 2 7 0 van s t e r r e n d i e b i j b e n a d e r i n g i n h e t z e n i t c u l m i -

n e r e n ( 6 ~ 0 )de termen t u s s e n h a a k j e s i n de u i t d r u k k i n g v o o r dA z e e r k l e i n zijn,

z o d a t b e t r e k k e l i j k k l e i n e f o u t e n i n de aangenomen waarden v o o r b r e e d t e

en l e n g t e van de p l a a t s van waarneming s l e c h t s een z e e r g e r i n g e a f w i j k i n g i n

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

h e t berekende a z i m u t A t e n gevolge hebben. Door h e t u i t z e t t e n van A kan men dus de m e r i d i a a n reeds zeer goed r e a l i s e r e n . B i j v o o r k e u r p l a a t s t e De Lange dan op een n i e t t e k l e i n e a f s t a n d i n de m e r i d i a a n een s i g n a a l d a t ' s n a c h t s v e r 1 i c h t kon worden. A l s h e t a l thans n i e t g e s t o l e n werd (wat hem nogal eens i s overkomen),

voorkwam z o ' n s i g n a a l h e t t e l k e n s opnieuw bepalen van de me-

r i d i a a n t e r p1 a a t s e a l s de c i rcummer i d i a a n zeni t s a f s t a n d e n moesten worden

gemeten. Ook h e e f t De Lange b i j metingen i n de b u u r t van z i j n woning i n Bat a v i a wel g e b r u i k gemaakt van een v e r l i c h t s i g n a a l op een padieschuur op k o r t e a f s t a n d u i t de m e r i d i a a n gelegen.

Door de o n m o g e l i j k h e i d om van r a d i o t i j d s e i n e n g e b r u i k t e maken, was h e t i n h e t midden van de v o r i g e eeuw buitengewoon m o e i l i j k l e n g t e v e r s c h i l l e n nauwk e u r i g t e bepalen. K a i s e r b e s c h r i j f t i n z i j n b o e k j e d r i e methoden d i e t o e n g e b r u i k t konden worden:

a) b)

De methode van het overbrengen van chronometers; De methode door i n de plaatsen waartussen men het lengteverschil wenst t e bepalen, waar t e nemen op welk chronometemoment de o n d e r (boven-) kant van de maansrand dezelfde hoogte h e e f t a l s een ( z e l f d e ) s t e r . De methode i s een door Kaiser op de b l z . 72-75 voor de tropen ontwikkelde variant op de toen i n Europa gebruikelijke werkwijze om h e t lengtevers c h i l t e bepalen u i t h e t a z i m t a l e v e r s c h i l tussen een der maansranden en de s t e r ;

c ) De methode door i n de plaatsen waartussen het lengteverschil moet worden bepaald, waar t e nemen wanneer eenzelfde s t e r door de maan wordt bedekt. Het g e b r u i k van de niethoden i s s t e r k a f h a n k e l i j k van de a f s t a n d tussen de p u n t e n waarvan men h e t l e n g t e v e r s c h i l w i l weten. Zo z a l ,

z o a l s K a i s e r op

b l z . 77 naar a a n l e i d i n g van methode c opmerkt:

"de p l a a t s i n den Indischen h r c h i p e l w i e r l e n g t e men h e t e e r s t z a l bepalen, h e r l e i d moeten worden t o t eene d e r vaste sterrewachten in Europa en voor p l a a t s e n d i e z66 v e r van elkander v e r w i j d e r d z i j n z a l de maan s l e c h t s zelden d e z e l f d e s t e r bedekken of,

indien d i t al

geschiedt, zich, b i j d i e bedekkingen, zelden boven de h o r i z o n t e n d i e r p1 aatsen ophouden". Eerizel f d e r e s t r i c t i e g e l d i : u i t e r a a r a voor de methode b. Z i j n a l l e e n waarne-

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

mingen b e s c h i k b a a r op h e t s t a t i o n waarvan men de a b s o l u t e l e n g t e ( t . o . v . Greenwich) w i l bepalen, b i j v .

i n ( h e t toenmalige)

h a n k e l i j k van de k e n n i s van de k l e i n e ,

B a t a v i a , dan i s men a f -

i n h e t midden van de v o r i g e eeuw nog

minder goed bekende onregelmatigheden i n de maansbeweging o f , h e t u i t d r u k t "van de f o u t e n i n de maantafel en"

(b1 z.

zoals Kaiser

77 ) . Deze a f w i j k i n g e n ,

d i e a l s c o r r e c t i e s kunnen worden beschouwd aan de waarden voor dec1 i n a t i e en r e c h t e k l i m m i n g van de maan i n de astronomische jaarboeken u i t d i e t i j d , zoover mogel i j k e l -

worden "aan onderscheidene s t e r r e w a c h t e n i n Europa v o o r ken dag bepaal d"

(b1 z.

77 ) . Een nauwkeuri ge bepal i n g van de ( a b s o l u t e ) l e n g -

t e van B a t a v i a i s daarom pas m o g e l i j k nadat deze " f o u t e n i n de maantafelen" bekend z i j n geworden.

De b e p a l i n g van een l e n g t e v ë r s c h i l volgens a i s i n wezen z e e r eenvoudig. Nad a t de c o r r e c t i e van de chronometer op de p l a a t s e l i j k e t i j d i n de e e r s t e (bekende) s t a n d p l a a t s i s bepaal d, w o r d t de chronometer schip

-

o v e r g e b r a c h t naar de tweede,

~ c o r r e c t i e t.o.v. w o r d t o p n i e u ~de

-

i n d i e n mogel i j k p e r

i n l e n g t e onbekende, s t a n d p l a a t s .

Daar

p l a a t s e l i j k e t i j d bepaald. A l s men aan-

neemt d a t de chronometer t i j d e n s h e t t r a n s p o r t noch voor, noch a c h t e r i s gelopen, dan i s h e t v e r s c h i l tussen de b e i d e c o r r e c t i e s een maat voor h e t lengt e v e r s c h i l der p l a a t s e n . Het i s d u i d e l i j k d a t voor een nauwkeurige w e r k w i j z e volgens deze methode de gang van de o v e r g e b r a c h t e chronometer nauwkeurig bekend moet z i j n . e n d a t b i j zeer nauwkeurig werk n i e t kan worden v o l s t a a n met h e t overbrengen van s l e c h t s één z o ' n i n s t r u m e n t . Een a l t e r n a t i e v e methode w a a r b i j g e b r u i k gemaakt w o r d t van h e t i n b e i d e s t a n d p l a a t s e n waargenomen t i j d s t i p van h e t l i c h t s i g n a a l van een v e r t i c a a l a f g e s c h o t e n v u u r p i j l o f van een h o e v e e l h e i d ontbrandend b u s k r u i t ongeveer midden tussen d i e twee s t a n d p l a a t s e n b e l o o f t volgens b l z . c h i p e l schoone vruchten".

81 "voor de geographie van den I n d i s c h e n A r -

De methode w o r d t a l s v o l g t toegepas t. Het moment

van h e t l i c h t s i g n a a l van v u u r p i j l- o f b u s k r u i t o n t b r a n d i n g w o r d t waargenomen op e l k van de chronometers d i e i n de s t a n d p l a a t s e n A en B waartussen h e t l e n g t e v e r s c h i l bepaald moet worden, aanwezig z i j n . L a t e n deze t i j d s t i p p e n A

1 resp. B z i j n . Daarna ( o f d a a r v o o r ) l e e s t de waarnemer i n A op z i j n chrono1 meter h e t t i j d s t i p A2 a f waarop een bepaalde s t e r door de m e r i d i a a n gaat. De waarnemer - i n B r e g i s t r e e r t van d e z e l f d e s t e r h e t culminatiemoment B i n de 2 tweede s t a n d p l a a t s . A f g e z i e n van h e t voor- o f a c h t e r l o p e n van de b e i d e u u r werken en van de gang van de chronometers d i e v e r o n d e r s t e l d worden op s t e r r e n t i j d t e z i j n geregeld,

i s dan h e t l e n g t e v e r s c h i l A B - A A

t u s s e n de p l a a t s e n

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

-

= (A -B ) (A -B ) . Aan X ' s w e s t e l i j k van Greenwich z i j n h i e r i n p o s i 1 1 2 2 t i e v e , aan X ' s o o s t e l i j k van Greenwich n e g a t i e v e waarden toegekend. Het v e r -

AB-XA

d i e n t u i t e r a a r d a a n b e v e l i n g h e t moment van h e t l i c h t s i g n a a l w e i n i g t e doen a f w i j k e n van de t i j d s t i p p e n A

en B waarop volgens een eenvoudige bereke2 2 n i n g ( e x a c t v o o r de bekende s t a n d p l a a t s A, benaderd voor de i n l e n g t e onbe-

kende s t a n d p l a a t s B) de waar t e nemen s t e r de m e r i d i a n e n van A en B p a s s e e r t . Voor A

1

= 7U26m54s.2, BI

= ~ ' 4 8 ~ 2 37,~ .

m s A = 7U31m04s.8, B2 = 5'45 14 .j, i s 2 U s i B - h A = l 38m30 .5 1U45m50s.5 = - 7 m 2 ~ S . O = -44oS.0 = -6600".

-

Daar op de gemiddelde b r e e d t e van Java een l e n g t e v e r s c h i l van 1" r u i m 30 m representeert,

i s i n o o s t - w e s t r i c h t i n g de a f s t a n d t u s s e n A en B ca. 200 km.

Om i n een v l a k t e r r e i n van A en B u i t een v u u r p i j l - o f b u s k r u i t s i g n a a l mid-

den tussen A en B t e kunnen waarnemen, moet d i t dus, a l s r de s t r a a l van de aarde i s , hoger dan 1002:2r = 10000: 12800 km a 0.8 km boven d a t midden t o t o n t b r a n d i ng z i j n gekomen.

"Zoo zoude men", s c h r i j f t K a i s e r op b l z . 84, "op h e t e i l a n d Java zonder eeni ge z w a r i gheid onmiddel lij k B a t a v i a aan C h e r i bon, Cheribon aan Samarang, Samarang aan Soerabaya en Soerabaya aan een kenn e l i j k p u n t van de S t r a a t van B a l i kunnen verbinden zonder tusschen e l k van d i e paren van p1 aatsen" (op onder1 i nge a f s t a n d e n van ca. 200 km) "meer dan één s t a t i o n voor h e t e n k e l e geven van s e i n e n t e

behoeven. ( - ) . Men z e g t d a t de t r i g o n o m e t r i s c h e opneming van Java, wegens

de n a t u u r 1 ij k e g e s t e l d h e i d van d a t e i l a n d , aan b i j n a onover-

k o m e l i j k e zwarigheden verbonden i s . I k g e l o o f d a t eene algemeene opneming, n i e t s l e c h t s van h e t e i l a n d Java, maar ook van den geheelen I n d i s c h e n A r c h i p e l , z i c h n i e t zoo moei j e 1 i j k z a l betoonen i n d i e n men z i c h i n de armen d e r s t e r r e k u n d e w i l werpen en hare o n o n t b e e r l i j k e h u l p n i e t versmaden". I k heb reeds opgemerkt d a t de z o j u i s t beschreven w i j z e van l e n g t e b e p a l i n g twee e r v a r e n waarnemers e i s t z o d a t , z o a l s K a i s e r op b l z . 87 van z i j n b o e k j e schrijft:

"de s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g i n den I n d i s c h e n A r c h i p e l n i e t dan

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"zeer t r a g e l i j k z a l kunnen voortgaan i n d i e n z i j door een enkelen s t e r r e k u n d i g e v o l b r a g t moet worden". I k b e t w i j f e l e r n s t i g o f de methode van l e n g t e b e p a l i n g "met v u u r p i j l e n en b u s k r u i t s i g n a l e n " wel de "schoone v r u c h t e n " b e l o o f t waarvan z o j u i s t sprake was.

Immers op b l z .

86 s c h r i j f t K a i s e r z e l f d a t i n de p r a k t i j k v e l e n e r o v e r

hebben geklaagd " d a t men z e e r d i k w i j l s v o l s t r e k t geene kans zag om d a a r b i j op onderdeelen van secunden a c h t t e geven1'. Het l i j k t daarom r e d e l i j k t e v e r o n d e r s t e l l e n d a t i n de f o r m u l e voor h e t l e n g t e v e r s c h i l :

A -A B

A

= (A -B

1

1

)

-

( ~ ~ - 0 ~ )

en B1 s t a n d a a r d a f w i j k i n g e n z u l l e n hebben van t e n 1 De s t a n d a a F d a f w i j k i n g i n ( ~ ~ - 0i s ~dan ) oS.5 J2 = o S . 7 I n d i e n

de waarnemingsmomenten A S

m i n s t e O .5.

men d i e i n (A -B ) nagenoeg v e r w a a r l o o s t , 2 2

is:

Op de gemiddelde b r e e d t e van B a t a v i a en Cheribon ( 1 $ - - 6 ~ 3 0 ' ) zou d i t bedrag een s t a n d a a r d a f w i j k i n g van ca.

368 m betekenen i n de éénmaal gemeten a f s t a n d

van ca. 200 km t u s s e n B a t a v i a en Cheribon. K a i s e r s o o r d e e l op b l z . 8 5 :

"De b e t r e k k e l i j k e l i g g i n g van p l a a t s e n d i e zoo nabi j e l kander z i j n d a t de eene nog eenigermate u i t de andere kan worden waargenomen, z a l o n v e r g e l i j k e l e r li g t e r door breedte met h e t u n i v e r s a a l i n s t r u ment en l e n g t e door b u s k r u i d seinen dan door t r i g o n o m e t r i s c h e oper a t i ë n bepaald worden en ik ben o v e r t u i g d d a t men i n de a l gemeene opneming van den Indischen A r c h i p e l n i e t b e t e r z a l slagen dan wanneer a l d a a r de l e n g t e b e p a l i n g door b u s k r u i d seinen en v u u r p i j l e n op eene groote schaal w o r d t ingevoerd", l i j k t daarom zeer aanvechtbaar. Ook Oudemans z a l deze mening hebben g e h u l d i g d t o e n h i j , na z i j n benoeming t o t l e i d e r van de metingen, de astronomische puntsbepal i ng op Java d o o r een g e o d e t i s c h e h e e f t vervangen.

K a i s e r s methode van l e n g t e b e p a l i n g d i e i k op b l z . 63 reeds g l o b a a l aangaf a l s de w e r k w i j z e b w o r d t tevens vermeld i n de p u b l i k a t i e van S.H.

en G.A.

de

Lange: Astronomische waarnemingen gedaan t e r b e p a l i n g der g e o g r a f i s c h e l i g g i n g van B a t a v i a C1071. Z i j b e s c h r i j v e n de w e r k w i j z e a l s v o l g t op de b l z . 14-

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

15 van h e t b o e k j e :

" N a d a t h e t i n s t r u m e n t zoo goed rnogeli j k g e r e k t i f i c e e r d i s w o r d t de k i j k e r op de maan g e r i g t e n de t i j d e n van doorgang des maanrands d o o r de h o r i z o n t a l e draden naauwkeurig eiaargenonen ( e n h e t n i v e a u van den v e r t i k a a l c i r k e l a f g e l e z e n ) . Door eene k l e i n e v o o r u i t ber e k e n i n g w e e t men h e t oogenbl ik en h e t a z i m u t h waarop eene s t e r i n de n a b i j h e i d d e r maan d e z e l f d e h o o g t e z a l b e r e i k e n en d o o r h e t i n s t r u m e n t ( t e r w i j 1 men den v e r t i k a a l c i r k e l o n v e r a n d e r l i j k v a s t l a a t s t a a n ) i n h e t bekende azirnuth t e s t e l l e n erordt de s t e r d o o r h a r e dag e l ij k s c h e beweging in h e t v e l d des k i j k e r s gevoerd waarop de t i j d e n van h a r e n doorgang d o o r de h o r i z o n t a l e draden weder zoo naauwkeurig m o g e l i j k worden waargenomen en h e t n i v e a u a f g e l e z e n . K e n t men d o o r eene t i j d s b e p a l i n g den t i j d , dan kan men v o o r de waargenomen t i j d e n de s t e r s h o o g t e geheel naauwkeurig berekenen en h e t i s b l i j k b a a r d a t de maans s c h i j n b a r e r a n d s z e n i t h a f s t a n d j u i s t deze1 f d e z a l z i j n a l s de berekende z e n i t h a f s t a n d d e r s t e r behoudens de k l e i n e c o r r e c t i e v o o r h e t n i v e a u i n d i e n de a f l e z i n g b i j de twee waarnemingen e e n i g e v e r a n d e r i n g h e e f t ondergaan. De v o o r d e e l en d e z e r waarneming v a l le n i n h e t oog:

laze Ia eene Meóie dout i n de LLjdabepae*ng van bijna geen invloed,

f d e la men onadhankeeijb van de aahzdbiuging, 3de l a men ona~hnnbeP*jbvan de onvenmijddijlie houten i n h e t adl e z e n deh vem%hadcAnhdh b i j h e t metdn van zeniAhnadatanden en van de d o d e n van h e t u~mbvtuAg zoo a h cüc d u v d e d i n g , d m mihnometmchoeven en van de dout van hoLf!Ámakie, qde Kan de wamn&ngt' ( d o o r de k i j k e r van h e t i n s t r u m e n t een i e t s e d e n h h a d d wokien. andere h e l l i n g t e geven) " v m c h ~ d e n m DaA de atm aam de maan kan vooha6gaan i n p l d van h a m voldht gen behoedt n a a u w f i j h o p g r n u k t t e wokden, evennún d i e a t m e n zich b i j z o n d u aanbevden w d k e zoo wGnig mogcf i j h m e t de maan i n a z h d h v m c W e n en zoo apoedig mogef i j h op haah volgen m& men den ,tijd a,Lecli;ts hebbe om goed h e t niveau ad t e lezen". De b e s c h r i j v i n g van de methode i s v e r d u i d e l i j k t i n F < p u r 4.

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

Figuur 4 Door de c i r k e l i n h e t v l a k van t e k e n i n g i s de s n i j d i n g aangegeven van de hem e l b o l met de m e r i d i a a n van een p l a a t s B ( a t a v i a ) op h e t z u i d e l i j k h a l f r o n d .

C,

S

h e t m i d d e l p u n t van de c i r k e l , s t e l t h e t m i d d e l p u n t van de aarde voor.

i s de s t e r d i e t i j d e n s de waarneming een g e l i j k e z e n i t s a f s t a n d h e e f t a l s de n i e t i n de f i g u u r a f g e b e e l d e maansrand. Omdat de a a r d s t r a a l (ca. 0.021

6366 km

N

l i chtsecunde) v o l komen t e verwaarlozen i s t . o . v. de z e e r g r o t e a f s t a n -

den t o t de v a s t e s t e r r e n ( C a s t o r en P o l l u x u i t h e t s t e r r e n b e e l d Tweelingen ca.

43 l i c h t j a r e n ) i s , v a n u i t B gezien, de z e n i t s a f s t a n d van S g e l i j k aan d i e

i n C. De g r o t e c i r k e l n o o r d - o o s t - z u i d - w e s t van B ( a t a v i a ) .

i s h e t z e n i t van B (C), gelegen op de m e r i d i a a n . Z p l , de

hemelzuidpool van B,

l i g t een waarde 4

b r e e d t e n n e g a t i e f worden g e t e l d , equator,

door C i s ( e v e n w i j d i g aan) de h o r i z o n

boven de h o r i z o n . Daar z u i d e l i j k e B De hemeli s de a f s t a n d Zpl-Ze = 90' +

mg.

de g r o t e c i r k e l volgens w e l k e de aardse evenaar de hemelbol s n i j d t ,

s t a a t i n C l o o d r e c h t op C Z p l . Ze s n i j d t de h o r i z o n i n de punten Oost en West en i s de c i r k e l waarlangs o f e v e n w i j d i g waaraan de hemellichamen t e n g e v o l g e van de a a r d r o t a t i e dage1 ij k s hun banen van o o s t n a a r west s c h i j n e n t e beschrijven.

Door de g e r i n g e b r e e d t e van B a t a v i a s t a a n deze banen nagenoeg

l o o d r e c h t op de h o r i z o n z o d a t

-

en daarop b e r u s t u i t e r a a r d K a i s e r s v a r i a n t op

de t o e n i n Europa g e b r u i k e l ij k e w i j z e van l e n g t e b e p a l i n g

-

h e t passeren van

s t e r en maan d o o r de h o r i z o n t a l e k r u i s d r a a d van h e t i n s t r u m e n t scherp kon worden waargenomen.

Daar S i n Figuur 4 aan de n o o r d z i j d e van de hemelequator

F. K A I S E R E N S.H.

DE LANGE

De a f s t a n d Zpl S i n de f i g u u r S' De z e n i t s a f s t a n d ZS van de s t e r i s de boog Ze S. Haar hoogte

s t a a t , h e e f t ze een p o s i t i e v e d e c l i n a t i e 6 i s dus 90'+6~.

i s de boog HS. De t i j d v e r l o p e n s i n d s de s t e r door h e t noorden i s gegaan, i s de uurhoek t s van de s t e r . De hoek Z p l van de b o l d r i e h o e k Zpl-Ze-S

i s dus

- t S . Het a z i m u t van de s t e r op h e t o g e n b l i k van haar waarneming i s de hoek

A

i n h e t z e n i t . Men v i n d t deze hoek i n h e t h o r i z o n t a l e v l a k t e r u g a l s de S hoek noord-C-H. Z

s

= 90'-h

s

kan worden berekend u i t de

bekende

breedte (B,

de bekende de-

clinatie 6

van de s t e r en de uurhoek t De l a a t s t e v i n d t men g e m a k k e l i j k S S' u i t h e t v e r s c h i l d e r chronometermomenten t en t waarop S r e s p . de h o r i z o n 2 1 t a l e draad i n de k i j k e r van h e t i n s t r u m e n t en de m e r i d i a a n van de p l a a t s van waarneming p a s s e e r t : t s = t 2 - t l De waarde van Z

s

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . is:

ZS = a r c cos { s i n ( B s i n 6 S + cosdB cos6 S c o s ( t 2 - t , ) }

Het ogenbl i k d a t i n B de ( o n d e r s t e ) de s t e r b e r e i k t ,

(1)

. . . . . . . .

rand van de maan de z e n i t s a f s t a n d Z

i s v o o r g e s t e l d i n Figuur 5.

Figuur 5

S

(2)

van

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

C i s i n d i e f i g u u r h e t m i d d e l p u n t van de aarde, M h e t m i d d e l p u n t van de maan. Ze i s -

h e t z e n i t van B en C.

i s zowel i n B a l s i n C aangegeven. Hoewel h e t S v e r s c h i l z i c h t i n B en C naar de " o n e i n d i g " v e r r e s t e r kon worden verwaarloosd,

Z

i s d i t n i e t h e t geval met de op " s l e c h t s "

ca. 400.000 km van de aarde

v e r w i j d e r d e maan. Daar de c o ö r d i n a t e n a ( r e c h t e k l i m m i n g ) en d ( d e c 1 i n a t i e ) van a l l e hemellichamen bepaald worden langs de b i j Figuur 4 g e d e f i n i e e r d e hemele q u a t o r ( a ) en i n de r i c h t i n g Zpl S Np1 l o o d r e c h t daarop ( d ) , moet de i n B zen i t s a f s t a n d van de maansrand her1 e i d worden t o t de g e o c e n t r i -

"waargenomen"

sche z e n i t s a f s t a n d Z van h e t midden van de maan: M

H i e r i n s t e l t p h e t h o e k j e voor waaronder men i n h e t m i d d e l p u n t C van de aarde de s t r a a l r van de maan " z i e t " .

C worden "waargenomen".

c i s h e t h o e k j e waaronder i n R de punten B en

p i s v o o r e l k e dag van h e t j a a r op O u u r en 12 u u r

Greenwich t i j d i n de astronomische jaarboeken vermeld. waarde tussen ca.

I n 1936 v a r i e e r d e h a a r

14'42" en 16'44".

U i t de d r i e h o e k C R M i n Figuur 5 l e i d t men g e m a k k e l i j k a f d a t hoek:

+

R = 90'

& c en hoek M = 90

O

-

(fc+p).

Men h e e f t dus:

I n deze b e t r e k k i n g i s CB : CM = s i n ( h p ) de zogenaamde h o r i z o n t a a l p a r a l l a x van de maan. Ze i s , op d e z e l f d e t i j d s t i p p e n a l s p,

i n de astronomische j a a r -

boeken vermeld. Voor h e t j a a r 1936 v a r i e e r d e h a a r waarde van ca. 53'56" ca. 61 ' 17".

Daar:

CB : CR = s i n c : s i n 2 cos ($c+p) cos; c

-

S

g e l d t dus:

s i n (hp) s i nZS sinc

Daar: cos(&c+~) cos&c

-

cos&c

-

psin4c

- J?-2

L

cos&c costc

7 .

l

-

L

ptgtc

-f

+

. . . . . volgt

dat:

+

. . . . . .-

tot

F. KAISER EN S.H.

l

-

p2

ptg4c

-= 2

sin(hp) sinZs sinc

DE LANGE

.................

(3)

I n deze v e r g e l i j k i n g i s p i n r a d i a l e n u i t g e d r u k t . Mede door de k l e i n h e i d van t g i c v e r s c h i l t h e t e e r s t e l i d van (3) dus maar zeer w e i n i g van Voor de bepal i n g van c,

1.

i n wezen dus een i t e r a t i e p r o c e s , kan men daarom

u i tgaan van de v o o r l o p i g e waarde:

S u b s t i t u e e r t men deze i n h e t e e r s t e l i d van ( 3 ) dan kan men de d e f i n i t i e v e waarde van c vinden u i t de b e t r e k k i n g : sin(hp) sinZS sinc

......................

=

l

-

ptg4c1-

(5)

E2 O

Ze i s s l e c h t s z e e r w e i n i g g r o t e r dan c l . Voor (hp) = O 53'14".70, O

p = O 16'08".54

en ZS = 5b0,

v i n d t men c l = 0°47'55".76.

Daar de noemer

van ( 5 ) i n d a t geval 0.99996624 i s , i s de d e f i n i t i e v e waarde c = 0°47'55".86 U i t blz.

16 van hun p u b l i k a t i e C1071 b l i j k t d a t de heren De Lange i n hun

p r a k t i j k met de b e r e k e n i n g van c ' u i t ( 4 ) hebben v o l s t a a n . Dat d i t bedrag een b e n a d e r i n g i s , vermelden z i j z e l f s n i e t , m i s s c h i e n n i e t omdat de begane f o u t ( in h e t gegeven v o o r b e e l d 0". 10) van s l e c h t s z e e r o n d e r g e s c h i k t e b e t e kenis i s t.o.v.

de f o u t i n de waarneming van h e t moment waarop de maansrand

de h o r i z o n t a l e draad p a s s e e r t . Overigens moet worden opgemerkt d a t v o o r een nauwkeurige b e p a l i n g van Z u i t : M

p en c (dus p en (hp) u i t ( 5 ) ) z e e r nauwkeurig bekend moeten z i j n . Daar de v e r s c h i l l e n tussen de g e t a b u l e e r d e waarden van p en (hp) soms zeer g r o o t z i j n ( v o o r (hp) t o t 29")

moet i n de t a f e l s van de astronomische j a a r b o e k e n

zeer nauwkeurig g e ï n t e r p o l e e r d worden. Voor deze i n t e r p o l a t i e i s e c h t e r h e t tussen B ( a t a v i a ) en G(reenwich) n o d i g d a t j u i s t bepaald lengteverschi l X -X B G moet worden. Reeds h i e r u i t z i e t men d a t de b e r e k e n i n g van p, (hp) en A B - A G e r een met opvolgende benaderingen z a l moeten z i j n .

Daar de uurhoek t

van ( h e t midden van) de maan h e t v e r s c h i l i s t u s s e n de M s t e r r e n t i j d BST i n B ( a t a v i a ) t i j d e n s de maanswaarneming en de r e c h t e k1 immi ng aM van de maan:

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

z a l tM i n BST kunnen worden u i t g e d r u k t a l s BST bekend i s . Omdat de uurhoek t

s

van de s t e r S u i t Figuur 4 n u l i s a l s ze, op h e t chronometermoment t

de m e r i d i a a n van B p a s s e e r t , de r e c h t e k l i m m i n g a moment t

3

s

1'

i s de s t e r r e n t i j d op d a t o g e n b l i k g e l i j k aan

van de s t e r .

De s t e r r e n t i j d i n B op h e t chronometer-

van de maanswaarnemi ng i s dus:

en de uurhoek tMvan de maan:

De met ( 2 ) analoge f o r m u l e voor de z e n i t s a f s t a n d Zt4 u i t ( 6 ) van h e t midden van de maan l u i d t dus:

Wanneer h e t l e n g t e v e r s c h i l tussen B ( a t a v i a ) en ~ ( r e e n w i c h )X = X ' dan i s h e t , a l s h e t i n B ( a {(aS

+

t3-tl

-

1')

-

s

+

t -t

3

A A } uur

'

+

AX i s ,

) u u r s t e r r e n t i j d i s , i n G:

. . . . . . . . . . . . . . . . . (11)

Voor X ' ,

een benaderde waarde van X , i s door de h e r e n De Lange i n e e r s t e u r n s i n s t a n t i e s t e e d s X ' = 7 07 37 aangenomen. Voor de benaderde s t e r r e n t i j d (GST)

'

i n G(reenwi ch) op h e t ogenbl i k d e r maanswaarnerning i n ~ ( a t a v i a :)

(GST)' = (aS

+

t -t

3

1

-

7'07~37~)

kan men nu door i n t e r p o l a t i e i n een astronomisch j a a r b o e k p ' en (hp)

uit

(5) berekenen en daarmee Z ' u i t ( 6 ) . 6;

en a h v i n d t men eveneens d o o r i n M t e r p o l a t i e n a d a t u i t e r a a r d de maanscoördinaten u i t h e t j a a r b o e k waartussen men i n t e r p o l e e r t e e r s t v o o r de reeds e e r d e r genoemde " f o u t e n d e r maantafelen" z i j n gecorrigeerd.

De accenten b i j p,

(hp)

,

ZM, 6t4 en a

n

geven aan d a t

deze grootheden benaderde waarden z i j n . S u b s t i t u e e r t men Z,',

b h en a ' i n M (10) dan z a l o v e r h e t algemeen een o n g e l i j k h e i d van de b e i d e leden van d i e

v e r g e l i j k i n g o p t r e d e n d o o r d a t i n (11) A X i s verwaarloosd.

Berekeningen van

nieuwe benaderingen p", (hp)", Z , 6; en a" thans met b i j v . X" = 7U07m27s M u m s en ( o f ) X" = 7 07 47 geven opnieuw ongel i jkheden van l i n k e r - en r e c h t e r l e den van ( 1 0 ) .

( ~ i e zr i j n de tekens

'l

geen secunden maar d u b b e l a c c e n t ) .

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

Door i n t e r p o l a t i e v i n d t men t e n s l o t t e de d e f i n i t i e v e waarde van X waarvoor deze o n g e l i j k h e i d i s opgegeven. K a i s e r en De Lange hebben e r reeds de aandacht op g e v e s t i g d d a t , d o o r h e t aanbrengen van meer h o r i z o n t a l e draden in h e t g e z i c h t s v e l ddi a f ragma van de k i j k e r van h e t i n s t r u m e n t , h e t a a n t a l waarnemingen b i j e e n z e l f d e e l e v a t i e van de k i j k e r kan worden opgevoerd. den "gespannen",

-

De Lange h e e f t d a a r v o o r v i e r e x t r a d r a -

twee t e r w e e r s z i j d e n van de m i ddendraad. Bovendien kan men

ook d i t hebben z i j reeds opgemerkt

-

h e t a a n t a l waarnemingen opvoeren

door, na e l k v i j f t a l passages van maan en s t e r , de h e l l i n g van de k i j k e r i e t s t e veranderen en opnieuw v o o r de v i j f draden t e r e g i s t r e r e n op wel k chronometermoment s t e r en maans rand deze passeren.

Ook de methode van h e t waarnemen van s t e r b e d e k k i n g e n v o o r de b e p a l i n g van lengteverschillen

-

i k noemde h a a r reeds onder c op b l z . 63

-

i s slechts

nauwkeurig t o e t e passen wanneer de reeds e e r d e r vermelde " f o u t e n d e r maant a f e l e n " bekend z i j n .

"Weinige dagen voor en na de nieuwe maan, a l s de maan h e t l i c h t d e r s t e r r e n i n hare n a b i j h e i d s l e c h t s i n geringe mate o v e r s t r a a l t, h e e f t men v e e l a l de gelegenheid om, ook met eenen k i j k e r van g e r i n g vermogen, t a l r i j k e bedekkingen van k l e i n e s t e r r e n waar t e nemen".

(-)

"Het i s dus van g r o o t belang d a t men z i c h i n den Indischen A r c h i p e l ( - ) op de waarneming van sterrebedekkingen toelegge van welke men,

i n eenen k o r t e n t i j d , een1 r i j k e n oogst z a l kunnen inzamelen v o o r a l i n d i e n men z i c h behoor1 i j k v o o r b e r e i d t . Die v o o r b e r e i d i n g e i s c h t n i e t meer dan eene v l u g t i g e berekening van de p a r a l l a x i s d e r maan en h e t aanteekenen van hare s c h i j n b a r e p1 aatsen op u i t v o e r i g e s t e r r e k a a r t e n zooals d i e van Harding" C 1081. De waarneming e i s t n i e t meer dan h e t r e g i s t r e r e n van h e t chronometermoment waarop de s t e r a c h t e r de maansrand v e r d w i j n t . Het z a l d u i d e l i j k z i j n d a t d i t moment s l e c h t s nauwkeurig kan worden waargenomen aan de z i j d e van h e t o n v e r l i c h t e g e d e e l t e . t l e t b e h u l p van een t i j d s b e p a l i n g b i j de

methode b van l e n g t e b e p a l i n g

( v o o r B a t a v i a BST) kend i s ,

i k b e s c h r e e f deze reeds

kan h e t i n p l a a t s e l i j k e s t e r r e n t i j d

worden omgezet. Daar de r e c h t e k1 imming a

i s h a a r uurhoek BST

zeni tsafstand:

-

-

-

as = t

S

s

van de s t e r be-

en, overeenkomstig (2) h a a r berekende

F. K A I S E R EN S.H.

90'

-

h

S

= Z

S

= arc cos(sin0

B

DE LANGE

+

cosiB c 0 s 6 ~ costS)

Voor een g r a f i s c h e v o o r s t e l l i n g van de bepal i n g van h e t l e n g t e v e r s c h i l t u s sen B en Greenwich i s h e t n o d i g d a t , b e h a l v e ZS = 90' A

s

-

hS, ook h e t a z i m u t

van de s t e r w o r d t berekend op h e t moment d e r bedekking. D i t g e b e u r t met

de f o r m u l e : sin+B cost AS = a r c c o t g

s -

cos+B tgGS

sint

s

.. .. ... ..... .

(12)

Figuur 6 In

Figuur

6 i s de p o s i t i e van S op h e t moment van de bedekking bepaald d o o r

de waarde AS op de h o r i z o n t a l e as d e r a z i m u t s en de waarde h

s

= 90'

-

ZS op

de v e r t i c a l e as d e r hoogten ( z e n i t a f s t a n d e n ) . Overeenkomstig de w e r k w i j z e d i e b i j de methode b h i e r v o o r reeds u i t v o e r i g werd beschreven, kan men, b i j een v o o r l o p i g l e n g t e v e r s c h i l A ( v o o r l o p i g e ) dec1 i n a t i e 6

= 7'07~37' met Greenwich, v e r v o l g e n s de 1 van de maan berekenen, de r e c h t e k1 imming a

1 de h o r i z o n t a a l p a r a l l a x ( h ~ ) en ~ , h e t hoekje p

, M1

waaronder men ( z i e Figuur 7) 1 i n h e t m i d d e l p u n t van de aarde C de s t r a a l r van de maan z i e t . U i t de met (2) analoge b e t r e k k i n g :

L"1

= a r c cos ( s i n + B s i n s M 1

+

cos+B cos6 M1

costM ) 1

. . . ....

(13)

F. K A I S E R EN S.H.

Met t M = BST 1

-

,

a

DE LANGE

en de met (12) analoge f o r m u l e :

M1

s i n$

B

cost

= arc cotg

-

.... .. ... . .

M1 sint

(14)

M1

v o l g e n dan de g e o c e n t r i s c h e z e n i t s a f s t a n d Z

= 90'-

hMl

en h e t a z i m u t A

M1

van h e t midden van de maan.

Om t o t de i n B ( a t a v i a ) geldende zeni t s a f s t a n d Z,',

(13) worden vermeerderd met h e t h o e k j e BMIC u i t

M1 t e komen, moet Z

Figuur 7 .

uit M1

Figuur 7 i n d r i e h o e k BH C worden berekend u i t Z en de M 1 v e r h o u d i n g BC : CMl = s i n ( h p ) Voor Z = 54O en ( h ~ =) 0 ~~59'14".7b v i n d t 1' M1 men Z ' = 54°48124".90. M1 Daar p; : pl = CM1 : BM = s i n Z ' : s i n Z , l a a t z i c h tevens g e m a k k e l i j k h e t 1 M1 M1 h o e k j e p; berekenen waaronder men i n B de s t r a a l van de maan z i e t . Voor Het kan met de tangensregel

p1 = 0 ~ 1 6 ' 0 8 " . 5 4 , h l = go0 1 waarde A

M

= 54o en ,Z', z ~ l

= 54°48'24'1.90 i s p; = 0 ~ 1 6 ' 1 8 " . 3 5 . 1 De a b s c i s i s de ZA1 i s i n Figuur 6 de o r d i n a a t van h e t p u n t M 1'

u i t ( 1 4 ) . De c i r k e l o m t r e k ( s t r a a l van de c i r k e l P;) 1

i s de maans-

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

rand d i e b e h o o r t b i j h e t v o o r l o p i g aangenomen l e n g t e v e r s c h i l A t u s s e n B en Greenwich. De c i r k e l g a a t n i e t door S. nadering Al

onjuist.

1 = 7U07m37s B l i j k b a a r i s dus de be-

I n de s t e r k mistekende Figuur 6 i s daarom nog een twee-

de c i r k e l met m i d d e l p u n t M aangegeven n a a r i k aannam behorende b i j een ander 2 ( v o o r l o p i g ) l e n g t e v e r s c h i l A = 7U07m27s. A b s c i s en o r d i n a a t van M worden, 2 2 e v e n a l s de s t r a a l p ' op d e z e l f d e w i j z e bepaald a l s b i j M Omdat e c h t e r voor 2' 1' deze tweede v o o r l o p i g e waarde A van de l e n g t e van de s t a n d p l a a t s h e t a z i m u t 2 en de hoogte van de s t e r eveneens w i j z i g e n , d i e n t men, a l s men i n Figuur 6 de p l a a t s van S o n g e w i j z i g d l a a t , b i j de k a a r t e r i n g van h e t m i d d e l p u n t M2 van de maan met de v e r s c h i l l e n i n x- en y - r i c h t i n g t u s s e n de berekende azimuts en hoogten i n de b e i d e standen van S r e k e n i n g t e houden. B i j deze l i g g i n g van M

2

i s i n Figuur 6 de s t e r reeds a c h t e r de maan verdwenen. Het moment van h a a r v e r d w i j n e n kan worden v a s t g e s t e l d a l s men de p l a a t s van S tussen de b e i d e u m s c i r k e l s door l i n e a i r e i n t e r p o l a t i e b e p a a l t ( i n Figuur 6: A =A= 7 07 33 . 7 ) .

3

M en S i n h e t s t e l s e l van Figuur 6 2 de a f s t a n d e n H S en M S en de a z i m u t s ?%f- en SM dan kan men op g r o t e schaal 1 2 1 2' de l i g g i n g van S t . o . v . de b e i d e maansranden v o o r s t e l l e n . U i t ST1 = SM1 p;,

Berekent men u i t de c o ö r d i n a t e n van M

1'

-

-

= p' SM en de bekende azimuts van deze l i j n s t u k k e n v o l g e n de p l a a t s e n 2 2 2 van de punten T en T2 op deze k a a r t e r i n g . De bogen t e r p l a a t s e kan men t . o . v . 1 de r a a k l i j n e n i n T, en T met behulp van de i n de landmeetkunde bekende "bo2 genboekjes" u i t z e t t e n . De g r a f i sche i n t e r p o l a t i e g e s c h i e d t dan z e e r nauwkeu-

ST

r i g op de w i j z e z o a l s reeds b i j Figuur 6 werd vermeld. Het v e r d i e n t u i t e r a a r d a a n b e v e l i n g met de d e f i n i t i e v e waarde van A de b e r e k e n i n g t e r c o n t r o l e nog eens t e h e r h a l e n . De a f s t a n d M S u i t d i e b e r e k e n i n g gevonden, moet dan o v e r -

3

eenkomen met de s t r a a l p ' d i e eveneens u i t de b e r e k e n i n g v o l g t . A l s i n Figuur

,

3

,

(nagenoeg) op een r e c h t e l i j n l iggen, i s 2 een g r a f i s c h e b e p a l i n g van A n i e t n o d i g . Het l e n g t e v e r s c h i l kan dan gemakke-

6 Ml

M2 en S en dus ook Tl

S en T

l i j k numeriek worden gevonden u i t de b e t r e k k i n g :

Het derde h o o f d s t u k van Kai s e r s b o e k j e t e n s l o t t e geef t een b e s c h r i j v i n g van de i n s t r u m e n t e n , boeken, astronomische jaarboeken en t a f e l s d i e v o o r de u i t v o e r i n g van de astronomische p l a a t s b e p a l i n g n o d i g werden geacht en van de h u l p m i d d e l e n d i e moesten worden g e b r u i k t om de i i s t r u m e n t e n i n een goede

F. KAISER EN S.H.

s t a a t t e houden.

DE LANGE

Immers h e t i s , z o a l s K a i s e r op b l z . 93 s c h r i j f t :

"voor eï ken p r a k t i s c h e n s t e r r e k u n d i g e noodzakel ij k d a t h i j z i c h i n s t a a t bevinde om z e l f z i j n e werktuigen t e r e i n i g e n , t e onderhouden en van de k l e i n e ongemakken t e b e v r i j d e n d i e hen zoo l i g t e l i j k bezoeken; vooral i s d i t eenen s t e r r e k u n d i g e onontbeerl i j k d i e , i n den I n d i s c h e n A r c h i p e l , op de h u l p van eenen instrumentmaker v o l s t r e k t n i e t hopen kan. Een enkel verlamd s c h r o e f j e kan een w e r k t u i g onb r u i kbaar maken en h e t w e r k t u i g w e i g e r t z i j n e d i e n s t e n i n d i e n s l e c h t s h e t draden-net des k i j k e r s d a t u i t s p i n r a g j e s bestaat, beschadigd mogt worden o f wanneer de e t h e r met welke de niveaus gevuld z i j n t e zeer mogt verdampen". Op de z e e r u i t v o e r i g e b e s c h r i j v i n g van de aangeschafte u n i v e r s a a l i n s t rument e n van P i s t o r en M a r t i n s en van Repsold z a l i k h i e r n i e t ingaan, noch op de k r i t i e k d i e de u i t s t e k e n d e instrumentenkenner K a i s e r op h e t l a a t s t e i n s t r u ment meent t e moeten u i t o e f e n e n , een k r i t i e k d i e l a t e r door De Lange volkomen werd onderschreven. De b e i d e reeds e e r d e r genoemde chronometers van Dent waren, zoals Kaiser s c h r i j f t ,

reeds voor z i j n v e r t r e k naar I n d i ë , door De Lange

z e l f o n d e r z o c h t , o v e r i g e n s n i e t geheel naar K a i s e r s z i n . Van z i j n k r i t i e k op d a t onderzoek g e e f t h i j op de b l z . 141-146 van h e t b o e k j e b l i j k .

Het l i j k t a a r d i g h i e r nog de r e s u l t a t e n t e vermelden van e n i g e hoekmetingen d i e tussen 24 mei en 30 augustus 1850 door De Lange en Oudemans op een d e r p i j l e r s van de (oude) s t e r r e n w a c h t t e L e i d e n z i j n v e r r i c h t , h o o f d z a k e l i j k met h e t nieuwe i n s t r u m e n t van P i s t o r en M a r t i n s . Ze komen voor op de b l z . 153-155 van h e t b o e k j e en ze hebben b e t r e k k i n g op de hoeken a, 8 en y u i t Figuur 8.

Figuur 8

F. K A I S E R EIV S.H.

DE LANGE

De r i c h t p u n t e n z i j n opvolgend de t o r e n s van R i j n s b u r g ( A ) , Warmond ( S e m i n a r i um) (B) en Zoeterwoude (C). S t e l t men de d r i e t o r e n s i d e n t i e k met de punten Warmond ( X = -60643.51, B en Zoeterwoude (XC = -60964.00, YC = -3396.20) z o a l s d i e door

R i j n s b u r g (XA = -64552.42, Y B = +5300.32)

YA = +4238.61),

de R i j k s d r i e h o e k s m e t i ng omstreeks 131 5 werden bepaald, dan b e r e k e n t men u i t de v e r e f f e n d e waarden van de hoeken a l s c o ö r d i n a t e n van de p i j l e r :

X

= -61701.47, Y = +579.33. U i t deze c o ö r d i n a t e n en d i e van R i j n s b u r g v o l g t P P dan i n h e t p r o j e c t i e v l a k van de R i j k s d r i e h o e k s m e t i n g h e t a z i m u t : o PA = 37 55'211'.0 t e n westen van h e t k a a r t n o o r d e n . Daar de meridiaanconvergenO

t i e i n P +O 42'43". 8 bedraagt ( a s t r o n o m i s c h noorden minus k a a r t n o o r d e n ) C1091 O

i s h e t a s t r o n o m i s c h a z i m u t van de z i j d e P - R i j n s b u r g 38 38'04". 8 t e n westen van h e t ( a s t r o n o m i s c h ) noorden. De waarde komt zeer f r a a i overeen met h e t bed r a g 38°3810511.9 d a t K a i s e r ( z i e b l z . 155) a l s gemiddeld r e s u l t a a t v e r m e l d t van e n i g e astronomische azimutsbepal ingen d i e De Lange en Oudemans met h e t i n s t r u m e n t van P i s t o r en M a r t i n s i n P hadden u i t g e v o e r d t i j d e n s de zomer van 1850. Rekent men de R.D.-coördinaten

van P om met de f o r m u l e voor 4 op b l z . 6

van C1091 dan v i n d t men voor de e l l i p s o l d i s c h e b r e e d t e van de oude s t e r r e n = 52°09'28".52. Op b l z . 152 van z i j n b o e k j e v e r m e l d t K a i s e r d a t 'el l. Oudemans u i t de metingen d i e h i j t u s s e n 1 mei 1848 en 11 f e b r u a r i 1849 i n P

wacht:

-

= 52°0912711.05 h e e f t gevonden. Het v e r s c h i l 4 4 'as t r o astro e l l . -11'.47 komt nagenoeg overeen met h e t bedrag -1". 15 d a t i k op b l z . 135 van

deed:

C81 berekende voor de ontbondene i n de r i c h t i n g n o o r d - z u i d van de s c h i e t l o o d a f w i j k i n g i n Leiden. Een z e e r k l e i n e o n z e k e r h e i d l e v e r t s l e c h t s de bovenvermelde waarde

i k weet n a m e l i j k n i e t met s t e l l i g h e i d o f Oudemans

z i j n b r e e d t e b e p a l i n g e n i n 1545-1849 op d e z e l f d e p i j l e r h e e f t v e r r i c h t a l s waarop i n 1850 Oudemans en De Lange hun hoekmetingen u i t v o e r d e n .

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

6. DE LANGES WERKZAAMHEDEN SN BATAVTA VAN 17 JANUART 185 1 TOT 2 3 JANUART 1852 De Langes

e e r s t e b r i e f u i t B a t a v i a aan K a i s e r [110],

op z e e r dun p a p i e r

d u b b e l z i j d i g beschreven en daardoor zeer m o e i l i j k l e e s b a a r , d a t e e r t van

26 j a n u a r i 1851. H i j s c h r i j f t e r i n :

"Den 17den January, en a l z o o h e t a c h t en n e g e n t i g s t e etmaal s e d e r t ons v e r t r e k u i t H o l l a n d kwamen w i j t e r reede van B a t a v i a " . De Lange v e r g i s t z i c h h i e r b1 i j k b a a r i n de duur van de r e i s , 2 o k t o b e r t o t en met 17 j a n u a r i

7

immers van

i s 108 dagen. M i s s c h i e n ook moet 17 j a n u a r i

j a n u a r i z i j n wat n i e t geheel o n m o g e l i j k l i j k t a l s men k e n n i s neemt van

h e t a a n t a l zaken waarmee h i j t o t 23 j a n u a r i reeds i n a a n r a k i n g i s gekomen. De e e r s t e i n d r u k k e n z i j n n i e t g u n s t i g :

"Geduld i s eene zaak waarvan men h i e r n o o d z a k e l i j k eenen g r o o t e n voorraad moet opdoen. Men s t o o r t z i c h h i e r z e e r w e i n i g aan bevelen d i e u i t Europa komen. " W i j hebben geen g e l d " i s een magtspreuk waarmede men e l k m i n i s t e r i e e l bes1 u i t kan beantwoorden en ik word d o o r verscheidene v r i e n d e n van vroeger dagen gewaarschuwd om ook a l d a a r geene o n d e r s t e u n i n g t e zoeken, wat a l t i j d v e r k e e r d w e r k t , maar d o o r bedaarde vasthoudendheid m i j n doel t e b e r e i k e n . E r i s n i e t s voor m i j n e n komst geappl aneerd en ik moet ze1 f eene woning zoeken, hetgeen z e e r m o e i j e l i j k i s , n i e t a l l e e n omdat e r w e i n i g open i s

-

h e t m i n s t e h u i s j e doet h i e r f 80 ' s maands huur - maar

om een h u i s t e vinden waar i n de n a b i j h e i d eene o b s e r v a t i e gedaan kan worden daar a l l e s zoo d i g t b e g r o e i d i s d a t men geen t i e n pas van z i c h a f kan z i e n " . Op h e t o g e n b l i k d a t De Lange z i j n b r i e f aan K a i s e r s c h r i j f t i s d a t v i n d e n van een h u i s nog n i e t g e l u k t . A l t h a n s i n een b i j s c h r i f t van z i j n b r i e f aan K a i s e r van 17 a p r i l 1851 C1111 z e g t mevrouw De Lange d a t de f a m i l i e e e r s t d r i e weken i n een "logement"

( h o t e l ) h e e f t gewoond.

"De Gouverneur-Generaal

", v e r v o l g t

De Lange i n E1 101, " h e e f t m i j p e r -

soonl ij k z e e r wel ontvangen maar z e g t tegen gel d e l ij ke bezwaren op t e t o r n e n ûm m i j i n h e t werk i e s t e l l e n . Doch i k w i l U noch v e r d e r

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

met m i j n e t e l e u r s t e l 1 ingen i n m i j n e b e t r e k k i n g , noch i n m i j n e f i n a n t i e e l e omstandigheden ophouden ( h e t schoon schijnende t r a c t e ment i s een b i t t e r k l e i n t e B a t a v i a ) . I k ben v o l moed d a t a l l e s wel t e r e g t z a l komen want van andere kanten v i n d i k meer sympathie dan i k verwachtte. De admiraal van den Bosch h e e f t m i j z i j n e krachtdadige ondersteuning beloofd; h i j i s een man van veel i n v l o e d en a l s men h i e r w i l kan men voor a l l e s g e l d vinden. Helaas, d r i e w e r f helaas echter, i k vrees d a t i k U voor de l a a t s t e maal z i j n e groeten overbreng. Eene v e r s t o p p i n g i n de ingewanden h e e f t hem s e d e r t eenigen t i j d i n eenen g e v a a r l i j k e n toestand gebragt en op d i t oogenbl ik v e r d u u r t h i j eenen aanval d i e hem wel l i g t binnen w e i n i g e dagen t e n grave z a l slepen C1127. De Hertog van Saxen Weimar, Generaal en Chef van h e t I n d i s c h e l e g e r , j u i c h t m i j n e komst h i e r l u i d e t o e . Z i j n e Hoogheid h e e f t m i j z i j n e vermogende p r o t e c t i e toegezegd. Ook de c h e f van de s t a f en d e r Genie hebben sympat h i e voor de zaak en zoo denk i k d a t a l l e s wel t e r e g t z a l komen. Voor h e t oogenbl ik ver1 i e s i k n i e t s want i k heb l e t t e r 1 i j k nog geen hemel li c h t gezien en d a t z a l de e e r s t e twee maanden nog wel zoo b l i j v e n en i n d i e n t i j d kan e r veel gebeuren". Ook i n z i j n b r i e f van 24 f e b r u a r i 1551 C1131 k l a a g t De Lange o v e r h e t s l e c h t e weer:

"Nog dage1 ij ks v a l t de regen met stroomen van den hemel en

nog geen enkele nacht zou i k hebben kunnen observeeren. W e l l i g t komt h e t U voor d a t i k z e l f wel beginnen kon h i e r i e t s a l s een obs e r v a t i e h u t t e bouwen, maar i k b i d U: oordeel i n Holland n i e t over I n d i s c h e zaken. H i e r i n Batavia i s a l l e s schreeuwend duur. Hoe eenvoudig ik de h u t maak z a l z i j een f 500 à f 600 kosten en, hoe schoon m i j n tractement i n Hol l a n d scheen, ik ben h i e r inderdaad iemand van zeer bekrompen middelen, zoo z e l f s d a t de Gouverneur

m i j z e l f z i j n leedwezen b e t u i g d e d a t ik op de g e s t e l d e voorwaarden m i j n e b e t r e k k i n g had aangenomen. I k k l a a g daar n i e t over; dank z i j m i j n e huishoude?ij k e vrouw z u l l e n w i j wel rond komen en meer vraag i k n i e t , maar i k mag geene u i t g a v e n doen d i e m i j n e middelen t e boven gaan. I k heb

-

God b e t e r e h e t

-

zeven bedienden en men zegt

d a t i k op den duur met zoo weinige n i e t t o e kan, wat i k evenwel z a l beproeven. Z i j z i j n e r op u i t ons, nieuwe1 ingen, op a l l e mogel i j k e w i j z e n t e m i s l e i d e n . Z i j verstaan ons n i e t o f , wat e r g e r i s , z i j geven voor ons n i e t t e verstaan, t e r w i j l de eenige dame van

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

w i e m i j n e b e s t e vrouw eenige i n l i c h t i n g kan ontvangen ongeveer een h a l f u u r r i j d e n s van ons a f woont. M o g e l i j k denkt G i j d a t i k met m i j n e 7 bedienden een g r o o t h u i s bewoon. I k heb een h u i s met eene v o o r g a l l e r i j , twee kamers i e d e r 14 voet i n h e t v i e r k a n t en twee d i t o van t i e n . Z i e daar a l l e s " . De Lange i s i n h e t h i e r b o v e n gegeven c i t a a t zonder e n i g e nadere toe1 i c h t i n g overgegaan op de b e s c h r i j v i n g van h e t h u i s d a t h i j op d a t moment met z i j n g e z i n bewoont. I n z i j n r a p p o r t aan de Gouverneur-Generaal van 3 december 1851 C1141 z e g t h i j d a t h e t " i s gelegen aan h e t e i n d e d e r Gang Chaulan". I n h e t reeds e e r d e r genoemde b i j s c h r i f t b i j b r i e f [ l 1 1 1 g e e f t mevrouw De Lange nog een nadere b e s c h r i j v i n g van de l i g g i n g : "Rondom i s h e t omgeven door sawah's",

zodat e r een v r i j u i t z i c h t op de hemel i s . Maar h e t i s e r g

ongezond i n deze " v o l ksgebouwen waar reeds iemand i s o v e r l e d e n en waar ges t a d i g zieken z i j n " .

Het h u i s komt voor op de "Kaart van B a t a v i a en Omstree-

ken met i n b e g r i p van de Reede en omliggende e i l a n d e n , v e r v a a r d i g d door den o u d - c o n t r o l e u r van ' s R i j k s Kadaster I . de Rosa".

De schaal i s 1 à 12500.

De k a a r t , " g e d r u k t t e r s t e e n d r u k k e r i j van J. Smulders t e den Haag",

is

u i tgegeven t e ' s Gravenhage i n 1360. Ze i s aanwezig b i j de T o p o g r a f i s c h e D i e n s t t e Del f t en h e e f t daar h e t archiefnummer 1062. Dank z i j de medewerk i n g van d i e d i e n s t en met b e h u l p van de r e s u l t a t e n van De Langes metingen waarop i k nog nader t e r u g kom ( z i e b l z . 9 8 ) , was i k i n s t a a t de p l a a t s van het huis

-

b e t e r gezegd de p l a a t s van de "waarnemingshut"

h e t v o o r j a a r 1851 b i j d a t h u i s h e e f t gebouwd

-

d i e De Lange i n

op d i e k a a r t v a s t t e s t e l -

l e n . Door u i tpass ingen op de K a d a s t r a l e O v e r z i c h t k a a r t d e r A f d e l i n g Batav i a 1874-1878,

schaal 1 à 10000 ( A r c h i e f T o p o g r a f i s c h e D i e n s t , Del f t 1059-

1060) en op de K a a r t van B a t a v i a en Omstreken, schaal l à 20000, B a t a v i a 1904, van h e t Topographisch Bureau ( A r c h i e f T o p o g r a f i s c h e D i e n s t , D e l f t no. 1100) kon worden v a s t g e s t e l d d a t de k a a r t van De Rosa meetkundig van s l e c h t e k w a l i t e i t i s . Ze i s n i e t t e m i n voor de v o o r s t e l l i n g van De Langes h u i s g e b r u i k t omdat ze gemakkel i j k kon worden gereproduceerd, omdat, i n t e g e n s t e l l i n g met de b e i d e andere k a a r t e n , de Gang Chaulan met de d a a r l a n g s l i g g e n d e h u i z e n e r zo d u i d e l i j k op s t a a t a f g e b e e l d en omdat h e t j a a r waari n de k a a r t werd u i tgegeven (1860) nagenoeg overeenkomt met h e t t i j d s t i p van De Langes metingen. Over de j u i s t e v o o r s t e l l i n g van h e t h u i s aan de Gang b e s t a a t naar m i j n mening n a u w e l i j k s t w i j f e l . Een v e r k l e i n i n g van een g e d e e l t e van de k a a r t i s gereproduceerd a l s F.iguur 9. Het h u i s i s e r met

F. KAISER EN S.H.

Figuur 9

DE LANGE

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

een c i r k e l t j e op aangegeven. Met h e t c i r k e l t j e i n h e t u i t e r s t e noorden van de r e p r o d u c t i e i s de " U i t k i j k " d i t gebouwtje moesten

-

aangeduid waar de zgn. t i j d b a l u i t h i n g . Naar

ook h i e r o p kom i k nader t e r u g

"waarnemi ngshut" worden o v e r g e b r a c h t .

-

de metingen i n de

De "Ui t k i j k" was reeds van ouds h e t

p u n t t e n o p z i c h t e waarvan voor de I n d i s c h e z e e k a a r t e n de l e n g t e n werden bepaald. Ook i n Oudemans' p u b l i k a t i e "Die T r i a n g u l a t i o n von Java" C1151 z i j n a l l e l e n g t e n van de d r i e h o e k s p u n t e n vermeld t . o . v .

A u i t k ij k '

O.

Reeds

o p b l z . 224 van deel IV van d i e p u b l i k a t i e z e g t Oudemans d a t h e t gebouwtje n i e t meer b e s t a a t .

Het i s o p m e r k e l i j k d a t reeds i n De Langes b r i e f C1131 w o r d t gesproken o v e r een t r i a n g u l a t i e van Java

"waarvoor voor eenige j a r e n de generaal van d e r Wijck ~ 1 1 5 ~ 1onge, rekend h e t tractement van h e t benoodigd personeel, een b e g r o o t i n g van twee m i l l i o e n h e e f t gemaakt. Wanneer men inderdaad Java t r i g o nometrisch w i l opnemen i s d i t m o g e l i j k n i e t t e hoog berekend omdat men o v e r a l wegens h e t dichtbewassen t e r r e i n s i g n a l e n van minstens 150 t o t 200 voet zou moeten bouwen en o v e r a l wegen door ontoeganke-

lij k e bosschen zou moeten kappen. I k behoef U n i e t s anders t e zeggen dan d a t h i e r vanaf de t o r e n d e r C i t a d e l , ongeveer 125 voet hoog, n i e t s t e ontdekken i s van de u i t k i j k t o r e n aan den haven, d i e e r geen 3/4 m i j 1 a f 1 i g t . Wanneer men h i e r de hooge werkloonen i n aanmerking neemt, h e e f t w e l l i g t de heer van d e r Wijck n i e t t e hoog gerekend. Daar b i j h e t Koloniaal ~ o u v e r n i m e n ta l s b u i t e n t w i j f e l g e s t e l d wordt dat, i n d i e n men i e t s b e g i n t , men beginnen moet met een g r o o t a a n t a l vaste punten op Java t e s t e l l e n opdat men eindel

l i j k met de ware l i g g i n g en u i t g e s t r e k t h e i d d e r r e s i d e n t i e bekend worde, heb ik m i j gehaast ( b i j ) h e t Gouvernement eene memorie i n t e dienen w a a r b i j i k heb aangetoond d a t h e t bepalen van een g r o o t a a n t a l vaste punten op Java met zeer w e i n i g kosten t e doen was. I k heb d a a r b i j voorgesteld m i j een a d s i s t e n t t e geven, natuur1 i j k m i j n broeder, d i e , na z i c h h i e r met h e t gebruik d e r instrumenten" bekend t e hebben gemaakt, "mede op r e i s zou gaan met h e t doel om op i e d e r punt de breedte r e c h t s t r e e k s t e bepalen en, met behulp van buskruidsignalen, h e t l e n g t e v e r s c h i l , t e r w i j 1 , door u i t i e d e r zoodanig punt h e t azimuth d e r z i g t b a r e bergtoppen t e bepalen, nog

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

v e r s c h i l l e n d e punten naauwkeurig bekend z u l l e n worden". Bovendien i s aan h e t Gouvernement v o o r g e s t e l d b i j De Langes h u i s "een bam-

boezen woning t e bouwen"

-

de z o j u i s t genoemde waarnemingshut

-

"waarin i k n i e t a l l e e n eenige observatiën voor de l e n g t e van Batav i a kan doen maar waar m i j n a d s i s t e n t z i c h ook zou kunnen oefenen. A l l e s gaat h i e r langzaam en zoo z u l l e n e r nog wel een d r i e t a l weken ver1 oopen eer ik antwoord k r i j g " . Men v r a a g t z i c h verwonderd a f hoe De Lange, na een v e r b l ij f van nog maar e n i g e weken i n I n d i ë , meent z i c h reeds een o o r d e e l t e kunnen vormen o v e r een zoveel omvattend probleem a l s de t r i a n g u l a t i e van Java en h e t bovend i e n n o d i g v i n d t d i t o o r d e e l i n de vorm van een r a p p o r t aan h e t gouvernement kenbaar t e maken. Het g e t u i g t ook van w e i n i g t a k t i s c h i n z i c h t d a t h i j , b l i j k b a a r om een s p o e d i g antwoord op z i j n v o o r s t e l l e n t e f o r c e r e n , tussen 1 f e b r u a r i en 1 a p r i l (1851) " b i j n a d a g e l i j k s naar h e t bureau van M e l v i l l C51 1 i s gereden" C1 161 waar h i j i e d e r e dag opnieuw t e h o r e n k r e e g d a t h e t a d v i e s o v e r h e t r a p p o r t de volgende dag gereed zou z i j n . Het wachten b l i j k baar moe h e e f t h i j daarop

-

en d a t was opnieuw een t a k t i s c h e f o u t

-

een

k o p i e van de s t u k k e n aan de s e c r e t a r i s - g e n e r a a l gezonden.

"De Heer M e l v i l l meent daardoor gevoelig gekrenkt t e z i j n en i k hoor van de buitenwacht d a t e r , i n p l a a t s van een apprecieerend advys, een a f w i j z e n d advys wordt op9emaakt en den Gouverneur wordt voorg e s t e l d om m i j naar den Archipel t e zenden t e n einde geïsoleerde punten t e bepalen" C1161. Eveneens van de b u i t e n w a c h t h e e f t De Lange gehoord d a t v a n u i t Nederland de v r a a g i s gedaan o f nog een tweede persoon voor de f u n c t i e van s t e r r e n k u n d i g e moet worden o p g e l e i d .

" I n d i e n iemand i n Hol l a n d voor de b e t r e k k i n g genegenheid h e e f t en h i j deze1 f d e voorwaarden s l e c h t s kan bedingen, h i j een jong mensch moet z i j n , ongehuwd en zonder p l a n om i n de e e r s t e v i j f j a a r t e huwen of h i j i s gek" ( o n d e r s t r e p i n g door De Lange). B i j de Gouverneur-Generaal

h e e f t h i j nogmaal s een s t u k i n g e d i e n d o v e r h e t

onbeantwoord b l i j v e n van z i j n b r i e v e n .

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"Ik heb daarin zijne Excellentie te kennen gegeven dat ik mijne woning wegens ongezondheid en andere omstandigheden (hedenavond is er de vijfde giftige slang gevangen) met 1 Mei moet verlaten en dat i k geen kans zie om met mijne middelen eene vrije keus van woning te doen; dat ik bereid ben indien het gouvernement mij geene geschikte woning kan of wil aanwijzen, voor mij zelven eene hut op het Koningsplein of Waterlooplein te bouwen en daar mijn intrek te nemen tot ik een genoegzaam aantal observatiën voor de lengte van Batavia heb, maar dat i k op den duur onmogelijk aan mijne bestemming zou beantwoorden indien ik voor elke observatie mijn instrument op eenigen afstand van mijne woning moest brengen en het voor iedere dreigende regenwoïk weer in de kas moet bergen en huiswaarts laten brengen". Mevrouw De Lange voegt aan de b r i e f van haar man nag e n i g e r e g e l s t a e :

"De Lange ondervindt onbegrijpelijk veel moeijelijkheden hier en bijna geene medewerking. Voor de wetenschap heeft men hier weinig, voor uiterlijk vertoon zeer veel over. Hij slooft zich af om toch iets te leveren, brengt de heldere nachten slapeloos door en staat op een dijkje, wel geen drukke, maar toch publieke weg, te observeren. Iedere keer moeten die instrumenten van en naar huis gesjouwd worden. ( - ) Dan klinkt f 450 's m a a n d ~ in Holland zoo mooi maar de behoeften hier zijn zoo menigvuldig dat wij, de oprigting van de huishouding uitgezonderd, met zuinig, zeer zuinig te leven, nog te kort komen. ( - ) Het Indisch spreekwoord zegt: het komt alles teregt. De oud-gasten zijn van de waarheid hiervan doordrongen en bezitten eene groote mate van laisser aller. Men zegt dat is noodzakelijk om hier gezond en vroolijk te zijn. Wij exerceren er ons ook in maar wij zijn nog niet veel geavanceerd". De k l a c h t e n o v e r h e t dure l e v e n i n I n d i ë houden ook i n De Langes b r i e f aan K a i s e r van 18 j u n i 1851 C1171 aan:

"Ik moet van mijn tractement zeer bekrompen leven en, hoe wij het overleggen, bijna elke maand hebben wij een tekort. Evenwel heb ik mij reeds aanzienlijke uitgaven moeten getroosten: voor een enkel

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

v e e r t j e om den s1 i n g e r d e r pendule op t e hangen f 12, voor t r a n s p o r t m i j n e r instrumenten van boord naar m i j n e woning f 35 C1181, voor een der marine t i j d m e t e r s waarvan de gang z66 s l e c h t i s d a t z i j t e r naauwernood a l s o b s e r v a t i e h o r o l o g i e kan dienen en d i e i k schoon w i l l a t e n maken v r a a g t men f 80. Een oppasser (Javaan) om m i j met m i j n e waarnemingen en met li c h t behulpzaam t e z i j n kan ik

n i e t onder f 20 ' s maands k r i j g e n . I k t r e e d i n deze d e t a i l s (hoe h e t m i j v e r d r i e t ) omdat een tractement van f 450 ' s maands (waarvan i k trouwens maar f 400 ontvang daar e r f 50 ongeveer voor h e t pensioenfonds b1 ij f t staan) hoog k1 i n k t maar wanneer ik U dan zeg d a t i k , zonder een enkele z i e k t e hebben, aan s p i r i t u s en derge-

lij k e huisapotheekmiddel t j e s i n eene enkele maand f 36 aan den apotheker b e t a a l d heb, d a t i k f 80 ' s maands verwoon i n een s l e c h t h u i s j e , f 70 aan bedienden b e t a a l , enz., enz., dan komt h e t daarop neer d a t men i n Hol l a n d van f 1800 ' s j a a r s veel b e t e r kan leven". I n verband met z i j n mogel i j k e r e i s "naar de ~ oukI<enlt l m e r k t De Lange nog op d a t voor z u l k e d i e n s t r e i z e n f 6 p e r 24 u u r w o r d t b e t a a l d en f 3 a l s men l a n g e r dan 20 dagen op d e z e l f d e s t a n d p l a a t s l o g e e r t .

"De kosten i n een logement z i j n over heel I n d i ë f 5 per dag b u i t e n b i e r o f w i j n . " Het i s dus d u i d e l i j k "dat i k met m i j n r e i s g e l d n i e t t o e kan." Bovendien z i j n de k o s t e n t h u i s nagenoeg n i e t minder. "God weet, i k ben n i e t geldzuchtig, a l s echtgenoot en vader mogel i j k t e weinig, maar t o c h ben i k n i e t naar I n d i ë gegaan om h e t weinige d a t i k heb, t e v e r t e r e n en zeker i s h e t nergens minder een l a n d om onder m a t e r i e e l e zorgen gebukt t e gaan dan h i e r waar men zoo zeer z i j n e opgeruimdheid behoeft om gezond t e b l i j v e n . " I k zou daarom wensen, v e r v o l g t h i j , " d a t i k worde beskhouwd a l s reeds i n

de termen t e v a l l e n van de verhooging van f 150 d i e m i j over v i j f j a a r i s toegezegd". De Lange i s e r van o v e r t u i g d d a t , a l s K a i s e r h i e r i n zou bemiddelen, h i j de gevraagde f 600 I s maands zou k r i j g e n . Zo d i t n i e t l u k t dan w i l h i j v e r zoeken z i j n vrouw en k i n d e r e n op ' s R i j k s k o s t e n weer naar H o l l a n d t e l a t e n gaan en met een t o t f 200 ' s maands gereduceerd t r a c t e m e n t v e r d e r t e d i e n e n " o f desnoods i n eene andere b e t r e k k i n g t r a c h t e n o v e r t e gaan".

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

Bovengenoemde sombere f i n a n c i ë l e beschouwingen i n z i j n b r i e f van 18 j u n i 1851 z i j n n i e t de o n m i d d e l l i j k e oorzaak geweest d i e De Lange t o t h e t s c h r i j v e n e r v a n hebben g e b r a c h t . V e e l e e r h e e f t h i j geschreven naar aanl e i d i n g van de b r i e f d i e h i j de dag t e voren

-

op 17 j u n i

-

van de Gou-

verneur-Generaal had ontvangen. Door deze b r i e f , d i e , hoewel h e t e r n i e t i n w o r d t gezegd, opgevat kan worden a l s een r e a c t i e op De Langes r e c h t s t r e e k s e r a p p o r t aan de Gouverneur-Generaal

,

dreigt h i j

" i n eene zóó ondergeschikte b e t r e k k i n g t e geraken d a t h e t belachgel i j k zou z i j n , ware h e t t e g e l i j k e r t i j d n i e t zoo p i j n l i j k . Het z a l U u i t de i n s t r u c t i e d u i d e l i j k worden d a t men m i j t o t een onderges c h i k t ambtenaar van de verhevene Kommissie t e r v e r b e t e r i n g van de zeekaarten w i l maken. Hoe jammer d a t i n Holland de i n s t r u c t i e n i e t door U ontworpen en a l s o r d e r naar I n d i ë gezonden i s " . De Lange v r a a g t aan K a i s e r aan h e t departement van K o l o n i ë n t e w i l l e n i n t e r v e n i ë r e n , want "Uwe bedenkingen worden h i e r s t i l l e t j e s t e r z i j d e

gelegd. Verandering en v e r b e t e r i n g i s n i e t m o g e l i j k dan door een o r d e r u i t h e t Moederland". Op b l z . 51 heb i k reeds t e r l o o p s deze Kommissie t e r v e r b e t e r i n g van de I n d i s c h e z e e k a a r t e n genoemd. De i n s t r u c t i e v o o r de geographi sche i n g e n i e u r z o a l s d i e door de Gouverneur-Generaal b i j b e s l u i t van 5 j u n i 1851 no. C1191, C1201 i s g e r e g e l d h e e f t , s p e c i a a l wat de a r t i k e l e n 2,

9

3 en 4 be-

t r e f t , h e t h e v i g e ongenoegen van De Lange gewekt. De inhoud van d i e a r t i k e l e n (de c u r s i v e r i n g i s van m i j ) i s de volgende:

a r t i k e l 2 z e g t d a t h i j s t a a t "onder t o e z i g t van de Kormissie t e r v e r b e t e r i n g d e r I n d i s c h e zeekaarten waarvan h i j buitengewoon l i d i s en waarmede h i j i n o v e r l e g t r e e d t o m t r e n t de u i t t e voeren werken welke door deze Kom-

missie onder goedkeuring van den Gouverneur-Generaa~l, worden geregeld." a r t i k e l 3 v e r p l i c h t de geographische i n g e n i e u r eed j o u r n a a l van v e r r i c h t e werkzaamheden en een r e g i s t e r van gedane waarnemingen t e houden en om de d r i e maanden een rapport door tussenkomst van de Komrrrissie aan h e t I n d i s c h gouvernement i n t e dienen. Hem w o r d t bovendien toegestaan wetenschappelijke

correspondentie met Kaiser t e voeren onder "cachet volant" door tussenkomst van de Komrrrissie. Deze s t u u r t de c o r r e s p o n d e n t i e naar h e t I n d i s c h b e s t u u r . Vandaar g a a t ze naar Nederland.

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

a r t i k e l 4 l u i d t : "Ter v e r k r i j g i n g van de h u l p m i d d e l e n om z i j n e o b s e r v a t i ë n t e kunnen u i t v o e r e n ( - ) wendt h i j z i c h t o t de K o d s s i e d i e de noodige v o o r s t e l l e n aan h e t gouvernement doet".

Over de wetenschappel ij ke c o r r e s -

p o n d e n t i e u i t a r t i k e l 3 m e r k t De Lange i n z i j n b r i e f C1171 op

" d a t deze n i e t a l l e e n m i j maar ook den hoogleeraar Kaiser aan een c o n t r o l e d e r Kommissie onderwerpt". H i j l a a t graag aan K a i s e r o v e r "hoe de i n s t r u c t i e wel zou moeten g e s t e l d z i j n , o v e r t u i g d d a t z i j door niemand b e t e r ontworpen zou z i j n . ( - ) Maar maak m i j i n Godsnaam geheel onafhankel ij k van d i e ongel ukkige Commissie waarin, b u i t e n Me1 v i l l , een kolonel der Nederlandsche en een d i t o der kol o n i a l e marine z i t t e n waarvan de een reeds l a n g vergeten i s wat een l o g a r i t h m e beteekent en de ander h e t n o o i t geweten h e e f t . D a a r b i j komt d a t i k n i e t b e g r i j p waarom i k i n d i t o p z i c h t zoo geheel anders zou moeten beschouwd o f behandeld worden dan de leden der Natuurkundige commissie d i e a l l e n voor a l t i j d r e c h t s t r e e k s met h e t gouvernement hebben gehandeld, t e n z i j h e t bek1 immen van bergen en h e t zoeken van p l a n t e n o f rangschikken van d i e r e n i e t s meer verhevens i s " . Van de, overeenkomstig a r t . 3, aan De Lange v e r l e e n d e v r i j h e i d om onder "cachet v o l a n t "

-

een s l e c h t s met een ouwel g e s l o t e n b r i e f

-

v i a h e t gou-

vernement met Ka i s e r o v e r wetenschappel i j ke onderwerpen t e corresponderen z a l h i j C1201 geen g e b r u i k maken en h e e f t h i j n o o i t g e b r u i k gemaakt.

"Op m i j n v o o r s t e l een n e t van vaste punten over Java t e leggen h e e f t h e t gouvernement z i c h n i e t verwaardigd een antwoord t e geven C1171. I k heb e r vrede mee; men z a l e r l a t e r t o c h wel op t e r u g komen". Het e n i g e l i c h t p u n t v o o r De Lange i s d a t h i j toestemming k r i j g t om b i j z i j n h u i s aan de gang Chaulan een " o b s e r v a t i e h u t " K a i s e r van

9

t e bouwen.

I n z i j n b r i e f aan

j u l i 1851 C1211 maakt h i j e r m e l d i n g van en g e e f t h i j z e l f s

een t e k e n i n g van de i n r i c h t i n g . Overigens overheersen ook i n deze b r i e f de p e s s i m i s t i s c h e g e l u i d e n . Ze hebben n i e t a l l e e n b e t r e k k i n g op de tegenslagen i n z i j n werk en op h e t f e i t d a t z i j n b r o e r D o l f d i e hem t e r a s s i s t e n t i e i s toegevoegd nog steeds n i e t i s aangekomen maar ook op "de m i n a c h t i n g waar-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

mede i k i n m i j n e b e t r e k k i n g word behandeld."

De Lange noemt e r een t r e f -

f e n d s t a a l t j e van d a t de m o e i t e waard i s om h e t h i e r weer t e geven.

"De s e c r e t a r i s - g e n e r a a l Visser i s ( l i d van de) Raad van I n d i ë geworden. H i j stond bekend a l s een t y p e van O . I .

domperachtigheid en

behoort t o t diegenen d i e m i j zeiden d a t h i j v o l s t r e k t n i e t begreep wat i k h i e r zou kunnen u i t v o e r e n o f waartoe i k van n u t kon wezen. H i j i s opgevolgd door den heer M r . P r i n s (Mr., c e l a va sans d i r e ; i n ons l a n d h e e f t niemand bekwaamheid dan een j u r i s u t r i u s q u e d o c t o r ) . Deze heer h e e f t de r e p u t a t i e van zeer humaan en van verl i c h t e r e denkbeelden t e z i j n . I k begreep dus d a t h e t i n h e t belang d e r zaak was d a t i k met d i e n man een en ander g i n g bespreken. Derh a l v e g i n g i k ZEd. opzoeken en zeide hem d a t i k n i e t s u i t d r u k k e l i j k t e vragen had maar d a t i k geloofde d a t h e t voor de zaak en voor m i j n i e t o n b e l a n g r i j k was over een en ander t e spreken, d a t i k e c h t e r w i s t hoe v e l e bezigheden ZEd. t e v e r r i g t e n had en d a t ik hem d e r h a l v e v o o r s t e l d e zoodanige dag en uur op t e geven a l s hem h e t meest gelegen kwam. De heer P r i n s bepaalde h e t avonduur van achten d r i e dagen l a t e r . Op h e t bepaalde uur l i e t i k een r i j t u i g komen en reed naar den heer P r i n s . ZEd. Z.H.E.G.

....... was

u i t g e r e d e n en

h e e f t z i c h n i e t verwaardigd m i j z i j n e excuses t e l a t e n

maken. Ofschoon i e d e r e kommies van i k weet n i e t welke k l a s s e b i j den nieuwen Gouverneur C1221 t e d i n e r e n gevraagd i s wordt e r om m i j n i e t gedacht. I k behoef U n i e t t e zeggen d a t i k voor m i j z e l v e n

daar t a m e l i j k o n v e r s c h i l l i g om ben maar een en ander g e e f t U den maatstaf m i j n e r maatschappelijke p o s i t i e . Ook h i e r g e l d t h e t spreekwoord: d i e z i j n e vrouw l i e f h e e f t l a a t haar t h u i s . En ofschoon m i j ne p o s i t i e i n v e l e o p z i g t e n onaangenamer zou z i j n wenschte i k d a t i k haar t h u i s g e l a t e n had. Want haar l o t h i e r i s hetgeen m i j h e t meest v e r d r i e t i g maakt. Soms gaan e r d r i e weken om d a t z i j geen v r o u w e l i j k wezen z i e t . Gelukkig voor de kinderen, maar hoogst vermoeijend voor haar, kan z i j z i c h nog n i e t vereenigen met h e t denkb e e l d om d i e aan een zwarte meid over t e l a t e n d i e ze bang maakt voor den setanc ( d u i v e l ) , voor h e t onweder en d e r g e l i j k e en andere f r a a i j i g h e d e n meer d i e i k l i e f s t n i e t eens met name w i l noemen maar daardoor s l a a f t en s l o o f t z i j h i e r ook zóó, d a t i k i n waarh e i d getuigen kan d a t z i j i n Holland een l u i leven had vergeleken

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" b i j h i e r . Ware z i j i n Holland gebleven dan zou i k haar een paar duizend gulden hebben kunnen delegeren en i k zou van h e t r e s t e r e n de a l l e e n b e t e r hebben kunnen l e v e n dan w i j nu kunnen en m i j n e h u i s e l ij ke belangen zouden m i j n i e t zoo menigmaal i n t w e e s t r i j d brengen met d i e m i j n e r b e t r e k k i n g . Maar hoe zwart eene s c h i l d e r i j i k ook ophang, t o c h geef i k den moed n i e t op. Wat m i j n e vrouw bet r e f t , z i j z a l z i c h h i e r n i e t gemakkelijk t h u i s vinden en ware h e t n i e t d a t w i j tegen h e t einde des j a a r s vermeerdering van g e z i n tegemoet zagen, dan zou i k e r w e r k e l i j k op bedacht z i j n haar t e doen r e p a t r i ë r e n i n de hoop van over een j a a r o f v i j f wel v e r l o f t e z u l l e n k r i j g e n i n wel k geval w i j i n geen onaangenamer p o s i t i e zouden z i j n dan zoo menig z e e o f f i c i e r . I k meen dus t e n o p z i g t e m i j n e r b e t r e k k i n g . Weinige dagen geleden sprak ik daar nog over met den heer Rost van Tonningen ~ 1 2 2 ~d i1e ook t a m e l i j k stelselmat i g t o t werkeloosheid gedoemd wordt en voor wien a l de schoone bel o f t e n hem i n H o l l a n d gedaan h i e r o p nederkomen d a t h i j i s apothek e r d e r 3de k l a s s e . Om U een voorbeeld t e geven hoe men ook dezen behandelt d i e n t d a t h i j tegenwoordig examen doet voor apotheker 2de k l a s s e . Onder andere zaken h e e f t men hem opgegeven om Chlor. Potass. "(ka1 i u m c h l o r i d e ) " t e maken, n i e t om t e toonen d a t h i j h e t kan, maar i n z u l k eene hoeveelheid, d a t h i j nu v e e r t i e n dagen acht e r e e n c h l o r i u m z i t t e ontwikkelen b i j een h e v i g kolenvuur, een werk d a t men i n h e t laboratorium, wanneer eenmaal de t o e s t e l i n werking i s , s l e c h t s onder v e r w i j d e r d t o e z i g t aan een i n l a n d e r kan o v e r l a t e n . De arme van Heyningen i s tegen de v e l e t e l e u r s t e l l i n g e n en s1 echte raadgevingen d i e , z i jneii i j v e r p r i k k e l ende, hem naar ongezonde swampen en moerassen joegen, n i e t bestand geweest en h e e f t z i j n j e u g d i g en hoopvol l e v e n h i e r spoedig beëindigd. De heer Rost van Tonningen h e e f t van h e t voorbeeld van z i j n e n v r i e n d veel geleerd maar ook h i j g e e f t den moed n i e t op over k o r t e r o f l a n g e r t i j d de zwarigheden d i e h i j ontmoet t e boven t e komen en zoo doe ik". U i t De Langes t o t d u s v e r r e g e c i t e e r d e b r i e v e n b l i j k e n m . i .

wel d u i d e l i j k

z i j n m o e i l i j k h e d e n om z i c h aan h e t I n d i s c h e l e v e n aan t e passen en met z i j n t e g e r i n g e t r a c t e m e n t t o e t e komen. Z i j n werkzaamheden v e r l o p e n , d o o r h e t v e e l t e g e r i n g e a a n t a l waarnemingen d a t h i j wegens de s l e c h t e weersox-

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

s t a n d i g h e d e n kan doen, bovendien h e e l anders dan h i j zou wensen.

In z i j n

b r i e f aan K a i s e r van 24 augustus 1851 C1231, vermoede1 i j k reeds begonnen o p 18 augustus, s c h r i j f t h i j o v e r d i e s l e c h t e weersomstandigheden a l s volgt:

" E i n d e l i j k ben i k i n de gelegenheid U eene o b s e r v a t i e mede t e deelen maar, helaas i k ben n i e t f o r t u i n l i j k tegenwoordig. Den 29sten J u l y had i k voor h e t e e r s t gelegenheid i n m i j n e h u t eene o b s e r v a t i e t e doen en s e d e r t d i e n t i j d t o t heden 18 Augustus ben i k eenmaal i n de gelegenneid geweest de maan t e observeeren. Volgens g e t u i g e n i s van a l l e n i s z u l k een onstuimige en n a t t e drooge moesson a l s w i j thans hebben h i e r eene ongekende zaak". I k denk d a t De Lange onder a l deze m o e i l i j k h e d e n h e e f t geleden, n i e t i n h e t m i n s t door h e t u i t b l i j v e n van e n i g b e r i c h t van K a i s e r d i e v o o r deze moeil i j k h e d e n een klankbodem had kunnen z i j n . Reeds op 17 a p r i l 1851 C1161 had h i j hem geschreven hoe h i j voel t " d a t h i j zeven maanden van U i s v e r w i j d e r d en s n a k t naar b e r i c h t na a l de t e l e u r s t e l l i n g e n d i e h i j reeds h e e f t ondervonden".

I s h e t daarom t e verwonderen d a t z i j n b r i e f van 25 september 1851

C1241 b e g i n t met de z i n : "Tot m i j n i n n i g leedwezen moet opnieuw de m a i l aankomen zonder m i j eenig b e r i g t van U ( - ) aan t e brengen"? En h i j l a a t deze z i n onmidd e l l i j k v o l g e n d o o r : "Van m i j n e l i e v e moeder vernam i k d a t door U

eene brochure b e t r e k k e l i j k m i j n e zending i s i n h e t l i c h t gegeven

C1251 en d a t z i j z i c h n i e t w e i n i g g e l u k k i g g e v o e l t i n den l o f s p r a a k door z u l k een man aan haren zoon gegeven. Zoo i e t s i n s t a a t ware om de schuld m i j n e r e r k e n t e l i j k h e i d jegens U t e vergrooten, zou h e t zeker de gedachte z i j n d a t G i j Haar een g e l u k k i g oogenbl i k schonkt w i e r b e e l d geen oogenbl i k i n m i j n h a r t v e r f l a a u w t en d i e , zoo n i e t a l l e e n , t o c h zeker h e t meest de v e r r e v e r w i j d e r i n g van h e t vaderl a n d doet r e g r e t t e e r e n . Tegen d i t vernieuwd b e w i j s van w e l w i l l e n d h e i d s t a a t Uw o n b e g r i j p e l i j k s t i l z w i j g e n en nog o n b e g r i j p e l i j k e r terughouding m i j n e r instrumenten a l s een onverklaarbaar v e r s c h i j n s e l . I k mag n i e t ontveinzen d a t i k van U i n de e e r s t e p l a a t s wel eens een raadgeving met eens een woord van bemoediging verwacht had toen i k d a t zeer behoefde ( - ) en d a t i k i n een l a n d ben waar

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" i k met geen s t e r v e l i n g over m i j n e waarnemingen kan spreken

...."

Naar a a n l e i d i n g van d i e waarnemingen merkt De Lange nog op " d a t

de berekeningen ervan zeer o m s l a g t i g z i j n en a l s i k a l l e s a l l e e n moet doen z a l i k zoo spoedig n i e t gereed komen ( - ) doch i k v l e i m i j nog met de hoop binnen eenige weken m i j n broeder b i j m i j t e z u l l e n hebben C1261. ( - ) De w e i n i g e keeren d a t ik met de maatschapp i j h i e r i n a a n r a k i n g kom doet m i j hoogel i j k m i j n geluk waarderen van daarmede n i e t t e maken t e hebben. A l s i k daarin moest l e v e n maakte ik m i j o n g e l u k k i g o f i k g i n g dood. Toch wat een j a l o u z i e , wat a l i n t r i g u e s . Maar ook j u i s t i n d i e geïsoleerde p o s i t i e zou h e t b e z i t van m i j n broeder m i j a l l e s waard z i j n " . "Eindel i j k een b r i e f van p r o f . K a i s e r " s c h r i j f t De Lange op 27 november

1851 C1271 a l s r e a c t i e op K a i s e r s b r i e f van 9 j u l i 1851 C1281 waarvan i k h e t e e r s t e g e d e e l t e reeds g e c i t e e r d heb op b l z . 15 van d i e n s l e v e n s b e s c h r i j v i n g i n p a r a g r a a f 2. K a i s e r s l a n g e b r i e f b e v a t z e e r v e e l k r i t i e k , n i e t a l l e e n op de o n z o r g v u l d i g e manier waarop De Lange z i j n waarnemingen voor h e t onderzoek van de nieuwe i n s t r u m e n t e n i n L e i d e n t e r b e s c h i k k i n g van K a i s e r h e e f t g e s t e l d en o p de o n p r o d u k t i e v e w i j z e waarop z i j n r e i s n a a r I n d i ë i s v e r l o p e n , maar ook op datgene wat h i j daar t o t d u s v e r r e h e e f t g e p r e s t e e r d :

" B i j h e t a f s c h e i d nemen w i l d e i k UEd. dringend verzoeken om eindel i j k na Uwen aankomst i n t e halen wat h i e r inderdaad i s verzuimd geworden maar Uwe toenmal i g e gemoedsaandoeningen hebben h e t mi j n i e t toegestaan en m i j b l e e f s l e c h t s h e t l e e d over van onbevredigd t e moeten z i j n met hetgeen Uw v e r b l i j f t e Leiden voor de zending had opgeleverd. Herhaalde1 ij k had ik UEd. om h e t dagboek Uwer waarnemingen gevraagd d a t ik voor m i j n vers1 ag v o l s t r e k t e 1 ij k behoefde en e e r s t na Uw v e r t r e k o n t v i n g i k een a f s c h r i f t dat, z o o a l s 1IEd. ze1 f z a l b e g r i j p e n , voor mi j een onui t p u t t e l ij ke bron van t e l e u r s t e l l i n g e n moest worden. ( - ) Een goed gedeelte i n h e t a f s c h r i f t was daarenboven Ò f b l i j k b a a r verkeerd Ò f onverstaanbaar. Een d e r moei j e 1 ij k s t e en onaangenaamste bezigheden d i e ik o o i t t e v o l brengen had was een toonbaar r e s u l t a a t u i t h e t o n v o l l e d i g e door 1IEd. v o l s t r e k t onkundig afgeschreven en n i e t - h e r z i e n e dagboek a f t e

le i d e n en hadden mi j de waarnemingen van den heer Oudemans n i e t t e n d i e n s t gestaan, zoo zoude h e t nog z e l f s onmogelijk z i j n geweest

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"de noodige proeven t e r beoordeel i n g d e r w e r k t u i g e n b i j t e brengen. Uw e e r s t e b r i e f u i t Oost I n d i ë C1101 w a a r i n UEd. mi j met h e t ber i g t van Uwe g e l u k k i g e overkomst v e r b l i j d d e , was m i j eene nieuwe t e l e u r s t e l l i n g . Het i s de l a a t s t e j a r e n nimmer gebeurd d a t een geoefend s t e r r e k u n d i g e eene z e e r e i s van Europa naar I n d i ë maakte en z u l k eene r e i s was eene zeldzame gelegenheid om t e b e s l i s s e n wat op zee a l o f n i e t geschieden kan en menig ander b e t w i s t b a a r punt van stuurmanskunst t o e t e l i c h t e n . I k had s t e l l i g verwacht d a t een s c h a t van b e l a n g r i j k e waarnemingen door UEd. op Uwe z e e r e i s zoude v o l b r a g t worden, maar deze z i j n door UEd. zoo goed a l s geheel wegg e l a t e n op grond d a t de k a p i t e i n LIEd. ongaarne met een w e r k t u i g op h e t dek zag v e r s c h i j n e n . Het i s k l a a r d a t z u l k eene v e r o n t s c h u l d i g i n g n i e t kan bevredigen en d a t z i j m i j a l t h a n s eene t e l e u r s t e l 1 i n g moest wezen. Uw e e r s t e b r i e f behelsde een g u n s t i g b e r i g t o m t r e n t de w i j z e waarop UEd. i n Oost I n d i ë was ontvangen doch de v o l gende v e r n i e t i g d e n weder h e t genoegen d a t i k daardoor had ondervonden en h i e l d e n zoo v e l e k l a g t e n i n d a t h e t mi j b i j n a s p i j t e n moest immer t o t m i j n e b e m o e i j i n g met de Oost I n d i s c h e zending t e z i j n geroepen. Toen UEd. onder h e t m i n i s t e r i e van den heer R i j k nog t e Medemblik g e v e s t i g d was h e b t g i j Uzelven v r i j w i l l i g voor de b e t r e k k i n g aangeboden d i e UEd. nu i s t e b e u r t g e v a l l e n en h e t h e e f t UEd. z e l f s z e e r v e r o n t r u s t d a t de heer R i j k LIEd. met geen antwoord verwaardigde. I k moest dus wel v e r o n d e r s t e l l e n d a t z u l k eene b e t r e k k i n g UEd. behaagde en de n a t u u r l i j k e m o e i j e l i j k h e d e n aan haar verbonden dan door LIEd. met moed zouden worden bestreden. Uw l a a t s t e b r i e v e n g e t u i g e n e c h t e r t o t m i j n e smart van eene moedeloosheid d i e geensz i n s h e t b e s t e middel i s om m o e i j e l i j k h e d e n t e overwinnen. ( - ) Op Uw l e e f t i j d had i k een inkomen van f 800 en w a a r l i j k werd h e t m i j ook daarna n i e t g e m a k k e l i j k gemaakt. Hard werken en z e e r w e i n i g begeeren werd m i j t e n l a a t s t e een redmiddel d a t i k iedereen d u r f aanbevelen. Het leven zoude UEd. o n g e t w i j f e l d aangenamer z i j n geweest i n d i e n G i j U nauwkeuriger aan onze a f s p r a a k h a d t gehouden d i e door den m i n i s t e r van Koloniën i s goedgekeurd en volgens w e l ke G i j U a a n v a n k e l i j k o v e r n i e t s zoudt bekommeren dan o v e r de v o l s t r e k t e p l a a t s b e p a l i n g van B a t a v i a . Daartoe behoefdet g i j n i e t s dan een p l e k j e gronds vanwaar een goed deel des hemels kon worden o v e r z i e n en h a d t G i j n i e t s meer begeerd, men zoude h e t UEd. wel-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" l i g t op eene geschikte p l a a t s bezorgd hebben. G i j w i s t d a t i k een s t u k C151 zoude s c h r i j v e n om a l l e n d i e h e t behoefden omtrent h e t doel d e r zending de noodige i n l i c h t i n g e n t e geven. Dat s t u k zoude wel vroeger z i j n verschenen i n d i e n i k i n h e t dagboek Uwer waarnemingen had gevonden wat i k d a a r i n had behooren t e vinden en i n e l k geval had h e t door UEd. moeten afgewacht worden alvorens eenig p l a n b i j de r e g e e r i n g i n t e dienen. Dat men UEd. verdacht i s n a t u u r l i j k daar men noch UEd., noch h e t doel Uwer zending kende. I k b e i j v e r d e

m i j om omtrent UEd. en Uwe zending de noodige i n 1 i c h t i n g e n t e geven, b e g r i j p e n d e d a t een persoon i n deze zaak n i e t door Uzelven maar door een ander moest worden aanbevolen, maar g i j kwaamt m i j voor t e r w i j l m i j a l l e plannen o n t i j d i g waren en g i j U nog gedurende een j a a r r u s t i g en zonder eenige h u l p met de p l a a t s b e p a l i n g van B a t a v i a hadt kunnen bezighouden. I k b e g r i j p v o l s t r e k t n i e t waartoe h e t noodig was den heer M e l v i l l dage1 i j k s na t e r i j d e n t e r w i j 1 g i j nog n i e t eens begonnen waart met h e t werk d a t UEd. t e B a t a v i a t e doen stond. ( - ) Zoo men nu, om van UEd. ontslagen t e worden, bes l u i t e n mogt UEd. naar de Molukken t e zenden, zoo werd h e t doel onz e r zending n i e t b e r e i k t en d a a r b i j een w e l z i j n ( ? ) verwoest. I k hoop d a t m i j n boekje van hetwelk de m i n i s t e r honderd exemplaren naar Oost I n d i ë h e e f t gezonden, t i j d i g genoeg z a l overkomen om d i t o n h e i l t e verhoeden. I k heb h e t s c h r i j v e n en u i t g e v e n van een v e r s l a g d e r s t e r r e k u n d i g e zending naar Oost I n d i ë voor n o o d z a k e l i j k e r dan h e t b e z i t d e r k o s t b a a r s t e werktuigen gehouden en Uwe b r i e v e n hebben m i j i n d i e meening bevestigd". Van De Langes verzoek om b i j de m i n i s t e r van K o l o n i ë n o v e r een h e r z i e n i n g van z i j n s a l a r i s t e bemiddelen d i s t a n t i e e r t K a i s e r z i c h , z o a l s h i j een e n k e l e u i t z o n d e r i n g

-

-

met

steeds h e t p e r s o o n l i j k e van h e t z a k e l i j k e

scheidt:

" I k moet zwarigheid maken om h e t m i n i s t e r i e e e n i g verzoek t e doen, hoezeer i k b e r e i d z a l b l i j v e n h e t op z i j n aanvrage i n h e t belang d e r zending t e dienen. ( - ) UEd. s c h i j n t geen j u i s t denkbeeld t e hebben van m i j n e b e t r e k k i n g t o t h e t m i n i s t e r i e van Koloniën. Die b e t r e k k i n g i s zóó zwak d a t i k g e l o o f na h e t afzenden d e r l a a t s t e werktuigen a l s geheel gedefungeerd beschouwd t e 21-11len worden,

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" a l t h a n s ben o f word i k v o l s t r e k t n i e t geraadpleegd o m t r e n t hetgeen nu v e r d e r t e doen s t a a t en i k g e l o o f d a t men van m i j ook wel o n t slagen w i l wezen. Eens wenschte i k den m i n i s t e r u i t v o e r i g o v e r de zending t e spreken en v e r z o c h t d a a r t o e om een byzonder gehoor C1291. I k werd op een bepaalde dag en een bepaald uur bescheiden C1301 en begaf m i j a l l e e n d a a r t o e naar den Haag. Maar toen i k aan h e t m i n i s t e r i e was gekomen werd i k aangekeken a l s o f i k u i t de l u c h t was komen v a l l e n . Na u r e n l a n g gewacht t e hebben werd i k e i n d e l i j k t o t I

I

den m i n i s t e r t o e g e l a t e n d i e n a a u w e l i j k s den t i j d had om m i j een o o g e n b l i k t e woord t e staan. [ k had op eene andere o n t v a n g s t gerekend en moest wel b e s l u i t e n m i j aan z u l k eene n i e t meer b l o o t t e stellen".

U i t h e t g e c i t e e r d e z a l de l e z e r hebben begrepen hoe o n t e v r e d e n K a i s e r was o v e r de t o t t o e n g e l e v e r d e p r e s t a t i e s van De Lange. Deze v e r d e d i g t z i c h op w a a r d i g e w i j z e tegen de b e s c h u l d i g i n g e n d i e tegen hem z i j n u i t g e b r a c h t

C1271: "Dat i k Uwe ontevredenheid heb opgewekt, d a t i k door U van werkel o o s h e i d word geschuldigd, d i t had i k vermoed en, hoe l e e d h e t m i j d o e t , h e t verwonderde m i j n i e t s en i k kan m i j b e g r i j p e n d a t u i t Hol l a n d en door Uwe oogen gezien a l l e s c h i j n geheel tegen m i j i s . Maar welke m i j n e gebreken ook z i j n en hoe g r o o t m i j n e t e k o r t k o mingen, zoowel i n vermogens a l s i n d i e welke u i t m i j n k a r a k t e r v o o r t v l o e i j e n , aan lu i h e i d en aan- werkeloosheid heb ik mi j nimmer s c h u l d i g gemaakt en zoolang m i j n e gezondheid goed i s z a l i k m i j daar n o o i t aan s c h u l d i g maken. I k hoop d a t op d i t p u n t n o o i t wantrouwen b i j U kan ontstaan. De b r i e f d i e de i n s t r u m e n t e n v e r g e z e l t "

-

z o a l s i k op b l z . 59 s c h r e e f z i j n deze i n s t r u m e n t e n op 19 decem-

b e r 1851 i n B a t a v i a aangekomen - " z a l ,

vrees i k , dan ook scherper

z i j n dan i k g e l o o f d a t i k v e r d i e n . Maar ook een onverdiend v e r w i j t van U z a l m i j n i e t krenken, o v e r t u i g d d a t , evenmin a l s middelmat i g h e i d h e t g e n i e a l t i j d kan beoordeelen, ook h e t l a a t s t e n i e t a l t i j d de j u i s t e m a a t s t a f k i e s t om de e e r s t e t e meten, en van welken inhoud

de t e verwachten b r i e f z i j , i k z a l d i e n , i n z o o v e r r e z i j

geene zaken behandelt, onbeantwoord l a t e n . Thans, nu n i e t s m i j n e k a l m t e s t o o r t , w i l i k U allereerst h e r i n n e r e n d s t i k h i e r !n h e t

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" h a r t j e van den r e g e n t i j d ben aangekomen en d a t den derden A p r i l voor de e e r s t e maal s t e r r e n voor mi j z i g t b a a r werden. Daar de l u c h t eenige h e l d e r e dagen scheen t e beloven beproefde i k t o e n i n de s t a d b i j den U i t k i j k " ( z i e f i g .

8) "de breedte t e bepalen C1311.

( - ) Van den 10 A p r i l t o t den 30sten Juny heb i k a c h t h e l d e r e l u c h t e n gehad d i e i k a l l e g e b r u i k t heb o f l i e v e r heb t r a c h t e n t e geb r u i k e n want z i j l e v e r d e n geen r e s u l t a a t op. Toen werd m i j toegestaan een h u t voor m i j n e waarnemingen t e maken en den 29sten J u l y " ( z i e ook b l z . 91) "kon i k d a a r i n m i j n e e e r s t e waarneming doen. Se-

d e r t d i e n t i j d ben ik a f w i s s e l e n d met h e l d e r e l u c h t e n begunstigd en n i e t één i s door m i j o n g e b r u i k t gelaten. Z i j n de r e s u l t a t e n n i e t evenredig aan den daaraan besteeden t i j d , h e t z a l m i j d i e p l e e d doen, maar a l s e r kwestie van werkeloosheid o f t r a a g h e i d bes t a a t dan z i e i k op de l a a t s t e maanden t e r u g en d u r f i k op m i j n e e r en geweten t e v e r k l a r e n d a t i k d a g e l i j k s t i e n uren aan de verv u l 1 i n g d e r p1 i g t e n van m i j n e b e t r e k k i n g heb gegeven en ik a c h t

m i j v r i j w e l tegen v e r w i j t , tenminste tegen ze1 f v e r w i jt b e v e i l i g d .

( - ) Weinige dagen na de ontvangst van Uwen b r i e f werd i k zeer aangenaam v e r r a s t door de ontvangst van v i j f exemplaren van Uwe brochure: De s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g i n den Oost Indischen Arc h i p e l C151, m i j vanwege h e t b e s t u u r toegezonden. Dat g e s c h r i f t h e e f t voor m i j eene hooge waarde, n i e t a l l e e n omdat h e t hoogst bel a n g r i j k e wenken bevat, maar ook omdat h e t een fondament i s waarop

ik b i j a l m i j n e v o o r s t e l l e n aan h e t gouvernement kan b1 i j v e n v o o r t bouwen, een g e s c h r i f t d a t m i j een zede1 i j k e n steun v e r s c h a f t waarvan men de waarde s l e c h t s i n een l a n d a l s d i t met v o l l e j u i s t h e i d kan gevoelen. S l e c h t s z i j h e t m i j vergund eene enkele aanmerking t e maken. Z i j g e l d t een zinsnede op b l z . 8: Men behoeft n i e t s dan

eenen steen i n de opene Zucht, enz, i n verband met hetgeen op b l z . 139 i s gezegd. M i j n e ondervinding h e e f t m i j g e l e e r d d a t eene waarneming i n de open l u c h t geen r e s u l t a a t o p l e v e r t , n i e t a l l e e n omdat de lampjes geen oogenblik h e t z e l f d e l i c h t geven, de a f l e z i n g u i t e r s t b e m o e i j e l i j k t wordt, h e t l i c h t u i t w a a i t op een oogenblik d a t men h e t j u i s t behoeft, maar ook omdat men z66 door i n s e c t e n wordt v e r v o l g d en de wind h e t instrument zoodanig doet t r i l l e n d a t i k geene d r a g e l i j k e waarnemingen heb kunnen doen, en mogten a l deze zwarigheden een enkele avond wegvallen, zoo zou de waarnemer d i e

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"een paar avonden i n h e t n a t t e gras op den door daauw bevochtigde grond b1 e e f observeeren, h e t waarschi j n l ij k wel b i j d i e twee proeven l a t e n d i e hem meer dan w a a r s c h i j n l i j k een d y s e n t e r i e t o t gedachtenis zouden geven. Het doet m i j l e e d d a t door d i e zinsnede de zaak gemakkelijker wordt voorgesteld dan z i j i s omdat i k , z a l e r i e t s van m i j n e zending worden, bovenal de hulp, de krachtdadige bescherming van h e t gouvernement n o d i g heb. I n I n d i ë i s een p a r t i k u l i e r n i e t s , h e t gouvernement a l l e s . I k w i l U een enkel voorbeeld geven. Op b l z . 8 w o r d t door U gesproken van eenen steen om h e t i n strument op t e z e t t e n . Nu behoef i k s l e c h t s op t e merken d a t zoodanige steen t e Batavia hoogst m o e i j e l i j k t e erlangen i s zonder tusschenkomst van h e t gouvernement en d a t ' b u i t e n Batavia z e l f s geen baksteen zonder h e t gouvernement t e k r i j g e n i s . Toen m i j n e i n s t r u c t i e bepaald was s t e l d e i k onmiddell i j k menschen aan h e t werk om m i j ne h u t t e maken en e r ver1 iepen drie weken eer ik e r i n kon werken. I k ben nu onlangs v e r h u i s d en de heer Tromp, hoofdingenieur van den Waterstaat, w i lde m i j wel eenige hul p verleenen en i n twee dagen was de hut, en veel b e t e r dan vroeger, gezet. Had de heer Tromp op gouvernements l a s t doen werken, de h u t zou i n een halven dag gestaan hebben. I k z a l U meer zeggen. Zonder s t e l li g e la s t van h e t gouvernement aan de a u t o r i t e i t e n om m i j i n a l l e s behulpzaam t e z i j n z a l ik op buitenposten ternaauwernood iemand kunnen vinden d i e m i jne k i s t j e s w i l dragen en op meer dan eene" ( p l a a t s ) " z a l i k , i n d i e n men aan de r e s i d e n t e n geen l a s t g e e f t om voor m i j n e huisvest i n g t e zorgen, moeite hebben om onder dak t e komen. En hoe vreemd U d i t moge k l i n k e n z a l h e t U b i j eenig nadenken d u i d e l i j k worden

wanneer i k U zeg d a t e r (behalve op Java een z e s t a l en t e Padang één logement) nergens een logement t e vinden i s en op a l l e p l a a t s e n h e t g e t a l woningen volmaakt met h e t g e t a l Europeesche bewoners overeens temt. Reeds t e r l o o p s heb i k gezegd d a t i k verhuisd ben; i k was d i t aan m i j n e f a m i l i e v e r s c h u l d i g d en welke moeite i k ook aangewend heb om een woning t e vinden waar i k den hemel v r i j zou hebben, heb i k m i j t e n l a a t s t e moeten bepalen t o t eene woning w a a r b i j i k s l e c h t s een g r o o t gedeelte van den meridiaan v r i j heb, en h e t i s t e vreezen d a t i k ook d a t v e r l i e z e n z a l aangezien de eigenaar van den grond voornemens i s op o f n a b i j de p l a a t s waar m i j n e h u t s t a a t t e gaan bouwen".

F . KAISER E N S.H. DE LANGE

Een a a n d u i d i n g i n De Langes b r i e v e n waar z i j n nieuwe h u i s s t o n d heb i k n i e t kunnen vinden. Op b l z .

122 van C1071 e c h t e r v e r m e l d t h i j d a t de p i j l e r i n

de h u t b i j d a t h u i s 4120.56 m t e n zuiden van de " U i t k i j k "

l a g en 936.17 m

t e n westen (moet z i j n t e n o o s t e n ) ervan. De v e r b e t e r i n g heb i k o n t l e e n d aan b l z . 110 van Oudemans' p u b l i k a t i e C2541. U i t deze gegevens i s de p i j l e r g e k a a r t e e r d op de k a a r t 1 à 12500 van B a t a v i a d i e aan

fig. 9

t e n grondslag

l i g t . Op de r e p r o d u k t i e i s ze met een dubbel c i r k e l t j e aangegeven. Volgens de gegevens i n C1071 ( b l z . 122) l i g t z i j n v o r i g e s t a n d p l a a t s i n de "hut" aan de Gang Chaulan 443.52 m t e n westen en 122.21 m t e n z u i d e n van de nieuwe. Op b l z .

112 van E2541 v e r m e l d t Oudemans bovendien de p l a a t s e l i j k e

benamingen van de b e i d e s t a n d p l a a t s e n : d i e i n 1851 op h e t e r f van p e r c e e l Gang Chaulan no. 22, d i e i n 1853 op h e t e r f van Gang Chaulan no. 8, o p v o l gend op ca. 2'.0

en lS.l t e n o o s t e n van de t i j d k l e p ( u i t k i j k ) . Hun onder-

l i n g e a f s t a n d i s ca. 460 m.

"Intusschen", zo v e r v o l g t De Lange z i j n b r i e f C1271 aan K a i s e r , " i s het goede saizoen voorbij en de regentijd nadert. Sedert den 15den October heb ik geene observatie kunnen nemen en behalve op Menado i s e r geene plaats in onze bezittingen waar ik hopen kan vóór ver in het volgende j a a r geregeld t e kunnen observeren. Alleen op de Noordelijke punten van Celebes t r e e d t met January het goede saizoen in en het i s derhalve mijn voornemen om over een paar dagen aan het gouvernement voor t e s t e l l e n mij derwaarts met mijnen broeder t e begeven en voor1 oopi g mijne waarnemingen h i e r t e s1 ui ten. Zoo het gouvernement mij goede aanbevelingen aan de a u t o r i t e i t e n geeft s t e l ik mij veel van dien t o g t voor want een resident kan daar a l l e s . ( - ) Mijne huiselijke omstandigheden gaan naar wensch en ik begin mij hoogst gelukkig t e gevoelen. Dat mijn broeder b i j mij geplaatst i s werkt daartoe n i e t weinig mede. Zijn i j ver l a a t n i e t s t e wenschen over en de weinige gelegenheid d i e h i j gehad heeft doorgangen waar t e nemen geeft mij toch reeds de hoop dat h i j een goed observateur zal worden. En iemand t e hebben met wien men over de zaak kan spreken, van wiens warme belangstelling men overtuigd i s , i s i e t s in d i t land waarvan men de waarde in Europa n i e t beseffen kan. Ik hoop dat z i j n e geschiktheid en de omstandigheden zullen veroorloven dat h i j zich over eenigen t i j d geheel en voorgoed aan de zaak kan toewijden. In het l a a t s t e der vol-

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"gende maand z i e i k de beval li n g m i j n e r li e v e vrouw tegemoet. Z i j houdt z i c h b i j v o o r d u r i n g goed. God geve d a t a l l e s naar wensch afl o o p e en d a t i k n i e t vóór de b e v a l l i n g naar Menado moet vertrekken. Ontvang v e l e groeten der mijnen voor U en de Uwen. M i j n broeder verz o c h t m i j U z i j n e n dank t e betuigen voor de h e r i n n e r i n g aan z i j n v e r b l i j f i n Leiden en h e t goede g e t u i g e n i s van hem afgelegd. Ontvang de v e r z e k e r i n g m i j n e r i n n i g e hoogachting en e r k e n t e l i j k h e i d ,

w i l g u n s t i g van m i j denken en wanneer e r h e t een o f ander i s d a t U onaangenaam i s o f U minder goed t o e s c h i j n t , w i l dan bedenken hoe m o e i j e l i j k h e t i s om op z u l k een a f s t a n d t e r w i j l men v i j f à zes maanden noodig h e e f t om een vraag t e beantwoorden, d i e ophelder i n g e n o f v e r k l a r i n g e n t e geven d i e i n e l kanders n a b i j h e i d e l k e v e r w i j d e r i n g van gevoelens onmogel ij k maken". I n z i j n lange b r i e f L1281 aan De Lange van 9 j u l i 1851 doet ( z i e b l z . 94 ) K a i s e r h e t voorkomen d a t z i j n r e l a t i e s met h e t departement van K o l o n i ë n z e e r zwak z i j n en d a t h i j door h e t departement i n h e t geheel n i e t geraadpleegd w o r d t "omtrent hetgeen nu v e r d e r t e doen s t a a t " .

Dat d i t n i e t geheel j u i s t

i s kan worden a f g e l e i d u i t een onderhands b r i e f j e d a t K a i s e r op 29 j u l i 1851 s c h r i j f t aan de s e c r e t a r i s - g e n e r a a l Weddik van d a t departement.

Hij

z e g t e r i n C1321

" d a t de l a a t s t e b r i e v e n d i e ik van den heer De Lange u i t Oost I n d i ë o n t v i n g o v e r v l o e i j e n van jammerklagten. I k heb wel vermoed d a t h e t Oost I n d i s c h bestuur h e t doel der zending n i e t zoo d a d e l i j k zoude beg.rijpen en daarom ben i k t e meer ontevreden over de houding d i e de heer De Lange i n Oost I n d i ë h e e f t aangenomen. I k wenschte d a t h i j heel hard had gearbeid en v o o r l o o p i g n i e t s had begeerd en i k ben nu zeer bevreesd d a t men hem naar de Molukken z a l zenden om van z i j n e o n t i j d i g e v o o r s t e l l e n en ontwerpen ontslagen t e z i j n . I k heb voor m i j z e l f v o l s t r e k t geene redenen om m i j op t e dringen maar i k g e l o o f t o c h d a t h e t i n h e t belang d e r zending zoude wezen i n d i e n m i j n e bemoeijing met hem n i e t beschouwd werd a l s geheel t e n einde geloopen. De h u l p van z e e - o f f i c i e r e n kan eeniger mate i n h e t gebrek van eenen tweeden, behoor1 ij k opgel e i den s t e r r e k u n d i ge voorzien, zo aan h e t o o r s p r o n k e l i j k p l a n de heer" ( G . A . )

"de Lange zoude wor-

den toegevoegd, maar hem moet wel onder v e r p l i g t i n g worden gebragt

F. KAISER

EN1

S . H . DE LANGE

"om aan mijne raadgevingen t e voldoen en zich, wat de hoofdzaken bet r e f t , t e houden aan de met zorg en studie samengestelde instruct i e vervat in mijn stukje C151 over de astronomische plaatsbepaling in den Indischen Archipel". Op

7 augustus 1851 C1331 r e a g e e r t de heer Weddik op deze b r i e f met h e t v e r -

zoek zo mogel i j k inzage t e geven i n de b r i e v e n van De Lange waarop K a i s e r

I

z i n s p e e l t . Op 13 augustus C1341 v o l d o e t K a i s e r i n een v e r t r o u w e l i j k e b r i e f gedeel t e l i j k aan d a t verzoek door mededel i n g t e doen van e n i g e ( n i e t a l I e ) k l a c h t e n d i e door S.H.

de Lange i n b r i e v e n aan z i j n b r o e r (P.A.

de Lange)

en aan K a i s e r z i j n g e u i t :

"Na het ontvangen van Uwe geeerde en bel angstel l ende l etteren van den 7den 1 . l . ben i k met mi jzelven in tweestrijd geweest om hetgeen ik doen moest met de brieven die ik u i t Oost Indië van den heer De Lange heb ontvangen. Ik zoude U . H . E . G . zoo gaarne die brieven onmiddellijk hebben toegezonden met het bescheiden verzoek om daarvan niet al s secretaris-generaal maar al l een al s voorstander van het goede gebruik t e maken, doch ik ben wederhouden door de vrees dat het mededeelen van brieven die uitsluitend aan mij zijn gerigt a l s misbruik op de goede trouw beschouwd zoude worden. Ik meen U . H . E . G . in het belang der zaak toch niet t e mogen mededeelen waarin de k1 agten van den heer De Lange hoofdzakel i j ke bestaan, hoezeer de meeste en zwaarste voorkomen in eenen brief door den heer De Lange aan zijnen broeder geschreven dien men mij t e r inzage heeft gezonden doch dien ik heb moeten teruggeven C1351. De heer De Lange jammert op eene geweldige wijze over z i j n t e gering inkomen en over z i j n aanvankelijk gebrek aan medewerking, maar het meeste komt mij ongegrond, het verdere zeer natuur1 i j k voor. Van meer beteekenis acht i k de klagt dat men hem zelfs een vertrekje in een gouvernementsgebouw geweigerd heeft waar h i j zijne waarnemingen zoude kunnen volbrengen C1311 of althans zijne instrumenten zoude kunnen bergen a l s h i j des nachts zijne waarnemingen nevens dat gebouw in de open lucht volbrengt ( - ) terwijl men mij van eene andere zijde zegt dat de Engelsche kapitein El1 i o t die door zijne regeering naar Java was gezonden om aldaar magnetische waarnemingen t e vol brengen, door den Gouverneur-Generaal in zijn eigene woning

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" i s gehuisvest". Het l a a t s t e g e d e e l t e van h e t c i t a a t t o o n t aan d a t K a i s e r h e t i n een a a n t a l o p z i c h t e n met De Langes k l a c h t e n eens i s en d a t daarom

" h e t Oost I n d i s c h bestuur gedwongen moet worden hem voor h e t m i n s t de behulpzame hand t e bieden". Naar a a n l e i d i n g van d i t antwoord v e r z o e k t de m i n i s t e r op 18 augustus 1851

C1361 aan K a i s e r om "opmerkingen d i e U i n h e t belang van de p l a a t s b e p a l i n g n u t t i g o f wenschel i j k mochten voorkomen, aan h e t departement mede t e deelen vanwaar, voor zoover noodig, aan h e t I n d i s c h bestuur z a l worden geschreven". De s e c r e t a r i s - g e n e r a a l v e r z e k e r t i n een persoon1 ij k s c h r i j v e n op d e z e l f d e dag C1371 " d a t de s t e r r e k u n d i g e plaatsbepa-

li n g nogmaals k r a c h t i g b i j h e t I n d i s c h bestuur i s aanbevolen". De j u i s t genoemde b r i e f C1361 i s v o o r K a i s e r a a n l e i d i n g om reeds o p 17 september 1851 C1381 aan de m i n i s t e r t e s c h r i j v e n :

"... .. Bovendien

vermeen i k h e t Uwe E x c e l l e n t i e n i e t t e mogen ver-

bergen d a t i k g i s t e r e n een b r i e f van den heer De Lange o n t v i n g " ( b e d o e l d i s b r i e f C1171 van 18 j u n i 1851) " i n welken h i j z i c h zeer

b e k l a a g t over eene i n s t r u c t i e onder welke h i j g e s t e l d was en d i e hem en z i j n e werkzaamheden veel minder aan z i j n e i g e n ( ? ) en p l i g t dan wel aan de w i l van eene byzondere commissie ondergeschikt maakt zonder wel k e r tusschenkomst h e t hem n i e t geoorloofd i s e e n i g v o o r s t e l b i j h e t I n d i s c h bestuur i n t e dienen. I n de vrees d a t z u l k eene i n s t r u c t i e m i j n e pogingen zoude kunnen v e r i j d e l e n en i n de v e r o n d e r s t e l li n g d a t h e t I n d i s c h b e s t u u r n i e t z a l hebben nagel a t e n haar t e r kennis van Uwe E x c e l l e n t i e t e brengen, meen i k Uwe Excel le n t i e e e r b i e d i g 1 ij k t e moeten verzoeken hare doel m a t i g h e i d wel i n overweging t e w i l l e n nemen". Op de l a d e september wendt h i j z i c h o v e r h e t z e l f d e onderwerp t o t de s e c r e t a r is-generaal

van h e t departement van K o l o n i ë n . "Hoewel",

z e g t Ka is e r in

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

z i j n b r i e f C1391, " i k steeds h a r d n e k k i g heb geweigerd m i j met i e t s t e bemoei j e n d a t n i e t r e g t s t r e e k s t o t de maatschappel i j ke werkzaamheden behoorde d i e m i j waren opgedragen" meent h i j thans t e moeten reageren op De Langes b r i e f C 11 71. " l n h e t belang der zending1' en "met toestemming van z i j n e n b r o e d e r den s t u d e n t t e Leiden" C1401 zendt h i j deze b r i e f aan de secretaris-generaal

t e r inzage t o e

" o p d a t UHoogEdelGestrenge van z i j n e bezwaren n a u w k e u r i g k e n n i s z u l t kunnen nemen. H e t i s z e e r t e b e t r e u r e n d a t de ( - ) Commissie d i e d o o r h a r e r e g t e n en h a a r magt en door de h u l p m i d d e l e n waarover z i j kan b e s c h i k k e n de s c h o o n s t e g e l e g e n h e i d b e z i t om de zaak d e r s t e r r e k u n d i q e p l a a t s b e p a l i n g t e bevorderen, h a a r zoo geheel en a l v e r w a a r l o o s d h e e f t . De commissie i s , i n p l a a t s van t o t h a a r p l i g t t e worden geroepen, ges1 o o p t , maar o n d e r de bouwval len d i e z i j h e e f t n a g e l a t e n " ( l i j k e n m i j ? ) " b e l a n g r i j k e s c h a t t e n v o o r de j u i s t e kenn i s van de t o e s t a n d begraven. De h e e r M e l v i l l van Carnbee C511 h e e f t , meer dan anderen, den toegang t o t d i e s c h a t t e n gehad en w a t de h e e r De Lange ook s c h r i j v e , ik kan d i t n i e t dan goedkeuren d a t d i e n s o o r d e e l i n aanmerking w o r d t genomen. Men z e g t m i j d a t den h e e r De Lange de p u n t e n z i j n aangewezen d i e h i j b e p a l e n moet en h e t v e r w o n d e r t m i j z e e r d a t h i j m i j o m t r e n t deze zaak d i e ik met de meeste b e l a n g s t e l l i n g zoude vernomen hebben, n i e t s b e r i g t t e r w i j l h i j m i j met honderd b e u z e l i n g e n l a s t i g v a l t . I n d i e n men, ge-

li j k i k verneem, van B a t a v i a i n e e n s n a a r Soerabaya o v e r s p r i n g t en n i e t , n a a r h e t v o o r s c h r i f t i n m i j n b o e k j e " ( b l z . 8 4 ) ''van B a t a v i a v i a C h e r i b o n e n Samarang n a a r Soerabaya o v e r g a a t , z a l men z i c h l a t e r o v e r de v e r w a a r l o o z i n g m i j n e r raadgevingen b e k l a g e n " . Hoezeer K a i s e r deze zaak t e r h a r t e i s gegaan b l i j k t ook u i t de b r i e f d i e

tiij reeds een dag e e r d e r

-

op 17 september

-

aan De Lange h e e f t geschreven

C1411: " G i s t e r e n o n t v i n g ik eenen b r i e f van UEd." ( b e d o e l d i s C 11 7 1 d.d.

18-6-1851 ) " d i e geheel andere aandoeningen dan de v o r i g e b i j m i j opwekt. D a a r i n vond i k n i e t meer d i e n t o o n van misnoegdheid en van g e k w e t s t e e e r z u c h t maar de t a a l van iemand d i e z i j n v l i j t w i l bet o o n e n en d o o r omstandigheden b u i t e n hem d a a r i n b e l emmerd w o r d t .

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"Die b r i e f h e e f t mede1 i j d e n b i j m i j opgewekt en m i j t o t h e t bes1 u i t gebragt a l h e t m o g e l i j k e t e r o p h e f f i n g Uwer bezwaren aan t e wenden ofschoon h e t m i n i s t e r i e m i j h e t r e g t n i e t h e e f t gegeven m i j verder eenigermate met de zending i n t e l a t e n . Van Uwe i n s t r u c t i e werd m i j n i e t h e t minste bekend en daar z i j i n s t a a t i s a l m i j n e poging-

en t e v e r i j d e l e n , z i e ik u i t haar d a t h e t m i n i s t e r i e a l zeer wein i g p r i j s op d i e pogingen s t e l l e n moest. I k o v e r l e g met Uwen broeder Jacques de middelen d i e i k moet aanwenden om t e r v e r b e t e r i n g van Uw l o t h e t m i j n e b i j t e dragen. I n d i e n i k s l e c h t s eenige vrucht e n van Uw v e r b l i j f i n Batavia kon aanwijzen zoude m i j d i t veel gem a k k e l i j k e r z i j n . I k heb" - ook i n deze b r i e f komt K a i s e r s n e i g i n g t o t z e l f b e k l a g weer t o t u i t i n g

-

"den geheelen zomer i n eenen s t a a t

van v o l s t r e k t e werkeloosheid moeten doorbrengen door hoofd- en zenuwaandoeningen d i e m i j a l l e n a r b e i d onmogel i j k maakten. I k ben afgewerkt en daardoor ook a f g e l e e f d maar z i e t e s t e r k e r d a t de pogingen aan welke ik m i j z e l v e n heb opgeofferd grootendeels vruchtel o o s waren. I k heb de l a a t s t e maanden veel geleden. Met m i j n e vrouw en kinderen gaat h e t thans rede1 i j k . Ondervind i n ruime mate de ondersteuning welke de Hemel a l l e n v e r l e e n t d i e , met h e t oog op Hem, z i c h z e l v e n h e l pen". B1 i j k b a a r hebben K a i s e r s b r i e v e n C1381 en C1391 van 17 en 18 september b i j departement van K o l o n i ë n i n d r u k gemaakt. Al thans op 25 november 1851 C1421 s c h r i j f t de s e c r e t a r i s - g e n e r a a l Weddi k van d a t departement aan K a i s e r d a t aan de Koning i s v o o r g e s t e l d De Langes s a l a r i s met f 100 ' s maands t e v e r hogen. De Gouverneur-Generaal

had h i e r v o o r aan h e t departement reeds t o e -

stemming gevraagd, z u l k s naar a a n l e i d i n g van een reeds e e r d e r door De Lange aan de G.G. oppassers,

gedaan verzoek om hem d i t bedrag b e s c h i k b a a r t e s t e l l e n "voor

l i c h t , f i j n e o1 i e , a s t r o n o m i s c h e jaarboeken, enz.".

"Eene poging door den heer De Lange aangewend d a t hem, i n stede van de aangevraagde t o e l a g e van f 100 ' s maands, a l dadel i j k " ( z i e b l z . 86 ) "worde verleend de traktements verhooging van f 150 ' s

maands, hem toegezegd na v i j f j a r e n d i e n s t , i s m i s l u k t . " Voor daar s p r a k e van kan z i j n d i e n t "de m i n i s t e r e e r s t kennis t e hebben ge-

nomen van z i j n e e e r s t e v e r r i g t i n g e n . " Over K a i s e r s bezwaar d a t De Lange,

i n g e v o l g e a r t i k e l 2 van z i j n i n s t r u c t i e ( z i e b l z .

87)

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" s t a a t onder het t o e z i g t van de Kommissie t e r v e r b e t e r i n g van de I n d i s c h e zeekaarten" s c h r i j f t de s e c r e t a r i s - g e n e r a a l d a t daarmede " v e r d e r i s gegaan dan i n d e z e r z i j d s c h e b e d o e l i n g h e e f t gelegen welke s l e c h t s s t r e k t e d a t h i j i n a l l e s zou handelen i n overleg met d i e Kommissie". Deze b e d o e l i n g van h e t departement z a l nader aan de Gouverneur-Generaal worden medegedeeld.

I n z i j n b r i e f b e v e s t i g t de s e c r e t a r i s - g e n e r a a l nog eens

d a t de l u i t e n a n t - t e r - z e e

G.A.

de Lange a l s a s s i s t e n t aan S.H. de Lange i s

toegevoegd. Op 27 november C1271 h e e f t S j o e r d ( z i e b l z . 98 ) met opgewekth e i d h e t i n f u n c t i e t r e d e n van Dol f aan K a i s e r geschreven. Over K a i s e r s opmerking ( z i e b l z . 1 0 2 ) d a t "den heer De Lange de punten z i j n aangewezen d i e h i j bepalen moet" z e g t de heer Weddik " d a t de Gouverneur-Generaal z a l worden opmerkzaam gemaakt d a t behooren t e worden g e v o l g d de a a n w i j z i n g e n i n Uwe b r o c h u r e C151 voorkomende".

De a a n w i j z i n g d e r punten waarvan h i e r

s p r a k e i s C1 431 h e e f t b e t r e k k i n g op De Langes aanstaande r e i s naar Menado op Celebes.

I n z i j n b r i e f C1271 van 27 november 1851 ( z i e b l z . 98 ) h e e f t

h i j o v e r deze r e i s aan K a i s e r geschreven. I n C1421 g e e f t h e t departement van K o l o n i ë n aan K a i s e r toestemming de i n houd e r v a n o f f i c i e u s aan De Lange mee t e delen. K a i s e r doet d i t i n z i j n z e e r l a n g e en zeer s l e c h t l e e s b a r e b r i e f van 17 december 1851 C1441. Een e e r d e r e r e a c t i e was n i e t m o g e l i j k omdat h e t antwoord van de s e c r e t a r i s generaal was gekomen "een paar dagen nadat de m a i l v e r t r o k k e n was. (echter)

l'

I k heb"

d i e b e r i g t e n van zooveel b e l a n g beoordeeld d a t i k ze onmiddel-

l i j k t e r k e n n i s van Uwen broeder Jakob"

(Jacques) "heb g e b r a g t met v e r -

zoek om daarmede ouders en v e r d e r e bloedverwanten t e v e r b l ijden". De Langes k l a c h t e n n i e t s van K a i s e r t e h o r e n

-

z i e b i j v . de c i t a t e n u i t z i j n b r i e -

ven C1161 van 17 a p r i l en C1241 van 25 september 1851 op b l z . 91

-

hebben

K a i s e r kennel i j k geërgerd. H i j r e a g e e r t e r o p de hem e i g e n w i j z e a l s v o l g t op :

" I n de e e r s t e p l a a t s moet i k m i j een woord v e r o o r l o o v e n o v e r Uwe herhaalde teekenen van verwondering o v e r m i j n s t i l z w i j g e n . A l t i j d h e e f t z i c h iedereen o v e r m i j n e t r a a g h e i d verwonderd en d i t was ook h e t geval t o e n ik m i j naauwel i j k s een v i j f t a l u r e n i n h e t etmaal r u s t vergunde en h e t o v e r i g e g e d e e l t e i n g e s t a d i g e overspanning d o o r b r a g t . Iedereen meent de eenige t e z i j n d i e i e t s van m i j be-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" g e e r t en hoezeer mi j van v e r s c h i l l e n d e z i j d e n ( - ) v e r w i j t i n g e n z i j n gedaan o v e r m i j n e t r a a g h e i d met s c h r i j v e n , heb i k gedurende de d r i e l a a t s t e weken a l l e u r e n o v e r w e l k e i k kon b e s c h i k k e n aan h e t s c h r i j ven van b r i e v e n moeten besteden en aan de b r i e v e n d i e nog onbeantwoord z i j n gebleven worden dage1 ij k s nieuwe toegevoegd. ( - ) Terwi j 1 d o o r de o n g e l u k k i g e t o e s t a n d i n m i j n h o o f d en zenuwgestel ( e n e r z i j d s ) w o r d t aangedrongen d a t ik t e n m i n s t e v o o r een j a a r a l l e bezigheden z a l staken, w o r d t m i j van de andere z i j d e g e s t a d i g nog een t r a a g h e i d verweten. I k heb menige avonden i n v o l s t r e k t e l e d i g h e i d moeten doorbrengen omdat i k , t e z e e r a f g e w e r k t , n a a u w e l i j k s meer g e r e g e l d denken kan. N i e t dan met g r o o t e m o e i t e g e e f i k m i j ne l e s s e n d i e v r o e g e r een ( g e n o t ? ) v o o r m i j waren en zoo men n i e t ophoudt mi j v e r d r i e t e l ij kheden t e veroorzaken z a l men mi j h e t gezond v e r s t a n d ontnemen of m i j dwingen d o o r h e t nederleggen van m i j ne b e t r e k k i n g m i j aan a l l e s t e o n t t r e k k e n . ( - ) I k mag U n i e t v e r bergen d a t de Oost I n d i s c h e z e n d i n g m i j s e d e r t Uw v e r t r e k van h i e r eene b e s t e n d i g e b r o n i s geweest van v e r d r i e t en t e l e u r s t e l l i n g e n d a a r h e t met h a a r geheel anders g i n g dan i k h e t m i j had voorges t e l d . T e r w i j l i k de mededeeling verwacht van b e l a n g r i j k e waarnemingen v o o r de p l a a t s b e p a l i n g van B a t a v i a z i j n Uwe b r i e v e n v e r v u l d van k l a g t e n en zwarigheden en a l l e e n Uwe a l l e r l a a t s t e b r i e ven kunnen a l s g e t u i g e n van Uwe werkzaamheid worden aangewend. G i j z i j t nu b i j n a een j a a r t e B a t a v i a en g i j z u l t m i j wel moeten t o e s t a a n d a t i k hetgeen g i j m i j van Uwe waarnemingen v o o r de p l a a t s b e p a l i n g van B a t a v i a h e b t medegedeel d, t r e u r i g w e i n i g noem. Ik weet s l e c h t s van e e n i g e w e i n i g e maanculminatiën, van w e i n i g e

b e p a l i n g e n van g e l i j k e hoogten van een s t e r " (en de maan) " ( b i j w e l k e g i j v o l s t r e k t e l i j k b e i d e randen d e r maan moet waarnemen) en van eene e n k e l e s t e r b e d e k k i n g . De s t e r b e d e k k i n g e n waren U i n h e t byzonder aanbevolen en g i j s c h i j n t d i e geheel en a l v e r w a a r l o o s d t e hebben. Hadt g i j j a g t op d i e v e r s c h i j n s e l e n gemaakt, zoo z o u d t g i j e r i n een j a a r t e n m i n s t e een d e r t i g o f v e e r t i g t a l kunnen waarnemen en z o o l a n g g i j e r n i e t t e n m i n s t e een t w i n t i g t a l h e b t k u n t g i j de l e n g t e van B a t a v i a n i e t a l s bepaald beschouwen. G i j e r k e n t t e n m i n s t e een t w i n t i g t a l c u l m i n a t i ë n van i e d e r e r a n d d e r maan t e hebben en ook aan i e d e r e r a n d d e r maan een t w i n t i g t a l r e e k s e n van waarnemingen van g e l i j k e hoogten van maan en s t e r r e n . D i e d r i e

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" s o o r t e n van waarnemingen kunnen op denzelfden avond v o l b r a g t worden en t w i n t i g h e l d e r e nachten

(?)

waarnemingen rekenende hadt

g i j i n z e s t i g heldere nachten o v e r v l o e d i g e gelegenheid om de lengt e van Batavia met zoo g r o o t e j u i s t h e i d t e bepalen d a t d i e nimmer meer v e r b e t e r i n g kan behoeven. Hebt g i j i n een j a a r hoogstens t w i n t i g h e l d e r e nachten gehad, zoo z i j t g i j verantwoord maar dan moet d i t ook u i t de meteorologische waarnemingen t e Batavia b l i j ken i 1451. G i j k u n t v e l e v e r o n t s c h u l d i g i n g e n aanvoeren maar g i j z u l t t o c h wel gelooven d a t ik ook eenig denkbeeld van waarnemingen moet b e z i t t e n en i k verzeker U d a t de waarnemingen en berekeningen d i e i k v o l b r a g t heb t e r w i j l i k b i j n a den ganschen dag moest c o l legiën geven en u i t g e b r e i d e correspondentie voerde, b r i e v e n s c h r e e f en voor iedereen gereed moest z i j n v r i j wat t a l r i j k e r waren dan de Uwe. Het gebrek van Uwen h u t kan U belemmeren maar n i e t de waarnemingen onmogelijk maken en g i j v o e r t zwarigheden aan d i e voor U v o l s t r e k t n i e t bestaan moesten en ook n i e t bestaan i n d i e n g i j t e Leiden Uw i n s t r u m e n t maar beoefend hadt. ( - ) Terwi j 1 m i j zoo weinige waarnemingen bekend z i j n van de plaatsbep a l i n g i n Batavia, h e t e e r s t e doel van Uwe zending, verwondert h e t m i j t e meer d a t g i j U met a l l e r l e i beschouwingen b e z i g houdt d i e

h e t doel van deze zending n i e t bevorderen. ( - ) I k wenschte d a t g i j U l i e v e r met sterbedekkingen dan met deze dingen i n g e l a t e n hadt en i k moet U dringend verzoeken d a t g i j de l e n g t e b e p a l i n g t e Batavia n i e t a l s v o l t o o i d beschouwt en d i e p l a a t s n i e t v e r l a a t eer d a t g i j tenminste h e t bovengenoemde a a n t a l waarnemingen verkregen h e b t want dan zoudt g i j a l l e s bederven. U i t de waarnemingen van de breedte bepalingen d i e g i j m i j hebt medegedeeld b l i j k t d a t g i j een zeer nauwkeurige waarnemer z i j t hetgeen i k b u i t e n d i e n reeds w i s t maar u i t a l l e s b1 i j k t h e t m i j tevens d a t g i j Uwe instrumenten n i e t onderhanden d u r f t nemen i1461. ( - ) I k heb UEd. onbewimpeld m i j n e meening omtrent Uwe werkzaamheden medegedeeld, d i t n i e t om eene v i j a n d i g e houding tegenover U aan t e nemen, maar enkel en a l l e e n i n h e t belang van Uwe zending en i n h e t belang van Uwen persoon, want, a l mogt g i j d a t anders b e g r i j p e n , d i e belangen smelten t e zamen. Heb i k gedwaald i n m i j n ongunstig oordeel, zoo z a l i k v r i e n d s c h a p p e l i j k e t e r e g t w i j z i n g e n dankbaar aannemen, maar v e r w i j t i n g e n d i e i k n i e t v e r d i e n kan i k n i e t meer verdragen en i k moet

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" U verzoeken m i j i n h e t geheel n i e t meer t e s c h r i j v e n i n d i e n m i j n e v e r w a c h t i n g e n geen ander g e v o l g mogten hebben dan d a t z i j U t o o r n i g maken. I k b e l o o f U d a t i k U dan ook met m i j n e aanmerkingen en, hoe ook ongaarne, m i j met de Oost I n d i s c h e z e n d i n g n i e t meer z a l i n l a t e n . Zoo l a n g a l s i k z a l s p r e k e n z a l i k s p r e k e n van m i j n e o v e r t u i g i n g en ik z a l de wetenschappel ij k e belangen d i e mi j werden t o e v e r t r o u w d n a a r m i j n b e s t e weten b1 ij v e n v o o r s t a a n . ( - ) Gel i j k i k U r e e d s geschreven heb ben i k s e d e r t l a n g a l t i j d z i e k en hebben m i j n e geestvermogens daarvan t e n b i t t e r s t e neleden. Vooral ook was i k z i e k i n de l a a t s t e dagen v o o r d a t i k dezen b r i e f moest s c h r i j ven i n eenen t o e s t a n d d i e h e t m i j z e e r m o e i j e l i j k d o e t v a l l e n h e t h o o f d o v e r e i n d t e houden. A l e t j e " ( z i e p a r a g r a a f 2 , b l z . 12) " i s bedenkel ij k k w i j n e n d e gewees t " waarna " W i l lem in eene bedenkel ij k e en p i j n l i j k e z i e k t e v i e l d i e twee maanden a a n h i e l d en wiens gezondh e i d hem eenen t r e u r i g e n toekomst v o o r s p e l t C1471. Deze omstandigh e i d h e e f t de o n r u s t i n wel k e ik l e e f z e e r vermeerderd. Met m i j n e vrouw g a a t h e t r e d e l i j k maar met m i j n h o o f d en zenuwen g a a t h e t ges t a d i g a c h t e r u i t . S e d e r t a n d e r h a l f j a a r i s h e t tweede d e e l van m i j nen Sterrenhemel u i t v e r k o c h t zonder d a t i k den moed v o o r een nieuwe u i t g a v e doen kon en o f s c h o o n ik n i e t v e e l v o r d e r werk ik nog a l t i j d meer dan m i j n e k r a g t e n t o e l a t e n maar d i e z u l l e n w e l d r a geheel u i t g e p u t z i j n i n d i e n zooveel z a l b1 ij v e n zamenloopen om mi j h e t l e v e n onaangenaam t e maken". Ook h e t e i n d van de b r i e f i s weer k a r a k t e r i s t i e k voor K a i s e r . Op 9 j u l i 1851 C1211 n l . ,

had De Lange hem geschreven d a t , door b e m i d d e l i n g van de

hem b e v r i e n d e J. Spanjaard, e v e n a l s De Lange a f k o m s t i g u i t Alkmaar, een k i s t j e M a n i l l a s i g a r e n voor hem onderweg i s . Spanjaard, d i e t o e n 2de s t u u r man op h e t b a r k s c h i p "Kolonel J.J.

Koopman" was d a t onder commando van k a p i t e i n

K l e i n een r e i s n a a r I n d i ë had gemaakt, s t u u r t u i t Rotterdam op 18 no-

vember 1851 C1481 een b r i e f j e aan K a i s e r w a a r i n h i j a a n k o n d i g t d a t h i j hem de s i g a r e n s p o e d i g hoopt t e overhandigen. D i t i s gebeurd. Voor De Langes a t t e n t i e d a n k t K a i s e r nu met de volgende woorden:

"De h e e r S p a n j a a r d h e e f t m i j den 2 3 s t e n November de s i g a r e n t e r hand g e s t e l d waarvan g i j i n Uwen b r i e f van den 9den J u l y gewaagdet. I k heb ze a l s een kenteeken van Uw v r i e n d s c h a p p e l i j k aandenken

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"aangenomen en a l s zoodanig b e t u i g i k UEd. voor d a t geschenk m i j nen h a r t e l i j k e n dank. Uwe vriendschap was m i j steeds d i e r b a a r en z a l m i j d i e r b a a r b l i j v e n maar z i j moet geen u i t v l o e y s e l z i j n van

mijnen zucht om a l wat door U geschiedt onvoorwaardelijk goed t e keuren." ( c u r s i v e r i n g van mi j ) " I k b e t r e u r h e t d a t Uw broeder d i e b i j UEd. komt, zoo h i j n i e t reeds b i j UEd. i s , de gelegenheid n i e t h e e f t gehad om z i c h t e Leiden met werktuigen t e oefenen. De geest van v o l h a r d i n g d i e i k i n UEd. heb l e e r e n kennen z a l hem, zoo i k vertrouw op de hoogte brengen maar met h e t i n s t r u m e n t van Repsold z u l t g i j beiden wel1 i g t e r g veel t e tobben hebben C1491. Eenige spinnenesten

-

De Lange had, om gebroken k r u i s d r a d e n t e vervan-

gen, daarom gevraagd

-

"ontvangt g i j hiernevens. Met m i j n e vrouw

en kinderen breng i k U, Uw l i e v e vrouw en broeder onze h a r t e l i j k e groeten en UEd. i n den zegen des Hemels aanbevelend noem i k m i j met hoogachting F. Kaiser". K a i s e r s b r i e f z a l De Lange pas o p 23 mei 1852 t e Menado b e r e i k e n [150].

Ze

i s b i j n a v i j f maanden onderweg geweest. Voor z i j n v e r t r e k op 23 j a n u a r i

1852

daarheen had h i j g e l u k k i g de i n s t r u m e n t e n d i e ( z i e b l z . 59) nog aan z i j n u i t r u s t i n g o n t b r a k e n t e B a t a v i a ontvangen. Z i j waren op 9 j u l i

1851 met

h e t m a r i n e k o r v e t "Van S p e i j k " naar I n d i ë v e r s c h e e p t en daar op 19 december aangekomen. Op 28 december b e v e s t i g t h i j de goede o n t v a n g s t e r v a n en reag e e r t h i j op K a i s e r s b r i e f C1511 d i e de i n s t r u m e n t e n vergezelde.

In z i j n

antwoord C1521 kan h i j K a i s e r meedelen d a t z i j n v o o r s t e l naar Menado t e gaan i s goedgekeurd. H i j hoopt e r n i e t vandaan t e gaan

"zonder de d i s t r i c t s h o o f d p l aatsen d e r r e s i d e n t i e bepaal d t e hebben. Het weder g e e f t m i j geen reden om berouw t e hebben over m i j n voors t e l . W i j hebben s e d e r t 15 October v i e r h e l d e r e nachten gahad. Hedenavond was daar een van en i k heb e r gebruik van gemaakt Qm de bedekking van

$2

en

$3

A q u a r i i waar t e nemen. Het s c h i j n t d a t

UEd. vermeent d a t i k zeer v e l e bedekkingen moet kunnen waarnemen. Nu w i l ik gaarne gelooven d a t m i j h e t geluk t e b e u r t kan v a l l e n d a t de maan over een s t e r r e n r i j k gedeelte des hemels t r e k t zood a t i k op één avond verscheidene bedekkingen kan waarnemen maar i n den r e g e l s c h i j n t t o c h d i e oogst aan sterbedekkingen zoo heel r i j k n i e t t e z i j n . A l s i k m i j h e r i n n e r hoe i k U dikmaals o v e r h e t

F. KAEER EN S.H.

DE LANGE

" w e i n i g gel ukken d i e r waarnemingen" (heb hooren spreken) "en de v e l e t e l e u r s t e l lingen d i e G i j d a a r i n ondervonden hebt, a l s i k m i j h e r i n n e r d a t de heer Oudemans m i j verhaald h e e f t d a t van de v i j f t i g door hem v o o r u i t berekende bedekkingen s l e c h t s één i s waargenomen, dan dunkt m i j d a t i k m i j n i e t t e beklagen heb nu i k e r i n a c h t maanden v i j f heb waargenomen. De heer Smits C521 d i e e r z i j n p i n k wel voor had w i l l e n geven om een genoegzaam a a n t a l waarnemingen t e r l e n g t e b e p a l i n g van B a t a v i a t e erlangen en wien h e t noch aan volharding, noch aan a c t i v i t e i t o n t b r e e k t , s c h r e e f i n h e t Nat u u r k u n d i g T i j d s c h r i f t van I n d i ë toen h i j i n A p r i l de bedekking van

T

S a g i t t a r i i waarnam: "na gedurende een v i e r t a l j a r e n v e l e

pogingen aangewend t e hebben om eene sterbedekking waar t e nemen mogt m i j z u l k s einde1 i j k gel ukken

". Nu

l o o p t daar wel wat s n u f

dnder maar e r b l i j k t wel u i t d a t h e t h i e r tenminste n i e t b e t e r i s dan i n Nederland. Van de weinige heldere nachten h e e f t m i j n broed e r i j v e r i g gebruik gemaakt. Den 9den December h e e f t h i j eene breedte b e p a l i n g aedaan. U i t a Gemini a f g e l e i d i s de b r e e d t e C1531

4 =

-

6°09'57!45

en u i t a Argus

-

6009'56%5."

Aan h e t e i n d van z i j n b r i e f v e r m e l d t De Lange nog de g e b o o r t e van z i j n derde d o c h t e r ( ~ e Z d o Z p h i n a~ d r i a n a )op 13 december 1851

.

Hoewel h i j 1 i e -

v e r een zoon gehad zou hebben, g a a t a l l e s t o t heden

"zoo voorspoedig d a t i k aan geen ander gevoel dan dankbare t e v r e denheid p1a a t s mag geven. De I n d i s c h e kraamkamer h e e f t veel boven de Hollandsche v o o r u i t . H i e r v o e r t geen baker den schepter en geen k o l e n verpesten de kamer en a l s h e t k i n d verschoond wordt l e g t men het, i n p l a a t s van voor de warme vuurmand, i n een f r i s c h koud badje". De Langes hoop d a t ( z i e b l z . 99 ) de g e b o o r t e zou p l a a t s hebben v ó ó r h i j naar Menado zou v e r t r e k k e n i s dus i n v e r v u l l i n g gegaan.

I n z i j n b r i e f van

17 j a n u a r i 1852 C1541 h e e f t h i j K a i s e r van d a t naderend v e r t r e k op de hoogt e gebracht:

"Na v r i j l a n g gewacht t e hebben ontvang i k nu b e r i g t d a t i k met de "Aruba", een k1e i n e oor1 ogsschueneì-, naar Menado z a l vertrekken,

F: KAISER EN S.H. DE LANGE

"en thans w o r d t e r zoo haast gemaakt d a t i k U t e midden van v e l e d r u k t e , door d a t v e r t r e k veroorzaakt, s l e c h t s i n h a a s t een enkel woord kan s c h r i j v e n . ( - ) M i j n broeder gaat met m i j mede. ( - ) Jammer d a t e r b i j m i j n aankomst a l r e e d s een paar d e r b e s t e maanden z u l l e n verloopen z i j n . N i j z u l l e n t e Kema op de reede komen. I k denk D o l f daar a c h t e r t e l a t e n , over l a n d naar Menado t e gaan en aanvangen met h e t l e n g t e v e r s c h i l van d i e b e i d e p l a a t s e n t e bepalen.

( - ) Thans z a l e r geruimen t i j d v o o r b i j gaan d a t i k n i e t s van m i j kan l a t e n hooren en m i j n e hoop i e t s van U t e vernemen i s nu voor l a n g verdwenen".

DE LANGES REIS VAN BATAVIA, VIA MAKASSAR, BOUTON, BATJAN EN TERNATE NAAR KEMA [CELEBES] VAN 2 3 JANUARI TOT 17 MAART 1 8 5 2 . ZIJN VERBLIJF OP CELEBES, ZIJN (WERKZAAMffEDEN DAAR EN ZIJN TERUGKEER NAAR BATAVIA I N MAART lb 5 3

"Den 23sten January z e i l d e n w i j " Figuur 10

-

-

z i e de gevolgde r o u t e i n

"van B a t a v i a . W i j moesten v e r t r e k k e n met de schoener

Aruba, een z68 k l e i n v a a r t u i g , d a t i k eene bank en m i j n broeder h e t dek t o t s l a a p p l a a t s had en i k met moeite voor de b e i d e u n i versaal instrumenten eene g e s c h i k t e p1 aats vond1'. Op deze w i j z e b e g i n t De Langes r e i s b e s c h r i j v i n g i n de b r i e f C1551 d i e h i j op 23 mei 1352 u i t Menado aan K a i s e r s c h r i j f t ~ 1 5 5 ~ 1Het . s c h i p s t o n d ond e r commando van de m a r i n e o f f i c i e r W.J.C.

r i d d e r Huyssen van K a t t e n d i j k e

C1561, een oude k e n n i s van De Lange d i e s l e c h t s een j a a r e e r d e r dan De Lange (op 16-11-1331)

a l s a d e l b o r s t 2de k l a s s e aan h e t I n s t i t u u t van de

M a r i n e t e Medemblik z i j n o p l e i d i n g t o t m a r i n e o f f i c i e r was begonnen. B l i j k baar was h i j s i n d s d i e n w e i n i g veranderd.

Immers u i t een f a m i l i e b r i e f c i -

Abendanon i n z i j n reeds op b l z . 25

t e e r t G.A.

vermelde f a m i l i e b e s c h r i j -

v i n g C1571:

" K a t t e n d i j k e i s nog d e z e l f d e zooals i k hem vroeger gekend heb. H i j s t a a t m i j z i j n h a l v e k a j u i t a f en i k ben zeer goed gelogeerd. G.A. i s i n de longroom en s l a a p t onder t a f e l . Dat i s geen weelde". Hoewel, wat de accomodatie van D o l f b e t r e f t , de b e i d e c i t a t e n e l k a a r n i e t

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

geheel dekken, kan men wel concluderen d a t h e t v e r b l i j f aan b o o r d nogal p r i m i t i e f geweest z a l z i j n . Ruimte om a l l e i n s t r u m e n t e n t e vervoeren was op de Aruba dan ook n i e t aanwezig.

" G e l u k k i g l a g e r een s c h i p z e i l r e e n a a r Menado" ( h e t Nederlandsch I n d i s c h e k o o p v a a r d i j s c h i p Generaal Chassé C 1581) " d a t een p a a r da-

gen na ons moest v e r t r e k k e n en d a a r w i j nogal oponthoud zouden hebben konden w i j verwachten d a t d i e bodem Menado nog v o o r ons zou b e r e i k e n . Om maar geen zwarigheden t e maken scheepte i k t e n m i j n e n k o s t e " (!)

"de andere zaken d a a r i n o f li e v e r , bezorgde d i e

b i j den r e e d e r en om b i j o n v e r h o o p t o n g e l u k geen zwarigheden i n den aankoop van nieuwe i n s t r u m e n t e n t e hebben deed i k a l l e s assur e r e n " C 1551. " O n m i d d e l l i j k b i j m i j n e aanboordkomst C 1581 v e r g e l e e k ik m i j n e t i j d m e t e r s met de twee d i e aan den schoener behooren en vond t o t m i j n genoegen d a t de s t e l l i n g d i e r uurwerken z e e r j u i s t met d i e d e r m i j n e overeenkwam". De t o e v a l l i g e omstandigheid v i e r chronometers t e r b e s c h i k k i n g t e hebben was dus een welkome a a n l e i d i n g

-

de s c h o u t - b i j - n a c h t - d i r e c t e u r

van de M a r i n e i n B a t a v i a had d i t ook reeds onderkend

-

en commandant

om de l e n g t e v e r -

s c h i l l e n tussen B a t a v i a en Makassar, Makassar en Bouton, Bouton en T e r n a t e , en T e r n a t e en Kema met d i e chronometers t e bepalen ( z i e de methode a op b l z . 63 en 6 4 ) . Metingen van c i rcummeridiaanzeni t s a f s t a n d e n i n Makassar, Bouton, T e r n a t e en Kema zouden de b r e e d t e van e l k van d i e p l a a t s e n o p l e veren.

"Den 29 January kwamen w i j onder aanhoudende s t o r t r e g e n s t e r reede van Makassar C1581 en aan den wal komende vernamen w i j d a t men e r i n een p a a r weken zon noch s t e r r e n g e z i e n had en de l u c h t scheen w e i n i g goeds t e h e l o o v e n en d a a r h e t voornemen van den commandant was om s l e c h t s een d r i e t a l dagen t e v e r t o e v e n , b e s t o n d e r w e i n i g hoop e e n i g e waarneming van b e l a n g t e kunnen doen. ( - ) Eenige z i e ken o n d e r de ekwipage e c h t e r en h e t h e r s t e l van e n k e l e scheepsd a v i t s v e r t r a a g d e n h e t v e r t r e k u i t Makassar t o t den 8 F e b r u a r y " z o d a t "vanaf een v o e t s t u k van bamboes" t o c h nog een a a n t a l c i rcummeridiaans-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

breedtebepal ingen kon worden u i t g e v o e r d . Op z a t e r d a g 31 j a n u a r i 1852 werden op h e t P r i n s H e n d r i k p l e i n , e x c e n t r i s c h van de v l a g g e s t o k op h e t f o r t Rotterdam, 24 waarnemingen naar a Argus v e r r i c h t en 23 naar a Geminorum. Op maandag 2 f e b r u a r i l u k t e n nog 15 waarnemingen naar a Argus.

"Voor d i t r e s u l t a a t " , s c h r i j f t De Lange i n z i j n r a p p o r t [1581, "heb i k z e s t i e n maal h e t i n s t r u m e n t u i t de s o c i t e i t naar h e t p l e i n moeten brengen en t e r u g en d a t herhaalde i n - en u i t p a k k e n i s n i e t s voorde1 i g voor de i n s t r u m e n t e n en zonder de i j v e r i g e h u l p van m i j nen a d s i s t e n t had i k d a t o n m o g e l i j k zoo dikmaals kunnen h e r h a l e n .

( - ) Na nog den 4den February de l a a t s t e t i j d b e p a l i n g gekregen t e hebben, waarna h e t weder geen enkele gelegenheid meer aanbood, scheepten w i j den 7den des morgens weder i n en vervolgden onze r e i s C1591. ( - ) Op 11 February kwamen w i j t e n anker voor Boeton". Na een bezoek aan de s u l t a n " i n de t e midden van eene v e r s t e r k t e kampong gelegen k r a t o n " t e hebben g e b r a c h t vond De Lange i n h e t z e e r hoog gelegen f o r t "eene p l a a t s waar i k i n d i e n men haar e e n i g s z i n s van h e t o n k r u i d o n t deed d a t t e r manshoogte h e t geheele t e r r e i n van h e t f o r t bedekte, m i j n i n s t r u m e n t kon o p r i g t e n " .

Omgeven door een " v i j f t i g t a l

nieuwsgierige inlan-

d e r s d i e met m o e i t e s t i l genoeg t e houden waren1' en l a t e r bovendien nog door de b l i j k b a a r even n i e u w s g i e r i g e s u l t a n d i e met een g r o o t g e v o l g naar h e t f o r t was gekomen, h e e f t De Lange e r ' s avonds l a a t z i j n b r e e d t e bepal i n g uitgevoerd.

"Voor ik m i j n i n s t r u m e n t wegnam s t e l d e i k den s u l t a n i n de gelegenh e i d door den k i j k e r J u p i t e r en de maan t e bezien, b e t u i g d e hem m i j n e n dank voor z i j n e n b i j s t a n d en b e l o o f d e hem Uwe E x c e l l e n t i e bekend t e maken met de w e l w i l l e n d e w i j z e waarop h i j ons i n a l l e s behulpzaam was geweest". Na een gedwongen oponthoud van twee dagen wegens w i n d s t i l t e op de reede van Boeton kwam de Aruba

"des avonds van den 28 February t e r reede van Labiea" (Laboeha op h e t e i l a n d Batjan), " S t r a a t B a t e h i a r waar w i j den volgenden dag

zouden b1 i j v e n l i g g e n . I k li e t op h e t f o r t Barneveld C1601 a l l e s

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"gereed maken om de b r e e d t e waar t e nemen maar bedekte l u c h t benam m i j de gelegenheid daartoe. Na S t r a a t B a t e h i a r v e r l a t e n t e hebben

s t e l d e n w i j koers naar Ternate waar de Kommandant één dag meende t e vertoeven. Het kwam m i j b e l a n g r i j k voor de b r e e d t e d i e r p l a a t s t e bepalen en, i n de hoop d a t de t a l r i j k voor t e nemen waarnemingen t e Menado ook o m t r e n t de a b s o l u t e l e n g t e van d i e p l a a t s z u l l e n b e s l i s s e n , ook de t i j d m e t e r s weder t e r e g e l e n om h e t l e n g t e v e r s c h i l tusschen Ternate en Kema t e bepalen en i k a c h t t e m i j v e r p l i g t den kommandant d e r Aruba v o o r t e s t e l l e n z i j n v e r b l i j f t e r reede van Ternate n i e t t o t een enkelen dag t e bepalen maar, i n d i e n i k aan den wal h u i s v e s t i ~ gkon vinden, m i j een z e s t a l dagen t e r v o l b r e n g i n g m i j n e r waarnemingen t e geven. Met de meeste b e r e i d w i l l i g h e i d werd door Z.Ed.Gestr.

d a t verzoek i n g e w i l l i g d . Zondagmor-

gen den 7 Maart kwamen w i j t e r reede van Ternate en zoodra i k den heer Resident met m i j n voornemen bekend had gemaakt bood Z.Ed. m i j en m i j n e n a d s i s t e n t h u i s v e s t i n g aan. Het was des avonds b e t r o k ken maar den volgenden dag werden w i j met een z e e r h e l d e r e hemel b e g u n s t i g d en i k bepaalde d e b r e e d t e v o o r h e t h u i s van den Resident. Daar i k " , s c h r i j f t De Lange, "ook gaarne de Piek van T e r n a t e w i l de bepalen", en aan h e t meten van een b a s i s n i e t t e denken v i e l , werd op h e t f o r d T o l o k o " b i j n a r e g t Noord op een h a l f m i j l C1611

afstands van onze waarnemingsplaats" o p donderdag 1 1 maart door breedtewaa rnerni ngen een tweede p u n t bepaal d waardoor "eene b a s i S van r u i m 3000 e l v r i j nauwkeurig" t e r b e s c h i k k i n g kwam "en voor h e t doel zeker nauwkeurig genoeg daar de gedaante van de p i e k van Ternate zonder h e t o p r i g t e n van een s i g n a a l geen z e e r scherpe bepaling toelaat" Na de volgende morgen ( v r i j d a g 12 maart) b i j h e t aanbreken van de dag voor de bepal i n g van de p i e k ( d o o r voorwaartse s n i j d i n g ) nog e n i g e aanvul l e n d e met ingen

"op h e t f o r t Toloko ~ 1 6 0 ~t e1 hebben v o l b r a g t en des avonds en den volgenden morgen voor h e t r e s i d e n t i e h u i s nog eene t i j d s b e p a l i n g genomen t e hebben, v e r t r o k k e n w i j , w e i n i g e uren na de l a a t s t e waarneming, naar Kema, waar w i j den 17den Maart aankwamen".

F. K A I S E R EI\ S.H.

DE LANGE

H i e r werd opnieuw, door m e t i n g van de hoogte van een o o s t - en een w e s t s t e r i n de e e r s t e v e r t i c a a l en door r e g i s t r a t i e van h e t chronometermoment waarop d i e hoogte w o r d t b e r e i k t , een t i j d s b e p a l i n g v e r r i c h t . U i t deze t i j d s b e p a l i n g en d i e i n T e r n a t e kan h e t l e n g t e v e r s c h i l tussen T e r n a t e en Kema berekend worden C1 621. De Langes b r i e f C1551 aan K a i s e r van 23 mei 1852 waarvan i n h e t b e g i n van deze p a r a g r a a f reeds sprake was, b e v a t , beha1 ve een summier v e r s l a g van z i j n r e i s n a a r Menado, een u i t g e b r e i d e r e a c t i e o p K a i s e r s s c h r i j v e n C1441 van

17 december 1851 d a t h i j "hedenmorgen",

na r u i m v i j f maanden dus, o n t v i n g .

W e l l i c h t nog s t e r k e r s p r e e k t de g r o t e a f s t a n d tussen Nederland en h e t "Ned e r l a n d s c h I n d i ë " van t o e n u i t de b r i e f d i e De Lange op d e z e l f d e dag met d e z e l f d e m a i l van z i j n f a m i l i e u i t Alkmaar had ontvangen en w a a r i n h e t o v e r -

l i j d e n van z i j n "gel i e f d e n b r o e d e r Jacques" op 1 f e b r u a r i 1852 w o r d t gemeld C1631. U i t e r a a r d gaat De Lange i n op K a i s e r s v e r w i j t d a t h i j B a t a v i a h e e f t v e r l a t e n zonder de l e n g t e b e p a l i n g daar t e hebben v o l t o o i d :

"Maar bedenk eens d a t i k na den 16 October geen enkele o b s e r v a t i e kreeg C1641 en d a t i k heden b e r i g t e n t o t 25 Plaart u i t Batavia heb ontvangen, m i j meldende d a t e r t o t d i e n t i j d nog geen heldere nacht geweest was. Komt h e t U ook n i e t voor d a t eene d e r g e l i j k e gedwongen werkeloosheid, d i e ik u i t de ondervinding van h e t voorgaande j a a r moest voorzien, voor m i j geene aanbeveling b i j h e t Gouvernement kon z i j n en moet i k wel v e l e redenen aanvoeren om U t e bevri j z e n d a t b i j m i j de o v e r t u i g i n g wel zeer d i e p gevestigd moest z i j n d a t i k h e t v o o r s t e l om naar Menado t e gaan v e r p l i g t was t e doen om d e r w i l l e m i j n e r loopbaan en van mijnen naam daar ik zoo doende h e t oogenblik verhaastte d a t i k voor langen t i j d van vrouw en kinderen moest a f s c h e i d nemen?". De e e r s t e t i j d van hun v e r b l i j f i n de r e s i d e n t i e Menado i s v o o r de gebroeders De Lange e r een geweest van v e r k e n n i n g om t o t een weloverwogen a s t r o nomische p u n t s b e p a l i n g t e komen.

Immers i n de r e s i d e n t i e zouden, conform de

v e r l e e n d e o p d r a c h t , zoveel punten bepaald worden a l s werd n o d i g geoordeeld. Twee bergen d i e v r i j w e l o v e r de h e l e r e s i d e n t i e waren t e z i e n z i j n de K l a b a t en de Lokon ( Z i e Figuur 11 C1651). De e e r s t e , t e n n.n.w.

van Kema gelegen

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

Orientation Map MENADO AREA P. MENAOO TOEWA 33

O

F i g u u r 11

-5

10

15

20

25

30 km

F. K A I S E R EN S.H.

i s , z o a l s De Lange i n C1

DE LANGE

551 aan K a i s e r s c h r i j f t , ca. 6000 v o e t hoog; de

Lokon, " z u i d t e n o o s t e n van Menadol1, (moet z i j n z u i d t e n westen) h e e f t een hoogte van ca.

5000 v o e t . Het was de bedoel i ng op b e i de bergtoppen waarne-

m i n g s t a t i o n s i n t e r i c h t e n en s i g n a l e n t e bouwen waarnaar vanui t andere punt e n kon worden g e r i c h t . Van deze s t a t i o n s en s i g n a l e n zouden de b r e e d t e 4 en de l e n g t e h moeten worden bepaald. "De K l a b a t hebben w i j beklommen maar helaas zonder r e s u l t a a t " .

De steeds i n wolken gehulde t o p l i e t h e t v e r r i c h -

t e n van waarnemingen n i e t t o e .

I n een z e e r b l o e m r i j k e t a a l g e e f t De Lange

i n C1 661 een v e r s l a g van de bek1 imming en h e t v e r b l i j f op de t o p . k1 imming begon t e A j e r m a d i d i h i n de vroege morgen van zondag

De be-

25 a p r i l 1852.

Het gezel schap was daar de dag t e voren t e p a a r d aangekomen. De i nstrument e n en a l l e s wat v e r d e r n o d i g was werden door t w i n t i g d r a g e r s naar boven g e b r a c h t . V i e r van hen werden b e l a s t met h e t v e r v o e r van h e t k o s t b a r e u n i v e r s a a l i n s t r u m e n t . De t o p van de K l a b a t werd t e c i r c a 1 1 u u r b e r e i k t . Waarnemingen konden e r d i e dag en ook de volgende dagen e c h t e r nauwe1 ij k s worden gedaan t e n g e v o l g e van de wolken w a a r i n de t o p v o o r t d u r e n d was gehuld, van de regen d i e maar s t e e d s n e e r k l e t t e r d e en de s t o r m d i e de l a n t a a r n t j e s v o o r de i n s t r u m e n t v e r l i c h t i n g o n o p h o u d e l i j k deed u i t w a a i e n . Op donderdagmorgen

29 a p r i l i s S.H. de Lange daarom weer naar A j e r m a d i d i h a f g e d a a l d en vandaar t e paard naar Kema v e r t r o k k e n .

Z i j n b r o e r D o l f b l e e f met v i j f i n l a n d e r s nog

a c h t e r maar ook z i j moesten h e t opgeven en kwamen, zonder t a s t b a r e r e s u l t a -

(1 852) . S 1 e c h t s een s i g n a a l "bestaande u i t 8 bamboezen i n een c i r k e l g e p l a a t s t van 1 . 3 e l m i d d e l l i j n d i e van 2 . 5 ten,

tot

i n Kema t e r u g op z a t e r d a g l mei

5.1 ( e l ) boven den grond met a t a p z i j n bekleed b l e e f aan h e t Z u i d e l i j k

g e d e e l t e van den rand1' a l s r i c h t p u n t op de K l a b a t a c h t e r . De b e p a l i n g van de b r e e d t e 4 van de b e r g Lokon had meer succes. De Lange s c h r i j f t e r o v e r i n een n a s c h r i f t van z i j n b r i e f Het i s g e d a t e e r d

r1551 d.d. 23 mei 1852.

20 j u n i 1852:

"Onze t o g t naar de Lokon i s naar wensch afgeloopen. Zes dagen verbleven w i j zonder veel t e vorderen. Donderdag 17 dezer k l a a r d e t e gen middernacht de l u c h t op. Toen gingen w i j aan h e t werk en h i e l den vol t o t 4 uur, aten een boterham en begonnen t e n 4;

uur weder.

De morgenstond was h e e r l i j k . I k azimutheerde i n de schemering op een d e r s i g n a l e n en t e n 10 uur eindigden w i j , toen was onze vangst g r o o t genoeg. W i j z i j n met r u i m 200 zenithsafstanden op 8 s t e r r e n afgedaald. Thans i s h e t l e n g t e v e r s c h i l tusschen Kema en Menado be-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"paald. ( - ) Wanneer ik op dezen mijnen arbeid Uwe goedkeuring n i e t verwerf, wanneer ik thans nog beneden Uwe verwachting b l i j f , zal i k mi j zeer ongelukkig gevoelen. God zegene U . Vaarwel ". De b r e e d t e b e p a l ingen van Kema en Menado hadden reeds e e r d e r p l a a t s

"Voor de breedtebepaling van Menado z i j n " t u s s e n 10 en 17 a p r i l 1852 "280 zenithsafstanden gemeten, voor d i e van Kema een bijna g e l i j k aantal C1551" tussen 18 en 23 a p r i l . "Natuurlijk hebben wij paren genomen d i e zich genoegzaam even hoog boven den Noorder en Zuider kim verheffen en hebben wij al de s t e r r e n genoegzaam evenveel waargenomen. Op de overige plaatsen" waar i n de Minahassa a s t r o n o m i s c h e p u n t s b e p a l i ngen werden v e r r i c h t "bedraagt het gemiddeld aantal waargenomen zenithsafstanden 120, meestal op 4 s t e r r e n vol bragt waarvan een Noordel i j ke en een Zuidel i j ke door G.A. en een dergel i j k paar door mi j wordt waargenomen. Wanneer de een waarneemt d i e n t de ander t o t a d s i s t e n t waardoor wij gemiddeld i n de gehad:

40 seconden een waarneming volbrengen". De Lange g e e f t , t o e g e l i c h t door een s c h e t s j e ( z i e Figuur 1 2 ) , tevens aan hoe h e t w a a r n e m i n g s s t a t i o n en de daaromheen staande t e n t werden gebouwd. De b e s c h r i j v i n g ervan, doch zonder h e t s c h e t s j e , komt eveneens v o o r op b l z . 3 van ~ 1 5 5 ~ 1 :

Figuur 12

"Drie bamboezen ( B i n Fig. 12) worden loodregt een paar voet diep in den grond gezet op afstanden g e l i j k aan d i e der pooten" ( b e d o e l d z i j n de voetschroeven) "van het daarop t e p1 aatsen instrument. Daar rondom wordt een koker van platgeslagen bamboe g e p l a a t s t d i e

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"met r o t t a n digtgebonden en daarna g e v u l d en aangestampt w o r d t met aarde, zoodanig, d a t de l o o d r e g t staande bamboezen e r s l e c h t s t e r handbreedte u i t s t e k e n . I n h e t u i t e i n d e van dezen worden steenen gep l a a t s t d i e aan h e t boveneinde v l a k en b r e e d e r dan de bamboe z i j n en waarop de koperen p l a a t j e s komen w a a r i n de voetschroeven van h e t i n s t r u m e n t staan. Deze t o e s t e l e r l a n g t eene v a s t h e i d d i e i n d e r daad verwonder1 i j k i s . Meermalen z i j n w i j van des namiddags v i j f u r e t o t na middernacht met h e t meten van a z i m u t h a l e hoeken en zen i t h a f s t a n d e n b e z i g geweest, w a a r b i j h e t i n s t r u m e n t i n onophoudel i j k e beweging i s , zonder een e n k e l e maal opnieuw t e moeten r e c t i f i c e r e n o f b l e e f gedurende de waarneming van eeneq maansdoorgang, d i e toch gewoonlijk anderhalf uur vordert, h e t horizontaal niveau genoegzaam onveranderd. Opzette1 ij k s p r i n g e n i n de n a b i j h e i d van h e t v o e t s t u k b r a g t eene k l e i n e n a a u w e l i j k s merkbare t r i l 1 i n g i n h e t n i v e a u maar geen v e r p l a a t s i n g t e weeg" "Op eenigen a f s t a n d van h e t a l d u s o p g e s t e l d e i n s t r u m e n t " , s c h r i j f t De Lange i n C1551, "worden v i e r bamboezen T i n den grond gezet waarop v i e r bamboezen komen t e l i g g e n waaraan w i j onze z e i l e n v a s t h e c h t e n d i e u i t z e e r

li g t e matten bestaan waarvan men h i e r de r ij s t z a k k e n maakt". Op a 3 van C155 1 i s , om h e t i n s t r u m e n t tegen regen en z o n n e s c h i j n

blz.

t e beschermen, s p r a k e van " v i e r bamboezen ( - ) i n de u i t e i n d e n waar-

van de pooten komen van een kap u i t houten l a t t e n en w i t g e s c h i l d e r d s t e v i g z e i l d o e k v e r v a a r d i g d " . S l e c h t s de kap werd naar een v o l gende s t a n d p l a a t s meegenomen. I mmerc "bamboe w o r d t o v e r a l ge-

vonden

".

"Verder l a a t i k op een 600 pas a f s t a n d een bamboe p l a a t s e n d i e van a c h t e r e n h a l f uitgesneden w o r d t t e r w i j l e r van v o r e n eene z e e r k l e i n e i n s n i j d i n g o f g l e u f gemaakt wordt. Onze jongens beginnen e r nu zoo a c h t e r t e komen d a t d i t werk, a l s w i j geen tegenspoeden hebben, b i n n e n de d r i e u u r i s afgeloopen. I n de bamboe w o r d t een l a n t a a r n t j e g e p l a a t s t . I k b e g i n dan meestal met eene t i j d s b e p a l i n g door z e n i t h a f s t a n d e n i n h e t Oosten en Westen C1621. I k heb d a a r t o e d r i e h o r i z o n t a l e draden i n b e i d e i n s t r u m e n t e n " ( d a t van P i s t o r en M a r t i n s en d a t van Repsold) "gespannen,

teeken de doorgangen d e r

s t e r op en l e e s daarna den v e r t i c a l e n c i r k e l a f . Zoo neem i k d r i e met c i r k e l Z u i d en d r i e met c i r k e l Noord en daarna neemt G.A. e r nog twee om z i c h t e oefenen en met onze p e r s o o n l i j k e f o u t bekend

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"te worden". U i t de waarnemingen, w a a r b i j tevens w o r d t g e r i c h t op de v e r 1 i c h t e s p l e e t i n de op "600 pas" a f s t a n d staande bamboe v o l g t , z o a l s reeds op de b l z . 62 en 63 i s vermeld, tevens h e t a z i m u t van de s t e r en dus h e t a z i m u t van h e t i n s t r u m e n t naar de v e e l a l ongeveer i n de m e r i d i a a n g e p l a a t s t e bamboe. Van h e t bedrag d a t d i t a z i m u t van

o0

(180°) a f w i j k t w o r d t ,

t e @ van de p l a a t s van waarneming,

t e r bepal i n g van de breed-

u i tgegaan b i j de h i e r o p volgende m e t i n g

van c i rcummer i d i a a n z e n i t s a f s t a n d e n van een s t e r .

I n d i en deze met i ng een

waarde @ o p l e v e r t d i e t e z e e r a f w i j k t van d i e waarvan men b i j z i j n metingen i n de e e r s t e v e r t i c a a l i s u i t g e g a a n , dan d i e n t u i t e r a a r d e e r s t de b e r e k e n i n g van h e t a z i m u t opnieuw t e worden u i t g e v o e r d ,

thans met de b r e e d t e d i e u i t

de m e t i n g van de c i rcummeri diaanzen i t s a f s t a n d e n werd berekend. Daarna v o l g t een meer v e r f i j n d e b e r e k e n i n g van de d e f i n i t i e v e b r e e d t e ( i t e r a t i e p r o c e s ) .

" W i j t r a c h t e n zooveel mogel i j k onze t i jdsbepal ingen b i j t e houden

en rekenen van de z e n i t h s a f s t a n d e n van i e d e r e s t e r een paar u i t om de b r e e d t e nauwkeurig genoeg voor de berekening van den t i j d t e kennen. Het o v e r i g e z a l e e r s t l a t e r v e r w e r k t kunnen worden". Het a z i m u t naar de s p l e e t i n de bamboestengel d a t langs astronomische weg was bepaald g e b r u i k t e De Lange v o o r h e t o r i ë n t e r e n van de b i j d a g l i c h t gemeten "aardsche r i c h t i n g e n " naar nog t e bepalen punten. Hoewel een o r i ë n (ca. 400 m?) g e r i n g l i j k t , z a l h i e r o n d e r b1 ij-

t e r i n g s a f s t a n d van "600 pas" ken d a t voor h e t beoogde doel

-

de b e p a l i n g van h e t astronomisch l e n g t e v e r -

s c h i l AB- AA t u s s e n h e t r i c h t p u n t B en de s t a n d p l a a t s A u i t de gemeten breedten

@

B

Q A B naar B

en 19

-

A

van d i e punten en h e t i n A gemeten ( a s t r o n o m i s c h ) a z i m u t

deze a f s t a n d voldoende i s .

Immers een s t a n d a a r d a f w i j k i n g van

5 mm i n de i n s t e l l i n g ( b i j d a g l i c h t ) op de s p l e e t i n de bamboestok en een even g r o t e s t a n d a a r d a f w i j k i n g l o o d r e c h t op A B i n de c e n t r e r i n g van h e t i n s t r u m e n t boven A l e v e r t , a f g e z i e n van de s t a n d a a r d a f w i j k i n g i n h e t a s t r o nomisch bepaalde a z i m u t van A naar de s t o k en van d i e i n de b i j d a g l i c h t gemeten r i c h t i n g naar B een s t a n d a a r d a f w i j k i n g m

+AB

=

-+

(542 mm : 400.000 mm) 206265"

i n h e t astronomisch azimut

AB

van A naar B.

N

-+

3".6

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

Daar v o o r punten A en B i n de Minahassa ( $ p $A- O dus d t g +AB 1 -

d +AB

COS

$B

1) :

$AB

$B- $A i s h i e r i n i n boogsecunden u i t g e d r u k t ; p = 206265".

VOOr ($,-

$ ) = 600" A

m = m = 1".2 $6 +A

en

(ca. 18 km)

,

(dus m

3)

$AB = 30° (dus cos4 $AB = 9: 16)

is :

Ondanks de g r o t e waarden van 5 mm d i e i k h i e r b o v e n v o o r de s t a n d a a r d a f w i j k i n g e n i n de i n s t e l l i n g o p de s p l e e t i n de bamboestok en de c e n t r e r i n g van h e t i n s t r u m e n t boven A heb aangenomen, n i n g dermate k l e i n t . o . v . b e p a l i n g van m

i s h e t bedrag 0.0002

de waarde tg2$AB m2

- + -

( h e - AA) -

1"

(voor $

B

- $A

($B- $A)

o0

i n de bereke-

= 1, d a t h e t i n de

c i r c a 30 m) kan worden

verwaarloosd. De s t a n d a a r d a f w i j k i n g i n h e t l e n g t e v e r s c h i l w o r d t , behalve door $AB, i n b e l a n g r i j k e mate bepaald door de s t a n d a a r d a f w i j k i n g e n i n de b r e e d t e n van A en B. Voor de b e r e k e n i n g van de a b s o l u t e l e n g t e n d e r s t a t i o n s i n de Minahassa t e n o p z i c h t e van de m e r i d i a a n van Greenwich zou kunnen worden u i tgegaan van de a b s o l u t e l e n g t e van Menado z o a l s d i e door de b e i d e De Langes t u s s e n 28 mei 1852 en 21 f e b r u a r i 1853 i s bepaald. De b e p a l i n g had p l a a t s door h e t waarnemen van maansdoorgangen door de m e r i d i a a n van Menado, door h e t r e g i s t r e r e n van de momenten waarop t e Menado een s t e r en de onder(boven)kant van de maan d e z e l f d e hoogte b e r e i k e n (methode b , z i e b l z . 66-73) en h e t v a s t l e g g e n van h e t waarnemingsmoment waarop t e Menado een s t e r door de maan w o r d t bedekt (methode c, z i e b l z . 73-76).

De waarnemingen voor de

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

l e n g t e b e p a l i n g hebben p l a a t s gehad i n de o n m i d d e l l i j k e omgeving van p a a l 1

6 j u n i 1852 i n een s t a n d p l a a t s l 1 I . 0 2 t e n z u i d e n en 01'.18 t e n o o s t e n van d i e p a a l , d i e van 21 o k t o b e r 1852

o p h e t s t r a n d t e Menado; d i e van

t / m 21 f e b r u a r i

28 mei

t/m

1853 i n een p l a a t s 2Il.78 t e n noorden en O'I.33 t e n o o s t e n

van de p a a l . Al I e waarnemingen ( n i e t de berekeningen van d i e waarnemingen) z i j n door de De Langes op 1 j u l i

1854 gepubl i c e e r d i n [1671. I k weet n i e t

waar de berekeningen, zo ze o o i t door De Lange z i j n u i t g e v o e r d , b e r u s t e n .

213 nader z a l aantonen meen i k t e mogen aannemen d a t de a b s o l u t e l e n g t e A = -124049~44"van Menado i s o n t l e e n d aan de a b s o l u t e l e n g t e van B a t a v i a z o a l s d i e i n 1858 door Oudemans werd berekend en aan h e t

Zoals i k op b l z .

l e n g t e v e r s c h i l t u s s e n B a t a v i a en Menado z o a l s d a t door h e t overbrengen van chronometers i n

1852 en 1853 door De Lange werd gevonden.

Het i s e i g e n a a r d i g d a t , e v e n a l s d a t h e t geval was i n B a t a v i a , De Lange ook i n Menado k l a a g t o v e r een b e w o l k t e hemel a l s h i j h e t t i j d s t i p w i l waarnemen waarop de maan de m e r i d i a a n p a s s e e r t .

In

C1501 s c h r i j f t h i j d a a r o v e r :

"Hetgeen w i j t o t nog t o e o n d e r v i n d e n s c h i j n t wel t e b e v e s t i g e n d a t de maan i n deze gewesten b e w o l k t e n hemel a a n b r e n g t . Ook h i e r i s mi j nog maar eene e n k e l e meridiaanswaarneming mogen g e l ukken "C 1681. In zijn brief

L1691 aan K a i s e r d.d. 27 o k t o b e r 1852 h e r h a a l t h i j d i e k l a c h t

d o o r op t e merken:

" d a t w i j " b i j de maanswaarnemi ngen " a l weder aanhoudende tegenspoed o n d e r v i n d e n . I e d e r e avond, hoe b e t r o f i k e n h e t z i j , s t a a n w i j b i j de i n s t r u m e n t e n t o t de maan d o o r den m e r i d i a a n g a a t , maar s l e c h t s ééne waarneming heb i k kunnen boeken" L1701. Een s o o r t g e l i j k e k l a c h t komt t o t u i t i n g i n de b r i e f

C1711 d i e De Lange op

22 augustus 1852 u i t ( h e t d i s t r i c t ) Tongsawa aan K a i s e r s c h r i j f t . H i j i s dan, conform z i j n reeds e e r d e r genoemde o p d r a c h t ,

b e z i g de a s t r o n o m i s c h e

c o ö r d i n a t e n t e bepalen van een a a n t a l punten l a n g s de grens van de r e s i d e n t i e Menado. De gevolgde r o u t e b i j d i e p u n t s b e p a l i n g i n zuidwestelijke richting

-

u i t g a a n d e van Menado

kan aan de hand van de b e s c h r i j v i n g i n De Langes

r a p p o r t o v e r h e t derde k w a r t a a l

Figuur 11.

-

1852 C1 721 gemakkel i j k worden g e v o l g d op

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"Met onze werkzaamheden g a a t h e t v o o r s p o e d i g b e h a l v e met de maanswaarnemingen. Het i s i n d e r d a a d b i j n a ongel o o f e l ij k maar beha1 ve h e t a c h t t a l meridiaanswaarnemingen en een a a n z i e n l i j k g e t a l van gel i j k e maans- en s t e r h o o g t e n , i n h e t l a a t s t van Mei en b e g i n van Juny t e Menado v o l b r a g t , i s ons nog geen e n k e l e maanswaarneming g e l u k t , geen e n k e l e s t e r b e d e k k i n g t e b e u r t g e v a l l e n . Heden i s de maan weder 7 dagen oud en w i j hebben h a a r nog n i e t g e z i e n en t o c h met een dagboek van waarnemingen d a t t h a n s 425 f o l i o b l a d z i j d e n bed r a a g t en a l l e u r e n van de n a c h t b e v a t z a l een v e r z e k e r i n g overbod i g z i j n * d a t w i j de g e l e g e n h e i d t o t waarnemen n i e t l a t e n v o o r b i j gaan. Het z a l 1IHgel

. duidel i j k

z i j n hoezeer ik mi j onder deze om-

s t a n d i g h e d e n verheug d a t i k t e v e n s aan de b e p a l i n g van punten ond e r 1 i n g i n deze r e s i d e n t i e mag werkzaam z i j n C1731 en a l s ik dan een b l i k op de k a a r t van deze r e s i d e n t i e s l a d i e b e t e r i s , op eene e n k e l e u i t z o n d e r i n g na, dan d i e van a l l e andere r e s i d e n t i ë n en w i j d a a r h o o f d n e g o r i j e n twee en d r i e m i j l f o u t v i n d e n l i g g e n C1741 t e r w i j l de geheele l e n g t e d e r r e s i d e n t i e s l e c h t s een v i j f t i e n t a l m i j l e n i s en de b r e e d t e nog n i e t h a l f zoo g r o o t C1751; a l s i k dan bedenk hoe op Java de b e l a s t i n g e n n a a r de u i t g e s t r e k t h e i d d e r gronden worden berekend en geheven en hoe cjroote f o u t e n e r i n de bep a l i n g d i e r u i t g e s t r e k t h e d e n moeten en

-

z o o a l s gebleken i s

-

wer-

k e l ij k bestaan, dan kan i k de o v e r t u i g i n g n i e t onderdrukken, d a t i k op geene n u t t i g e r w i j z e werkzaam kan z i j n dan d o o r op Java denz e l f d e n a r b e i d a l s h i e r t e v e r r i c h t e n . Het i s m i j n e v u r i g e hoop d a t d i e o v e r t u i g i n g door UHgel. z a l worden gedeeld want Uw votum z a l daarop den g e w i g t i g s t e n i n v l o e d u i t o e f e n e n " . U i t h e t l a a t s t e g e d e e l t e van h e t bovenvermelde c i t a a t b l i j k t wel z e e r d u i d e l i j k d a t De Lange z i j n metingen n i e t a l l e e n w i l d i e n s t b a a r maken aan de v e r b e t e r i n g d e r zeekaarten waarvoor ze o o r s p r o n k e l i j k waren bedoeld. Ook andere d o e l e i n d e n kunnen e r mee b e r e i k t worden z o a l s de v e r b e t e r i n g van l a n d k a a r t e n , i n casu d i e van de r e s i d e n t i e Menado. Op hun b e u r t z u l l e n deze v e r b e t e r d e k a a r t e n weer kunnen b i j d r a g e n t o t een b e t e r e k e n n i s van de g r o o t t e n d e r p e r c e l e n d i e op d i e k a a r t e n voorkomen en op deze w i j z e b i j d r a g e n

*

I n de t e k s t s t a a t : " n i e t o v e r b o d i g " .

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

t o t een b i l l i j k e r v e r d e l i n g van de g r o n d b e l a s t i n g d i e mede op b a s i s van deze g r o o t t e n w o r d t geheven. Dat men z i c h van de nauwkeurigheid van de bestaande k a a r t e n n i e t v e e l m e t v o o r s t e l l e n b l i j k t d u i d e l i j k u i t De Langes b r i e f C1761 d i e h i j op 28 j u l i 1852 u i t Belang ( z i e

Figuur 11) aan K a i s e r

had geschreven :

" W i j z i j n thans aan de Z u i d o o s t e l i j k s t e grens d e r r e s i d e n t i e . Eene

nieuwe b e r e k e n i n g hedenmorgen d o o r m i j gedaan h e e f t ons doen z i e n d a t de o p p e r v l a k t e d e r r e s i d e n t i e r ~ i mzeven v i e r k a n t e geographische m i j l e n " ( 1 gm2

N

54.9 km2) " k l e i n e r i s dan z i j op de k a a r t

1 à 240.000 door de Natuurkundige Commissie, i n 1841 aan h e t I n d i sche Gouvernement g e l e v e r d , i s v o o r g e s t e l d . De heer F o r s t e r , l i d d i e r Com:nissie h e e f t daarvoor met zekeren h e e r " (H. von) "Gaffron, een v o o r m a l i g P r u i s i s c h o f f i c i e r , "

( d i e ook de k a a r t h e e f t gete-

kend) "een j a a r i n deze r e s i d e n t i e doorgebragt;

i k verneem e c h t e r

d a t z i j geene i n s t r u m e n t e n b i j z i c h hadden". S t e l t men met De Lange de g l o b a l e l e n g t e van de r e s i d e n t i e op 15 en de g l o b a l e b r e e d t e o p 7 g e o g r a f i s c h e m i j l e n dan r e p r e s e n t e e r t de a b s o l u t e f o u t van 7 gm2 i n de o p p e r v l a k t e van de r e s i d e n t i e een r e l a t i e v e f o u t van ca. 1 5 procent. B i j z i j n r a p p o r t I I I no. 2 aan de Gouverneur-Generaal

,

gedateerd B a t a v i a ,

2 j u l i 1853 en handelend o v e r de r e i s n a a r Menado van j a n u a r i 1352 t o t maart 1853 C 1 771 voegt De Lange een exemplaar van bovengenoemde k a a r t van Von Ga f f r o n :

"De k a a r t van Von G a f f r o n welke h i e r b i j wordt overgelegd, g a a t v e r g e z e l d met eene k a a r t van m i j op d e z e l f d e schaal geteekend waarop de d o o r ons bepaalde punten z i j n aangeteekend. D i e schaal komt z e e r n a b i j overeen met een 240 d u i z e n d s t e en zou d o o r m i j n i e t b i j voork e u r aangenomen z i j n ware h e t n i e t d a t daardoor de v e r g e l i j k i n g gemakke1 i j k gemaakt w o r d t . De b e r g Loekon" (Lokon) " a l s aanvangspunt nemende heb i k e e n i g e punten van m i j n e k a a r t op eerstgenoemde o v e r gebragt, waardoor d i t nog gemakkel i j k e r w o r d t en tevens h e t o n v o l doende van d i e k a a r t t e n d u i d e l i j k s t e b1 i j k t " . De b e i d e k a a r t e n d i e De Lange noemt z i j n helaas n i e t b i j C1771 aanwezig. Ze

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

z i j n ook n i e t opgenomen i n de kaartenverzamel i n g van h e t Algemeen R i j k s a r c h i e f i n Den Haag waarheen a l h e t k a a r t m a t e r i a a l van h e t departement van K o l o n i ë n zou z i j n o v e r g e b r a c h t . Wel b e v i n d t z i c h onder volgnummer 550 i n d i e v e r z a m e l i n g een k a a r t op de schaal 1 à 100.000 van de r e s i d e n t i e Menado C1781 waarvan de g r o n d s l a g w o r d t gevormd d o o r de 1852 en 1853 ( n i e t , z o a l s h e t o p s c h r i f t v e r m e l d t ,

34 punten d i e daar i n

i n 1851 en 1852) d o o r de

h e r e n De Lange z i j n bepaald. Ze i s v e r d e r samengesteld u i t metingen van F.W. Paepke Bulow, "landmeter t e Manado" d i e reeds met w a a r d e r i n g i n C1771 door De Lange w o r d t genoemd, en u i t gegevens van M r . S.C.J.W. broek, r e s i d e n t van Menado i n 1875

-

van Musschen-

1876 ~ 1 7 8 ~ 1De. k a a r t ( i n s t e e n d r u k )

i s i n 1878 v e r v a a r d i g d d o o r de "Topographische

I n r i g t i n g " t e 's-Gravenhage.

Evenals i n z i j n b r i e f C1761 aan K a i s e r komt ook i n h e t r a p p o r t F1771 aan de Gouverneur-Generaal

de m a a t s c h a p p e l i j k e t a a k t o t u i t i n g d i e De Lange meent

t e moeten v e r v u l l e n n a a s t de meer wetenschappel i j ke t a a k d e r a s t ronomi sche p l a a t s b e p a l i n g d i e hem o o r s p r o n k e l i j k was opgedragen:

" I n d i e n Uwe E x c e l l e n t i e eens b e s l o o t om een e i n d e t e maken aan de z o n d e r l i n g e l i g g i n g d e r d i s t r i c t e n i n de Minahassa en d a a r t o e de k a a r t van de Natuurkundige kommissie t o t b a s i s nam, t o t welke onr e g t v a a r d i g h e d e n zoude een s c h i j n b a a r b i l l i j k e v e r d e e l i n g van grondgebied onder i n 1 andsche hoofden leiden! Deze en d e r g e l ij ke overwegingen hebben m i j bemoedigd en Uwe E x c e l l e n t i e vergeve m i j daarb i j zoo l a n g s t i l t e staan; want w e i n i g beteekenend a l s z i j voor anderen mogen s c h i j n e n , z i j n z i j voor m i j van h e t hoogste g e w i g t . Op de hoogte waarop de s t e r r e k u n d i g e wetenschap z i c h b e v i n d t , o n t breken m i j z e l f s de middelen om een k r a c h t i g e medearbeider i n h a r e u i t b r e i d i n g t e z i j n maar, a l ware d i t anders, ik g e l o o f d a t h e t t i j d s t i p voor de k o l o n i e nog n i e t aangebroken i s , waarop z i j de wetenschap om haarzel ve a l l e e n moet liefhebben, d a t z i j v o o r a l snog r e g t h e e f t om vóór a l l e s p r a c t i s c h n u t van haar t e vorderen, en a l s m i j n g e l o o f aan de n u t t i g h e i d van m i j n e n w e r k k r i n g o p h i e l d zou i k , hoe g e l u k k i g i k m i j i n menig o p z i g t d a a r i n gevoel, l i e v e r eï k e andere loopbaan i n s l a a n dan de m i j n e volgen". Met de beschouwingen o v e r De Langes r a p p o r t C1771 van 2 j u l i 1853 aan de Gouverneur-Generaal

ben i k e n i g s z i n s v o o r u i t gelopen op de met i ngen d i e t u s -

sen j a n u c i r i 1852 en maart 1853 door hem en z i j n b r o e r i n de Minahassa z i j n

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

v e r r i c h t . Over de m i s l u k t e a s t r o n o m i s c h e m e t i n g e n o p de K l a b a t e n de w e l g e l u k t e o p de Lokon heb i k reeds i e t s meegedeeld op de b l z . 117-118.

Het

nieetschema i n de a s t r o n o m i s c h e s t a t i o n s Menado, Kema en G(oenoeng) Lokon i s v r i j w e l o v e r a l i n de Minahassa g e v o l g d . Een u i t g e b r e i d o v e r z i c h t van de m e t i n g e n kan men v i n d e n i n de r a p p o r t e n van De Lange aan de Gouverneur-Gen e r a a l o v e r h e t tweede en d e r d e k w a r t a a l 1852. Het e e r s t e i s g e d a t e e r d 20 j u n i 1852, h e t tweede 26 o k t o b e r 1852 C1791. Een u i t t r e k s e l u i t de v e r s l a gen met h i e r en d a a r een c i t a a t d a t i k b e l a n g r i j k genoeg heb g e a c h t om t e vermelden, v o l g t h i e r o n d e r . De p u n t e n d i e werden b e p a a l d z i j n met naam en nummer aangegeven.

In afwij-

k i n g met De Lange, d i e v o o r de nummering d e r s t a t i o n s Romeinse c i j f e r s bez i g d e , heb i k A r a b i s c h e c i j f e r s g e b r u i k t . De v o l g o r d e d e r nummering komt b i j n a s t e e d s o v e r e e n met de v o l g o r d e w a a r i n de s t a t i o n s werden b e z o c h t . de s t a t i o n s 1 (Menado) t o t e n met 24 ( E r i s ) , 26 (G.Lokon)

In

en 34 (Kotaboenan)

( z i e Figuur 1 1 ) hebben a s t r o n o m i s c h e met i n g e n p l a a t s gehad t e r b e p a l i n g van de b r e e d t e n van d i e p l a a t s e n . De l e n g t e v e r s c h i l l e n t u s s e n deze a s t r o n o m i sche s t a t i o n s werden, v o l g e n s h e t p r i n c i p e d a t i k o p b l z .

120 a a n g a f , be-

p a a l d u i t de berekende b r e e d t e v e r s c h i l l e n e n de "aardsche

r i c h t i ngen" d i e

b i j dag1 i c h t werden gemeten. De a b s o l u t e l e n g t e van e l k van de s t a t i o n s k a n worden b e p a a l d a l s de l e n g t e

X van één s t a t i o n ( ~ e n a d o ) bekend i s . L e n g t e

e n b r e e d t e van de o v e r i g e p u n t e n , a l l e b e r g t o p p e n , werden u i t v o o r w a a r t s e s n i j d i n g b e p a a l d , soms i n combi n a t i e met m e t i n g e n van "aardsche hoeken"

in

s i g n a l e n o p deze b e r g t o p p e n . Na de met i ngen t e Menado ( 1 ) van 10 t o t 17 a p r i l , t e Kema ( 2 ) van 1 8 t o t 23 a p r i l e n de m i s l u k t e e x p e d i t i e n a a r de G.

K l a b a t ( 2 5 ) van 25 a p r i l t o t

1 mei 1852, poogden de b e i d e De Langes t u s s e n 8 e n 16 mei 1852 t e Menado d o o r maanswaarnemingen e n s t e r b e d e k k i ngen opnieuw gegevens t e v e r z a m e l e n v o o r de b e p a l i n g van de a b s o l u t e l e n g t e van d i e p l a a t s . Daarna werden b r e e d tebepal ingen u i t g e v o e r d t e Likoepang (4),

Loempias ( 5 ) en Pani k i ( 6 ) .

Hier-

na v o l g d e n opnieuw maanswaarnemingen t e Menado ( 1 ) . Ze werden ( v o o r l o p i g ) b e ë i n d i g d op 8 j u n i 1852. Op 10 j u n i v e r t r o k men n a a r Tomohon ( 2 0 ) . Van h i e r u i t w e r d o p 1 1 j u n i de G.

Lokon (26) beklommen. De waarnemingen op h e t

m e e t s t a t i o n o p de b e r g l e k e n e e r s t w e i n i g hoopgevend maar t e n s l o t t e waren de r e s u l t a t e n b e v r e d i g e n d : c i r c a 250 z e n i t s a f s t a n d e n v o o r d e b r e e d t e b e p a l i n g "en een a a n z i e n 1 i j k a a n t a l hoeken" v o o r v o o r w a a r t s e s n i j d i n g e n e n b e p a l i nge n van l e n g t e v e r s c h i l l e n . Daarna v e r t r o k S j o e r d n a a r Menado om e r z i j n r a p p o r t o v e r h e t tweede k w s r t a a l 1852 aan de Gouverneur-Generaal t e s c h r i j v e n

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

d a t o p 24 j u n i met h e t k o o p v a a r d i j s c h i p "de P a n t a l o n " n a a r B a t a v i a zou worden g e b r a c h t . Om e r de a s t r o n o m i s c h e m e t i n g e n v o o r t e b e r e i d e n g i n g D o l f n a a r Tomohon (20) en n a a r h e t aan de k u s t g e l e g e n Tanah Wangko (7) waar maanswaarnemingen zouden worden gedaan.

"Het ware zeker g e m a k k e l i j k e r geweest d a a r t o e t e Tomohon t e b1 i j v e n , maar h e t i s m i j voorgekomen d a t de k u s t p l a a t s e n meer h e l d e r e l u c h t dan d i e hooggelegene aanbieden." Deze u i t s p r a a k h e e f t De Lange l a t e r h e r r o e p e n ( z i e b1 z . 142). "Op de punten waar ik t o t heden heb waar-

genomen i s op m i j n v o o r s t e l door den z o r g van den Resident op de p l a a t s z e l v e waar m i j n i ~ s t r u m e n tgestaan h e e f t een paal g e s t e l d met een door m i j opgegeven nommer. Ofschoon ik v o l komen o v e r t u i o d ben d a t i k b i j den nieuw benoemden Resident, den heer Andriesse, deze1 f d e ondersteuning z a l v i n d e n a l s b i j den heer Scherius, a c h t

ik h e t p l a a t s e n en onderhouden d i e r p a l e n van zooveel belang, d a t i k Uwe E x c e l l e n t i e e e r b i e d i g moet v o o r s t e l l e n d a a r t o e de noodige bevelen van h e t hoofdbestuur t e doen u i t g a a n . D i e punten bewaard b l i j v e n d e z u l l e n z i j t e n a l l e n t i j d e n , welke u i t b r e i d i n g e r ook l a t e r aan de k a a r t e n d e r Minahassa moge gegeven worden, t o t gronds l a g moeten en kunnen dienen t e r w i j l i n d i e n z i j v e r l o r e n gaan, ook m i j n e n a r b e i d ver1 oren is " . I n Tanah Wangko (7) h e e f t S.H.

de Lange z i c h weer b i j z i j n b r o e r

gevoegd. " W i j b r a g t e n a l d a a r v e e r t i e n dagen door en v e r t r o k k e n

t o e n naar Tomohon ( 2 0 ) . Langer dan ons l i e f was werden w i j a l d a a r door betrokkene l u c h t e n opgehouden; tweemaal beklommen w i j den nab i j deze p l a a t s gelegen b e r g Masarang (27) om eenige n o o d z a k e l i j k e hoeken t e meten maar keerden o n v e r r i o t e r zake werkzaamheden waren afgeloopen,

t e r u o en, vóór de

r i e p e n de maanswaarnemingen van

h e t l a a t s t van J u l y ons naar Amoerang ( 8 ) . Evenals t e Tanah Wangko wachtten w i j a l d a a r t e v e r g e e f s op de gelegenheid onze waarnemingen op de maan t e vermenigvuldigen. \Janneer z i j gelukken, dan v e r s c h a f f e n z i j eene z e e r aangename en lustwekkende b e z i g h e i d . Z i j z i j n w e i n i g vermoeijend en de p r i k k e l w o r d t verhoogd wanneer twee waarnemers g e l ij k t i j d i g eene o b s e r v a t i e v o l brengen maar h e t i s ook moei j e 1 i j k z i c h de t e l e u r s t e l li n g t e verbeelden wanneer men dagel i j k s v e r g e e f s v o o r l o o p i g e berekeningen maakt, den h a l v e n nacht waakt om den dûoi-gang a f t e wachten o f , wanneer de maan l a t e r dan

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" 3 u u r i n den morgen komt, z i c h t e l a t e n wekken en, wanneer a l l e s gereed i s , soms ze1 f s een p a a r v e r g e l ij k i n g s t e r r e n z i j n waargenomen, de maan z i c h i n wolken t e z i e n h u l l e n en o n v e r r i g t e r zake t e r u g t e moeten keeren. Den 7 Augustus v e r t r o k k e n w i j des morgens n a a r de op 13 p a a l C1801 a f s t a n d s gelegene n e g o r i j Moentee (Munteh) ( 9 ) waar w i j d i e n z e l f d e n avond onze waarnemingen begonnen. Wol k-

d r i j v e n d e l u c h t h i e l d ons t o t 2 u u r des n a c h t s b e z i g , maar t o e n waren onze sterwaarnemingen a f g e l o o p e n en d a a r w i j des morgens b i j h e t aanbreken van den dag h e t g e l u k hadden de b e r g t o p p e n h e l d e r t e vinden, konden w i j des namiddags onzen weg v e r v o l g e n e n b e r e i k t e n den v o l genden dag h e t op 26 p a l e n a f s t a n d s g e l e g e n Koemelemboeai (Kommelomboeai ) ( 1 0 ) . Deze n e g o r i j , genoegzaam op de z u i d w e s t e l ij k s t e grens d e r r e s i d e n t i e gelegen, hadden w i j t o t u i t e r s t p u n t aan d i e z i j d e u i t g e k o z e n . H e t i s een t a m e l i j k hoog gelegen p u n t waarvan Z u i d w a a r t s de b e r g t o p p e n z i c h v e r h e f f e n i n h e t r i j k Llogondo g e l e g e n en b i j de i n l a n d e r s o n d e r den naam Goenoeng S a r a t u s bekend. Noordwaarts h e e f t men een belangwekkend g e z i g t o v e r de Minahassa waarvan men b i j h e l d e r weder a l de voorname b e r g t o p p e n en ruggen o n t d e k t maar e e r s t den 2 0 s t e n Augustus mogt h e t ons gelukken ze h e l d e r genoeg v o o r de hoekmeting t e z i e n . Den volgenden dag v e r t r o k k e n w i j en kwamen den 2 3 s t e n Augustus t e Tombatoe (Tombatu) ( 1 1 ) i n h e t d i s t r i c t Tongsawa gelegen". Van d a a r u i t moest de " v u u r b e r g "

Sopoetan ( 3 1 ) , o p c a . 9 km t e n n o o r d o o s t e n

van Tombatoe g e l e g e n , worden beklommen om e r een s i g n a a l op t e p l a a t s e n d a t van Tombatoe u i t z i c h t b a a r z o u z i j n . De b e k l i m m i n g had o p 24 a u g u s t u s 1852 plaats.

De Lange g e e f t e r een b o e i e n d e b e s c h r i j v i n g van o p de b l z . 56

-

58

van h e t d o s s i e r O i n C1791:

".... h e t

was b i j n a zes u u r i n den morgen e e r w i j onderweg waren.

W i j voerden een i n s t r u m e n t , de m e e t k e t t i n g en een zwaren bamboes,

om g e p l a n t t e worden, met ons mede. Van Koemelemboeai t o t op w e i n i g a f s t a n d s van Moentee en o o s t w a a r t s t o t aan B e l a n g ( 1 2 ) en Langowan ( 1 4 ) i s de k l e i o v e r a l met eene l a a g zand en asch o f s i n t e l a c h t i g e z e l f s t a n d i g h e i d b e d e k t d i e op sommige p l a a t s e n , z o o a l s i n de n a b i j h e i d van Amoerang ( 8 ) , eene d i k t e van d r i e v o e t h e e f t , maar d i e e c h t e r met w e l i g bosch i s b e d e k t . Deze s t o f f e n z i j n b i j de u i t -

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" b a r s t i n g e n van de Sopoetan u i t g e w o r p e n en nog menig i n l a n d e r h e r i n n e r t z i c h hoe b i j de u i t b a r s t i n g van 1831 de h u i z e n t e Amoerang en e l d e r s onder de l a s t van h e t n e d e r v a l l e n d e zand bezweken. Omstreeks zes p a l e n benoorden Tombatoe w o r d t deze l a a g zóó d i k d a t a l l e p l a n t e n g r o e i gedood i s en eene u i t g e b r e i d e v l a k t e d o e t z i c h aan h e t oog v o o r , t e midden waarvan de Sopoetan, met z i j n e n a a k t e wanden waarop geene p l a n t , b u i t e n een e n k e l b e s s e n s t r u i k j e , l e v e n v i n d t , z i c h v e r h e f t en i n de w e l i g e n a t u u r d i e ons van a l l e l i j d e n o m r i n g t eene t r e f f e n d e t e g e n s t e l li n g van d o r r e o n v r u c h t b a a r h e i d op1 e v e r t . H i e r s t e g e n w i j van h e t p a a r d en na een h a l f u u r d o o r h e t g u l l e zand r e e d s k1 immende geloopen t e hebben, b e r e i k t e n w i j de p1 a a t s waar de s t e i l t e aanvangt d i e o v e r eene h o o g t e van meer dan 1500 v o e t s l e c h t s o n d e r een hoek van 45 graden van de l o o d 1 ij n a f w i j k t . H i e r d o o r , maar v o o r a l d o o r de l o s h e i d van den grond d i e z i c h t e l k e n s o n d e r den v o e t b e g e e f t , w o r d t de b e k l imming z e e r moei j e 1 i j k en eene m e n i g t e van k e i s t e e n e n , waarvan de g r o o t s t e e c h t e r z e l d e n meer dan een k u b i e k e v o e t i n h o u d h e e f t , s t o r t t e a c h t e r de b e k l immers met toenemende s n e l h e i d den b e r g r u g a f en v e r k l a r e n de v e r z a m e l i n g van duizenden d i e r s t e e n e n d i e men, h i e r en d a a r v e r s p r e i d , aan den v o e t van den b e r g v i n d t . Daar geen e n k e l e boom t e g e n de brandende z o n n e s t r a l e n e e n i g e schaduw a a n b i e d t , geene e n k e l e v e r h e f f i n g t e gen de s c h e r p e koude l u c h t b e v e i l i g t , wanneer de t o p z i c h i n w o l ken h u l t, i s de a f w i s s e l i n g van h i t t e en koude h i n d e r 1 i j k en o f schoon de thermometer s l e c h t s t o t 61° daalde, s t o n d e n w i j , t o e n w i j omstreeks 94 u u r den r a n d des k r a t e r s b e r e i k t e n , en v o o r a l de i n l a n d e r s d i e ons v e r g e z e l d e n , w e l d r a t e r i l l e n van de koude. De t o p was i n wolken gehuld; s l e c h t s nu en dan v o e r d e de w i n d ze met z i c h mede v o o r andere den b e r g b e r e i k t e n en vergunde ons een b l i k i n den d i e p e n w i j d e n k r a t e r o f op de v l a k t e beneden ons t e s l a a n . H e t was een t r e f f e n d g e z i g t , d i e open a f g r o n d d i e boven meer dan een u u r gaans i n omtrek h e e f t en waarvan de s t e i l e rotswanden, met o v e r b l ij f s e l en van l a v a en zwavel bedekt, t o t eene d i e p t e a f d a l en d i e mogel i j k de h o o g t e des b e r g s e v e n a a r t en u i t wel kc h o l e n en s p l e t e n langzaam maar v o o r t d u r e n d eene met zwaveldampen bezwangerde r o o k o p s t i j g t . ( - ) De a f d a l i n g l a n g s de s t e i l t e g i n g verwonderlij k s n e l B i j i e d e r e n t r e d z a k t men een p a a r v o e t met h e t zand

.

n a a r beneden en wanneer men n i e t t e a n g s t v a l l i g een s t e u n p u n t z o e k t ,

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"maar onmiddellijk den anderen voet in het zand drukt, begint de beweging aan schaatsen r i j d e n t e herinneren. Al de inlanders volgden ons voorbeeld en het i s zonder gevaar indien men s l e c h t s zorgt a l l e n ongeveer op g e l i j k e hoogte t e blijven daar de ontelbare nederrollende steenen voor iemand d i e zich lager bevond zeer gevaarl i j k zouden worden. Ten 1 uur waren wij op Tombatoe terug". De waarnemingen voor de b r e e d t e b e p a l i n g van deze p l a a t s z i j n "den avond van d i e n z e l f d e n dag1' ( 2 4 augustus 1852) v o l t o o i d .

Het i s ook i n Tombatoe n i e t

g e l u k t maanswaarnemingen t e doen. Daarom i s men op 27 augustus naar Belang (12) v e r t r o k k e n . Het v e r b l i j f daar h e e f t geduurd t o t 5 september maar h e t

"gaf ons s l e c h t s tweemaal de gelegenheid om eenige gel i jke maansen stershoogten waar t e nemen t e r w i j l ons geen enkele meridiaanswaarneming, geen enkel e sterbedekking mogt gel ukken. ( - ) Sedert het d i s t r i c t Belang ontheven i s van de verpligting om aan het gouvernement goud t e leveren heeft de goudwassching h i e r geheel opgehouden. Het s c h i j n t wel dat de opbrengst in vergel ijking van den arbeid zóó gering i s , dat a l l e n het tuinwerk daar verre boven verkiezen. Te Kotaboenan (34) e c h t e r , eene strandplaats in het r i j k van Mongondo (Mogondo), wordt d i t metaal, naar men beweert, r i j k e l i j k gevonden. Thans in de nabijheid van deze plaats zijnde d i e , zooals men ons verhaalde, in zeer langen t i j d door geen ambtenaar bezocht was, en met het vooruitzigt om, indien w i j eenigszins door het weder begunstigd werden, haar met juistheid t e bepalen, al konden wij geen der bergtoppen der Minahassa z i e n , meende i k de bedoelingen van Uwe Excellentie n i e t t e miskennen indien ik mij dezen kleinen u i t s t a p buiten de r e s i d e n t i e veroorloofde en ik verzocht en verkreeg van den heer Resident Andriesse met de meeste bereidwilligheid een brief voor den Panghoeloe van Kotaboenan. Na Zondagavond "(5 september 18521' eene tijdsbepaling genomen t e hebben C1811 zaten wij C1821 den 6 September des morgens ten 3 uur in het kleine vaartuig waarmede w i j naar Kotaboenan zouden vertrekken. De praauw, met v i e r pagaijers bemand, was zeer rank zoqdat de minste beweging van een der scheppers eene onaangename h e l l i n g veroorzaakte. Twee vlerkpraauwen, waarin een paar schutters van Belang met geweer, pagaaiden onze praauw vooruit. De kust wordt

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" h i e r door de meni gvul d i ge bezoeken d e r zeeroovers onvei lig gemaakt en vooral i n h e t tegenwoordig

jaargetijde, b i j het eindigen der

Oostmoesson, hebben de vreedzame v i s s c h e r s dezer k u s t veel van de naar Mengandanao terugkeerende zeeschuimers t e vreezen. Onze s t u u r man h i e l d zoo n a b i j m o g e l i j k den wal teneinde, zoo l u i d d e z i j n e v e r k l a r i n g , e l ke onaangename ontmoetiug zooveel mogel i j k t e v e r mijden. H i e r t o c h konden de meer diepgaande g r o o t e r e rooversvaart u i g e n ons n i e t b e r e i k e n en de k l e i n e r e , door spoedig aan den wal den vasten grond voor onze v e r d e d i g i n g op t e zoeken, g e m a k k e l i j k worden afgeslagen dag b e r e i k t .

. . . . . ". Het

doel van de r e i s werd tegen de mid-

"Op w e i n i g e e l l e n a f s t a n d van h e t s t r a n d l i g t de ne-

d e r i g e woning van den Panghoeloe, eene g r o o t e Saboea d i e t e r onzer ontvangst n i e t zonder eenigen smaak met vlaggen en doeken v e r s i e r d was" C 181 1. De Lange b e s c h r i j f t v e r v o l g e n s een bezoek aan een "goudg r a v e r i j 1 ' o p de middag van deze1 f d e dag: "Na d r i e palen gewandeld t e hebben l i e p de weg langs en o v e r een s n e l en smal afstroomend w a t e r welks ka1 k a c h t i g e k l e u r de n a b i j h e i d d e r m i j n e n t e kennen gaf. Spoedig kwamen w i j b i j een z e s t a l e l l e n d i g e woningen, d i e van de goudgravers, en eenige voetstappen v e r d e r zagen w i j den w i t graauwachtigen grond d e r goudhoudende mijnen. Het t e r r e i n was h i e r ongel i j k en s t i j g e n d , de grond o v e r eene o p p e r v l a k t e van 1/8" ( v i e r k a n t e ? ) "paal owgewoeld. Men wees cns twee z e s t i g voeten d i e p e ga-

t e n van 2 e l op 1 e l opening, w a a r u i t h e t goud reeds zou gehaald z i j n . I e t s v e r d e r zagen w i j d r i e z u l k e gaten w a a r u i t d r i e mannen met t i m b a ' s " (mandjes) "wel ke door r a d e r s opwaarts werden gewonden met onverpoosden i j v e r werkten om de nieuw gemaakte openingen l e d i g t e scheppen. N a t u u r l i j k r i g t t e n z i c h onze vragen naar h e t oeconomisch g e d e e l t e van de o n t g i n n i n g . De antwoorden daaromtrent war e n d u i s t e r . Men b e g r o o t t e den duur van h e t maken en l e d i g scheppen van een g a t voor d r i e dapoers op 2 à 3 maanden 1182~1. B i j de open i n g van eene nieuwe groeve komt den r a d j a 1 r e a a l C1831 t o e . Het t e vinden goud zou w i j d e r s geheel den a r b e i d e r toekomen en gaf de m i j n n i e t meer dan 10 r e a a l , dan werd de a r b e i d a l s n i e t beloond beschouwd. Een i n l a n d e r d i e z i c h l i e t o n t v a l l e n d a t eene groeve wel 60 à 70 r e a l e n opleverde scheen meer o p e n h a r t i g h e i d t e b e z i t t e n dan z i j n e landgenooten l i e f was".

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

''Begunst i gd door eenen h e l deren hemel" hadden ' s avonds i n Kotaboenan s t e r waarnemingen p l a a t s d i e om 9'30

gereed kwamen. Om 4 u u r ' s nachts keerde

men naar Belang t e r u g waar men t e ca. 1 1 uur i n de morgen aankwam.

"Het g e l u k t e ons d i e n z e l f d e n dag" ( 7 september 1852) "reeds des avonds t e n zes u u r eene t i j d s b e p a l i n g t e e r l a n g e n en h i e r d o o r moet h e t l e q g t e v e r s c h i l tusschen Kotaboenan ( 3 4 ) en Belang ( 1 2 ) met a l -

le wenschel ij ke naauwkeurigheid bepaal d z i j n . Thans waren w i j t e Belang gereed en h e t naastvolgende p u n t door ons t e bepalen was de op negen p a l e n a f s t a n d s gelegen n e g o r i j Ratahan ( 1 3 ) " C1841. Nog deze1 f d e avond ( 8 september) kon daar een t i j d b e p a l ing worden gedaan w a a r u i t h e t l e n g t e v e r s c h i l met Belang berekend kan worden. De breedtebep a l i n g kwam, na v e r s c h i l l e n d e o n d e r b r e k i n g e n wegens o n g u n s t i g e weersomstandigheden, " i n den vroegen morgen van den 12den September gereed". u u r l a t e r w o r d t de r e i s n a a r h e t 12 à 13 km t e n n.n.o.

Een paar

van Ratahan gelegen

Langowan ( 1 4) aanvaard waar eveneens astronomische met i ngen worden v e r r i c h t . Het v e r s l a g o v e r de werkzaamheden i n h e t derde k w a r t a a l 1852 w o r d t t e Langowan a f g e s l o t e n "om h e t met de stoomboot van October t e kunnen verzenden". Ui t de b r i e f C1851 d i e De Lange op 26 o k t o b e r 1852 aan de Gouverneur-Gener a a l s c h r i j f t b1 i j k t e c h t e r d a t "de onverwachte komst d e r stoomboot o p den 2 2 s t e n September i n p l a a t s van den 5 October" hem d i t h e e f t b e l e t . I k v e r meld d i t f e i t n i e t omdat h e t b e l a n g r i j k i s maar om de l e z e r een i n d r u k t e geven hoe onbetrouwbaar i n h e t midden van de v o r i g e eeuw de v e r b i n d i n g was t u s s e n B a t a v i a en de "buitengewesten".

B i j z i j n b r i e f C1851 s t u u r t h i j

d i t i s tekenend v o o r de brede b e l a n g s t e l l i n g van De Lange met gewasschen goudzand u i t de m i j n van Kotaboenan",

-

-

en

"een goudsteen

waarover i k op b l z . 131

s c h r e e f . "De l o s s e goud-bevattende steenen z i j n u i t h e t d i s t r i c t Belang". Bovendien s t u u r t h ij aan de Gouverneur-Generaal

"een p a k j e met b l a d e r e n en een s t u k h o u t met de a f k o o k s e l s waarvan de draden g e k l e u r d worden waarmede men t e Kotaboenan de sarongs w e e f t . Daar deze sarongs de naam hebben van n i e t t e v e r k l e u r e n bev a t t e n d i t h o u t en b l a d e r e n mogel i j k een goede v e r w s t o f . Nog heb ik h i e r b i j g e v o e g d een w e i n i g van de s t o f d i e den geheelen b e r g Sopoetan" ( z i e b l z . 128-129) "bedekt en d i e b i j v e r s c h i l l e n d e u i t b a r s t i n g e n over h e t geheele Z u i d e r g e d e e l t e d e r r e s i d e n t i e i n

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"groote massa is uitgeworpen. Ofschoon ik niet geloof dat zij op zichzelve eenige merkwaardigheid bezit, kan de kennis daarvan voor den ge01 oog mogel i jk eeni ge waarde hebben". Reeds e e r d e r C1861 had h i j b l i j k gegeven van z i j n b e l a n g s t e l l i n g v o o r h e t l a n d waar h i j w e r k t e en z i j n bewoners. Ook Abendanon h e e f t op b l z . 22 van C1571 deze b e l a n g s t e l l i n g genoemd.

"Op onze vraag of de ingezetenen van Mogondo (zie blz. 130) gaarne zouden zien dat een zendeling bij hen kwam wonen werd ons geantwoord dat zij niet wisten wat daaromtrent de wil des Radja's was. Over het algemeen lag over het gelaat der bewoners hier dezelfde blijmoedige en goedaardige uitdrukking welke de Alfoeren der Minahassa kenmerken en er was nog niets van die aanstootelijke verwaande trotschheid en inbeelding te ontdekken welke zoo dikwijls de belijders van den Islam in dit gedeelte des Archipels eigen is. Wanneer wij van de schoone uitkomsten gewaagden welke in de landen verkregen werden die onder het Nederlandsch bestuur onmiddellijk staan, scheen het ons toe dat ze daar naar met die geruste aandacht hoorden welke geenen grooten afkeer van onder het Nederlandsch gezag gebragt te worden doet vermoeden. Bij eene vestiging zou in den aanvang het meest te kampen zijn met den thans dagelijks vermeerderenden invloed der Boeginezen en Islamsche zendelingen welke den schoonen aanleg dezer bevolking door de mededeeling hunner onstuimige en onhandelbare hartstogten reeds beginnen te bederven. Het hasardspel , bi j de Al foeren dezer streek onbekend, wordt er door den Boeginees ingevoerd en het amfioenschuiven zal weldra volgen. Zonder het vele goede in den Islam te ontkennen springt het toch ieder welke de werking van het Mohamedaansch geloof naast het Christel i jk in deze streken" ( c u r s i v e r i ng De Lange) "heeft gezien, in het oog, dat het laatste veel heilzamer is om de Inlandsche bevolking hooger op te voeren en tevens tot de ontwikkeling eener vijandige stemming ten opzigte van ons bestuur minder gelegenheid geeft. Bijna de eenige landaard in den Archipel welke ons gezag weerstaat is de Boeginesche en in zijnen godsdienst, door Islamsche zendelingen met ijver gepredikt, vinden zij een prikkel te meer om onzen invloed te haten en waar zij kunnen dien tegen te wer-

F. KAISER EN S.H.

DE LAIUGE

"ken. A l s h a n d e l d r i j v e n d v o l k v e s t i g e n de Boeginezen z i c h o v e r a l . De v e r r e r e i z e n w e l k e z i j maken o n t w i k k e l e n hun v e r s t a n d en geven hun d i e meer v o o r u i t z i e n d e b e g r i p p e n w e l k e b i j de o v e r i g e bewoners des A r c h i p e l s n i e t bestaan. Wie de g e s c h i e d e n i s van ons gezag h i e r k e n t z a l de w e r k i n g van hunnen v i j a n d i g e n i n v l o e d n i e t ontkennen. Volgens onze b e g r i p p e n brengen w i j d o o r ons b e s t u u r den v o l k e n meer s t o f f e -

li j k e n w e l v a a r t en meer zede1 i j k e o n t w i k k e l i n g aan dan een aan h e t Mohamedaansch g e l o o f gehecht I n d i s c h v o l k zou kunnen teweegbrengen en u i t d i e n h o o f d e zouden w i j den wensch k o e s t e r e n d a t h e t r i j k bev o l k t e Mogondo ook onder ons gezag meer o n m i d d e l l i j k g e b r a g t w i e r d " . I k g e e f h e t graag t o e : h e t bovenstaande c i t a a t h e r i n n e r t i n ruime mate aan Nederlands k o l o n i a l e v e r l e d e n . Maar tevens

-

en daarom heb i k h e t gegeven

-

g e t u i g t h e t van een u i t s t e k e n d e opmerkingsgave en van een h a a s t p r o f e t i s c h e b l i k i n de toekomst.

" I n de hoop d i t m i j n r a p p o r t z e l f n a a r B a t a v i a o v e r t e brengen v e r v o l g i k h e t v e r s l a g m i j n e r werkzaamheden i n de r e s i d e n t i e Menado o v e r de l a a t s t e d r i e maanden van h e t loopende j a a r " . Aldus b e g i n t h e t op 31 december 1852 t e Menado opgemaakte v e r s l a g aan de Gouverneur-Generaal

o v e r h e t v i e r d e k w a r t a a l 1852 C1871. Het r a p p o r t o v e r

h e t derde k w a r t a a l was t e Langowan (14) ( z i e b l z . 132) a f g e s l o t e n .

"Na a l d a a r den 15 September gereed gekomen t e z i j n v e r t r o k k e n w i j den 16den n a a r Kakas ( 1 5 ) en h e t g u n s t i g e weder v e r o o r l o o f d e ons r e e d s den volgenden dag t e v e r t r e k k e n . Gedurende de waarneming d e r ster

a

L y r a e " ( ~ e g a ) " m e r k t e i k h e t v e r s c h i j n s e l op van eene zoo

l i g t e aardbeving d a t z i j z i c h a l l e e n door m i j n instrument verraadde. H e t n i v e a u van den v e r t i k a a l - c i r k e l waarnemende, z a g i k p l o t s e l i n g d a t de b e l z i c h v i e r d e e l e n v e r p l a a t s t e , z o o d a t i k d a c h t d a t iemand aan h e t i n s t r u m e n t s t o o t t e , maar gedurende v i e r à v i j f m i n u t e n s l i n g e r d e d e b e l , langzamerhand i n u i t g e b r e i d h e i d van schommelingen afnemende, heen en weder en b l e e f t o e n weder onbewegel i j k s t a a n . De g r o o t s t e p f w i j k i n g d i e h e t i n s t r u m e n t van de l o o d l i j n gemaakt h e e f t kan n i e t meer dan t w a a l f seconden hebben bedragen, een g r o o t h e i d d i e aan onze ongewapende z i n t u i g e n geheel

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"ontsnapt. Opmerkelijk acht i k h e t d a t h e t instrument g e r e c t i f i c e e r d b l e e f C1881. W i j b l e v e n den 17den September t e Langowan, v e r t r o k k e n den 18den n a a r Tompaso ( 1 6 ) , v o l bragten a l d a a r d i e n dag, den 19den t e Kawangkoan ( 1 7 ) , den 20sten t e Sonder ( 1 8 ) , den 2 l s t e n t e Sarongsong ( 1 9 ) waarnemingen en kwam~nden 22sten t e Tomohon (20) waar w i j denzelfden avond nog eene waarneming deden en r e r t r o k k e n t o e n n a a r den b e r g Masarang (27) waar w i j den n a c h t doorbraoten en den volgenden morgen g e l u k k i g met de aardsche hoekmetingen d i e ons b i j de vroegere beklimmingen m i s l u k t waren, gereed kwamen. Zaturdag den 26sten kwamen w i j t e Tondano ( 2 1 ) en v e r t r o k k e n den 28sten naar Remboken ( 2 2 ) . I n t u s s c h e n had ik om b e r i g t gezonden naar Atep ( 2 3 ) , een z e e p l a a t s tusschen Kema en Belang gelegen, o f a l d a a r de K l a b a t t e z i e n was en i k o n t v i n g bevestigend antwoord. Ofschoon t e Remboken nog n i e t geheel gereed, maakten v e r s c h i l l e n d e redenen h e t w e ~ s c h e l i j kom de r e i s n a a r Atep n i e t u i t t e s t e l l e n en v e r t r o k k e n w i j den 29sten derwaarts C1891. Het i s m i j onbekend waardoor, msar zeker i s h e t d a t e r een m i s v e r s t a n d had p l a a t s gehad. De K l a b a t " , op ca. 32 km t e n noorden van Atep gelegen,

"was daar n i e t . t e z i e n .

Ofschoon ( - ) de f o u t i n l i g g i n g n i e t g r o o t kan wezen, z a l Atep een minder j u i s t bepaald p u n t z i j n . Den 30sten" september "des avonds vervolgden w i j onze werkzaamheden t e E r i s ( 2 4 ) en b r a g t e n den 4den October onze waarnemingen t e Remboken ( 2 2 ) t e n einde. Den volgenden n a c h t v e r t r o k k e n w i j vandaar naar den op eenige p a l e n a f s t a n d s gelegen b e r g Tampoesoe ( 3 2 ) waarvan w i j den t o p vóór h e t aanbreken des dags b e r e i k t e n en door een h e l d e r e n morgenstond b e g u n s t i g d t e gen den middag onze m e t i n g v o l t o o i d e n . Den 6den October kwamen w i j t e Menado ( 1 ) waar spoedig onze instrumenten waren o p g e r i g t . Eenige k1 e i n e tegenspoeden p e t de instrumenten ( - ) deden een d r i e t a l h e l dere maneschijnen v e r l o r e n gaan. Toch werden" voor de a b s o l u t e l e n g t e b e p a l i n g "verscheidene

maanswaarnemingen v o l b r a g t . I n h e t

b e g i n van November, na a f l o o p d e r z e l v e bezochten w i j nog een punt op eenige p a l e n a f s t a n d s van Menado t e r b e p a l i n g van h e t s i g n a a l op" h e t e i l a n d j e "Nenado Toewa ( 3 3 ) . T a l r i j k e waarneminger! mogten ons gelukken op de maan van November en na a f l o o p daarvan v e r t r o k i k den 9den December met den heer G.A.

de Lange n a a r Kema t e n e i n d e

daar a l l e s i n gereedheid t e brengen voor h e t bepalen van h e t l e n g t e v e r s c h i l van Kema ( 2 ) en Menado ( l ) ' d o o r middel van b u s k r u i d -

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

"signalen C 1901". Ze hebben p l a a t s gehad volgens h e t p r i n c i p e d a t reeds op b l z . 64 e.v.

is

besproken. A l s t u s s e n s t a t i o n waar h e t k r u i t t o t o n t b r a n d i n g gebracht werd fungeerde de t o p van de K l a b a t ( 2 5 ) o p een a f s t a n d van ca. 21 km van Menado en ca.

11 km van Kema gelegen.

I n C 191 1 w i j d t De Lange e r een beschouwing

aan w a a r i n h i j tevens v e r w i j s t naar de reeds door K a i s e r genoemde m o e i l i j k heden d i e t o t d i e n bestonden om h e t l i c h t s i g n a a l met voldoende nauwkeurigheid t e registreren.

Immers op b l z . 66 v e r m e l d t deze " d a t men z e e r d i k w i j l s

v o l s t r e k t geene kans zag d a a r b i j op onderdeelen van secunden a c h t t e geven". Omdat door de k o r t e a f s t a n d e n van 21 en 11 km t o t Menado en Kema de p l a a t s op de K l a b a t waar h e t s i g n a a l zou worden o n t s t o k e n van t e voren gemakkel i j k kon worden i n g e s t e l d z i j n met deze w e r k w i j z e z e e r bevredigende r e s u l t a t e n b e r e i k t . De Lange ze1 f g e e f t o v e r d i e r e s u l t a t e n z e e r hoog op:

"Ofschoon het weder zóó ongunstig was dat het slechts met de groots t e inspanning en onophoudelijk waken gelukken mogt de noodige tijdsbepalingen t e erlangen, verkregen wij van Maandag t o t Vrijdagmorgen eene reeks van waarnemingen die welligt nergens elders - wat buskruidsignalen betreft - in juistheid geëvenaard, zeker n i e t overtroffen z i j n " . De goede r e s u l t a t e n konden tevens worden b e r e i k t door op e l k van de i n Menado en Kema o p g e s t e l d e s l i n g e r u u r w e r k e n een i n s t r u m e n t j e t e b e v e s t i g e n waarmee de s l i n g e r met een hefboompje kon worden geblokkeerd. Op h e t moment d a t i n Menado en Kema h e t l i c h t s i g n a a l werd waargenomen s t e l d e n de waarnemers door een z e e r g e r i n g e d r u k o p d i t hefboompje hun k l o k i n w e r k i n g . U i t de a f l e z i n g e n o p k l o k en chronometer i n i e d e r van de b e i d e s t a n d p l a a t s e n kon v e r v o l g e n s h e t waarnemi ngsmoment o p de chronometers i n d i e s t a n d p l a a t s e n v a s t g e s t e l d worden.

Het l e n g t e v e r s c h i l tussen deze s t a n d p l a a t s e n werd daar-

na berekend volgens de methode d i e i k o p b l z . 64 heb genoemd. De b e i d e app a r a a t j e s waren,

naar een t e k e n i n g van S.H.

de Lange, v e r v a a r d i g d d o o r "den

heer B o s s e r t , z e n d e l i n g i n de Minahassa, d i e i n z i j n e j e u g d t o t h o r o l o g i e maker werd o p g e l e i d H . Een a l t e r n a t i e v e methode t e r b e p a l i n g van h e t l e n g t e v e r s c h i l tussen Menado en Kema i s door G.A. d a g l i c h t worden g e b r u i k t .

de Lange ontworpen. Ze kon b i j

F. KAISER EI1 S.H.

DE LANGE

"Ten d i e n e i n d e l i e t i k een v i e r k a n t van ongeveer 1,4 Ned. El van bamboes v l e c h t e n d a t van boven tusschen twee bamboezen werd opgehangen a l s eene k l e p en deze t o e s t e l werd op den t o p van de K l a b a t zoodanig g e p l a a t s t , d a t w i j d i e met onze k i j k e r s t e Filenado en Kema konden z i e n . Wanneer de k l e p met een bamboes h o r i z o n t a a l g e s t e l d werd was z i j n a t u u r l i j k n i e t t e z i e n ; d o o r h e t wegrukkken van d i e n bamboes v i e l de k l e p en h e t oogenbl ik van v a l l e n kon i n den k i j k e r worden waargenomen. Beide, zoowel de buskruid-ontbrandingen a l s h e t k l e p v a l l e n , hebben de meest voldoende r e s u l t a t e n opgeleverd.

( - ) Ofschoon b i j d e r g e l ij k e waarnemingen meer i n t e l l i g e n t e h u l p w e n s c h e l i j k i s dan men i n h e t algemeen van een' eenvoudigen i n l a n d e r kan verwachten, werd op de Klabat, dank z i j de goede i n s t r u c t i e d o o r den majoor" Palankahu, i n l a n d s c h h o o f d "van Toncea, wiens i j v e r om ons behulpzaam t e z i j n hoogel i j k d o o r m i j moet worden geprezen, aan de door hem naar den b e r g gezondene menschen gegeven, zoo goed gewerkt d a t s l e c h t s w e i n i g e waarnemingen z i j n m i s l u k t " . De l e z e r h e e f t reeds bemerkt d a t De Langes hoop z i j n r a p p o r t o v e r h e t d e r d e kwartaal

1852

ze1 f naar B a t a v i a t e kunnen meenemen n i e t i n v e r v u l l i n g was

gegaan. Ook aan h e t e i n d van h e t v i e r d e k w a r t a a l was hem de t e r u g k e e r daarheen nog n i e t toegestaan. op

25

december

1352,

I n z i j n l a a t s t e b r i e f aan K a i s e r

rl321,

-begonnen

s c h r i j f t h i j daarover:

" I n m i d d e l s z i j n w i j h e t j a a r 1853 i n g e t r e d e n . Met gespannen verwacht i n g z i e ik dage1 ij k s den komst van den stoomboot tegemoet d i e mi j de t i j d i n g brengen moet o f w i j v e r t r e k k e n kunnen. De hemel geve m i j eene g e l u k k i g e terugkomst op B a t a v i a en d a t i k nimmer weder m i j n e b e t r e k k i n g v o o r zoo l a n g moet v e r l a t e n . " De b o o t kwam op 4 j a n u a r i maar " i k kan n i e t v e r t r e k k e n ,

( - ) want men h e e f t z i c h n i e t verwaar-

d i g d om m i j op m i j n v o o r s t e l t e antwoorden." Wel h e e f t h i j met deze g e l egenhe id,

"alweder door tussche.nkomst van de Commissie

(de c u r -

s i v e r i n g i s van m i j ) " a f s c h r i f t ontvangen van Uwe b e i d e b r i e v e n "

C1931

en

C1941 "van 25 Mei en 8 Juny 1852 aan den m i n i s t e r van Ko-

loniën". K a i s e r had ze geschreven t e n antwoord op de b r i e v e n

C1961

d.d.

C1351

d.d.

1 1 mei en

2 j u n i 1852 w a a r i n de m i n i s t e r hem een o o r d e e l had gevraagd o v e r

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

De Langes r a p p o r t e n aan de Gouverneur-Generaal d.d.

3 december 1851, r e s -

p e c t . 1 3 j a n u a r i 1852. Het o o r d e e l d a t K a i s e r i n C1931 o v e r h e t w e r k van De Lange u i t s p r e e k t i s n i e t m a l s :

" I k e r k e n de hooge n a u w k e i i r i g h e i d d e r waarnemingen van den heer De Lange, w e l k e i k trouwens n i e t anders kon verwachten, maar i n weerw i l van de o p h e l d e r i n g e n d i e m i j d a a r o m t r e n t z i j n gegeven i s m i j h a a r g e r i n g g e t a l r a a d s e l a c h t i g gebleven. ( - ) Vreemd i s h e t d a t de e e r s t e v o o r de b r e e d t e aangevoerde waarnemingen v o l b r a g t z i j n t o e n de h e e r De Lange z i c h r e e d s gedurende zeven maanden t e B a t a v i a had opgehouden. De b e p a l i n g d e r b r e e d t e van B a t a v i a was geene z w a r i g h e i d , maar des t e g r o o t e r z w a r i g h e i d was aan de b e p a l i n g d e r l e n g t e verbonden en t e r w i j l i k m i j n meeste hoop op s t e r r e b e d e k k i n g e n g e v e s t i g d had, i s h e t m i j eene g r o o t e t e l e u r s t e l l i n g d a t d o o r den h e e r De Lange i n h e t e e r s t e t i e n t a l maanden van z i j n v e r b l i j f t e B a t a v i a n i e t meer dan d r i e van d i e v e r s c h i j n s e l e n z i j n waargenomen.

( - ) H e t t w a a l f t a l m a a n s c u l m i n a t i ë n aanvangende met den 8 September (1851) en e i n d i g e n d e met den 1 3 October i s geenszins t e versmaden maar t o c h o n t o e r e i k e n d om eene d e f i n i t i e v e b e p a l i n g van de le n g t e van B a t a v i a op t e l e v e r e n . U i t h e t r a p p o r t b l i j k t n i e t waarom van a c h t t i e n waargenomen m a a n s c u l m i n a t i ë n n i e t m i n d e r dan zes z i j n v e r worpen en h e t i s t e b e t r e u r e n d a t de verworpenen n i e t z i j n medeged e e l d . Bevreemdend was h e t m i j d a t de h e e r De Lange de p l a a t s z i j n e r waarnemingen d o o r " ( u i t p a s s i n g op) "een k a a r t t o t den U i t k i j k " ( z i e Figuur 9 e n de t e k s t op b l z . 8 3 ) " h e e f t o v e r g e b r a g t d a a r hem

de hulpmiddeleri z i j n medegegeven om z u l k e b e t r e k k e l i j k e p l a a t s b e p a l ingen, o n a f h a n k e l i j k van vreemde h u l p , t e kunnen v o l brengen." U i t een a a n t a l maanswaarnemingen,

a l d u s Kaiser, b1 i j k t d a t deze

" b i j n a a l l e aan d e n z e l f d e n r a n d d e r maan hebben p l a a t s gehad en z o o l a n g e r n i e t o m t r e n t even z o o v e l e waarnemingen ook aan den and e r e n r a n d d e r maan z u l l e n z i j n v o l b r a g t geworden ( - ) hebben deze eene s l e c h t s g e r i n g e waarde.

( - ) Ofschoon de h e e r De Lange eene

m e n i g t e waarnemingen h e e f t v o l b r a g t " ( h i e r i s K a i s e r n i e t e r g cons e q u e n t ) "houde ik deze v o o r n i e t t a l r i j k genoeg om eene d e f i n i -

t i e v e bepal i n 9 d e r l e n g t e van B a t a v i a op t e l e v e r e n . De h e e r De Lange moge t e g e n moei j e 1 i j k h e d e n t e kampen hebben gehad d i e ik h i e r n i e t b e o o r d e e l e n kan en d o o r eene buitengewoon o n g u n s t i g e

F.

KAISER EN S.H. DE LANGE

uluchtgesteldheid gedwarsboomd zijn geweest, te betreuren blijft het echter dat hij in den tijd van een vol jaar niet meer den vijf sterrebedekkingen te Batavia heeft waargenomen van welke ik hoopte dat hij in zulk een tijdvak tenminste een dertigtal zoude ingezameld hebben". Ka i s e r v e s t i g t e r tevens nog eens de aandacht op d a t "de e i gen1 i j ke e i n d u i tkomsten d e r waarnemingen ( - ) n i e t kunnen v e r k r e g e n worden

VOO

r d a t men",

v o o r wat de l e n g t e b e p a l i n g b e t r e f t ,

"de maanswaarnemingen kenne, overeenstemmend met de zijne, in Europa volbragt. Deze waarnemingen worden gewoonlijk eerst een paar jaren nadat zij verrigt zijn, openlijk bekend gemaakt. ( - ) Het ware te wenschen dat hier in Nederland de naauwkeurigst mogelijke einduitkomsten uit de waarnemingen van den heer De Lange worden afgeleid en bij de volstrekte onmogelijkheid om bij mijne overige bezigheden, die reeds mijne gezondheid hebben verwoest, nog de berekening der waarnemingen van den heer De Lange op mi j te nemen, zoude ik Uwe Excellentie daaromtrent een bepaald voorstel doen indien de heer De Lange de oorspronkel i jke dagboeken zijner waarnemingen had overgelegd zonder wel ke i k hier niets kan aanvangen. Ik wenschte dat den heer De Lange de taak werd opgedragen om de oorspronkelijke dagboeken zijner waarnemingen of naauwkeurige kopijen daarvan aan het ministerie van Koloniën over te leggen waarin alles wat hij volbragt en beproefd heeft met uitvoerigheid wordt vermeld en geen getal voorkomt naar weïks beteekenis men raden moet zoodat ook anderen worden in staat gesteld die waarnemingen te berekenen en de juistheid harer einduitkomst volledig te beoordelen". Kaisers

tweede r a p p o r t C1 941 i s een b e v e s t i g i n g van datgene wat h i j reeds

u i t v o e r i g i n C1931 had geschreven:

"Ik wenschte dat de heer De Lange boven alles voor de talrijkheid en de naauwkeurigheid zijner waarnemingen zorgde en die regelmatig met uitvoerigheid naar Europa opzond. Ik acht het van minder beteekenis dat hij zelf den tijdroovenden arbeid volbrenge om uit zijne waarnemingen de bedoel de uitkomsten af te leiden daar dien

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" a r b e i d door geen hoog bezoldigden Oost I n d i s c h e n ambtanaar b e h o e f t t e geschieden maar i n Nederland b e t r e k k e l i j k v o o r eene k l e i n i g h e i d kan worden v o l b r a g t en d a t e e r s t h i e r , na h e t o n t r a a d s e l e n d e r overeenstemmende waarnemingen, z i j n e e i g e n l i j k e beteekenis kan v e r krijgen". I n h e t tweede gedeel t e van z i j n b r i e f i 1 9 2 1 , geschreven op 5 j a n u a r i 1853, g a a t De Lange nauwe1 i j k s i n op h e t o o r d e e l d a t K a i s e r i n C1931 en L1941 o v e r z i j n werk had u i t g e s p r o k e n . Z i j n r e a c t i e i n h e t g e c u r s i v e e r d e z i n s g e d e e l t e op b l z . 137 i s v e e l e e r een gevoel van e r g e r n i s d a t "de Commissie" van d a t o o r d e e l op de hoogte i s :

"Wat had de Commissie met den inhoud daarvan t e maken? De m i n i s t e r s c h r e e f dan ook i n z i j n g e l e i d e b r i e f aan den Gouverneur-Generaal daarmede den h e e r De Lange" ( c u r s i v e r i n g De Lange), " n i e t de Comm i s s i e bekend t e maken. I k heb d i t s t u k nu e e r s t onvangen ofschoon b l i j k t d a t de G.G.

h e t reeds i n h e t b e g i n van Augustus aan de Com-

m i s s i e h e e f t gezonden zoodat i k h e t reeds i n October had kunnen hebben. M i j n e v e r b i n d i n g aan de Commissie i s een w e z e n l i j k ongeluk. Daardoor ben i k t o t een zeer o n d e r g e s c h i k t ambtenaar geworden. M i j n e v a n i t e i t i s daardoor n i e t gekwetst maar wanneer i k r e g t s t r e e k s met h e t gouvernement had kunnen handelen had i k reeds l a n g met den Gouverneur-Generaal gesproken". Maar m i j n gebonden-zi j n aan de Commissie "maakt d a t i k den G.G.

n i e t naderen mag, d a t i k

a l l e s door den t r e c h t e r d e r Commissie moet l a t e n loopen en op d a t punt - i k w i l h e t U n i e t ontveinzen

-

daarop heb i k m i j n e e i g e n -

l i e f d e . I k v e r k i e s den heer Smits C521 n i e t achterna t e loopen om z i j n e o n d e r s t e u n i n g b i j eerf k l e i n g e e s t i g e n S c h o u t - b i j - n a c h t t e zoeken d i e m i j nog zoo graag h e r i n n e r e n w i l d a t i k z e e o f f i c i e r geweest ben en i k w i l n i e t door k r a g t s i n s p a n n i n g en v l i j t t r a c h t e n m i j n e p o s i t i e t.e overwinnen de gewi lli g e d i e n s t k n e c h t t e worden van de Commissie t e r v e r b e t e r i n g van de I n d i s c h e Zeekaarten. Dat doe i k n o o i t " ( c u r s i v e r i n g De ~ a n g e ) . Over de g e r i n g e p r e s t a t i e s d i e hem worden verweten m e r k t h i j s l e c h t op:

"Maar breng m i j n e n

i j v e r n i e t i n verdenking; daar geef i k geen a a n l e i d i n g t o e . ( - ) Kan h e t z i j n , wees m i j behulpzaam om m i j van d i e Commissie t e v e r l o s s e n opdat i k r e g t s t r e e k s met h e t gouvernement kan handelen, op-

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" d a t m i j n e k r a g t e n z i c h n i e t n u t t e l o o s v e r s p i l l e n o n d s r d i e n pass i e v e n t e g e n s t a n d en den mensch van mant en i n v l o e d t e t o o n e n waarom i k b i j v . t h a n s geen antwoord op m i j n e v o o r s t e l l e n heb gekregen van een S c h o u t - b i j - n a c h t o f wel lig t van een a d j u d a n t d i e z i c h wel d r a z a l kunnen h e r i n n e r e n m i j n d i s c i p e l geweest t e z i j n . Nog ééne bemerking. Opnieuw heb ik i n dezen Uwen b i j s t a n d t e n o p z i g t e d e r microscopen i n g e r o e p e n omdat i k op d i e n b i j s t a n d den hoogsten p r i j s s t e l , omdat, z o o l a n g d i e n mi j d o o r U n i e t geweigerd w o r d t , ik mi j ternaauwernood g e r e g t i g d a c h t om m i j n e e i g e n e i n z i g t e n d a a r t o e bet r e k k e l ij k , t e v o l g e n zonder Uwen r a a d en h u l p i n t e roepen. Maar i n d i e n ik d a a r d o o r h e t a a n t a l d e r genen v e r g r o o t d i e onbescheiden o v e r Uwen t i j d b e s c h i k k e n , i k b i d U, zeg h e t m i j en met l e e d g e v o e l o v e r h e t g e e n i k d a a r d o o r z a l missen z a l i k erkennen d a t Uw weigering b i l l i j k is". Het i s ,

i k heb h e t reeds gezegd, De Langes l a a t s t e b r i e f aan K a i s e r . H i j i s

o p w a a r d i g e w i j z e g e s t e l d en g e t u i g t nog s t e e d s van De Langes g r o t e e e r b i e d v o o r z i j n l e e r m e e s t e r . K a i s e r had de c o r r e s p o n d e n t i e met z i j n l e e r 1 i n g reeds

19 j a n u a r i 1852 a f g e b r o k e n met de w e i n i g b e l a n g r i j k e b r i e f [161. I n h e t o p 25 december 1852 begonnen g e d e e l t e van z i j n h i e r b o v e n u i t v o e r i g g e c i t e e r d e b r i e f C1921 d o e t De Lange e n i g e m e d e d e l i n g e n o v e r z i j n werkzaamheden t o t d a t o g e n b l i k . K a i s e r s a f w i j z e n d o o r d e e l i n d i e n s r a p p o r t e n 11 931 e n !l 941 d a t h i j pas o p 4 j a n u a r i 1853 o n t v i n g was t o e n nog n i e t i n z i j n be-

op

z i t . "Na o n z e t e r u g k o m s t t e Menado i n h e t l a a t s t van O c t o b e r z i j n w i j onze b e r e k e n i ~ g e nbegonnen."

Ze s c h o t e n n i e t e r g o p omdat b o v e n d i e n een k o p i e

moest worden gemaakt van de waarnemi n g s r e g i s t e r s . Daar een k o p i i s t n i e t was t e v i n d e n waren de b e i d e De Langes genoodzaakt h e t w e r k z e l f t e doen. "Clétait

une nier 2 b o i r e " .

Hoewel de b r e e d t e b e p a l i n g e n

" z e k e r v o o r de b e s t e van d i e s o o r t n i e t behoeven onder t e doen heb ik"

-

e n h i e r komt De Langes z e l f k r i t i e k t o t u i t i n g

-

" t e v e n s de

o v e r t u i g i n g d a t w i j n i e t d i e n a u w k e u r i g h e i d b e r e i k t hebben d i e onze i n s t r u m e n t e n t o e l a t e n . D r i e oorzaken z i j n h i e r v o o r : gebrek aan o n d e r v i n d i n g , s l e c h t e s i g n a l e n en t e v e e l h a a s t . H e t e e r s t e kan geen v e r w o n d e r i n g baren; h e t s p r e e k t v a n z e l f . H e t tweede i s een g e v o l g van g e l d e 1 ij k e aangelegenheden. Toen ik h e r w a a r t s s i n g had i k een k r e d i e t g2vraagd om de ü n k o s t e n aan m i j n e werkzaamheden

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"verbonden t e b e s t r i j d e n . D i t werd m i j geweigerd. Het was evenwel de t i j d n i e t om zwarigheden t e maken en i k nam m i j v o o r om desnoods m i j z e l v e n d e o n k o s t e n t e g e t r o o s t e n ( ! ) . De g r o o t e g a s t v r i j h e i d d o o r m i j i n deze r e s i d e n t i e genoten h e e f t m i j v e r o o r l o o f d a a n z i e n l i j k e sommen u i t t e geven zonder d a t i k m i j n h u i s g e z i n b e h o e f d e t e benadeelen maar i n de o n z e k e r h e i d o f ik e r i e t s van t e r u g z a l k r i j g e n moest i k h e t zoo z u i n i g m o g e l i j k aanleggen. I k b e k l a a g m i j deswegens n i e t ; i k v e r z o e k U z e l f s d a a r o v e r n i e t t e spreken; i k g e l o o f d a t i k m i j n weg i n I n d i ë wel z a l maken. Nu i k met de s t u k k e n b e w i j z e n kan d a t de k a a r t e n d i e h e t gouvernemegt van z i j n e r e s i d e n t i ë n h e e f t t e r naauwer nood den naam van s c h e t sen mogen dragen, t w i j f e l ik n i e t o f ik z a l wel sympathie v i n d e n . H i e r i n I n d i ë l o s t z i c h a l l e s op i n de v r a a g : wat b r e n g t h e t op? Z i e t men d a t men, d o o r een b e t e r e k e n n i s van h e t l a n d , h e t b e l a s t i n g s t e l s e l kan v e r b e t e r e n , d a t men eene c o n t r ô l e o p de c u l t u u r e r l a n g t , de s y m p a t h i e z a l n i e t achterwege b l i j v e n . S p r e e k t men o v e r de le n g t e van B a t a v i a , i e d e r h e e f t h e t z e l f d e antwoord gereed: "Nu, me d u n k t w i j kunnen h e t e r wel mee redden; e r i s nog geen een s c h i p geweest d a t B a t a v i a n i e t h e e f t kunnen v i n d e n " . Wat e i n d e l i j k de h a a s t b e t r e f t , d a a r v o o r i s w e t e n s c h a p p e l i j k z e k e r w e i n i g v e r o n t s c h u l d i g i n g t e vinden, maar h e t , n a a r ik t h a n s g e l o o f , v e r k e e r de d e n k b e e l d d a t de s t r a n d p l a a t s e n meer h e l d e r e l u c h t e n aanbieden dan d e b e r g v l a k t e h e e f t mi j soms ook s p o e d i g e r doen v e r h u i z e n " (om maanswaarnemingen aan zee t e doen) "dan n o o d i g i s geweest".

U i t h e t h i e r b o v e n t u s s e n a a n h a l i n g s t e k e n s g e p l a a t s t e c i t a a t kan men m . i . a f l e i d e n d a t De Lange o v e r de nauwkeurigheid van de a b s o l u t e l e n g t e van Bat a v i a en Menado geen a l t e G r o t e verwachtingen h e e f t gehad. De berekeningen werden v o o r t g e z e t t o t 10 maart 1853 t o e n de b e i d e b r o e r s

u i t Menado naar B a t a v i a v e r t r o k k e n waar z i j op 20 maart aankwamen C1971. Een k o r t oponthoud t e Makassar op 17 maart g a f hun g e l e g e n h e i d nog e n i g e waarnemingen t e doen t e r bepal i ng van h e t l e n g t e v e r s c h i l t u s s e n B a t a v i a en Makassar. Op hun r e i s van B a t a v i a naar de Minahassa was d i t v e r s c h i l reeds bepaald t u s s e n 29 j a n u a r i en 4 f e b r u a r i 1852. De r e s u l t a t e n van de l e n g t e en b r e e d t e b e p a l i n g e n z u l l e n i n

§

9 nader worden besproken.

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

8. D E LANGES WERKZAAEIHEDEN I N BATAVIA EN D E R E S I D E N T I E CHERIBON VAN EIAART l853

TOT DECEMBER l 8 5 4 EN D E K R I T I E K D I f: DAAROP DOOR KAISEX IS GELEVERD; Z I J N Z I E K T E EN Z I J N DOOD O P 2 9 EIEI 1 8 5 5 Nadat De Lange z i j n c o r r e s p o n d e n t i e met K a i s e r met de b r i e f C1921 op k e r s t mis 1852 had g e s t a a k t ,

i s men voor een v e r d e r e b e s c h r i j v i n g van de " s t e r r e -

k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g ' ' a f h a n k e l i j k van hetgeen d a a r o v e r w o r d t vermeld i n de h r i even d i e d a a r o v e r tussen K a i s e r en h e t departement van K o l o n i ë n z i j n g e w i s s e l d o f i n de b r i e v e n en r a p p o r t e n C 1981 o v e r d l t onderwerp i n h e t Hulpdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen kon worden teruggevonden. "Enige

rapporten",

deel t de beheerder van deze d i e n s t m i j e c h t e r i n

z i j n b r i e f van 2 a p r i l 1976 n r . 3-64 mede, "welke door h e t m i n i s t e r i e aan prof.

K a i s e r t e L e i d e n t e r beoordel i n g werden toegezonden b l e k e n n i e t meer

i n h e t a r c h i e f aanwezig t e z i j n " .

Het ( n i e t meer aanwezige) r a p p o r t van De

Lange o v e r h e t e e r s t e k w a r t a a l 1853 en gedateerd 2 a p r i l 1853 i s door h e t departement van K o l o n i ë n op 1 o k t o b e r 1853 aan K a i s e r t e r beoordel i n g ges t u u r d C1991.

K a i s e r s a l s van ouds w e i n i g e v l e i e n d e mening e r o v e r d a t e e r t

van 14 o k t o b e r 1853 C2001: U i t de beschouwingen i n d a t r a p p o r t , s c h r i j f t hij,

" b l i j k t n i e t veel meer dan d a t de heer De Lange" ( i n maart 1853) "van Menado naar B a t a v i a i s teruggekeerd, op den t e r u g r e i s naauwel i j k s i e t s h e e f t kunnen volbrengen om l e n g t e v e r s c h i l l e n met Batav i a t e bepalen en nu e i n d e l i j k met de Commissie v o o r de v e r b e t e r i n g d e r O. I. zeekaarten i n o v e r l e g z a l t r e d e n . H e t z i j

de Commis-

s i e ( - ) a l o f n i e t eene g r o o t e v e r w a c h t i n g van de waarneming d e r s t e r r e b e d e k k i n g e n k o e s t e r t oordeel ik h e t noodig d a t de heer De Lange d i e v e r s c h i j n s e l e n , zoo d i k w i j l s a l s h e t m o g e l i j k i s , waarneme"

.

Van een v l o t t e b e r i c h t g e v i n g door h e t departement van K o l o n i ë n aan K a i s e r o v e r hetgeen z i c h in I n d i ë om de " s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g " a f s p e e l t kan moei l i j k worden gesproken.

Immers pas op 21 o k t o b e r 1853 C201 l worden

hem e n i g e r e a c t i e s toegezonden naar a a n l e i d i n g van z i j n b r i e v e n C1931 en C1941 d.d.

25-5 en 8-6-1852

d i e i n a f s c h r i f t door h e t departement aan de

Gouverneur-Generaal waren g e s t u u r d . U i t de inhoud van de b r i e v e n heb i k reeds u i i.v.oering op de b l z . 138-i 40 g e c i teerci. [ie i a n g e 'had ze t e Menado

F. KAISER EN S.H.

op 4 j a n u a r i

DE LANGE

1853 d o o r b e m i d d e l i n g van "de Commissie" t e r inzage ontvangen

en e r i n h e t tweede g e d e e l t e van z i j n b r i e f Cl921 aan K a i s e r op 5 j a n u a r i

1853 v l o t op gereageerd ( z i e b l z . 140). Z o a l s u i t C1921 b l i j k t had h i j e r ze1 f s reeds o p 4 j a n u a r i , de dag van de aankomst van de ma i l t e Menado, aan de gouverneur-generaal o v e r geschreven:

" I k heb d i t s t u k " (bedoeld i s K a i s e r s a f w i j z e n d e k r i t i e k op De Langes werk)

, " n i e t zonder antwocrd kunnep la t e n maar za1 h e t aan den

Gouverneur-Generaal en n i e t aan de Commissie adresseeren ; mogel ij k a c h t Z.Exc. m i j n i e t t e g e r i n g om h e t r e g t t e hebben om m i j r e g t s t r e e k s t o t Z.Exc. t e wenden, maar d a t i s z i j n zaak. Hetgeen e r t e n deze v o o r v a l t b e h o e f t g e l o o f i k n i e t door de k l e r k e n van h e t marine departement behandeld t e worden". Noch De Langes b r i e f d.d. aan de Gouverneur-Generaal

4-1 -1 853 noch d i e van de Commissie d.d. 25-4-1 853 d i e K a i s e r b i j C201 1 op 21 -1 0-1 853 om a d v i e s wa-

r e n toegezonden i s i n h e t R i j k s a r c h i e f t e Schaarsbergen t e r u g gevonden. Naar de bewoordingen e r v a n moet men dus g i s s e n . K a i s e r s antwoord d.d.

2 no-

vember 1853 e r o p C2021 doet e c h t e r de inhoud wel vermoeden. Op een z e e r o v e r z i c h t e l i j k e en u i t v o e r i g e w i j z e z e t h i j u i t e e n waarom h i j t o t een a f w i j z e n d o o r d e e l o v e r De Langes werk i s gekomen. Ook de Commissie t e r v e r b e t e r i n g van de z e e k a a r t e n w o r d t i n d i t antwoord scherp v e r o o r d e e l d a l s z i j d i t werk poogt t e verdedigen en K a i s e r s d e s k u n d i g h e i d t r a c h t aan t e t a s t e n . B l i j k b a a r h e e f t K a i s e r de 16 b l a d z i j d e n t e l l e n d e b r i e f a l s de voornaamste beschouwd d i e h i j t o t d i e n o v e r de a s t r o ~ o m i s c h ep l a a t s b e p a l i n g i n I n d i ë had geschreven.

I mmers , beha1 ve een k l ad-exempl a a r met t a l r i j k e d o o r h a l i ngen

en v e r b e t e r i n g e n ,

i s i n h e t a r c h i e f van de R i jkscommissie voor Geodesie t e

D e l f t een goed l e e s b a a r net-exemplaar e r v a n aanwezig.

I k l a a t de inhoud e r -

van h i e r o n d e r v o l l e d i g volgen:

"De b e i d e brieven, m i j door Uwe E x c e l l e n t i e met Uwer E x c e l l e n t i e geëerde m i s s i v e d.d. 2 1 October 1853, L e t t . A no. 3 i n a f s c h r i f t toegezonden, hebben i n m i j een d i e p berouw opgewekt over de b e r e i d w i l l i g h e i d met welke i k m i j , nu v i e r j a r e n geleden, op verlangen van w i j l e n Z i j n e E x c e l l e n t i e den Vice-Admiraal Van den Bosch, bel a s t heb met de v o o r b e r e i d i n g en de a a n v a n k e l i j k e l e i d i n g d e r s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g i n den Indischen A r c h i p e l . I k heb h e t

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" m i j wel v o o r g e s t e l d d a t d i e l a s t g e v i n g m i j veel t i j d en moeite zoude kosten maar i k kon n i e t vermoeden d a t m i j n e hoop op haren goeden u i t s l a g a a n m e r k e l i j k verzwakt zoude worden zoodra deze van anderen zoude afhankel ij k z i j n en nog veel minder d a t ik, op de m i j door Uwe E x c e l l e n t i e omtrent haar voorgelegde vragen, n i e t naar m i j n e gemoedelijke o v e r t u i g i n g zoude kunnen antwoorden zonder m i j aan bel eedi gende smaadredenen van sommi gen b1 o o t t e s t e l len.

Naar de beide e e r s t e r a p p o r t e n van den Heer De Lange had h e t e e r s t e j a a r van z i j n v e r b l i j f t e Batavia zoo w e i n i g opgeleverd d a t h e t geheel anders moest gaan om geene m i s l u k k i n g van z i j n zending t e v o o r s p e l l e n , en toen m i j n oordeel over d i e r a p p o r t e n m i j door Uwe Excel l e n t i e werd afgevraagd, was h e t m i j n dure p1 i n t m i j n e bezwaren tegen h e t door den Heer De Lange v e r r i g t e n i e t t e o n t v e i n zen. I k z e i d e veel minder dan i k had kunnen zeggen en m i j n e adviezen hadden h e t k e n n e l i j k doel om maatregelen u i t t e lokken d i e eene b e t e r e toekomst beloofden onder welke m i j v o o r a l eene l a s t geving aan den Heer De Lange om r e g e l m a t i g de dagboeken z i j n e r waarnemingen over t e leggen van veel gewigt was toegeschenen. I k heb h e t n i e t geweten d a t m i j n e adviezen, i n stede van hun doel t e t r e f f e n , aan de beoordeel i n g van den Heer De Lange zelven zouden worden onderworpen, maar a l s ik d i t geweten had, zoude ik m i j n e , i n d i e adviezen aangewezene, bezwaren z e k e r l i j k s t e r k e r hebben gek l e u r d want i k had d i t reeds l a n g t e voren i n m i j n e aan hem geschrevene b r i e v e n gedaan en nu l o o p i k nog gevaar door mijnen wensch om hem zoo veel m o g e l i j k t e sparen van gebrek aan o p r e g t h e i d jegens Uwe E x c e l l e n t i e verdacht t e worden. Het i s n a t u u r l i j k d a t de Heer De Lange z i c h zoo goed d o e n l i j k v e r o n t s c h u l d i g d h e e f t , maar h e t l o o p t t o c h a l t e zeer i n h e t oog d a t h i j punten van ondergeschikt belang zooals h e t overbrengen van de p l a a t s z i j n e r waarnemingen op den " U i t k i j k " met g r o o t e u i t v o e r i g h e i d behandel t t e r w i j 1 h i j de voorname zaak, h e t g e r i n g g e t a l z i j n e r waarnemingen t e Batavia, n a a u w e l i j k s eeniger mate t o e l i c h t . De Commissie t e r v e r b e t e r i n g der O. I. zeekaarten h e e f t , i n haren b r i e f aan Z i j n e E x c e l l e n t i e den Gouverneur-Generaal d.d. 25 A p r i l 1853, den Heer De Lange a l l e e n met dwalingen en beleedigingen jegens m i j verdedigd en ik zoude d i e n b r i e f z e k e r l i j k met geene wederlegging verwaardigen, i n d i e n i k m i j n i e t aan de nagedachtenis van Z i j n e E x c e l l e n t i e den

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"Vice-Admi r a a l Van den Bosch v e r p l ig t gevoel de h e t aanvankel i j k i n m i j g e s t e l d e vertrouwen t e r e g t v a a r d i g e n door een nader betoog d a t

i k b e t e r e gronden voor m i j n e adviezen dan de Commissie voor h a r e aanval len had. U i t de b e i d e r a p p o r t e n van den Heer De Lange, z i j n e e r s t e v e r b l i j f t e B a t a v i a b e t r e f f e n d e , i s h e t gebleken: st e 1d a t de zes o f zeven e e r s t e maanden van d a t v e r b l i j f naauwel ij k s eene enkel e waarneming hebben opgeleverd ; de 2- d a t de Heer De Lange gedurende h e t geheele j a a r van z i j n v e r b1 ij f t e B a t a v i a op s l e c h t s t w a a l f dagen b r u i kbare waarnemingen van de maan i n den m e r i d i a a n h e e f t v o l b r a g t ;

3- l a t de Heer De Lange gedurende d a t

v e r b l i j f n i e t meer dan v i j f

s t e r r e b e d e k k i n g e n h e e f t waargenomen. I k heb m i j o v e r i e d e r e van deze omstandigheden, a l s kwade teekenen voor de toekomst, bezwaard gevoeld en z a l m i j o v e r d i e bezwaren nader verantwoorden. De Heer De Lange i s naar Oost I n d i ë gezonden met h e t u i t s l u i t e n d doel om eene bepaalde s o o r t van s t e r r e k u n d i g e waarnemingen t e v o l brengen en ik a c h t t e hem daarom ook v e r p l i g t d i e waarnemingen n i e t t e verwaarloozen a l s z i j door de lu c h t s g e s t e l dheid werden t o e g e l a t e n . Al ware de l u c h t dagel ij k s h e l d e r geweest, had h i j , zonder eenige a f m a t t i n g , aan deze v e r p l i g t i n g kunnen voldoen. I k z e l f heb l a n g e reeksen van waarnemingen v o l b r a g t d i e veel meer v o o r b e r e i dingen, veel meer i n s p a n n i n g en veel meer her1 eidingsberekeningen dan d i e van den Heer De Lange vorderden en d a t t e r w i j l i k met bezigheden van anderen aard was overladen. I k w i s t dus, u i t e i g e n e o n d e r v i n d i n g , z e e r goed wat van den Heer De Lange gevergd kon worden en a l had de o n d e r v i n d i n g h e t m i j n i e t geleerd, i k had h e t kunnen a f l e i d e n u i t de waarnemingen d i e i n Europa door v e l e n worden v o l b r a g t w i e de v e r v u l l i n g van ook andere en moei j e 1 ij k e p1 i q t e n i s opgelegd. De waarnemingen van den Heer De Lange waren, wat h a r e h o e v e e l h e i d b e t r e f t , met d i e welke i n Europa v o l b r a g t worden, v o l s t r e k t n i e t t e v e r g e l i j k e n en d i t was de algemeene grond van m i j n e bezwaren. I k heb m i j bezwaard gevoeld o v e r de omstandigheid d a t de Heer De Lange i n de zes o f zeven e e r s t e maanden van z i j n v e r b l i j f t e Batav i a naauwel ij k s eene enkel e waarneming h e e f t v o l b r a g t omdat ik

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" d a a r v o o r v o l s t r e k t geen gegronde redenen kan v i n d e n . Den Heer De Lange

7 ij

n a l l e h u l pmiddelen d i e h i j behoefde medegegeven en b i j

z i j n e a a n v a n k e l i j k e waarnemingen behoefde h i j van niemand a f t e hangen, t e r w i j l hem t e L e i d e n v o o r z i j n e o e f e n i n g en v o o r b e r e i d i n g de o v e r v l o e d i g s t e g e l e g e n h e i d was aangeboden. De noodzakel i j k h e i d om z i j n huishouden i n o r d e t e brengen kon i k n i e t a l s eene w e t t i g e v e r o n t s c h u l d i g i n g aannemen. M i j n e i g e n h u i s g e z i n i s zwaarder dan d a t van den Heer De Lange, m i j n e m i d d e l e n z i j n z e k e r l i j k n i e t r u i m e r en i k had z e l f s op den d u u r t e g e n zware h u i s s e lij k e rampen t e w o r s t e l e n , maar i k kan mi j t o c h geen' h u i s s e l i j k e n t o e s t a n d v o o r s t e l len d i e eene v o l s t r e k t e v e r w a a r l o o z i n g van ambtsp l i n t e n gedurende zes o f zeven maanden r e o t v a a r d i g t . I k was bezwaard o v e r h e t tweede d e r genoemde p u n t e n w i j l h e t t e n d u i d e l i j k s t e bewees d a t de Heer De Lange de meeste gelegenheden om de maan i n den m e r i d i a a n waar t e nemen moest hebben verwaarloosd, t e n z i j de l u c h t s g e s t e l d h e i d t e B a t a v i a op den d u u r zoo s l e c h t mogt wezen d a t w i j ons h i e r i n Europa daarvan geen denkbeeld kunnen vormen 11451. Om de r e g t m a t i g h e i d van d i t bezwaar t e b e w i j z e n beh o e f i k n i e t s meer aan t e voeren dan h e t a a n t a l dagen waarop b l i j kens de l a a t s t verschenen Annalen van h e t O b s e r v a t o r i u m t e Greenwich d a a r t e r p l a a t s e j a a r 1 ij k s de maan i n den m e r i d i a a n waargenomen i s . D i t geschiedde i n 1846 op 113, i n 1847 op 113, i n 1848 op 120 en i n 1849 op 116 v e r s c h i l l e n d e dagen. H e t a a n t a l dagen waarop de maan a l d a a r b o v e n d i e n b u i t e n den m e r i d i a a n werd waargenomen was omt r e n t nog twee malen g r o o t e r . Op d e z e l f d e gronden steunde m i j n bezwaar t e g e n h e t d e r d e p u n t . De Heer De Lange had t e B a t a v i a i n een geheel j a a r s l e c h t s v i j f s t e r r e b e d e k k i n g e n en i k s c h a t t e d a t h i j b i j een' i j v e r i g e n j a g t op d i e v e r s c h i j n s e l en i n d a t t i j d v a k t e n m i n s t e een d e r t i g t a l waarnemingen d a a r o m t r e n t had kunnen i n o o g s t e n .

[ k z a l d o o r f e i t e n aantoonen d a t

d i e s c h a t t i n g n i e t o v e r d r e v e n was. H e t i s bekend en e r i s z e l f s h e r h a a l d e l i j k o v e r geklaagd d a t aan de s t e r r e w a c h t e n i n Europa de waarneming van s t e r r e b e d e k k i n g e n a l t e z e e r v e r w a a r l o o s d w o r d t . Men g e e f t d a a r g e w o o n l i j k a l l e e n a c h t op de m e r k w a a r d i g s t e d e r v e r s c h i j n s e l e n van d i e n a a r d w e l k e i n de s t e r r e k u n d i g e j a a r b o e k e n aangekondigd worden en maakt hunne waarneming o n d e r g e s c h i k t aan a l le andere werkzaamheden. Op de v a s t e s t e r r e w a c h t e n z i j n z i j ook van

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"mindere b e t e e k e n i s maar v o o r den Heer De Lange was h e t waarnemen van s t e r r e b e d e k k i n g e n de g e w i g t i g s t e a r b e i d met welken h i j z i c h t e B a t a v i a kon bezighouden. Zonder d a t men e r o p z e t t e l i j k werk van maakte werd e c h t e r v e e l a l een t w a a l f t a l s t e r r e b e d e k k i n g e n i n een j a a r aan een o b s e r v a t o r i u m i n Europa waargenomen. Zoo v i n d t men i n de v e r s p r e i d e b e r i g t e n van de Astronomische N a c h r i c h t e n d a t t e Hamburg i n 1848 14, i n 1849 12 en i n 1850 i n s g e l i j k s 12 s t e r r e b e d e k k i n g e n werden waargenomen. Te Cracau v o l b r a g t men i n 1849 19 en i n 1850 12, t e Marburg i n 1850 15, t e L e i p z i g i n d r i e maanden van h e t j a a r 1849 19 waarnemingen van s t e r r e b e d e k k i n g e n . Eens h e e f t z i c h een j o n g mensch d i e e e r s t l a t e r s t u d e n t i s geworden, R i c h a r d 1

Schumacher, v e r m o e d e l i j k meer t o t z i j n e o e f e n i n g dan met een ander doel

,

z i c h meer o p z e t t e 1 i j k op de waarneming van s t e r r e b e d e k k i n g e n

t o e g e l e g d . I n 1848 h e e f t h i j 3 1 v e r s c h i j n s e l en o m t r e n t 22 r e r s c h i ll e n d e s t e r r e b e d e k k i n g e n en i n 1849 47 v e r s c h i j n s e l e n o m t r e n t 34 v e r s c h i l l e n d e s t e r r e b e d e k k i n g e n waargenomen. D i e waarnemingen z i j n bekend gemaakt i n no. 713 van Astronomische N a c h r i c h t e n . I k had dus a l l e redenen om t e verwachten d a t iemand v o o r w i e de waarneming van s t e r r e b e d e k k i n g e n hoofdzaak wezen moest en d i e z i c h o v e r n i e t s dan z i j n e waarnemingen t e bekommeren had i n den t i j d van een j a a r een d e r t i g t a l waarnemingen o m t r e n t d i e v e r s c h i j n s e l e n zoude i n o o g s t e n . I s de Heer De Lange zoo v e r beneden d i e s c h a t t i n g gebleven, zoo l a a t ook d i t z i c h dan a l l e e n v e r o n t s c h u l d i g e n i n d i e n h e t weder t e B a t a v i a op den d u u r zoo s l e c h t i s geweest d a t Europa daarvan geen v o o r b e e l d op1 e v e r t . I k heb de mogel ij k h e i d van z u l k een aanhoudend s l e c h t weder t e B a t a v i a n i e t s l e c h t s i n m i j n e a d v i e z e n v e r o n d e r s t e l d maar z e l f s den Heer De Lange geschreven d a t h i j v o l komen g e r e g t v a a r d i g d was i n d i e n h i j door b e w i j z e n kon s t a v e n d a t h e t w e r k e l i j k h e e f t p l a a t s gehad".

( z i e h e t c i t a a t op b l z . 1 0 6 ) " D i e

b e w i j z e n z i j n e c h t e r t o t nu t o e n i e t gegeven. De Commissie v o o r de v e r b e t e r i n g d e r I n d i s c h e z e e k a a r t e n h e e f t z i c h de v r i j h e i d v e r o o r l o o f d om m i j geheel andere gronden v o o r m i j n e bezwaren dan de bovengenoemde t o e t e s c h r i j v e n en, i n h a r e n b r i e f aan Z i j n e E x c e l l e n t i e den Gouverneur-Generaal, d a a r o m t r e n t h e t v o l gende aan t e merken: "Dat z i j n e (des Heeren De Lange) p o g i n g om n u t t i g i n z i j n e b e t r e k k i n g t e a r b e i d e n v e e l a l met o p o f f e r i n g van z i j n h u i s s e l i j k l e v e n ,

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" b e r i s p i n g i n p l a a t s van l o f b i j den h o o g l e e r a a r u i t l o k t , zoude de Kommissie i n hooge mate bevreemden, ware de n e i g i n g

,

t o t het ver-

o o r d e e l en van d i e n g e l e e r d e n i e t u i t v e l e z i j n e r g e s c h r i f t e n h a a r bekend.

"

A l l e r v r e e m d s t was h e t m i j u i t Oost I n d i ë t e vernemen d a t m i j n e ges c h r i f t e n eene n e i s i n g t o t v e r o o r d e e l e n v e r r a d e n d a a r ik mi j, i n de meeste m i j n e r g e s c h r i f t e n , ze1 f s de g e l e g e n h e i d ' t o t veroord2el e n n i e t gegeven heb en mi j, h i e r i n h e t moederland, eene t e groot e n e i g i n g t o t v e r o n t s c h u l d i g e n en goedkeuren i s verweten. Dat m i j n e bezwaren n i e t u i t eene n e i g i n g t o t v e r o o r d e e l e n z i j n v o o r t g e v l o e i d z a l Uwe E x c e l l e n t i e gebleken z i j n u i t m i j n a d v i e s van den 9den December 1852 C2031 t o e n i k , b i j h e t e e r s t e s t r a a l t j e van hoop v o o r de toekomst, r e e d s z e l f begon t e v e r o n t s c h u l d i g e n , hoe geg r o n d m i j n e bezwaren ook mogten wezen. Het z a l Uwe E x c e l l e n t i e nog d u i d e l i j k e r g e b l e k e n z i j n u i t m i j n a d v i e s van den 16den September 1853 C2041 w a a r i n i k den i j v e r , d o o r den Heer De Lanae i n de R e s i d e n t i e Menado betoond, g r o c t e n l o f heb toegezwaaid, hoezeer de bew i j z e n van d i e n i j v e r n i e t waren o v e r g e l e g d en i k a l l e e n op z i j n woord v e r t r o u w e n kon. I k ben e r ook z e k e r van d a t z e e r v e l e n m i j n e r landgenooten, n i e t dan met d i e p e v e r o n t w a a r d i g i n g , zouden kenn i s nemen van den smaad met w e l k e n m i j n e v e e l j a r i g e pogingen om hen i n de v r u c h t e n d e r s t e r r e k u n d e t e doen d e e l e n , d o o r de Commiss i e i n Oost I n d i ë worden v e r g o l d e n . Het i s mi j o n b e g r i j p e l i j k wat z i j i n m i j n e g e s c h r i f t e n gevonden kan hebben d a t h a a r a a n l e i d i n g g a f om z i c h h e t r e g t t o t z u l k een v e r w i j t aan t e m a t i g e n en t e meer d a a r h e t geenen s t a p n a d e r t o t de w a a r h e i d voeren kan, kan

ik h e t a l l e e n beschouwen a l s e e n ' d i e r persoon1 ij k e a a n v a l l e n t o t w e l k e men d i k w i j l s z i j n t o e v l u q t neemt a l s men z i c h h e e f t voorges t e l d eene zaak t e v e r d e d i g e n d i e o p goede gronden n i e t v e r d e d i g d kan worden. De u i t d r u k k i n g " o p o f f e r i n g van h u i s s e l i j k l e v e n " i s z e k e r l i j k g e s c h i k t om m e d e l i j d e n op t e wekken, doch de Commissie had n i e t behooren v o o r b i j t e z i e n d a t m i j n e bezwaren u i t s l u i t e n d een t i j d v a k b e t r o f f e n w a a r i n de Heer De Lange b i j z i j n e vrouw en k i n d e r e n was. Voor de waarnemingen d i e de Heer De Lange gedurende h e t e e r s t e j a a r van z i j n v e r b l i j f t e B a t a v i a v o l b r a g t h e e f t behoefde h i j w a a r l i j k z i j n h u i s s e l i j k l e v e n n i e t op t e o f f e r e n , en a l ware h e t anders geweest, a f k e u r van z u l k een o f f e r kan geen p l i g t s -

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"verzuim w e t t i gen. De Commissie, h e t t i j d v a k van zes o f zeven maanden gedurende h e t welk de Heer De Lange n a a u w e l i j k s eene enkele waarneming h e e f t v o l b r a g t en h e t g e r i n g g e t a l z i j n e r waarnemingen van de maan i n den meridiaan geheel t e r z i j d e s t e l l e n d e , b e s t r i j d t m i j n bezwaar tegen de w e i n i g e sterrebedekkingen door den Heer De Lange waargenomen, met de v o l oende woorden : "De Kommissie i s e c h t e r met den geographischen Incjenieur van gevoelen d a t h i j zeer gel u k k i g i s geweest met h e t a a n t a l waargenomen sterbedekkingen. H i j t o c h h a a l t een voorbeeld aan d a t van honderd v o o r u i t berekende sterbedekkingen t e Leiden i n een j a a r s l e c h t s één g e l u k t was waar t e nemen r2051 en men h e r i n n e r t z i c h d a t van w i j l e n den l u i t e n a n t - t e r - z e e Smits d i e een evengoede s t e r r e k i j k e r a l s de Heer De Lange t o t z i j n e b e s c h i k k i n g had en d i e na de waarneming d e r z o n - e k l i p s i n h e t j a a r 1847 z i c h t o t een bepaald doel had g e s t e l d om zoo veel m o g e l i j k sterbedekkingen t e ontvangen t e n einde de e e r t e verwerven van de l e n g t e van Batavia t e bepalen, i n v i e r j a r e n t; j d s geen enkele waarneming gelukken mogt, enz. C2061

".

Op d i e bedenking moet i k antwoorden d a t noch de Heer Oudemans wiens naam i n den b r i e f van den Heer De Lange b i j h e t genoemde voorbeeld w o r d t aangehaald, noch iemand anders op h e t observatorium t e L e i den o o i t z u l k een wonder a l s h i e r wordt t e n hulpe geroepen wedervaren i s . De Heer Oudemans h e e f t m i j volmagt gegeven om Uwe Excell e n t i e t e v e r k l a r e n d a t de onwaarheid aan welke men z i j n e n naam h e e f t verbonden door hem n i e t i s uitgesproken. De Heer Oudemans h e e f t ook i n z i j n geheele leven t e r naauwernood honderd s t e r r e b e dekkingen berekend en z i j n voorbeeld i s j u i s t b i j u i t s t e k g e s c h i k t om m i j n e bezwaren t e r e g t v a a r d i g e n en de u i t s p r a a k d e r Commissie t e l o g e n s t r a f f e n want i n de twee e e r s t e maanden na z i j n e benoeming t o t o b s e r v a t o r h e e f t h i j 19 v e r s c h i j n s e l e n b i j 13 v e r s c h i l lende sterrebedekkingen waargenomen. Men behoefte aan de waarheid daarvan n i e t t e t w i j f e l e n want d i e waarnemingen z i j n b e r e i d s i n no. 868 d e r Astronomische Nachrichten o p e n l i i k bekend gemaakt. Het gezag i n de sterrekunde van den l u i t e n a n t - t e r - z e e Smits mag, i n h e t oog van sommigen, veel g r o o t e r dan h e t m i j n e wezen, maar h e t i s een s t e l r e g e l i n de wetenschap d a t n i e t s z i c h door gezag bewijzen l a a t .

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

De f e i t e n d i e i k heb aangevoerd b e w i j z e n ook meer dan h e t gezag van den g r o o t s t e n s t e r r e k u n d i g e d e r aarde. Over h e t g e w i g t van de b e p a l i n g d e r a b s o l u t e l e n g t e van B a t a v i a z a l ik met de Commissie n i e t t w i s t e n . Ik heb nimmer w i l len bes1 i s s e n welke werkzaamheden h e t meest dringende

waren en daarom den Heer De Lange h e t e e r s t

moesten worden aanbevolen en z e l f s t o e n de Heer De Lange z i c h zoo b i t t e r 1 i j k o v e r z i j n e o n d e r g e s c h i k t h e i d aan de Commissie beklaagde heb i k h e t van belang b1 ij v e n oordeelen d a t h i j , b i j h e t ontwerpen van een a l gemeen p l a n van z i j n e werkzaamheden, met de Commissie i n o v e r l e g zoude t r e d e n . I n t u s s c h e n meende i k d a t de Heer De Lange, z o o l s n g z u l k een p l a n n i e t was ontworpen, met v r u c h t aan de absol u t e l e n g t e van B a t a v i a kon a r b e i d e n maar t o e n h i j , na h e t v e r b l i j f van een j a a r , nog verreweg de noodige waarnemingen voor de b e p a l i n g van de l e n g t e van B a t a v i a n i e t had v o l b r a g t , heb i k h e t b e t r e u r d d a t z i j , na een zoo g r o o t t i j d v a k , naauweli j k s t e n h a l v e v o l t o o i d nioest b1 ij v e n l i g g e n . I k oordeelde h e t name1 i j k geenszins i n h e t belang d e r zending d a t z i j , na een j a a r v o o r b e r e i d i n g en een j a a r a r b e i d s , nog v o l s t r e k t geen b r u i k b a r e v r u c h t e n had aan t e wijzen. De Commissie v e r k l a a r t d a t m i j n e aanmerkingen " n i e t a l t o o s gegrond en a l t h a n s v o o r h e t meerendeel n i e t met de b i l 1 ij k h e i d z i j n oveveen t e brengen" maar z i j h e e f t geen' enkelen v o l z i n aangevoerd d i e mi j op h e t vermoeden zoude kunnen brengen d a t i k i n m i j n e bezwaren heb m i s g e t a s t . Had z i j de v e r o n t s c h u l d i g i n g van den Heer De Lange n i e t i n m i j n e ondeugden maar i.n z i j n e n t e Menado betoonden i j v e r gezocht, i k zoude n i e t s l i e v e r hebben gezien dan d a t h e t verleden met den mantel d e r li e f d e ware bedekt geworden. Nu h e e f t z i j mi j gedwongen eenen blaam d i e n i k n i e t v e r d i e n van m i j a f t e werpen hetgeen n i e t m o g e l i j k was zonder h e t v e r l e d e n u i t z i j n e asch op t e r a k e l e n en m i j n e bezwaren, door de mededeeling d e r gronden waarop z i j steunden, nog veel meer klem b i j t e z e t t e n . Moest i k nader bew i j z e n d a t geene n e i g i n g t o t veroordeelen de oorsprong van m i j n e bezwaren was, i k zoude d i t kunnen doen door nog v r i j wat op t e noemen d a t i k n i e t veroordeeld heb maar b i l l i j k e r w i j s had kunnen veroordeel en. Na h e t gebeurde moet ik Uwe E x c e l l e n t i e e e r b i e d i g 1 i j k en d r i n g e n d verzoeken m i j van a l l e v e r d e r e b e m o e i j i n g met de zending van den

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"Heer De Lange t e w i l l e n ontslaan. I n d i e n i k de vragen d i e m i j omt r e n t haar door Uwe E x c e l l e n t i e worden voorgesteld n i e t naar m i j n e gemoede1 ij ke o v e r t u i g i n g kan beantwoorden zonder m i j in eene t i j d roovende en onverdraagl ij ke pol emi ek t e w i k k e l en, i n d i e n ik ook het laakbare d a t z i j o p l e v e r t moet p r i j z e n om m i j n i e t aan persoon-

lij k e bel eedigingen b l o o t t e s t e l len, i n d i e n ik over h e t gedeel t e van hare taak d a t geheel t o t m i j n studievak behoort geen oordeel kan u i t s p r e k e n zonder op h e t gezag van onbevoegden a l s een zinnelooze t e worden u i t g e k r e t e n , kan i k voor de zending n i e t s goeds meer v o l brengen en i s h e t m i j n p1 i g t m i j geheel aan haar t e o n t trekken. I k z a l h e t vertrouwen door Uwe E x c e l l e n t i e i n m i j g e s t e l d hoog b l i j v e n waardeeren en, b u i t e n eene bemoeijing met de zending van den Heer De Lange, volgaarne a l l e s vol brengen wat Uwe Excellent i e van m i j ver1 angen z a l

.

I k heb de eer Uwe E x c e l l e n t i e de beide m i j toegezondene b r i e v e n hiernevens i n dankzegging t e r u g t e doen geworden en m i j met den verschuldigden e e r b i e d t e noemen Uwer E x c e l l e n t i e zeer d i e n s t w i l l i g e dienaar F. Kaiser". Ka i s e r s bovenstaande u i t s t e k e n d gedocumenteerde en gered i geerde b r i e f i s d o o r de m i n i s t e r beantwoord op 23 november 1853 [207].

H i j dankt Kaiser

"voor de u i t v o e r i g e mededeeling der gronden waarop berusteden de

. i n h e t midden gebragt

o p z i g t e l i j k de ver-

r i g t i n g e n van den geographischen i n g e n i e u r S.H.

de Lange i n Neder-

aanmerkingen door UHGel

landsch I n d i ë . De i n d r u k welke d i e b r i e f b i j m i j h e e f t t e weeg geb r a g t noopt m i j om den Gouverneur-Generaal op t e dragen d a t h i j den heer De Lange en de Commissie t o t v e r b e t e r i n g d e r zeekaarten zoodanige v o o r s c h r i f t e n geve a l s noodig z i j n om, i n overeenstemming met de door UHGel

.

gegeven w e l w i l l e n d e aanwijzingen, t e ge-

raken t o t h e t r e s u l t a a t hetwel k met de zending van d i e n i n g e n i e u r i s beoogd geworden en om i n de w i s s e l i n g van stukken deswege voortaan t e vermijden a l le persoon1 ij ke aan- o f opmerki ngen wel ke s l e c h t s kwetsen en de zaak benadeelen. Die zaak waaraan t o t h i e r t o e door UHGel

. met

zooveel b e r e i d w i l li g h e i d t i j d en moei t e i s t e n

koste gelegd z a l e c h t e r m i j n s i n z i e n s n i e t t o t een goed einde kunnen worden gebragt wanneer haar den o n o n t b e e r l i j k e n steun van Uwe

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"voor1 i c h t i n g en t e r e g t w i j z i n g o n t b r e e k t en ik d u r f daarom de hoop k o e s t e r e n d a t UHGel

. , over

de ondervonden k r e n k i n g heenstappende,

daarmede, ook i n h e t belang d e r wetenschap, wel z a l w i l l e n v o o r t gaan. Alvorens mijne aanschrijving aan den Gouverneur-Generaal a f

t e zenden zal i k echter gaarne van UHGel. vernemen of U verlangt dat Uw b r i e f van 2 dezer" C2021 "daarbij wordt overgelegd waartegen nri jnerzi jds geene bedenkingen zouden bestaan". Aan h e t ( d o o r m i j ) g e c u r s i v e e r d e gedeel t e van bovenstaand c i t a a t h e e f t K a i s e r z i c h geërgerd.

Immers i n z i j n antwoord d.d.

25 november 1853 C2081

schrijft h i j

" d a t ik, nu m i j n e adviezen aan Uwe E x c e l l e n t i e zoowel aan de Commiss i e t e r verbetering der O . I .

zeekaarten a l s aan den Heer De Lange

t e r hand z i j n g e s t e l d en daar een' o n r e d e l i j k e n en verstandeloozen tegenspraak hebben gevonden, het zeer verwonderlijk moet ach-

t e n dat men daar ook met mijne verantwoording moet worden bekend gemaakt.

"

( c u r s i v e r i n g van m i j ) "Bescheidenli j k verzoek i k Uwe

E x c e l l e n t i e daarom een v o l l e d i g a f s c h r i f t van m i j n e n b r i e f van 2 November aan de genoemde Commissie en aan den Heer De Lange t e doen zenden. Beiden mogen z e e r tevreden z i j n i n d i e n i k hun gedrag jegens m i j b i j d a t verzoek l a a t berusten. I k z a l m i j z a k e l i j k n i e t aan de k l e i n e d i e n s t e n o n t t r e k k e n d i e i k m i j n vaderland b e w i j z e n kan en ik heb mi j ook steeds v e r p l i g t geacht wat mi j van r e g e e r i n g s wege werd opgedragen met naauwgezetheid t e volbrengen. Uwe Excell e n t i e z a l e c h t e r z e l v e erkennen d a t de b e t r e k k i n g d i e i k v e r v u l n i e t t o e l a a t d a t ik mi j aan p e r s o o n l i j k e b e l e d i g i n g e n b l o o t s t e l l e en d a t ik a l s eer1 i j k man geene t a a k meer kan v o l brengen d i e aan h e t oordeel d e r Commissie i n Oost I n d i ë o f aan d a t van den Heer De Lange onderworpen w o r d t " . Het i s nu, 125 j a a r l a t e r , o n b e g r i j p e l i j k d a t K a i s e r z i c h i n d e r t i j d n i e t h e e f t d u r v e n v e r z e t t e n tegen h e t v o o r s t e l van de m i n i s t e r i n C2071 om de inhoud van C2021 aan de Commissie en aan De Lange mee t e d e l e n . H i j zou d a a r t o e a l I e g e l e g e n h e i d hebben gehad omdat hem, b1 ij kens h e t h i e r b o v e n gecurs i veerde c i t a a t , ze1 f s was gevraagd z ij n ver1 angens d a a r o v e r kenbaar t e maken. De t o e n b l ij k b a a r g e b r u i k e l i j k e s e r v i l i t e i t tegenover h e t "gezag"

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

h e e f t ze1 f s een a u t o r i t e i t a l s Kai s e r e r v a n weerhouden tegen d a t gezag t e opponeren. Het z a l de l e z e r i n t e r e s s e r e n hoe De Lange op K a i s e r s b r i e f C2001 d.d. 14- 10-1853 ( z i e b l z . 143) b i j de Gouverneur-Generaal h e e f t gereageerd en bovenal om z i j n verweer t e l e z e n tegen de h i e r b o v e n v o l l e d i g g e c i t e e r d e en u i t s t e k e n d geredigeerde b r i e f C2021 van 2 november 1853 ( z i e de b l z . 144152). Beide r e a c t i e s z i j n aanwezig i n h e t Hulpdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen ( d o s s i e r K o l o n i ë n 18-11-1854, A no. 7) [2O9].

Ze z i j n op-

volgend gedateerd B a t a v i a 12 December 1853 no. 39 en B a t a v i a 22 February 1554 no. 7. I n de e e r s t e b r i e f s c h r i j f t De Lange: " I n d i e n de hoogleeraar K a i s e r ons i n z i j n e gedachten met Russische astronomen v e r g e l ij k t d i e iedere e x p e d i t i e onder de b i j z o n d e r e beschermi ng van den K e i z e r ondernemen, waarbi j minstens d r i e a s t r o nomen e l kander vergezel len, voor w i e r i n s t r u m e n t e n o p z e t t e 1 ij k r e i s wagens worden v e r v a a r d i g d , d i e behalve geoefende bedienden een' bekwamen w e r k t u i g k u n d i g e i n hun gevolg hebben zoodat z i j z i c h met n i e t s dan hunne waarnemingen t e bemoei j e n hebben, zoo h e e f t de h o o g l e e r a a r geen goed denkbeeld van m i j n e p o s i t i e i n deze gewesten. De i n s t r u m e n t e n i n - en u i t t e pakken, e r b i j t e staan wanneer de k o e l i e s ze opladen, i n eene n e g o r i j komende h e t v o e t s t u k t e doen maken, de k l o k op t e hangen, haar t e regelen, h e t uurwerk schoon t e maken a l s h e t v u i l i s , een gebroken s c h r o e f t e h e r s t e l l e n , een l e e g geloopen n i v e a u t e v u l l e n , een nieuw dradennet i n t e z e t t e n , de i n s t r u m e n t e n t e poetsen, t e zorgen b i j de hoofden d a t de a f g e zondene goederen worden doorgezonden en n i e t een dag i n een o f ander wachthuis b l i j v e n staan, z i e d a a r eenige d e r m o e i j e l i j k h e d e n waarmede w i j d a g e l i j k s op r e i s t e kampen hebben. ( - ) T o t i n December

1852 heb ik ZHGel

.

met i e d e r e m a i l van m i j n e v e r r i g t i n g e n kennis

gegeven en k o p i j e n m i j n e r r a p p o r t e n gezonden. Maar o f de w i j z e waarop i k m i j n e werkzaamheden heb geregeld de goedkeuring van ZHGel. h e e f t weggedragen o f d a t i k naar z . i .

de zaak b e t e r had

kunnen overleggen i s mi j u i t n i e t eenen b r i e f gebleken. De i n l i c h t i ngen d i e ik ZHGel

. aanvankel ij k

gevraagd heb, b i j moei j e 1 ij khe-

den in m i j n e waarnemingen ondervonden, z i j n onbeantwoord gebleven, m i j n verzoek om m i j n e n gemagtigde i n H o l l a n d opgave t e doen van de s t e r r e k u n d i g e t i j d s c h r i f t e n d i e mi j van h e t meeste n u t konden

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" z i j n , zonder gevolg. Alvorens i k h e t gouvernement bemoeide om m i j behulpzaam t e z i j n i n h e t v e r k r i j g e n van andere o b j e c t i e f glazen en microscopen voor m i j n e instrumenten had i k de tusschenkomst van den hoogl eeraar Kaiser ingeroepen maar m i j n e le t t e r e n z i j n onbeantwoord t e r z i j d e gelegd. Waar de vage, onbestemde opmerkingen van den hoogleeraar Kaiser t o e dienen v e r k l a a r i k n i e t t e b e g r i j pen. Z i j maken noch h e t gouvernement noch m i j w i j z e r en dienen a l l e e n om eenen onbestemden i n d r u k t e n m i j n e n nadeele t e verwekken d i e n ik n i e t v e r d i e n " . De k e r n van De Langes v e r d e d i g i n g C2091 tegen K a i s e r s e r n s t i g e b e s c h u l d i g i n g e n i n C2021 kan worden weergegeven door de volgende c i t a t e n :

"De heer Kaiser b l i j f t steeds voortspreken over h e t a a n t a l waarnemingen i n een geheel j a a r v o l b r a g t . I k heb aangetoond d a t e r vóór h a l f A p r i l en na 19 October aan geene waarnemingen kon gedacht worden door de aanhoudende regens hetgeen h e t j a a r op een h a l f j a a r t e r u g b r e n g t . ( - ) I k heb gezegd d a t i k , zoodra i n A p r i l h e t weder h e l d e r werd, verscheidene malen naar de s t a d geweest ben om b i j den U i t k i j k de breedte t e bepalen maar d a t m i j n e pogingen misl u k t z i j n door gebrek aan a d s i s t e n t i e , doordien h e t voetstuk van m i j n i n s t r u m e n t n i e t deugde, enz. en de hoogleeraar K a i s e r v i n d t goed d i t met s t i l z w i j g e n v o o r b i j t e gaan, evenals m i j n e erkenning d a t i k i n den aanvang m o e i j e l i j k h e d e n heb ondervonden i n m i j n e waarnemingen d i e ik n i e t dadel ij k heb kunnen overwi nnen. Thans w i l i k h i e r nog b i j voegen d a t i k n i e t voornemens ben m i j voor den hoogl eeraar Kai s e r t e verantwoorden, maar i n d i e n Uwe Excel le n t i e d i e verantwoording noodig acht, zoo z a l i k u i t m i j n e papieren bew i j z e n d a t ik van hal f A p r i l a f geen enkel en dag m i j n e voor1 oopi ge berekeningen voor den nacht heb verwaarloosd en d a t i k van i e d e r e n helderen hemel heb gebruik gemaakt. Dat d i e werkzaamheden vóór Augustus geen b e t e r e vruchten hebben gedragen i s t e n deele t o e t e s c h r i j v e n aan de ongunstige l u c h t g e c t e l d h e i d , t e n deele aan h e t geen ik reeds meermalen heb erkend d a t ik aanvankel ij k i n den overgang van waarnemingen op een w e l i n g e r i g t observatorium op een w i l l e k e u r i g punt i n de opene l u c h t , zwarigheden ondervond d i e i k n i e t d a d e l i j k overwinnen kon en zeker z a l niemand van m i j vergen d a t

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"ik, om m i j n t i j d t e verantwoorden, e e n i g e mis1 u k t e waarnemingen bekend make. ( - ) Opnieuw h e e f t de h o o g l e e r a a r K a i s e r een v e r t o o g g e l e v e r d o v e r h e t g e r i n g g e t a l van waargenomen s t e r b e d e k k i n g e n en i k stem t o e d a t de h e e r K a i s e r met z i j n e gegevens r e g t had om meerdere waarnemingen van d i e n a a r d t e verwachten, n i e t e c h t e r n u nog t e beweren, na m i j n e v e r z e k e r i n g d a t i k e r n i e t meer heb kunnen waarnemen, d a t h e t t e w e i n i g i s . I n h e t l a a t s t e j a a r heb ik e r s l e c h t s d r i e waargenomen. Nu b l i j k t h e t genoegzaam u i t onze waarnemingen d a t w i j onze n a c h t r u s t n i e t o n t z i e n hebben en de h e e r K a i s e r z a l wel w i l l e n toestemmen d a t e r geen e e n v o u d i g e r , geen gem a k k e l i j k e r , geen m i n d e r t i j d r o o v e n d e waarneming kan gedaan worden dan de b e d e k k i n g eener s t e r en n u l a a t i k h e t aan h e t o o r d e e l van i e d e r e o n p a r t i j d i g e o v e r o f men z i c h de m o g e l i j k h e i d kan denken d a t i k , wetende hoeveel b e l a n g d a a r i n g e s t e l d w o r d t , d i e waarnemi n g o p z e t t e 1 ij k zou v e r w a a r l oozen. De hoog1 e e r a a r Kai s e r v e r o o r l o o f t z i c h eene v e r g e l i j k i n g t e maken t u s s c h e n z i j n e e n m i j n e midd e l e n van bestaan; ik g e l o o f d a t d i t ongepast i s . Een ander maal h e e f t z i j n h o o g g e l e e r d e mi j b e t i t e l d : een hoog b e z o l d i g d i n d i s c h ambtenaar. I k weet n i e t w e l k denkbeeld ZEd. z i c h van m i j n e maats c h a p p e l i j k e p o s i t i e maakt, maar h e t B e s t u u r h i e r en i n h e t moederl a n d z a l wel weten t e waarderen d a t z i j i n geen o p z i g t g e l i j k s t a a t met d i e w e l k e i n andere l a n d e n d o o r hen, w e l k e met de u i t v o e r i n g van d e r g e l i j k e werkzaamheden a l s de m i j n e b e l a s t z i j n , w o r d t ingenomen en d a t i k n i e t a l l e e n b i j m i j n e t i j d g e n o t e n ( - ) maar z e l f s b i j v e e l j o n g e r e n t e n a c h t e r s t a , d a t , om een e n k e l v o o r b e e l d t e noemen, de e e r s t e i n g e n i e u r d e r m i j n e n wiens werkzaamheden z e k e r n i e t meer omvattend z i j n dan de m i j n e , reeds t i j d e n s z i j n e komst i n I n d i ë t o e n h i j nog n i e t zoo v e l e maanden d i e n s t had a l s i k j a r e n , b e t e r b e z o l d i g d was dan i k nu ben. I k moet e r b i j voegen, hetgeen z e k e r niemand d i e met I n d i ë bekend i s z a l bevreemden, d a t ik nog a l t i j d gebukt ga onder de o n k o s t e n d i e m i j n e v e r p1 a a t s i n g n a a r I n d i ë hebben v e r o o r z a a k t en, i n d i e n m i j n e k i n d e r e n zoonen waren, ik t e n eene male b u i t e n s t a a t zou z i j n om i n hunne opvoeding t e v o o r z i e n , t e r w i j l z i j m i j t h a n s r e e d s een g r o o t bezwaar i s ; e n ik w i j t h e t aan h e t g e s c h r i j f van den h o o g l e e r a a r K a i s e r d a t i n deze v o o r nii j n a d e l i g e omstandigheden n i e t r e e d s een g u n s t i g e wending i s g e b r a g t . De w i j z e van o o r d e e l e n van den hooc-

F. KAISER EN S.d. DE LANGE

" l e e r a a r K a i s e r i s k a r a k t e r i s t i e k . ZHgel

.

s c h r i j f t eenige b l a d z i j d e n

v o l om h e t Gouvernement t e b e w i j z e n d a t ik m i j aan o p z e t t e 1 ij k p1 ig t s v e r z u i m moet hebben s c h u l d i g gemaakt en d a t noemt ZHGel

.

.

iemand z o o v e e l m o g e l i j k sparen" ( c u r s iv e r i ng De ~ a n g e ) "ZHGel

.

s c h r i j f t "des t e aangenamer i s h e t m i j i n de mi j nu toegezondene r a p p o r t e n een p l a n t e mogen ontwaren d a t wel n i e t de geheele t a a k omvat, doch naar hetwel k met i j v e r i s g e a r b e i d " September 1853) C2041.

( b r i e f van 16

"En d a t noemt ZHGel. iemand g r o o t e n l o f

t o e z w a a i j e n " ( c u r s i v e r i n g De Lange). ( - ) A l s de heer K a i s e r , na m i j n e v e r d e d i g i n g gelezen t e hebben, aan den mi n i s t e r geschreven Hadde: i k heb met verwondering gezien d a t de heer De Lange, wiens geoefendheid i n de k u n s t van observeren mi j t e Leiden gebleken was en d i e ik meer dan v o l doende geoordeeld had, zóövele zwarigheden ontmoet h e e f t d a t z i j n e e e r s t e waarnemingen v e e l a l mis1 u k t z i j n ,

( - ) dan had i k d i e r e g e l s z e l f w i l l e n o n d e r s c h r i j v e n . Maar h e t zou, g e l o o f i k , n i e t meer dan b e t a m e l i j k geweest z i j n , i n d i e n ZHGel

.

tegenover iemand d i e wel i n de wetenschap beneden hem s t a a t maar d i e n i e t veel i n j a r e n met hem v e r s c h i l t , d i e n i e t minder i j v e r i g , zoo a l minder s c h i t t e r e n d , gedurende meer dan t w i n t i g j a r e n z i j n e ambtspl ig t e n h e e f t v e r v u l d, d i e n i e t minder h u i s v a d e r is dan h i j , e r b i j g e v o e g d hadde: maar i k heb t e veel a c h t i n g voor den heer De Lange d i e i k j a r e n van n a b i j heb gekend en wiens i j v e r i k heb l e e r e n waardeeren, om n i e t met o v e r t u i g i n g t e gelooven d a t omstandigheden b u i t e n hem, hem hebben v e r h i n d e r d zóóveel t e leveren a l s ik gehoopt en verwacht had". I k heb gemeend met de u i t v o e r i g e c i t a t e n op de b l z . 144-157 nog eens de k r i t i e k van K a i s e r en h e t verweer d a a r t e g e n van De Lange n a a s t e l k a a r t e moeten s t e l len.

K a i s e r 5 o o r d e e l , s t r e n g en l o g i s c h opgebouwd, h e e f t een u i t s t e k e n d e

s t i j l en i s i n een p e r f e c t Nederlands geschreven. De Langes r e a c t i e e r o p i s door de vaak veel t e l a n g e z i n n e n met hun i n g e w i k k e l d e zinsbouw d i k w i j l s m o e i l i j k l e e s b a a r , veel minder l o g i s c h g e r e d i g e e r d en veel meer e m o t i o n e e l g e t i n t . Het v e r s c h i l

i n k a r a k t e r t u s s e n b e i d e n komt i n hun b r i e v e n op t r e f -

fende w i j z e t o t u i t i n g .

U i t K a i s e r s b r i e f C2021 b1 i j k t wel o v e r d u i d e l i j k hoezeer h i j i n h e t werk

van De Lange i s t e l e u r g e s t e l d en hoe graag h i j van v e r d e r e bemoei ingen met

F. KAISER EN S.H.

de "zending"

DE LANGE

zou worden v r i j g e s t e l d . Desondanks b1 i j f t h e t departement van

K o l o n i ë n hem De Langes d r iemaande l ij kse v e r s l agen toezenden waarop Ka i s e r p l i c h t m a t i g en v r i j w e l steeds op afkeurende w i j z e r e a g e e r t . Het h e e f t w e i n i g z i n op z i j n k r i t i e k op a l l e r a p p o r t e n i n t e gaan. Een enkel v o o r b e e l d

-

h e t op 8 j a n u a r i 1854 gedateerde r a p p o r t o v e r h e t v i e r d e k w a r t a a l 1853

-

moge nog eens aantonen hoezeer i n de l o o p d e r j a r e n de verhouding t u s s e n K a i s e r en De Lange i s v e r s l e c h t e r d . Het r a p p o r t C2101 i s door h e t d e p a r t e ment o p 27 september 1854 t e r b e o o r d e l i n g aan K a i s e r toegezonden 12111. H i j a n t w o o r d t op 16 o k t o b e r 1854 C2121:

"De bejegening d i e i k heb ondervonden omdat i k op eene vraag, m i j door Uwe E x c e l l e n t i e omtrent de sterrekundige zending i n den I n dischen Archipel voorgesteld, naar waarheid en naar m i j n beste weten, geantwoord had, maakt m i j zeer beschroomd om over i e t s d a t d i e zending b e t r e f t een oordeel u i t t e spreken. Het verlaqgen i n Uwer E x c e l l e n t i e s geëerde l e t t e r e n d.d.

27 September 1854 L e t t . A

no. 7 12111 u i t g e d r u k t d a t i k Uwe E x c e l l e n t i e bekend zal maken met de opmerkingen t o t welke m i j de stukken welke d i e l e c t u r e n vergezelden a a n l e i d i n g mogten geven, verbieden m i j e c h t e r het s t i l z w i j gen geheel t e bewaren en a l t h a n s ééne opmerking t e r kennis van Uwe E x c e l l e n t i e t e brengen d i e m i j dwingt omtrent de genoemde zending de u i t e r s t e behoedzaamheid i n acht t e nemen. I n h e t r a p p o r t van den Heer De Lange d.d. 8 January 1854, m i j door Uwe E x c e l l e n t i e t e r l e z i n g toegezonden, meen i k de k e n n e l i j k e s t r e k k i n g t e bespeuren om de Regeering wantrouwen i n m i j n e u i t s p r a k e n i n t e boezenien en m i j van a l l e bemoei j i n g met z i j n e werkzaamheden af t e schrikken. Een paar proeven z u l l e n toereikend z i j n om deze mening t e r e g t v a a r d i gen". K a i s e r noemt een paar van d i e "proeven".

I k geef ze h i e r n i e t omdat ze van

b e t r e k k e l i j k w e i n i g belang z i j n en omdat de t e g e n s t e l l ingen d i e e r aan t e n g r o n d s l a g l iggen m. i . gemakkel i j k o p g e l o s t hadden kunnen worden a l s Ka i s e r z i c h meer toegankel i j k had getoond voor datgene wat i n I n d i ë van de "zending1' werd verwacht. Maar

-

i k heb h e t reeds e e r d e r opgemerkt

h e e f t z i c h daartegen v e r z e t . De Lange,

-

Kaisers karakter

i n z i j n r a p p o r t e n de v e r t o l k e r van

de I n d i s c h e denkbeelden, werd daarom door hem g e z i e n a l s de man d i e poogt

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"om m i j van a l l e bemoeijing met z i j n e werkzaamheid a f t e t r e k k e n . I k heb inderdaad ook geene reden om op d i e bemoeijing b e l u s t t e z i j n o f om naar b e z i g h e i d t e zoeken, maar hoezeer i k gaarne i n h e t belang van eene g e w i g t i ge zaak w i l arbeiden, de kennel ij ke pogingen om m i j h e t zwijgen op t e leggen doen m i j gelooven d a t ik door eene bemoeijing met de zending n i e t s goeds meer voor haar v o l brengen kan t e n z i j i k voor h e t een o f ander eene bepaalde l a s t g e v i n g van Uwe E x c e l l e n t i e mogt onvangen en h e t gezag van Uwe Excel-

le n t i e m i j tegen nieuwe aanmerkingen en b e l eedi gingen waarborgt. I k wensch n i e t s v u r i g e r dan m i j n Vaderland t e dienen en hoezeer ik meen m i j u i t v r i j e beweging over de zending n i e t meer t e mogen u i t l a t e n , z a l Uwe E x c e l l e n t i e m i j t o t a l l e s b e r e i d vinden wat Uwe Excel le n t i e bepaalde1 ij k van m i j ver1 angen z a l

.

( - ) Ik moet Uwe Excel le n t i e verschooni ng daarvoor vragen d a t ik Uwer Excel le n t i e ' s

.

geëerde le t t e r e n van 27 September j. l 52111 e e r s t heden heb beantwoord. I k heb tegen de beantwoording opgezien omdat z i j voor Uwe E x c e l l e n t i e n i e t aangenaam kon wezen en omdat de zending naar den I n d i s c h e n A r c h i p e l voor wel ken i k vroeger met zooveel l i e f d e heb gearbeid, zonder m i j n e taak h a r e r v o o r b e r e i d i n g was a f g e l oopen, nog een bron van v e r d r i e t en t e l e u r s t e l li n g i s geworden zooals ik d i e s l e c h t s zelden heb ondervonden i n een l e v e n d a t r i j k was aan moei j e 1 ijkheden". Het antwoord van de m i n i s t e r o p K a i s e r s b r i e f i s g e d a t e e r d 26 o k t o b e r 1854 C21 31.

" I k kan n i e t n a l a t e n " z e g t h i j e r i n "UHoogGel

.

m i j n genoegen t e be-

t u i g e n o v e r Uwe b e r e i d w i l l i g h e i d om h e t belang d e r zaak n i e t op t e o f f e r e n aan h e t ondervonden l e e d . I k s t e l e r hoogen p r i j s op d a t UHoogGel

. aan

eene zaak welke i n h e t belang d e r wetenschap en t e n

a l gemeenen n u t t e is t o t stand gebragt, b i j v o o r t d u r i ng Uwe medewerking verbinde. Van m i j n e z i j d e z a l daarom ook gezorgd worden d a t de Heer De Lange z i c h voortaan van u i t d r u k k i n g e n d i e UHoogGel. kunnen kwetsen, onthoude. Zoo van den k a n t van UHoogGel. daarentegen kon worden b e s l o t e n om de v e r r i g t i n g e n van den Heer De Lange b i j hernieuwing en voortdurend aan Uwe e r v a r i n g en wetenschappel i j k e kennis i e toetsen, dan zou daaraoor voor n e t welslagen d e r

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"onderneming een waarborg worden g e l e v e r d zonder wel ken z i j bezwaarl i j k kan worden v o o r t g e z e t en waarop h e t U dus n i e t verwonderen z a l d a t d o o r m i j t e n s t e r k s t e w o r d t aangedrongen. I k d u r f v e r t r o u wen d a t LIHoogGel. z i c h d o o r d i t een en ander z a l genoopt g e v o e l e n om Uw o o r d e e l o v e r den i n h o u d d e r l a a t s t ontvangen r a p p o r t e n van den Heer De Lange a l s n o g i n z i j n geheel bekend t e s t e l l e n en heb de e e r de bewuste s t u k k e n t o t d a t e i n d e aan UHoogGel. weder aan t e b i eden". Z o a l s u i t z i j n b r i e f van 10 november 1854 C2141 b l i j k t i s K a i s e r a l s n o g ber e i d aan h e t verzoek van de m i n i s t e r t e voldoen.

Naar z i j n o o r d e e l " z i j n de

v r u c h t e n d i e z i j n (De Langes) werk t o t d u s v e r r e h e e f t gedragen z e e r t e l e u r stellend".

Reeds v i e r j a a r i s h i j i n I n d i ë en, behalve h e t werk i n de r e s i -

d e n t i e Menado z i j n , a f g e z i e n van de metingen t e B a t a v i a , nog geen andere r e s u l t a t e n bekend. Aan de l e n g t e b e p a l i n g van B a t a v i a h e e f t h i j twee j a a r gewerkt. Hoewel h e t a a n t a l waarnemingen e r v o o r " t o e r e i k e n d "

is,

bevredigend a l s de lange t i j d s d u u r i n aanmerking w o r d t genomen. z i j n n i e t meer dan d r i e s t e r b e d e k k i n g e n waargenomen.

i s h e t onI n 1853

Een b e l a n g r i j k bezwaar

tegen De Langes werk v o l g e n s K a i s e r i s

" d a t h e t e i g e n l i j k e d o e l d e r z e n d i n g n i e t voldoende w o r d t i n h e t oog gehouden en d a t n i e t volgens een van t e v o r e n beraamd p l a n gearbeid wordt". De " s t e r r e k u n d i g e opmeting" van de g e h e l e a r c h i p e l zou zeer v e e l t i j d en g e l d vorderen.

De l u i t e n a n t - t e r - z e e

Ühlenbeck C421 b e g r o o t t e de t ij d s d u u r

e r v o o r op zes j a a r en de k o s t e n op ca.

654.000.

Het i s d u i d e l i j k , z e g t

K a i s e r , d a t , a l s de twee mensen d i e e r nu mee z i j n b e l a s t , z i c h n i e t aan hun t a a k van e n k e l e hoofdpunten houden "er v o l s t r e k t geen e i n d e i n i s t e zien".

Daarom i s de m e t i n g t e Menado v e r k e e r d opgezet geweest. Ze i s t e

z e e r v e r d i c h t en men h e e f t z i c h z e l f s met b a r o m e t r i s c h e hoogtemetingen beziggehouden. Ook de s t e r r e n k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g moet volgens K a i s e r worden b e p e r k t . E r b e h o o r t bes1 i s t t e worden welke punten h e t e e r s t voor bep a l i n g i n aanmerking moeten komen. H i e r b i j z a l , behalve op de k w a l i t e i t van de bestaande zeekaarten,

g e l e t moeten worden op de b e l a n g r i j k h e i d van

d i e k a a r t e n v o o r de scheepvaart t e r p l a a t s e . I n z i j n b r i e f v e r k l a a r t K a i s e r z i c h tevens b e r e i d om u i t de metingen van

F. KAISER EN S H

DE LANGE

De Lange l e n g t e en b r e e d t e van B a t a v i a t e bepalen hoewel h i j v r e e s t " d a t deze b e m o e i j i n g m i j door anderen t e n kwade z a l worden geduid". Lange berekende r e s u l t a t e n waren reeds op

De door De

27 september 1854 C21 1 l door de

m i n i s t e r aan K a i s e r toegezonden. Ze z i j n vermeld i n h e t reeds e e r d e r ge-

i1071 ( z i e b l z . 66) waarvan De Lange de p u b l i k a t i e had aangekondigd i n z i j n v e r s l a g van 30 september 1853 o v e r h e t derde k w a r t a a l 1853. I n d a t v e r s l a g C2151 s c h r i j f t h i j n l . t e hopen noemde b o e k j e

"met h e t einde des j a a r s de gegevens t e hebben om eene v e r h a n d e l i n g o v e r de l e n g t e b e p a l i n g van B a t a v i a t e kunnen zamenstellen d i e n i e t beneden de eischen d e r zaak en de wetenschappelijke e e r van Nederl a n d z a l z i j n , en wanneer deze a r b e i d aan m i j n e verwachting beantwoordt t w i j f e l ik n i e t o f de g r o o t e o b s e r v a t o r i a i n Europa z u l l e n z i c h b e i j v e r e n m i j met de f o u t e n d e r maanstafelen C2161 zoo spoed i g mogel ij k bekend t e maken". Op

16 o k t o b e r 1854 reageerde K a i s e r h i e r o p door i n C2121 aan de m i n i s t e r t e

schrijven

" d a t w i j wel z u l l e n z i e n o f de bepalingen" (van de f o u t e n i n de maans t a f e l en) "aan vreemde sterrewachten hem zoo van ze1 ve z u l len

toevloei j e n a l s h i j veronderstel t". I k weet n i e t o f deze u i t l a t i n g , nog geen d r i e weken nadat h e t bewuste boekj e van De Lange i n K a i s e r s handen was gekomen,

verband h o u d t met h e t f e i t

d a t De Lange van geen d e r " g r o o t e o b s e r v a t o r i a i n Europa" o o i t e n i g b e r i c h t dienaangaande

h e e f t ontvangen.

ca. 9 maanden dood verneur-Generaal

-

Immers op

4 maart 1856

-

S j o e r d i s dan reeds

r a p p o r t e e r t z i j n b r o e r en p l a a t s v e r v a n g e r aan de Gou-

C21 71:

"De heer S.H. de Lange h e e f t a l l e s i n h e t werk g e s t e l d om z i c h ge-

lij k t i j d i ge waarnemingen van e l d e r s t e v e r s c h a f f e n en s c h r e e f daart o e met de m a i l van Mei 1854 aan de voornaamste o b s e r v a t o r i a en aan v e r s c h i l lende beroemde s t e r r e k u n d i gen in Europa en Ameri ka met b i j v o e g i n g van afdrukken z i j n e r waarnemingen welke h i j t e r bepal i n g d e r a b s o l u t e l e n g t e t e B a t a v i a h e e f t v e r r i g t . H i j herhaalde h e t z e l f d e voor de waarnemingen d i e t e Menado t e r b e p a l i n g d e r l e n g -

F. KAISER EIV S .H.

DE LANGE

" t e werden genomen en welke h i j i n z i j n r a p p o r t R I V no. 2 i n d i e n de. T o t nog t o e i s noch op z i j n e brieven, noch op de gedrukte v e r slagen eenig b e r i g t ontvangen". I k weet n i e t o f de b e r e k e n i n g van de g e o g r a f i s c h e c o ö r d i n a t e n van B a t a v i a w a a r t o e K a i s e r z i c h op 10 november 1854 C2141 b e r e i d v e r k l a a r d e , o o i t h e e f t p l a a t s g e h a d . Vermoede1 i j k n i e t . Wel iswaar had de m i n i s t e r op 18 november 1854 C2181 d i t aanbod dankbaar aanvaard maar i n de v e r d e r e c o r r e s p o n d e n t i e tussen K a i s e r en K o l o n i ë n w o r d t e r n i e t meer o v e r gesproken en ook Oudemans maakt e r i n z i j n " N o t i z Über d i e T r i a n g u l a t i o n von Java"

(Neuchatel 1892,

b l z . 3) geen m e l d i n g van. Pogingen om a l l e e n u i t De Langes waarnemingen i n C1071 een goede l e n g t e van B a t a v i a t e berekenen moes ten reeds b i j v o o r b a a t mis1 ukken omdat de c o r r e c t i e s en a aan d e c l i n a t i e en r e c h t e k l i m m i n g van de maan op de v e r s c h i l l e n d e M M waarnemi ngsmomenten wegens de " f o u t e n i n de maantafelen" nog n i e t bekend 6

waren.

H e t z e l f d e g e l d t u i t e r a a r d v o o r de b e r e k e n i n g van de a b s o l u t e l e n g t e

van Menado. De Lange was z i c h e r t e r d e g e van bewust d a t z u l k e l e n g t e n daarom s l e c h t s v o o r l o p i g konden z i j n .

I n C2151 d o e t h i j e r mededel i n g van: Deze

fouten

" d i e een b e l a n g r i j k e n i n v l o e d op de uitkomsten oefenen, z i j n m i j weliswaar n i e t bekend en z u l l e n d i t nog i n geen j a a r z i j n , maar onlangs i s door den hoogleeraar C h a l l i s van Cambridge voor s t e r bddekkingen" ( i n de N a u t i c a l Almanac van 1854) "eene r e k e n w i j z e bekend gemaakt d i e weliswaar zeer o m s l a g t i g i s maar d i e t o t eene u i t k o m s t g e l e i d t waarin a l de f o u t e n d e r t a f e l e n a l s onbekenden v e r b l i j v e n zoodat, wanneer d i e f o u t e n door de waarnemingen op de hoofdobservatoria i n Europa bekend worden, eene eenvoudige i n v u l l i n g voldoende i s om t o t h e t gecorrigeerde r e s u l t a a t t e geraken

C2193. Voor de beide andere waarnemingen t e r b e p a l i n g van de lengte

-

d i e van maansdoorgang en van maans en s t e r s gel ij k e hoogte

-

z i j n gemakkelijk dergel ij k e eindvergel i j k i n g e n t e k r i j g e n " . De v o o r b e r e i d e n d e berekeningen van de a s t r o n o m i s c h e c o ö r d i n a t e n van Menado en B a t a v i a hebben z e e r v e e l t i j d gevergd. Bovendien i s h e t a a n t a l waarnemingen u i t 1851 d a t v o o r de U i t k i j k ( t i j d b a l ) t e B a t a v i a reeds b e s c h i k b a a r was na de t e r u g k e e r van de De Langes op 20 maart 1853, nog aanmerkel i j k

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

uitgebreid. Op de blz. 28-45 van C1071 vindt de belangstellende lezer de dagen vermeld waarop deze waarnemingen zijn verricht. Tijdens het afdrukken van het boekje zijn zelfs (zie blz. 48 ervan) nog waarnemingen gedaan op 6, 10, 12 en 16 april 1854. Het aantal zetfouten in de pub1 ikatie was volgens De Lange zeer groot. Er waren daardoor dus verscheidene drukproeven nodig waarvan de naz iening veel t i jd heeft gevorderd. Desondanks zijn er nog vele onontdekt gebleven. Oudemans heeft dit geconstateerd bij de berekening (in 1858) van de "definitieve" lengte en breedte van Batavia ui t De Langes waarnemingen. Op deze berekening zal op de blz. 214-224 aan het einde van paragraaf 9 nader worden ingegaan. Het is duidelijk dat, tengevolge van de toen mogelijke snelheid van de postverbinding tussen Nederland en Oostindië een door het departement van Koloniën in Den Haag gegeven opdracht aan de Gouverneur-Generaal pas maanden later kon worden uitgevoerd, zo ze althans werd uitgevoerd. Kaisers belangrijke brief C2021 van 2 november 1853 en de daarop volgende instructie aan de Gouverneur-Generaal waarvan in C2071 sprake is kunnen dus van geen invloed geweest zijn op De Langes werkzaamheden in het eerste kwartaal van 1854. In dat kwartaal was hij al belast met geodetische werkzaamheden in de residentie Cheribon, die reeds terloops waren genoemd in zijn brief C2091 van 12 december 1853 aan de Gouverneur-Generaal. In die brief schrijft hij erover: "Thans i s h e t v o o r s t e l aanhangend om" (ten behoeve van een mi l i ta i re

topografische kaart) " i n de r e s i d e n t i e Cheribon punten t e bepalen en i k geloof n i e t dat i k voor het oogenblik n u t t i g e r gebruikt kan worden"

.

In het (door mi j) gecursiveerde zi nsgedeel te komt opnieuw tot ui t ing hoezeer De Langes belangstel l ing uitgaat naar dàt werk dat een onmiddel l ijk praktisch doel heeft. In het rapport over het eerste kwartaal 1854 C2201, dat een verslag bevat over de verkenning van de meetkundige grondslag in de residentie, schrijft hij er over: "Den 17den Maart v e r t r o k i k C2211 i n gezelschap van den k a p i t e i n der Genie J. van Staveren naar Cheribon waar w i j den 25sten aankwamen na onderweg op h e t p a l e i s Buitenzorg ( - ) en andere p l a a t s e n onderzocht t e hebben o f z i j gelegenheid aanboden om Cheribon i n

F. KAISER EN S. H. DE LAIVGE

" l i g g i n g met B a t a v i a t e verbinden. ( - ) Ons e e r s t e werk was een ges c h i k t t e r r e i n voor eene b a z i s t e zoeken d a t z i c h langs h e t C h e r i bonstrand u i t b r e i d t . Aan h e t eene u i t e i n d e werd d a d e l i j k een s i g naal van bamboes o p g e r i g t om h e t zoeken van h e t andere e i n d e gem a k k e l i j k t e maken. L a t e r hebben w i j ons verzekerd d a t z i j eene l e n g t e van ongeveer achtduizend e l l e n h e e f t en met j u i s t h e i d de b e p a l i n g van den hoogsten t o p van h e t Kromogebergte waarop een tweede s i g n a a l g e s t e l d i s , t o e l a a t . Het i s op dezen d r i e h o e k d a t w i j g e t r a c h t hebben v o o r t t e werken. ( - ) I k v l e i m i j d a t de door ons gekozene punten a l l e n door werkel ij ke driehoeksmeting aan e l kander verbonden z u l l e n kunnen worden. ( - ) Over h e t algemeen z u l l e n z i j w e i n i g meer dan 15 p a a l " (22 à 23 km) " u i t e l k a n d e r s t a a n en t e r w i j 1 z i j v r i j g e l i j k m a t i g o v e r de r e s i d e n t i e v e r s p r e i d z i j n a c h t de heer van Staveren hun a a n t a l voor de j u i s t e z a m e n s t e l l i n g d e r t o p o g r a f i s c h e k a a r t r u i m voldoende. Maar beha1 ve de g e l u k k i g e p l a a t s i n g d e r s i g n a l e n h e e f t de r e i s ons g e l e e r d d a t de G. Slamat

( - ) , de G. Tampomas en w a a r s c h i j n l i j k de Tangkoeban Prahoe i n de Preanger i n h e t d r i e h o e k s n e t kunnen worden opgenomen". Het v e r s l a g i s door geen e n k e l e t e k e n i n g v e r d u i d e l i j k t en daardoor moei1 i j k l e e s b a a r . Dat i k e r t o c h de hoofdzaak van heb weergegeven komt omdat, v o l komen i n tegenspraak met de bedoel ingen van K a i s e r , h i e r sprake i s van de t r i a n g u l a t i e van een bepaald g e b i e d en van de m e t i n g van een b a s i s w a a r u i t de l e n g t e n d e r d r i e h o e k s z i j d e n berekend kunnen worden. Om de l i g g i n g van h e t n e t op a a r d e t e kunnen bepalen z i j n dus s t r i k t genomen s l e c h t s l e n g t e en b r e e d t e van één d r i e h o e k s p u n t e r v a n n o d i g en h e t a s t r o n o m i s c h a z i m u t van één z i j d e . Hoezeer deze w i j z e van puntsbepal i n g tegen K a i s e r s v i s i e daarop i n d r u i s t e komt d u i d e l i j k t o t u i t i n g i n d i e n s r e a c t i e op de r a p p o r t e n d i e G.A. o p 18 j u l i 1855 en 1 o k t o b e r 1855 aan de Gouverneur-Generaal

de Lange

had gezonden

en d i e b i j C2221 op 18 maart 1856 door de m i n i s t e r van K o l o n i ë n aan K a i s e r t e r beoordel i n g waren v e r s t u u r d . Beide r a p p o r t e n hebben b e t r e k k i n g op met i n g e n d i e i n de tweede h e l f t van 1854 i n de r e s i d e n t i e Cheribon hebben p l a a t s gehad.

B l i j k e n s K a i s e r s antwoord van 25 maart 1856 C2231 w o r d t i n

h e t r a p p o r t van 18 j u l i 1855 gesproken "van eenen b a s i s 1 ' ( i k heb deze bas i s "ter

l e n g t e van ongeveer 8000 e l l e n " h i e r b o v e n reeds genoemd)

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

" d i e a l l e e n t e n r u w s t e i s gemeten omdat z i j n e naauwkeurige m e t i n g een maand g e k o s t zoude hebben. De o m s t a n d i g h e i d d a t de g e o g r a f i s c h e i n g e n i e u r s d o o r de b e p a l i n g van p o o l s h o o g t e n van v e r v e r w i j d e r d e p u n t e n hunnen b a s i s hebben g e v e r i f i e e r d b e w i j s t reeds d a t z i j geene m e t i n g van eenen b a s i s behoeven en d a t z i j d i e b i j a l hunne opmet i n g e n vervangen kunnen d o o r p o o l s h o o g t e n van twee v e r w i j d e r d e zoo na m o g e l i j k i n d e n z e l f d e n m e r i d i a a n gelegene punten w i e r b e p a l i n g n i e t meer dan een p a a r h e l d e r e nachten v o r d e r t " . Het i s de t y p i s c h e mening van een astronoom d i e t o t d i e n b l i j k b a a r n o o i t met landmeetkundige problemen i n a a n r a k i n g i s geweest.

Immers h i j v e r w a r t de

a s t r o n o m i s c h e c o ö r d i n a t e n d i e h i j b e p a a l t met de g e o d e t i s c h e op h e t opperv l a k van een aangenomen r e f e r e n t i e e l l i p s o ì d e .

I n een b e r g a c h t i g t e r r e i n

a l s Java kunnen de v e r s c h i l l e n t u s s e n deze c o ö r d i n a t e n a a n m e r k e l i j k z i j n . Bovendien w o r d t de nauwkeurighei d van de b e r e k e n i n g van de b a s i s1 e n g t e zoa l s K a i s e r z i c h d i e v o o r s t e l t z e e r s t e r k beTnvloed door de s t a n d a a r d a f w i j king

+

M i n de b r e e d t e van e l k van de b e i d e e i n d p u n t e n . Voor M =

deze s t a n d a a r d a f w i j k i n g i n deze l e n g t e reeds v o o r Cheribon maximale l e n g t e van ca.

2

0!'7

+

0!'5

is

o f ca. 21 meter op een

100 km. Tevens v e r g e e t K a i s e r t e v e r -

melden d a t door een k a a r t p r o j e c t i e de e l l i p s o Ï d i s c h e c o ö r d i n a t e n d i e i k h i e r b o v e n noemde h e r l e i d moeten worden t o t b i j v o o r k e u r r e c h t h o e k i g e c o ö r d i n a t e n i n h e t v l a k van de p l a t t e ( z e e ) k a a r t . S l e c h t s dan kan, door " S n e l l i u s " metingen op zee en door v o o r - en a c h t e r w a a r t s e s n i j d i n g en veel hoeksmeting op h e t l a n d , h e t n e t van hoofdpunten met eenvoudige berekeningen g e m a k k e l i j k worden v e r d i c h t . Ca. 15 j a a r l a t e r ( i n 1868) moet K a i s e r z i j n standpunt o v e r puntsbepal i ng hebben h e r z i e n t o e n h i j met z i j n v r i e n d Stamkart o v e r l e g p l e e g de o v e r een b a s i s m e t i n g i n de Haarlemmermeer t . b . v . i n C81 heb beschreven.

de t r i a n g u l a t i e d i e i k

(Voor de b a s i s m e t i n g z i e b l z . 43 e.v.

van d i e pub1 i -

kat ie.)

Op b l z .

163 ( z i e ook C2021 en C2071) heb i k reeds gezegd d a t , k r a c h t e n s een

door de m i n i s t e r gegeven i n s t r u c t i e , de werkzaamheden van de b e i d e De Langes n i e t i n s t r i j d mochten z i j n met de v o o r s c h r i f t e n d i e daarover door K a i s e r waren gegeven. Deze i n s t r u c t i e kon e c h t e r nog n i e t van i n v l o e d z i j n op hun werkzaamheden i n h e t e e r s t e k w a r t a a l 1854. Wel had ze t o t u i t i n g moeten komen i n De Langes r a p p o r t e n o v e r h e t tweede en derde k w a r t a a l 1854. D i t i s e c h t e r n i e t gebeurd want,

tegen de o p d r a c h t i n ,

( z i e het u i t v o e r i g e c i t a a t

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

op b l z . 152) i s , u i t e r a a r d met medeweten van de Commissie t e r v e r b e t e r i n g van de zeekaarten,

De Lange met z i j n b r o e r b l i j v e n werken aan de g e o d e t i s c h e

opname van de r e s i d e n t i e Cheribon. D i t b l i j k t u i t de evengenoemde r a p p o r t e n o v e r h e t tweede en derde k w a r t a a l d i e de m i n i s t e r ,

t e g e l i j k met d a t o v e r

h e t e e r s t e k w a r t a a l van d a t j a a r b i j z i j n b r i e f C2241 d.d.

15 j a n u a r i 1855

aan K a i s e r t e r beoordel i n g had toegezonden. K a i s e r g e e f t z i j n o o r d e e l i n z i j n b r i e f C2251 van 22 j a n u a r i 1855. H i j h e e f t de s t u k k e n met b e l a n g s t e l l i n g gelezen

"daar de zending d i e i k met moeite en z o r g heb v o o r b e r e i d m i j na aan h e t h a r t b l i j f t l i g g e n a l mogen hare v r u c h t e n n i e t aan m i j n e verwachting beantwoorden. De genoemde stukken z i j n e c h t e r n i e t van d i e n a a r d d a t z i j mi j t o t bepaalde beschouwingen a a n l e i d i n g geven. Het i s mi j onbekend hoedanig h e t l a n g d u r i g v e r b l i j f d e r geographische i n g e n i e u r s t e Batavia, a f g e w i s s e l d met hunnen r e i s naar Menado en naderhand met eenen r e i s naar Cheribon, met een a l gemeen p1 an voor de s t e r r e k u n d i ge p1 aatsbepal ing in den I n d i s c h e Archipel

, het

doel d e r zending, zamenhangt, doch de Commissie voor

de v e r b e t e r i n g d e r zeekaarten h e e f t de l a a t s t genoemde r e i s, w i e r u i t k o m s t e n nog n i e t z i j n bekend gemaakt maar d i e veel meer een geodesisch dan een astronomisch doel s c h i j n t t e hebben, noodig geoordeeld en zonder t w i j f e l z a l z i j voor de t o p o g r a p h i e van Java h e t hare b i j d r a g e n "

.

Hoewel t u s s e n de r e g e l s van d i t c i t a a t d o o r K a i s e r s w e i n i g e ingenomenheid met de gang van zaken gemakkel i j k v a l t a f t e l e z e n ,

i s e r t o c h geen enkel

woord van p r o t e s t . D u i d e l i j k e r komt z i j n mening o v e r de z e n d i n g en de h e r e n De Lange t o t u i t i n g i n een p a a r aantekeningen d i e h i j , b1 i j k b a a r a l s geheugensteun, gemaakt h e e f t naar a a n l e i d i n g van de s t u k k e n d i e hem b i j C2241 waren toegezonden. Ze z i j n i n h e t a r c h i e f van de R i jkscommissie v o o r Geod e s i e b i j C2241 opgeborgen. Z i j n o o r d e e l d a a r i n o v e r de b e i d e De Langes i s n i e t m i s t e v e r s t a a n a l s h i j z e g t "Braaf g e p r a a t o v e r h e t v e r r i g t e t e Che-

r i bon, maar geen c i j f e r s l ' en " V o o r s t e l om G.A.

de Lange onder v r e e s s e l i j k e

o p h e f van z i j n e v e r d i e n s t e n t o t geographisch i n g e n i e u r t e maken".

Gemaks-

h a l v e i s K a i s e r b1 i j k b a a r v e r g e t e n d a t h i j i n z i j n b r i e f C2031 van 9 decemb e r 1852 G.A.

de Lange z e l f v o o r de f u n c t i e b i j de m i n i s t e r had aanbevolen

"omdat h i j v o l h a r d i n g en bekwaamheid h e e f t getoond".

De benoeming i s gerea-

F. KAISER EN S.H.

l i s e e r d b i j b e s l u i t d.d.

DE LANGE

20 maart 1853 no. 9 van de I n d i s c h e r e g e r i n g . Het

e e r v o l o n t s l a g u i t de z e e d i e n s t , hem b i j b e s l u i t van de k o n i n g op 9 j a n u a r i 1854 Gerleend, werd geacht t e z i j n ingegaan op 31 maart 1853 C21 1. Ook h e t r a p p o r t o v e r h e t v i e r d e k w a r t a a l 1854 i s geheel aan de landmeetkund i g e opname van de r e s i d e n t i e Cheribon g e w i j d . Het i s g e d a t e e r d B a t a v i a 15 j a n u a r i 1855 C2261 en samengesteld door G.A. z i e k t e den h e e r S.H.

de Lange "daar eene h e v i g e

de Lange b e l e t d i t r a p p o r t op t e s t e l l e n en omdat h e r -

s t e l nog z e e r v e r v e r w i j d e r d s c h i j n t heb i k h e t t o t m i j n e n p l i g t geacht deze t a a k t e moeten v e r v u l lenl'. t e volgen.

Het h e e f t w e i n i g z i n h e t r a p p o r t op de v o e t

De werkzaamheden d i e e r i n worden beschreven maken de i n d r u k

n i e t v o l g e n s een weloverwogen p l a n t e z i j n gedaan. Er w o r d t nogal wat geFmp r o v i s e e r d en r e s u l t a t e n van waarnemingen worden e r n i e t i n vermeld:

"De p l a a t s waar t e Tjamis ons i n s t r u m e n t was o p g e s t e l d was t e v e r afgelegen van de woning waar w i j ons v e r b l i j f h i e l d e n om t e kunnen rekenen d a t w i j b i j e l ke g u n s t i g e verandering i n den dampkring gereed t o t de waarneming zouden z i j n en d e w i j l

Soekatinggal s l e c h t s

w e i n i g i n breedte met Tjamis v e r s c h i l t en a l d a a r de h u t voor ons v e r b l ij f o p g e r i g t i n de n a b i j h e i d der waarnemingsplaats stond, bes l o t e n w i j d i e p l a a t s opnieuw t e bezoeken. Den 16den October kwamen w i j daar aan e r ofschoon w i j e r t o t den 22sten v e r t o e f d e n en geheele nachten op de wacht bleven om b i j h e t m i n s t e o p k l a r e n d e r l u c h t o b s e r v a t i ë n t e doen konden w i j maar gedeel t e l i j k de begeerde

( - ) waarnemingen v e r k r i j g e n , na a f l o o p waarvan w i j ons naar Penj a l o e begaven vanwaar w i j i n den morgen van den 23sten October langs een bergpad naar h e t Thee-etablissement t e Tjarennang reden en reeds t e n 11.30 u u r ons i n de woning van den heer Van Bulderen bevonden. D a d e l i j k werden w i j van versche paarden v o o r z i e n en bestegen daarmede den n a b i j gelegen heuvel op welke de sergeant maj o o r A l b e r t s reeds a l l e s voor onze werkzaamheden i n gereedheid had gebragt, zoodat w i j o n m i d d e l l i j k van de h e l d e r e weersgesteldh e i d konden g e b r u i k maken. De meting l i e p dan ook spoedig a f op een s i g n a a l na, d a t van den heuvel Segara hetwel k tegen den T j e r i m e i g e p r o j e k t e e r d werd. De geographische i n g e n i e u r " (S. H. de Lange) "had deze m e t i n g aan mi j o v e r g e l a t e n dewi j 1

h i j door z i e k -

t e gedwongen werd i n de g a s t v r i j e woning van den heer Van Bulderen h e r s t e l t e zoeken". Wel b l i j k t u i t h e t v e r s l a g d a t "een geregeld

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" d r i e h o e k s n e t over h e t l a g e l a n d t e werpen vanwege de hooge boomen o n m o g e l i j k i s , maar eenmaal de bergtoppen bepaald z i j n d e h e e f t men door h e t zoogenaamde problema van Snel l i u s h e t middel i n handen om de metingen met even g r o o t e nauwkeurigheid i n de l a g e r e landen voort t e zetten". Bovendien b l i j k t h e t g e b r u i k van h e l i o t ropen goede r e s u l t a t e n t e hebben opg e l e v e r d . Het moet v o o r De Lange een g r o t e t e l e u r s t e l 1 i n g geweest z i j n t o e n hij,

"den Tangkoebanprahoe bezoekende, zag, d a t van daar h e t g e z i g t voor meer w e s t e l i j k gelegene punten belemmerd was door hoog en z i c h v e r u i t s t r e k k e n d geboomte en w e l l i g t door n a b i j gelegen bergruggen en h i e r d o o r v e r v i e l h e t geheel e p1 an d e r gewenschte v e r b i n d i n g " ( t u s sen Cheribon en B a t a v i a ) . De onvoldoende v e r k e n n i n g van h e t d r i e h o e k s n e t i s h i e r a a n u i t e r a a r d mede schuldig. Op 3 december 1854 kwamen de b e i d e De Langes i n B a t a v i a t e r u g . S j o e r d voel t z i c h dan reeds z i e k , hoewel h i j n i e t steeds b e d l e g e r i g i s . Op 13 f e b r u a r i 1855 e c h t e r moet de Gouverneur-Generaal

(Duymaer van T w i s t , z i e L1221) i n

z i j n b r i e f K a b i n e t no. 37 L2271 aan de m i n i s t e r van K o l o n i ë n s c h r i j v e n :

"Met r e f e r t e aan h a r e m i s s i v e van 7 December 1854 no. 1-941 heb i k de e e r Uwe E x c e l l e n t i e v o o r l o o p i g mede t e deelen d a t de Comm i s s i e t o t v e r b e t e r i n g d e r I n d i s c h e zeekaarten i s v e r z o c h t om, i n o v e r l e g met de geographische i n g e n i e u r s , b e h o o r l i j k e plannen voor de p l a a t s b e p a l i n g zamen t e s t e l l e n i n den z i n a l s b i j d a t s c h r i j ven w o r d t v e r l a n g d L2281. De k o m i s s i e h e e f t daarop b i j s c h r i j v e n 7 dezer k e n n i s gegeven d a t de geographische i n g e n i e u r S.H.

de

Lange z i c h s e d e r t z i j n e terugkomst a l h i e r u i t de r e s i d e n t i e Cheribon e r n s t i g z i e k b e v i n d t

. Aangetast

door eene l e v e r z i e k t e , waar-

s c h i j n l i j k o n t s t a a n tengevolge van u i t g e s t a n e v e r m o e i j e n i s s e n i n de v o l v o e r i n g van de hem opgedragen geweest z i j n d e geodesische opname d i e r l a n d s t r e e k , i s h i j vooralsnog b u i t e n s t a a t h e t moei j e -

lij ke werk t e v e r r i g t e n d a t tengevol ge van de bovenbedoel de opd r a g t door den aard d e r zaak h o o f d z a k e l i j k op hem moet nederko-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"men. De beterschap van d i e n i n g e n i e u r z a l dus dienen t e worden a f gewacht a l vorens aan d i e o p d r a g t v o l daan kan worden". I n z i j n b r i e f C2291 van 23 a p r i l 1855 h e e f t de m i n i s t e r ae inhoud van de h i e r b o v e n g e c i t e e r d e b r i e f C2271 van de Gouverneur-Generaal aan Ka i s e r meegedeeld en hem tevens h e t r a p p o r t C2261 o v e r h e t v i e r d e k w a r t a a l 1854 t e r beoordel i n g toegezonden.

I n z i j n antwoord C2301 van 28 a p r i l 1855 m e r k t

K a i s e r op d a t de g e o g r a f i s c h e i n g e n i e u r s z i c h hiermede opnieuw op landmeetk u n d i g t e r r e i n hebben gegeven maar

" h e t doei! der zending i s n i e t de opneming van een t e r r e i n " ( c u r s i v e r i n g van m i j ) . "Wegens de g r o o t e omvang van de t a a k d i e de geo-

graphische i n g e n i e u r s t e v e r v u l l e n hebben a c h t i k h e t t e n v o l l e noodig d a t z i j , door s t e l s e l m a t i g t e a r b e i d e n , a l l e v e r s p i l 1 i n g van t i j d en k r a c h t ontgaan. Wanneer i k h e t nu reeds meer dan v i e r j a r i g v e r b l i j f van den geographischen i n g e n i e u r S.H. de Lange i n Oost I n d i ë i n verband breng met z i j n t o t nu v o l b r a g t e werkzaamheden, en d i t weer met de v o o r s t e l l e n onlangs door de Commissie t o t de v e r b e t e r i n g d e r zeekaarten i n O o s t i n d i ë ( - ) moet i k m i j n hoop voor de toekomst v e s t i g e n op een v a s t p l a n voor de werkzaamheden d e r geographische i n g e n i e u r s , door hen i n o v e r l e g met de genoemde Comniissie ontworpen". Het i s de l a a t s t e b r i e f w a a r i n K a i s e r aan de m i n i s t e r o v e r S.H. d i e een maand l a t e r zou s t e r v e n , o v e r de z i e k t e ;!an

Sjoerd,

de Lange,

r a p p o r t e e r t . Geen enkel woord i i d i e b r i e f

l a a t s t a a n een woord van medeleven waarop K a i s e r

i n z i j n b r i e v e n v o l z e l f b e k l a g (ook aan de m i n i s t e r ) p e r s o o n l i j k b l i j k b a a r aanspraak meende t e mogen maken.

I n h e t a r c h i e f van de R i j k s c o m m i s s i e voor Geodesie i s een b r i e f C2311 d i e Mevrouw De Lange o p 12 maart 1855 u i t B a t a v i a aan K a i s e r h e e f t geschreven. H i j h a n d e l t n i e t a l l e e n o v e r de z i e k t e van haar man maar g e e f t ,

i n 15 d i c h t -

beschreven b l a d z i j d e n , een o v e r z i c h t van h e t l e v e n d a t h e t g e z i n De Lange h e e f t g e l e i d t i j d e n s de v i e r j a r e n d i e h e t i n I n d i ë d o o r b r a c h t .

De b r i e f

v e r t e l t van de saamhorigheid d i e i n h e t g e z i n h e e r s t e maar ook van de z u i n i g h e i d d i e e r b e t r a c h t moest worden. H i j b e s c h r i j f t De Langes o p v a t t i n g o v e r z i j n werk, z i j n ondervonden m o e i l i j k h e d e n , z i j n t e l e u r s t e l l i n g e n o v e r

F. KAISEK EN S.H.

DE LANGE

h e t m i s l u k k e n van b e p a a l d e werkzaamheden en z i j n v r e u g d e o v e r h e t g e l u k k e n van a n d e r e . H i j g e t u i g t van een b e z e t e n h e i d om i e t s i n d a t w e r k t e w i l l e n b e r e i k e n en h e t v e r t r o u w e n b i j z i j n u i t z e n d i n g i n hem g e s t e l d n i e t t e beschamen. De b r i e f h e e f t h o o g t e p u n t e n i n de b e s c h r i j v i n g van De Langes z i e k t e w a a r i n e l k e l i c h t e v e r b e t e r i n g z o g r a a g g e z i e n w i l worden a l s een b e g i n van h e r s t e l maar w a a r i n e l k e t e r u g v a l o n m i d d e l l i j k en b e g r i j p e l i j k de ged a c h t e aan de dood o p r o e p t . maar z o s c h r i j v e n

-

De b r i e f i s

-

m i s s c h i e n kan a l l e e n een vrouw

v o o r m i j een o n t r o e r e n d m e n s e l i j k document.

Ik laat

hem h i e r o n d e r i n z i j n geheel v o l g e n :

"De h e r i n n e r i n g aan de b e l a n g s t e l l i n g en vriendschap d i e w i j gedurende ons v e r b l i j f t e Leiden van U en Flevrouw genoten, Uw komst t e Rotterdam en v o o r a l Uw h a r t e l i j k a f s c h e i d van m i j aan boord t o e n i k met een bezwaard h a r t n i i j n v a d e r l a n d met zoo veel d a t m i j d a a r d i e r b a a r was g i n g ver1 aten, g a f m i j de hoop d a t w i j i n U een beschernienden v r i e n d a c h t e r l i e t e n d i e voor onze belangen zou b l i j ven waken en v o o r ons een magtige voorspraak zou z i j n b i j de t e l e u r s t e l l i n g e n d i e w i j , zoo i k vreesde, tegemoet gingen. L a t e r , t o e n h e t ons h i e r zoo b i t t e r t e g e n v i e l en m i j n goede De Lange zoo v e l e n a r i g h e i d ondervond d i e h i j n i e t had kunnen v o o r z i e n en zoo w e i n i g sympathie voor z i j n e zending, t o e n h e t b l e e k d a t z i j n t r a k tement veel t e k l e i n was v o o r de I n d i s c h e behoeften, t o e n van Juny 1850 a f t o t r u i m een j a a r daarna f 4000 d i e vader ons tegen

3% leende en f 2100 van onszelven, ons geheele k a p i t a a l t j e , d o o r z u i n i g h e i d i n h e t v a d e r l a n d b i jeengespaard, en d i t a l l e s voor onze u i t r u s t i n g , h e t t e k o r t aan de r e i s en onze i n s t a 1 l a t i e h i e r was v e r s m o l t e n en w i j geen kans zagen om zonder eene goede verhoog i n g van t r a k t e m e n t d i t o o i t weer i n t e garen, toen, waarde Prof e s s o r ben ik d i kwi j 1 s van p l a n geweest U t e s c h r i j v e n , maar i n d i e n t i j d , evenals nu, w i l d e ik e r met De Lange n i e t o v e r spreken u i t vrees d a t h i j h e t z e e r ongepast van m i j zou v i n d e n en e e r s t nu s e d e r t h i j d r i e maanden z i e k i s en m i s s c h i e n ook door minder geestk r a c h t nu zoo veel meer o v e r de zaken t o b t , nu g e l o o f i k d a t ik h e t b u i t e n z i j n weten doen mag, j a doen moet en U z u l t h e t m i j i n deze omstandigheden ook n i e t t e n kwade duiden. Zooals i k z e i d e had De Lange reeds spoedig gemerkt d a t e r w e i n i g sympathie voor z i j n e zending b i j h e t I n d i s c h e gouvernement bestond.

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"Men beklaagde hem d a t h i j , met I n d i ë onbekend, op z u l k e voorwaarden h i e r was gekomen, raadde hem e r o v e r naar H o l l a n d t e s c h r i j v e n , w i j l de zaak daar g e r e g e l d was en m i s s c h i e n om hem n i e t geheel t e r

neer t e s l a a n g a f men hem hoop op eene v r i j e , voor z i j n werk ges c h i k t e woning en z e i d e d a t men t r a c h t e n zou i e t s voor z i j n voordeel t e doen. Doordat w i j h i e r geene kennissen hadden waren w i j v e r p l ig t geweest gedurende eene maand in een logement t e l o g e r e n . De r a a d van v e l e n was d a t w i j ons n i e t aan h e t k l e i n e t r a k t e m e n t zouden s t o r e n want d a t i n I n d i ë a l l e s t e r e g t komt en w i j ons h i e r moesten i n s t a 1 l e r e n zooals w i j gewoon waren i n Hol l a n d t e l e v e n . G e l u k k i g deden w i j d i t n i e t ; angst om schulden t e maken h i e l d ons ervan t e r u g , i n t e g e n d e e l huurden w i j een k l e i n h u i s j e v o o r f 80 ' s maands, h e t l a a t s t e aan de Gang Chaulan aan de sawahs gelegen daar eene goede p l a a t s was om t e observeren maar a d i i n de Westnioesson rondom i n h e t w a t e r l a g hetgeen v o o r a l i k ondervond d a t a l l e s beha1 ve gezond en vr001 i j k gelegen was. W i j kochten a l l e e n h e t z e e r noodige voor h i e r , w a a r b i j ook r i j t u i g en paarden en n i e t t e m i n b e l i e p e n onze u i t g a v e n de e e r s t e maand f 1224, de tweede f 1080, de derde f 850 en zoo veranderend t o t w i j na v e r l o o p van een h a l f j a a r toekwamen. De Lange d i e z i c h a l l e s goeds voorspelde wanneer z i j n werk gelukk i g slaagde, gunde z i c h geene r u s t . H i j s t u i t t e tegen a l l e r l e i ongekende m o e i j e l i j k h e d e n en h e t was o f a l de tegenspoed hem nog i j v e r i g e r maakte; niemand h i e l p hem i n d i e n t i j d ; de i n l a n d e r s begrepen ons d i k w i j l s verkeerd, moest e r een v o e t s t u k " ( b e d o e l d i s d r i e v o e t ) "worden opgezet,

i e t s van bamboe g e f a b r i c e e r d worden,

o f wat h e t anders ware, dan deden w i j soms ons u i t e r s t e b e s t om h e t hun eens mooi t e beduiden en au b o u t du compte deden z i j h e t t o c h verkeerd en moest m i j n arme De Lange z e l f voor k o e l i e spelen. I n Leiden h e e f t U m i j wel eens r a i l l e r e n d a l s z i j n e a s s i s t e n t e w i l l e n promoveren; h i e r ben i k h e t f a u t e de mieux d i k w i j l s i n d e r daad geweest oaar m i j n goede w i l was een s l e c h t e remplaçant voor m i j n e onkunde en daardoor b a a t t e m i j n e h u l p n i e t s . A n g s t i g was h e t d i k w i j l s v o o r m i j oni t e z i e n hoe De Lange na veel en veel t i j d s v r u c h t e l o o s werk van vermoeidheid i n e e n zonk. Dan kwamen m i j de v e l e voorbeelden t e binnen d i e men ons g e c i t e e r d had van menschen d i e , d o o r t e l e u r s t e l lingen o f vermoei j e n i ssen in eenen zenuwachti -

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"gen t o e s t a n d gebragt, na een k o r t v e r b l i j f h i e r eene hevige z i e k t e kregen en bezweken zooals even voor onzen komst h e t ' g e v a l was geweest met een vader van negen k i n d e r e n . Dringend v e r z o c h t i k dan aan De Lange om meer r u s t t e nemen maar a l t i j d was z i j n antwoord: " i k nioet v o o r t ; wat z a l p r o f . K a i s e r , wat z a l men i n H o l l a n d zeggen wanneer z i j geen r e s u l t a t e n van m i j n werk z i e n ? Men z a l n o o i t kunnen gelooven d a t i k h i e r met zoo v e l e m o e i j e l i j k h e d e n t e s t r i j den heb". D i k w i j l s v i e l h e t n i i j i n d i e n t i j d zwaar om goeden moed t e houden, s o u f f r a n t e a l s i k t o e n was, zonder v r o u w e l i j k e bedienden en daardoor a l l e r l e i werk doende d a t ik n i e t gewend was. En h e t was zoo noodig, ook v o o r De Lange, d a t i k goeden moed h i e l d ; m e e r t i j d s bemoedigden w i j e l kander en de woorden d i e vader b i j ons h u w e l i j k sprak: "God h e l p t d i e z i c h z e l v e n helpen" hebben d i k w i j l s g u n s t i g op ons gewerkt. De komst van onzen broeder" (G.A.

de Lange) "was een w a a r l i j k g e l u k

v o o r ons. De Lange vond in hem h u l p en deelneming en door z i j n e inwoning b i j ons konden w i j i e t s b e t e r l e v e n . \ d i j moesten nu ook, omdat onze k1 e i ne fami lie vermeerderde, een g r o o t e r h u i s j e zoeken. Meer dan f 100 ' s maands mogt h e t n i e t kosten; w i j konden dus n i e t s b e t e r s vinden a l s i n d e z e l f d e t r a n t maar een v r i j wat g e z e l -

lig e r gel egen woning

.

Met de Westmoesson kon De Lange h i e r w e i n i g o f n i e t s observeren; h i j begreep dus d a t h e t z i j n p l i g t was naar e l d e r s t e gaan. Menado werd h e t g e s c h i k t s t geacht omdat h i j daar i n den goeden moesson kwam en zoo b l e e f i k , nog geen maand na de geboorte van m i j n e k l e i ne GeZdoZphina, h i e r v e e r t i e n maanden met de k i n d e r e n a l l e e n . V i e r maanden was De Lange weg v o o r i k t i j d i n g van z i j n e goede aankomst t e Menado o n t v i n g . L a t e r t o e n de stoombooten i n de v a a r t kwamen, k r e e g en zond ik i e d e r e maand t i j d i n g , evenals naar Hol l a n d . I n d i e n t u s s c h e n t i j d deden w i j beiden ons b e s t om wat o v e r t e sparen. I k l e e f d e zoo z u i n i g a l s ik h e t v o o r m i j n e kennissen n i e t w i l d e weten. M i j n u i tgaan bepaalde z i c h om met de k i n d e r e n t e gaan t o u r e n (eene h o l landsche wandeling) en zoo g e l u k t e h e t ons een paar d u i zend gulden ( f 1800 eigen1 i j k ) o v e r t e sparen. E i n d e l i j k waren w i j dan g e l u k k i g weer b i j e l k a n d e r . De Lange was v r i j w e l t e v r e d e n o v e r z i j n werk t e Menado v o l b r a g t ; h i j hoopte d a t h e t ook Uwe goedkeur i n g zou wegdragen, d a t w i j daardoor verhoogincj van t r a k t e m e n t zûu-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"den k r i j g e n en w i j gingen, zooal s w i j ons v l e i d e n , b e t e r e t i j d e n tegemoet. Groot was dus onze t e l e u r s t e l l i n g t o e n h i j geen g u n s t i g e rapport e n o m t r e n t z i j n werk o n t v i n g . I k hoorde hem e r d i k w i j l s met m i jnen broeder o v e r spreken en a l t i j d i n den geest d a t h i j U zoo gaarne genoegen w i l d e geven, maar d a t men i n Hol l a n d n i e t gaarne de v e r k l a r i n g w i l d e aannemen d a t de l u c h t e n h i e r v e e l t i j d s zoo benev e l d z i j n en onder anderen de sterbedekkingen daardoor m e e s t t i j d s mislukken. U zoudt m i j u i t l a g c h e n a l s i k h i e r ook i e t s g e t u i g e n w i l d e , maar anders zou ik U zeggen d a t ik i n h e t o n e i n d i g e heb gez i e n , d a t De Lange daar vergeefsche moeite voor deed. Ook h e r i n n e r ik mi j nog hoe k i n d e r l i j k b1 ij Smits was t o e n h i j na eene pog i n g van v i e r j a r e n meen ik, ééne s t e r b e d e k k i n g snapte. T e r w i j l De Lange en broeder h i e r b e z i g waren om hunne waarnemingen van Menado u i t t e rekenen, en z i j h i e r aan h e t observeren waren, werd door h e t b e s t u u r bepaald d a t z i j behulpzaam zouden z i j n aan de g e n i e d i e b e z i g i s eene meting o v e r Java t e doen. De Lange was met d i t b e s l u i t z e e r ingenomen. H i j v l e i d e z i c h d a t h i j door d i t werk, hetgeen n i e t a l l e e n een w e t e n s c h a p p e l i j k (werk was) maar ook p r a k t i s c h n u t had, ook de sympathie van h e t I n d i s c h gouvernement zou verwerven en h i j nu zou kunnen toonen d a t z i j n e v1 ijt, bekwaamh e i d en z i j n goede w i l nog n i e t vermi nderd waren. Zoo v e r l i e p e n weer eenige maanden w a a r i n w i j ons met eene b e t e r e toekomst v1 e i den maar waari n h e t tegenwoordi ge v e l e t r e u r i g e dagen b r a g t door m i j n e n z i e k e l i j k e n toestand. Van t i j d t o t t i j d was i k z e l f s z e e r e r n s i g o n g e s t e l d . D i t sukkelen duurde r u i m zeven maanden N a a u w e l i j k s een paar maanden h e r s t e l d werd i k weer z i e k . Het was even o f i k n i e t op m i j n verhaal konde komen. De d o k t e r vond h e t d i e n s t i g d a t ik eenigen t i j d , b e r g l u c h t genoot, maar met twee k l e i ne k i n d e r e n waarvan eene met eene min C2321 was d i t om de k o s t e n n i e t t e doen, v o o r a l w i j l De Lange met m i j n ' b r o e r en de twee ouds t e k i n d e r e n t h u i s b l e v e n en de k o s t e n v o o r h e t huishouden dus h e t z e l f d e bleven. De d o k t e r raadde daarop De Lange aan een drooger en 1.uchtig e r h u i s t e zoeken. H i j vond eene woning d i e ons p e r f e c t convenieerde, lu c h t i g, droog en v r o o l i j k gelegen met eene mooi j e gelegenheid om t e observeren waar w i j dan ook alleraangenaamst woonden. I k werd weer gezond; ook De Lange en k i n d e r e n waren wel

.

F. KAISEK EI1 S.H.

DE LANGE

"Hoe g e l u k k i g zou ik geweest z i j n wanneer w i j nu eens b i j e l kander hadden mogen b1 ij v e n maar d a t kon n i e t . Z i j n werk r i e p hem van h u i s ; v o l goede v e r w a c h t i n g g i n g h i j heen en h e t denkbeeld d a t h i j nu eens s l a g e n zou deed m i j t e v r e d e n z i j n met ons l o t C2331. Omtrent z i j n e werkzaamheden zond h i j mi j m e e s t t i j d s goede b e r i gten, omt r e n t z i j n e gezondheid n i e t ; d i k w i j l s had h i j k o o r t s en moest h i j doorgaand k i n i n e g e b r u i k e n . D i t v e r o n t r u s t t e m i j z e e r d a a r z u l k een t o e s t a n d h i e r vaak de vcorbode van een h e v i g e z i e k t e i s . Wann e e r ik m i j n e b e k o m e r i ng o m t r e n t z i j n e gezondhei d aan m i j n e n b r o e d e r meedeelde was s t e e d s h e t antwoord van b e i d e n d a t z i j n t o e s t a n d n i e t van d i e n a a r d was d a t h i j z i j n werk behoefde t e s t a k e n , d a t h i j z i c h n i e t onnoodig vermoei j e n z o u maar d a t h i j v o o r de zaak e n v o o r z i c h z e l v e n v e r p l i g t was d i t werk zoo goed en spoedig, zoo m o g e l i j k v ó ó r de Westmoesson, a f t e maken en h i j e r s t e l l i g op r e kende d a t d a a r d o o r z i j n e p o s i t i e v e e l zoude v e r b e t e r e n . Met h e t b e g i n van de Westmoesson kwam h i j t h u i s . Z i j n l a a t s t e werk, de v e r b i n d i n g van B a t a v i a met C h e r i bon waar h i j u i t een wetenschapp e l i j k oogpunt zoo op g e s t e l d was, was d o o r b e t r o k k e n e l u c h t e n m i s lukt. W i j waren r e g t g e l u k k i g weer b i j e l kander t e z i j n , s p r a k e n van ( ? )

( - ) i n h e t v e r v o l g, maakten Chateaux e n Espagne. Maar ook z e i de h i j m i j den e e r s t e n dag r e e d s d a t h i j z i c h n i e t wel gevoelde. Den volgenden dag, 5 December, kwam h i j o n d e r b e h a n d e l i n g van den dokt e r d i e hem o p l e t t e n d o b s e r v e e r d e maar nog n i e t w i s t t e b e p a l e n w a t h e t worden zou. Nu eens met de k o o r t s op bed, dan weder met m o e i t e aan z i j n werk, s u k k e l d e h i j v o o r t t o t 26 December, t o e n h i j opeens eene h e v i g e p i j n i n d e r e g t e r z i j k r e e g zóó d a t h i j n i e t l i g g e n o f z i t t e n kon en z i c h eene l e v e r o n t s t e k i n g openbaarde zóó e r n s t i g a l s e r z e l d e n z i c h voordoen. Op e c h t I n d i s c h e w i j z e werd d e z i e k t e behandel d e n i n een p a a r dagen g e b r u i k t e h i j 78 g r e i n ka1 omel, k r e e g gedurende e e n i g e dagen 12 à 14 b l o e d z u i g e r s 2 o f 3 malen daags, k w i k z a l f , p o k z a l f en werden a l l e m i d d e l e n aangewend om de z i e k t e t e breken. A l l ~ r a k e l i g s ti s z u l k een t o e s t a n d , geachte P r o f e s s o r en i k z a l n i e t t r a c h t e n U d i e n t e b e s c h r i j v e n . E i n d e l i j k begonnen de m e d i c i j n e n e f f e c t t e doen en k r e g e n w i j hoop d a t h e t z i c h t e n goede zou keeren. Wel leed h i j v e e l

, maar

h i j ging toch i n beter-

schap v o o r u i t e n w i j v l e i d e n ons met een b e t r e k k e l i j k s p o e d i g h e r -

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" s t e l . Opnieuw s t o r t t e h i j i n e n n i e t m i n d e r g e v a a r l i j k was z i j n t o e s t a n d . Z i j n e k r a c h t e n waren b i j n a u i t g e p u t . Hevige i n w e n d i g e m i d d e l e n d u r f d e men hem n i e t geven maar d o o r b l o e d z u i g e r s en and e r e m i d d e l e n werd h i j ook t o e n langzamerhand b e t e r e n na v e r l o o p van een maand was h i j zoo v e r d a t b i j mooi weer h i j nu e n dan i n de v o o r g a l e r i j kon z i t t e n . Weer g i n g h e t t e r u g en nu m i n d e r s n e l maar n i e t m i n d e r v e r o n t r u s t e n d . Stap b i j s t a p zagen w i j hem acht e r u i t gaan t o t d a t h i j opnieuw p i j n l i j k u i t g e p u t n e d e r l a g , of, b e t e r gezegd, n i e t l i g g e n kon maar o v e r a l r u s t z o c h t : van h e t l e d i k a n t n a a r de bank, van de bank n a a r den z i e k e n s t o e l en zoo n a c h t e n dag maar v o o r t . Na weer een p a a r weken zoo r o n d g e t o b d t e hebben

is h i j langzaam t o t r u s t gekomen en v1 e i j e n w i j ons d a t h e t z a l b l i j v e n v o o r u i t g a a n . H i j i s nu a l s iemand d i e v e e l en l a n g gew o r s t e l d h e e f t en e i n d e l i j k den moed h e e f t opgegeven. H i j z i e t e r a l l e r a k e l i g s t u i t . U z o u d t van hem s c h r i k k e n wanneer U hem zoo opeens z i e n kon want i k d i e langzamerhand aan d a t g e z i g t gewend ben heb d i k w i j l s m o e i t e om m i j n e aandoening t e v e r b e r g e n z o o d e e r n i s w a a r d i g h i j e r u i t z i e t . H e t i s v r e e s s e l i j k zoo a l s een d e r g e l ij k e z i e k t e i n dezen k u s t s t r e e k den mensch s l o o p t . De d o k t e r z e g t d a t h i j , b e h a l v e p h i s i e k , ook moreel l i j d t . I k gel o o f wel d a t ik e r de oorzaak van ken.

In z i j n e n h a l f bewusteloo-

zen t o e s t a n d s p r a k h i j meest van d i e a f g e b r o k e n z i n n e n ; dan k r u i s t e n e r i n z i j n verzwakt hoofd a l l e r l e i schrikbeelden omtrent z i j n werk, o v e r armoede, o v e r mi j en de k i n d e r e n en v r e e s s e l i j k a n g s t i g was h e t mi j dan v o o r a l wanneer ik ' s n a c h t s a l l e e n b i j hem was. Nu s p r e e k t h i j e r t e g e n m i j n i e t meer van; t o c h weet i k d a t h i j e r gestadig over peinst. Wanneer h i j zoo v e r v e r v o e r d kan worden z a l m i j n b r o e d e r hem i n de volgende week n a a r - B u i t e n z o r g o f hooger brengen en d a a r zoo l a n g b i j hem b l i j v e n a l s n o o d i g i s . De d o k t e r s geven hoop d a t de b e r g l u c h t weer v e e r k r a c h t aan z i j n g e s t e l z a l geven. Wat had i k gaarne met hem mee gegaan, maar h e t mag n i e t om de enorme k o s t e n . M i j n b r o e d e r kan z i j n werk me6 n a a r boven nemen e n v e r z u i m t dus n i e t . Nog a l t i j d s c h e p t De Laqge z i c h i l l u s i ë n van z i j n werk t e C h e r i bon. H e t s c h i j n t ook d a t h e t b e s t u u r e n h e t p u b l i e k e r z e e r me6 ingenomen z i j n . E r h e e f t onder anderen een annonce van i n de cour a n t g e s t a a n d a t a o o r z i j n werk i s gebleken d a t i n de a f d e e l i n g

F. KAISER EI1 S.H.

DE LANGE

"Indramayo e e n i g e duizenden bouws sawaas meer g e l e g e n z i j n dan men t o t h i e r t o e geweten had. Nu e e r s t kwam men op h e t denkbeeld d a t De Lange z i j n werk ook v o o r d e e l aanbrengen kon. I n h e t b e g i n van z i j n e z i e k t e o n t v i n g h i j een bes1 u i t van den Gouverneur-Generaal waarbij

h i j u i t g e n o o d i g d werd om op t e geven hoedanig h i j z i j n e

p o s i t i e g e r e g e l d wenschte t e z i e n . Voor h i j h i e r o p h e e f t kunnen antwoorden z i j n e r b r i e v e n van U en den M i n i s t e r h i e r opgezonden w a a r b i j g a a t een b e s l u i t d a t de g e o g r a p h i s c h e i n g e n i e u r aan z i j n e i n s t r u c t i e gehouden moet worden n a m e l i j k om de a c h t opgegevene p u n t e n i n den I n d i s c h e n A r c h i p e l t e bepalen. Daarop h e e f t men h i e r gezegd z i c h met de zaak n i e t meer t e w i l l e n bemoeijen, d a t z i j a l l e n ingenomen ( z i j n ) met z i j n l a a t s t e werk maar d a t h i j nu i n h e t v e r v o l g v o o r zoo i e t s n i e t meer g e b r u i k t zou worden. Van d i t a l l e s weet De Lange n i e t s . Men h e e f t deze s t u k k e n i n handen van m i j n e n b r o e d e r g e s t e l d d i e z e ook beantwoord h e e f t . De Commissie t e r v e r b e t e r i n g van de I n d i s c h e z e e k a a r t e n h e e f t a l l e s v o o r hem verzwegen omdat z i j vreesde d a t h e t , z o o a l s De Lange nu i s , een nood1 o t t i ge i n v l o e d op hem mogt u i t o e f e n e n . H i j h e e f t nu nog zoo ' n goed i d e e van z i j n werk t e C h e r i b o n en dan? D i k w i j l s heb i k e r t o c h nog goede v e r w a c h t i n g van a l s i k bedenk d a t de l a a t s t e u i t Hol l a n d ontvangen s t u k k e n r e e d s verzonden waren v ó ó r d a t de b e r i g t e n o m t r e n t z i j n werk t e C h e r i b o n d a a r waren aangekomen. Dan v l e i i k m i j weer d a t U d i t werk h e b t kunnen goedkeuren en h e t H o l l a n d s c h e gouvernement z a l toestemmen d a t e r i n h e t v e r v o l g i n d i e r i g t i n g g e a r b e i d worde omdat d i t ook t e v e n s een p r a k t i s c h n u t h e e f t v o o r deze b e z i tti ngen. U i t hetgeen i k U h i e r b o v e n geschreven heb, geachte P r o f e s s o r , z u l t U z i e n d a t w i j i n I n d i ë nog geen voorspoed gekend hebben. Volgens h e t g e e n m i j n e z i e k t e h e e f t g e k o s t moet i k berekenen d a t , wanneer de r e k e n i n g e n b e t a a l d z i j n van De Lange z i j n e z i e k t e , de k o s t e n van h e t n a a r boven gaan en de k o s t e n van opnieuw t e moeten v e r h u i zen, w i j de f 1800 weer t e r u g z i j n gegaan d i e w i j gedurende z i j n v e r b l i j f t e Menado hadden overgespaard. Di t k1 i n k t v r e e s s e l i j k hoog en t o c h i s h e t n i e t s o v e r d r e v e n . I n m i j n e z i e k t e waren e r dagen van

f 12 a l l e e n aan m e d i c i j n e n , eene d o k t e r s v i s i t e i s een r i j k s d a a l d e r . Toen De Lange zoo gevaar1 i j k z i e k was kwam de d o k t e r v i e r malen daags, daarna twee malen en e e r s t s e d e r t e e n i g e dagen éénmaal

.

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"Daarbi j de consul t e n d i e h i e r zoo enorm b e t a a l d worden, dan nog zoo veel d a t h i e r n i e t op t e sommen i s maar t o c h g e l d k o s t . De heer van Hemert d i e h i e r onlangs was verzekerde m i j d a t t o e n z i j n k i n d j e h e t v o r i g e j a a r t i e n weken i s z i e k geweest en daarna naar boven moest gaan, hem d i t b i j n a f 2000 h e e f t gekost. I s h e t dus n i e t gepermiteerd, P r o f e s s o r , d a t ik U eens o v e r onze f i n a n t i ë n s c h r i j f ? I n gewone dagen kunnen w i j e r z e l f s n i e t me6 t o e zonder ons i n v e l e o p z i g t e n z e e r t e moeten behelpen. Mag ik U d i t met een paar c i j f e r s aantoonen? Huur f 150 ' s maands, b e d i e n i n g f 80, s c h o o l g e l d f 50, d a a r b i j r i j t u i g en a l wat v e r d e r voor een h u i s houden van zeven personen noodig i s en h i e r geëvenredigd duur i s , behalve de r i j s t . Om a l d i e u i t g a v e n t e dekken k r i j g e n w i j

na a f -

t r e k van weduwfonds i n handen een t r a k t e m e n t van f 400,60 en van m i j n broeder f 100. Zoolang w i j h i e r z i j n hebben w i j nog aan geenerle i u i t s p a n n i n g e n kunnen deel nemen. Door m i j n broeder g e i n v i t e e r d ben i k eens n a a r de comedie geweest. Concerten o f d e r g e l i j k e n heb ik nog n i e t bijgewoond. Voor onze k l e e d i n g hebben w i j nog b i j n a n i e t s uitgegeven. De Lange d r a a g t nog a l t i j d wat w i j i n H o l l a n d hebben gekocht en d o o r d a t Moeder aan m i j en de k i n d e r e n twee malen s t o f voor eene j a p o n en j u r k j e s cadeau h e e f t gemaakt, hebben w i j ook daaraan geen g e l d besteed. I k noem d i t n i e t op om m i j t e beklagen, want daar i s h e t geluk n i e t i n gelegen, maar a l l e e n om t e toonen d a t w i j e r n i e t zoogenaamd goed van g e l e e f d hebben. W i j z i j n f 6000 teruggegaan s e d e r t w i j i n Leiden waren en dat, i k kan h e t U i n o p r e g t h e i d v e r k l a r e n , geheel b u i t e n onze schuld. Wat onze k i n d e r e n b e t r e f t , de I n d i s c h e opvoeding s t a a t , hoeveel moei t e men e r z i c h voor geve, v e r r e b i j de Europeesche t e n a c h t e r . Ook i k ben h i e r veel verminderd; z i e k t e n en zorgen drukken zwaar i n d i t k1 imaat. Toch ben ik nog n i e t lu i geworden. A l s U m i j g i s t e r gez i e n hadt, P r o f e s s o r , hoe ik i n de weer was om een ouderwetsch lakensch j a s j e van De Lange een nieuw model t e geven opdat h i j e r nog f a t s o e n l i j k mee voor den dag kan komen, dan zoudt U met m i j g e r a i l l e e r d hebben en zoo doe ik voor de economie a l l e r l e i b e z i g heden d i e j u i s t p r e c i e s geen dameswerk z i j n . En ook m i s s c h i e n zoudt U, ons ziende, snel eens denken d a t i s t o c h wat a l t e erg; daar gaat men n i e t voor naar I n d i ë . En waar i s h e t d a t e r tegen de a f m a t t i n g van h e t k l i m a a t , a f z i j n van f a m i l i e en b e t r e k k i n g e n , aan-

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"nemen van nieuwe gewoonten, een zeker i e t s moet z i j n d a t d i e d r u k o p h e f t . Voorspoed, d i kwi j 1 s zoo naauw in verband met vr01 ij k h e i d en gezondheid, s c h i j n t h i e r t o e h e t g e s c h i k t s t e middel t e z i j n . I n de H o r t u s t e Leiden had i k reeds d i k w i j l s de opmerking gemaakt d a t de p l a n t e n u i t vreemde l u c h t s t r e k e n gekoesterd moeten worden om n i e t weg t e k w i j n e n en d i t z e l f d e z i e i k h i e r b i j de menschen. Men kan h e t h i e r ook goed hebben en v e e l t i j d s heb i k goeden moed d a t h e t met ons goed t e r e g t z a l komen. Z e l f s na aan U s c h r i j v e n d e heb ik eene s o o r t van o v e r t u i g i n g i n mi j d a t U ons voorspoed, j a , gel u k z u l t aanbrengen. "Maar wat w i l t g i j dan d a t ik voor hem doe",

z u l t U m i s s c h i e n vragen. Mag ik h e t U zeggen met a l de v r i j m o e d i g h e i d d i e ik i n d i t o g e n b l i k i n mi j gevoel? Ik w i l d e U vragen, Prof e s s o r , om voor ons naar den Koning o f M i n i s t e r t e gaan en met Uwen g r o o t e n i n v l o e d t e bewerken d a t De Lange eene voldoende verhooging van t r a k t e m e n t k r i j g e , d a t h e t beschouwd worde d a t h i j i n h e t tweede en i n October 1855 i n h e t derde t e r m i j n van z i j n zending komt en h i j dus o v e r een h a l f j a a r op een t r a k t e m e n t van f 750 z a l worden g e s t e l d . Opdat deze vraag U n i e t onbescheiden voorkome mag i k U dan één voorbeeld opnoemen waar De Lange i n de meeste o p z i g t e n

mee kan worden g e l i j k g e s t e l d ? De heer Ühlenbeck, d i r e c t e u r van den Waterstaat. Z i j waren ti jdgenooten op h e t I n s t i t u u t . Beiden hebben daar goed gewerkt. De heer Ühlenbeck i s l a t e r van eene m i l it a i r e t o t eene c i v i e l e b e t r e k k i n g overgegaan. Beiden worden geroemd a l s i j v e r i g e b r u i k b a r e menschen; beiden behooren z i j t o t den f a t s o e n l i j k e n stand, maar de een h e e f t een t r a k t e m e n t van f 1600 en de ander van f 450. Hebben w i j h e t g e l u k d a t De Lange b l i j f t l e v e n en d a t h i j z i j n e gezondheid t e r u g k r i j g e en hem f 750 worde toegestaan, dan kunnen w i j , b u i t e n g r o o t e tegenspoeden en met z u i n i g h e i d nog a l t i j d i n den t i j d van v i e r j a r e n d2 f 6000 d i e w i j nu t e n a c h t e r e n z i j n weer overgaren en a l z o o na negen j a r e n t i j d op d e z e l f d e g e l d e l i j k e hoogte z i j n a l s t o e n w i j Hol l a n d v e r l i e t e n . Wordt h e t ons n i e t t o e gestaan dan weet i k w a a r l i j k geen raad. Met eene verhooging van f 150 b1 i j v e n w i j , wanneer m i j n broeder gaat trouwen daar h i j reeds

l a n g p l a n op h e e f t , b i j n a op d e z e l f d e hoogte, v o o r a l n i e t b e t e r , a l s i n de e e r s t e j a r e n omdat onze behoeften s e d e r t zooveel veran-

F, KAISER EIV S.H. DE LAIVGE

"derd z i j n . En k u n t U, geachte Professor, h e t l a a t s t e werk van De Lange goedkeuren dan heb i k nog een groote vraag n a m e l i j k om hem t e maken honori s causa d o c t o r . I k g e l o o f d a t d i t nu zoo heilzaam op hem zou werken en ook i k zou e r U zoo dankbaar voor z i j n . Het behoorde a l t i j d t o t m i j n e i l l u s i ë n d a t h i j d i e n graad zou k r i j g e n en toen i k U t e Leiden t o t hem hoorde zeggen d a t h e t b e t e r ware h i j n i e t verder voor z i j n examen arbeidde maar z i c h g i t s l u i t e n d met z i j n e zending moest bezighouden want i n d i e n iii j l a t e i - eenig goed werk l e v e r d e men hem d i e n graad wel zou kunnen en w i l l e n geven, heb ik m i j daar steeds me6 g e v l e i d . Het i s immers gepermit e e r d d a t de vrouw g e s t e l d i s op den roem van den man? Misschien heb i k , evenals Moses, t e veel gevraagd. I s d i t zoo, z o r g dan s.v.p.,

waarde Professor, maar h e t e e r s t voor onze f i n a n -

t i ë n want hoe zou h e t met m i j en de arme kinderen gaan wanneer De Lange eens n i e t h e r s t e l d e . I k heb d i t a l l e s geschreven wanneer h i j dacht d a t i k s l i e p . H i j h e e f t e r dus n i e t h e t m i n s t van gemerkt. Heb i k verkeerd gehandeld: h e t m i j kwal i j k nemen o f m i j veroordeelen z u l t U t o c h n i e t en dringend verzoek ik U e r hem n o o i t i e t s van t e l a t e n b1 i j k e n . I k heb U met a l onze omstandigheden bekend gemaakt en ook U a l leen. Onze ouders weten h e t n i e t en h e t i s ook b e t e r d a t z i j h e t n i e t weten. Nu hebben z i j h e t gelukkige i d e e d a t h e t ons goed gaat. Maar ik gevoelde m i j v e r p l i g t om h e t aan U t e zegjen.

Met de zen-

d i n g van De Lange naar I n d i ë t o t stand t e brengen h e e f t U ons gel u k beoogd. I k mag U dus n i e t l a n g e r v e r z w i j g e n d a t h e t n i e t aan Uwe b e d o e l i n g heeft beantwoord. Wanneer h e t eens ongelukkig met ons a f l i e p dan zoudt U reden hebben om m i j l a t e r t e zeggen: "Waarom hebt g i j m i j n i e t geschreven hoe h e t met U ging, dan had i k i n Uw voordeel kunnen spreken; de b e l angstel ling en vriendschap d i e

i k U vroeger betoond heb hadden U meer vertrouwen i n m i j moeten doen s t e l l e n " . Nog i e t s moet i k h i e r b i j voegen d a t i k vergeten heb vroeger t e noemen. I n Hol l a n d behoorde De Lange nog t o t de jonge menschen. H i e r wordt h i j , nu b i j n a 39 j a r e n oud, b i j de bedaagden van l e e f t i j d g e t e l d d i e b i j n a a l l e n i n l u c r a t i e v e betrekkingen z i j n . Bet r e k k e l ij k h e e f t h i j h e t dus zeer ongelukkig g e t r o f f e n . I k d u r f U b i j n a zooveel s c h r i j v e n s n i e t t e zenden. Toen i k begon

F. KAISER EN S.H.

DE LAIVGE

"had ik k o r t w i l l e n z i j n maar zoo g a a t h e t met d i e w e i n i g gewoon z i j n de pen t e voeren. Ook maak i k U m i j n v e r o n t s c h u l d i g i n g e n omt r e n t m i j n s l e c h t e s c h r i f t en h a k k e l i g e s t i j l maar m i j n h o o f d en m i j n e hand waren a l m06 v o o r ik beginnen kon. I k maak dus geene v e r d e r e v e r o n t s c h u l d i g i n g e n en i k hoop d a t U m i j n g e s c h r i j f met deze1 f d e bonhommie z u l t l e z e n a l s U v r o e g e r m i j n e d i s c o u r s e s aanh o o r d e t . Kon i k nu even, a l s i n d i e n t i j d , e r Uw antwoord o p hoor e n . Hoe gaarne zou i k ook nog eens een a v o n d j e zoo h u i s s e l i j k b i j Mevrouw z i t t e n k e u v e l e n . Wat konden w i j dan h a r t e l i j k om b a g a t e l l e n l a g c h e n en genoegen hebben; g e b e u r t d a t nog eens dah b r e n g i k m i j n e o p s c h r i j f b o e k e n mede om U t e b e w i j z e n d a t i k geene j o t a v e r g r o o t heb om U o v e r de I n d i s c h e c i j f e r s t e doen verbazen. Mevrouw zou m i j nog wel eens w i l l e n z i e n , hoop i k want h e t n i e t - b e antwoorden van m i j n e b r i e v e n komt t o c h z e k e r n i e t omdat HEd. boos op mi j i s . I k zou g r o o t e n l a s t hebben h i e r nog e e n i g e r e g e l e n v o o r HEd. b i j t e voegen, maar de le t t e r s schemeren mi j v o o r de oogen. Met m i j n e h a r t e l i j k e en hoogachtende g r o e t e n aan HEd.,

de g r o e t e n

aan A l e t t a , W i l lem, Emiel en den i n g e n i e u s e n k l e i n e n P i e t noem ik mi j, waarde P r o f e s s o r , met v r i e n d s c h a p en de meeste h o o g a c h t i ~ g UEd. D i e n a r e s s e

W.C.

de Lange

-

Landskroon

Ten a a n z i e n van De Langes z i e k t e v e r s c h i j n s e l e n i n deze diep-mensel i j ke b r i e f heb i k nog e n i g e a a n v u l l i n g e n kunnen v i n d e n i n h e t reeds e e r d e r genoemde ges c h r i f t C1571 (deel I I , b l z . 84 e.v.)

van de heer G.A. Abendanon,

de k l e i n -

zoon van S j o e r d s b r o e r D o l f . Ze z i j n o n t l e e n d aan b r i e v e n d i e D o l f o v e r S j o e r d s z i e k t e aan z i j n ouders i n A l kmaar h e e f t geschreven. Het i s o n n o d i g deze b i j z o n d e r h e d e n h i e r t e vermelden maar i k heb ze, met d i e welke Mevrouw De Lange i n C2311 noemt, o v e r g e l e g d aan de a r t s e n A.M. en W.

Jansen t e Amsterdam

S t o f f e l s t e Arnhem met h e t verzoek m i j zo mogel i j k de a a r d van de

z i e k t e mee t e d e l e n . Onafhankel i j k van e l k a a r hebben z i j m i j geschreven d a t , o f s c h o o n andere z i e k t e n z e k e r n i e t u i t g e s l o t e n geacht moeten worden, amoebend y s e n t e r i e hun h e t mees t waarsch i j n l i j k voorkwam. De z e e r g r o t e hoeveel heden k a l o m e l , een g i f t i g e k w i k v e r b i n d i n g , d i e aan de p a t i ë n t werden gegeven moet e n bovendien z e k e r een k w i k v e r g i f t i g i n g t e n g e v o l g e hebben gehad. "Op 8 A p r i l " , treurigst".

s c h r i j f t D o l f aan z i j n ouders, "was S j o e r d s t o e s t a n d a l l e r B i j b e s l u i t van de Gouverneur-Generaal d.d.

19 a p r i l 1855 no. 6

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

w o r d t hem daarom twee j a a r v e r l o f gegeven t o t h e r s t e l van gezondheid o n d e r t o e k e n n i n g van een v e r l o f s t r a k t e m e n t van f 2460 I s j a a r s .

I n de Amsterdam-

sche C o u r a n t van 4 j u l i 1855 w o r d t van d i t z i e k t e v e r l o f m e l d i n g gemaakt. H e t s c h i p waarmee de t e r u g r e i s van de d o o d z i e k e De Lange, z i j n vrouw e n v i e r k i n d e r e n n a a r Neder1 and werd gemaakt was h e t f r e g a t "Pal embang" C2341. Abendanon s c h r i j f t o p b l z . 92-94 van C1571 d a t D o l f i n een b r i e f aan z i j n o u d e r s d.d.

9 mei h e t p l a n van S j o e r d s voorgenomen r e p a t r i ë r i n g aan z i j n o u d e r s

h e e f t meegedeeld. "Van h e t v e r t r e k van de f a m i l i e u i t B a t a v i a " , danon, "heb

z e g t Aben-

i k geen b e s c h r i j v i n g gevonden; h e t z a l o n g e v e e r 12 Mei hebben

p l a a t s gehad".

D i t i s n i e t j u i s t ; de "Palembang"

v e r t r o k 20 mei 1855 u i t

B a t a v i a . H e t k a n worden a f g e l e i d u i t de b r i e f C2351 d i e Mevrouw De Lange o p 16 o k t o b e r 1855 u i t A l kmaar ( z i j was d a a r op 5 o k t o b e r aangekomen) aan K a i s e r h e e f t g e s c h r e v e n e n u i t de a a n k o n d i g i n g van h e t v e r t r e k van h e t s c h i p i n de Amsterdamsche C o u r a n t van 5 a u g u s t u s 1855. Daar v o l g e n s deze z e l f d e a a n k o n d i g i n g h e t s c h i p o p 19 o k t o b e r 1855 i n h e t O o s t e r d o k t e Amsterdam aankwam moet mevrouw De Lange h e t l a a t s t e gedeel t e van h a a r r e i s p e r t r e i n hebben a f g e l e g d . "Op 29 Mei 1855",

s c h r i j f t z i j i n h a a r bovengenoemde b r i e f C2351 aan K a i s e r ,

"op den 9den dag na ons v e r t r e k u i t B a t a v i a " i s De Lange "na een v e e l en l a n g d u r i g l ij d e n " aan b o o r d van de "Palembang"

gestorven.

I k heb, d o o r na-

v r a a g t e doen n a a r h e t s c h e e p s j o u r n a a l , gepoogd e n i g e b i j z o n d e r h e d e n t e wet e n t e komen o v e r z i j n o v e r l i j d e n en o v e r de p l a a t s waar z i j n l i j k aan de zee w e r d t o e v e r t r o u w d .

D i t i s m i j n i e t gelukt.

van 18 a u g u s t u s 1975, no.

1 75.1323,

I n ( z i e C2341) z i j n b r i e f

s c h r i j f t de g e m e e n t e a r c h i v a r i s

van

Amsterdam mi j :

"Navraag b i j bovengenoemde f i r m a " (Hoyman e n Schuurman) "had a l s r e s u l t a a t d a t h e t d o o r U gevraagde j o u r n a a l van de "Palembang" met aan z e k e r h e i d grengende w a a r s c h i j n l i j k h e i d i s v e r n i e t i g d omd a t de f i r m a b i j v e r h u i z i n g e n i n h e t v e r l e d e n z i c h h e r h a a l d e l i j k h e e f t o n t d a a n van m a t e r i a a l d a t n i e t l a n g e r v o o r h a a r van b e l a n g was". Wel w o r d t i n h e t a r c h i e f van h e t M i n i s t e r i e van m a r i n e op 6 o k t o b e r 1855 o n d e r no. 61 i n de agenda medegedeeld d a t de g e z a g v o e r d e r van de "Palembang" een o v e r l i j d e n s b e r i c h t van De Lange h e e f t ingezonden. De b e t r e f f e n d e s t u k k e n u i t h e t a r c h i e f z i j n e c h t e r v e r n i e t i g d . Het M i n i s t e r i e van m a r i n e rneld-

F. KAISER EI\ S.H.

DE LANGE

de z i j n o v e r 1 i j d e n aan de b u r g e r 1 i j k e s t a n d t e A l kmaar. U i t h e t r e g i s t e r d a a r b l i j k t dan o o k :

" I n h e t j a a r één d u i z e n d a c h t h o n d e r d v i j f en v i j f t i g den negen en t w i n ~ i g s t e nd e r maand Mei i s aan b o o r d van h e t Nederlandsch f r e c a t s c h i p "Palembang" op d e s z e l f s r e i z e van B a t a v i a naar Amsterdam ovePl eden S j o e r d H e n d r i k de Lange, e c h t g e n o o t van W i llemi na C h r i st i na Lands k r o o n " . Een a f s c h r i f t van deze o v e r l i j d e n s a k t e , g e d a t e e r d 13 mei 1856, i s l a t e r b i j de i n d i e n i n g van een a a n v r a g e om p e n s i o e n d o o r Mevrouw De Lange o v e r g e l e g d . I n h a a r b r i e f C2351 ven 16 o k t o b e r 1855 aan K a i s e r had z i j reeds opgemerkt d a t " h e t weduwefonds o p v e r r e na n i e t genoeg ( i s ) om met m i j n g e z i n ( v a n ) t e leven".

B1 i j k e n s C2361 werd h e t o p 21 mei 1856 v a s t g e s t e l d o p f 72 p e r

maand, t e vermeerderen met f 17 p e r maand v o o r e l k m i n d e r j a r i g k i n d . Naar a a n l e i d i n g van De Langes dood h e e f t K a i s e r aan Mevrouw De Lange b1 i j k b a a r een b r i e f van rouwbeklag g e s t u u r d en h a a r de v r a a g g e s t e l d "welke n u h a r e u i t z i g t e n en voornemens z i j n " .

A l t h a n s o p 6 december 1855 C2371 be-

d a n k t z i j K a i s e r v o o r z i j n "deelnemende l e t t e r e n " en v r a a g t z i j hem, n a a r a a n l e i d i n g van de h i e r b o v e n g e c i t e e r d e woorden, om een p e r s o o n l ij k o n d e r houd. K a i s e r v o e l t b l i j k b a a r aan w e l k e de redenen zouden kunnen z i j n v o o r d i t p e r s o o n l i j k onderhoud. Op 14 december s t u u r t h i j Mevrouw De Lange d a a r om een b r i e f C2381 w a a r i n h i j h a a r v o o r een bezoek van e n k e l e dagen u i t n o d i g t . Aan d i e u i t n o d i g i n g v o e g t h i j e c h t e r t o e

" d a t UEd. van m i j n e h u l p n i e t h e t a l l e r m i n s t e kan verwachten. Voors t e l l e n van m i j n e z i j d e o m t r e n t de v e r b e t e r i n g van Uwen t o e s t a n d zouden z e k e r l i j k n i e t worden aangehoord en a l ware d i t zoo n i e t , zoo b e s t a a n e r t o c h omstandigheden d i e h e t mi j o n m o g e l i j k maken z u l k e v o o r s t e l l e n i n t e dienen. Hoezeer i k wenschte d a t i k i e t s i n Uw b e l a n g kon doen, i s mi j d i t o n m o g e l i j k gemaakt en ik ben z e l f s v e e l t e w e i n i g met de M i n i s t e r i ë n van K o l o n i ë n en M a r i n e bekend om 1IEd. met raadgevingen t e kunnen b i j s t a a n . UEd. z a l ons t e n a l l e n t i j d e wel kom z i j n maar ik moet UEd. v o o r a f b e r i g t e n d a t Uw bezoek n i e t z a l kunnen" ( b e w e r k s t e l l i g e n om mede Uw persoonl i j k e b e l angen) " t e b e v o r d e r e n " .

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

Het t u s s e n h a a k j e s g e p l a a t s t e g e d e e l t e aan h e t e i n d van h e t c i t a a t i s van m i j z e l f ; h e t i s i n Kaisers k l a d t e k s t onleesbaar.

I k meen e c h t e r z i j i i be-

d o e l i n g j u i s t t e hebben weergegeven: h i j h e e f t n o o i t kunnen v e r g e t e n d a t z i j n z i e n s w i j z e o v e r de " I n d i s c h e zending" daar n i e t k r i t i e k l o o s i s gevolgd. Abendanon z e g t h e t op b l z . 46 van z i j n b e s c h r i j v i n g C1571 a l s v o l g t :

"Zooal s h e t meer is gegaan: de p r o f e s s o r e n in Hol l a n d v e r s c h i l len wel eens van meening met de u i t v o e r d e r s i n I n d i ë en d a t l e i d t dan t o t haken en oogen. Men z a l gewaar worden d a t de eenmaal aimabele professor

K a i s e r een v i j a n d van de gebroeders De Lange i s gewor-

den en d a t h o o f d z a k e l i j k w i j l hun b e l e i d een b e t e r was dan h e t z i j n e " C2391. Z e l f s na Mevrouw De Langes reeds meermalen genoemde b r i e f L2311 van 12 maart 1855, j a z e l f s na S j o e r d s dood i s K a i s e r b l i j k b a a r i n deze " v i j a n d s c h a p " b l i j v e n v o l h a r d e n , z i c h u i t e n d e i n een w e i g e r i n g - b i j - v o o r b a a t

i e t s op mate-

r i e e l gebied voor z i j n weduwe t e w i l l e n doen. Op 24 december 1855 C240J antwoordt Mevrouw De Lange w a a r d i g op K a i s e r s b r i e f . Z ij bedankt hem v o o r z i j n "rondborstig1' schrijven.

Inderdaad had z i j z i c h g e v l e i d met de hoop

" d a t door Uwe raadgevingen en medewerking men aan de voorwaarden zou voldoen waarop De Lange i n I n d i s c h e n d i e n s t was getreden en

m i j h e t t o e n bepaalde weduwepensioen zou geven waarvan m i j en de k i n d e r e n nu de h e l f t onthouden wordt. I k w i s t n i e t d a t e r nu nog redenen bestonden d i e , n i e t t e g e n s t a a n d e UEd.'s v r i e n d e l i j k e bel a n g s t e l li n g i n mi j, UEd. v e r h i n d e r e n mi j t e raden of t e n voorspraak t e z i j n . Het d o e t mi j l e e d maar nogmaal s bedank ik UEd. h e t m i j r o n d u i t gezegd t e hebben. Het zou m i j z e k e r l i j k eene nieuwe t e l e u r s t e l ling geweest z i j n wanneer ik d i t e e r s t monde1 ing van U vernomen had. " Het voorgenomen bezoek aan L e i d e n w o r d t " u i t g e s t e l d t o t b e t e r e gezondheid en g u n s t i g e r weer". I n h e t a r c h i e f van de R i j k s c o m m i s s i e v o o r Geodesie i s nog een b r i e f j e van Mevrouw De Lange aan K a l s e r C2411. Het i s gedateerd 28 maart 1856. Daar z i j i n de n a c h t van "Zondag op Maandag i n L e i d e n l o g e e r t " en maandagavond b i j haar " z u s t e r S c h e l t e n s i n den Haag w o r d t verwacht", i s dat z i j

v r a a g t z i j o f h e t goed

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"Maandagmorgen b i j U komt. Excuses o m t r e n t m i j n e v r i j h e i d " d i t v e r zoek t e doen " z a l i k n i e t maken want, m i s l e i d t m i j n gevoel m i j

n i e t , dan i s e r nog wel zooveel genegenheid voor m i j overgebleven d a t d i t a l leen een b e l eefdheidsvorm zou z i j n " . I k weet n i e t o f h e t voorgenomen bezoek h e e f t p l a a t s gehad; een antwoord van K a i s e r op h e t b r i e f j e i s m i j onbekend.

Daar v e r d e r e c o r r e s p o n d e n t i e t u s s e n

Mevrouw De Lange en K a i s e r i n h e t a r c h i e f van de R i j k s c o m m i s s i e o n t b r e e k t vermoed i k d a t h e t c o n t a c t d a t s i n d s 1844 had bestaan C271 i s v e r l o r e n gegaan.

I n h a a r p r a c h t i g e b r i e f C2311 s c h r i j f t Mevrouw De Lange ( z i e b l z . 175) o v e r de z i e k t e van S j o e r d d a t h i j n i e t a l l e e n f y s i e k maar ook moreel l i j d t . Z i j v o e g t e r aan t o e : " l k g e l o o f wel d a t i k e r de oorzaak van ken" zonder d a t ze d i e u i t s p r e e k t . Ook i k meen d i e oorzaak t e kennen: de f i j n g e v o e l i g e , warm-mensel ij ke en beschouwende S j o e r d h e e f t onder de v e r w i j d e r i ng d i e t u s sen hem en z i j n zo z e e r v e r e e r d e l e e r m e e s t e r K a i s e r was o n t s t a a n p s y c h i s c h z e e r geleden. F i j n g e v o e l i g , warm-mensel ij k en beschouwend inderdaad,

zo i s

h i j u i t z i j n b r i e v e n op m i j overgekomen. Men h e r l e z e d a a r v o o r nog eens de ene z i n u i t C31 d i e i k reeds op b l z . 6 c i t e e r d e en w a a r i n h i j , een maand na z i j n aankomst i n "Nederlandsch

I n d i ë " de i n s t e l l i n g van de gemiddelde

Europeaan t e g e n o v e r d a t I n d i ë h e e f t g e k a r a k t e r i s e e r d . s e l i j k , f ij n g e v o e l i g en beschouwend was h i j maar ook s e r s beweringen van h e t tegendeel

-

Maar n i e t a l l e e n men-

-

en d i t ondanks K a i -

i j v e r i g en b e z i e l d met de gedachte door

h a r d werken i e t s t e w i l l e n b e r e i k e n . De h i e r b o v e n genoemde k a r a k t e r e i g e n schappen komen mede t o t u i t i n g i n de k a r a k t e r i s t i e k d i e Abendanon op b l z . 35 van C1571 van S j o e r d g e e f t en d i e u i t e r a a r d i s gebaseerd op de b r i e v e n d i e

i n h e t fami l i e - a r c h i e f De Lange t e A l kmaar worden bewaard:

"Merkwaardi g i s , u i t de bewaard gebleven b r i e v e n , z i j n b e l a n g s t e l -

ling gewaar t e worden voor land, v o l k en c u l t u r e s van den A r c h i p e l waarover h e t een en ander door m i j vergaard i s kunnen worden. S j o e r d b e s c h i k t e over een aangenanien s c h r i j f t r a n t en z i j n h e l d e r e g e s c h r i f t e n roepen iemand van g r o o t e kunde en v o o r t r e f f e l ij k e e i genschappen voor den geest. H i j was onkreukbaar, b e z i e l d met geduchte courage, z i j n i j v e r en a r b e i d s l u s t waren soms b i j n a ontoombaar C2421 en i n z i j n huwel ij k s l e v e n , d a t door z i j n v r o e g t i j d i g e n

,

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"dood k o r t gebleven i s , lezen w i j u i t de b r i e v e n een p r a c h t i g e l i e f d e voor z i j n vrouw en kinderen. Z i j n t r e k k e n op jeugdigen l e e f t i j d verraden reeds den a r i s t o c r a a t van karaktereigenschappen; geen wonder i s het, d a t Sjoerd, geboren i n h e t l s t e derde gedeelt e van den t i j d van moeder-zijn z i j n e r Moeder, de zoon was, d i e den band samenhield van d i t e e r s t e derde gedeelte en de s p r u i t e n u i t de komende twee derden. Sjoerd was i e d e r s v r i e n d ; z i j n aanh a n k e l i j k h e i d aan de leden van h e t gezin waartoe h i j behoorde s p r e e k t u i t de wederzi jdsche u i t l a t i n g e n en aangezien z i j n jonger e broeder GeZdoZph Adriaan i n menig o p z i c h t naar hem aardde, i s h e t geen wonder d a t h e t j u i s t deze twee b r o e r s geweest z i j n d i e i n hun l e v e n zoo nauw aan e l kaar verbonden waren".

9. RESULTAT6V V N D E UZTGEVOERDE LENGTE- EN BREEDTEBEPAL'INGbU 1N D E M'INAHASSA

VAN MENADO (CELEKES) EiU BATAV'IA De r e s u l t a t e n van de l e n g t e - en b r e e d t e b e p a l i n g e n d i e i n de Minahassa van Menado en i n B a t a v i a werden u i t g e v o e r d z i j n vermeld i n de reeds e e r d e r gea noemde p u b l i k a t i e s C155 1 en C1071. De maanswaarnemingen t e r b e p a l i n g van de ( a b s o l u t e ) l e n g t e van Menado komen v o o r i n De Langes g e s c h r i f t C 1671. Ze hebben, mede door de onbekende f o u t e n i n de "maanstafelen",

geen betrouw-

t o1c h een b a r e r e s u l t a t e n o p g e l e v e r d . Dat De Lange op b l z . 42 van ~ 1 5 5 ~ l e n g t e v e r s c h i l t u s s e n B a t a v i a en Menado kon p u b l i c e r e n i s t e danken aan h e t f e i t dat h i j

-

z i e b l z . 110 t o t 115

B a t a v i a n a a r Kema i n j a n u a r i

-

-

t i j d e n s z i j n r e i s met de "Aruba"

van

maart 1852, v i e r t i j d m e t e r s t e r b e s c h i k k i n g

had waarmee h e t l e n g t e v e r s c h i l werd bepaald. Op deze r e i s vond h i j voor h e t ~. 1 835 (!) l e n g t e v e r s c h i l t u s s e n B a t a v i a en Menado 1 ~ 1 2l S

.

Op de t e r u g r e i s

naar B a t a v i a , d i e o p 10 maart 1853 t e Menado begon, werd e r , d o o r h e t o v e r brengen van de chronometers 2230 en 2231 van Dent ( z i e b l z . 58 en C151 s b l z . 142), voor gevonden 1 U 1 2 m ~ 3 s . 6 8 6( ! ) . Het v e r s c h i l 8 . l 4 9 = 12211 t u s sen b e i d e bepal ingen i s g r o o t . Op aarde r e p r e s e n t e e r t h e t een v e r s c h i l van ca. 3 . 5 à 4 km i n de r i c h t i n g o o s t - w e s t .

Het i s b l i j k b a a r door De Lange on-

t o e l a a t b a a r bevonden. Op de b l z . 52 en 53 van z i j n p u b l i k a t i e ~ 1 5 5 a ~ l 1t h a n s v e r m e l d t h i j a l l e l e n g t e n van de door hem op Celebes bepaalde p u n t e n t.o.v.

de m e r i d i a a n door h e t o p de G.

t.o.v.

d i e d o o r de t i j d b a l t e B a t a v i a .

Lokon g e p l a a t s t e s i g n a a l A en n i e t

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

De v e e l a l u i t s t e k e n d e c i r c u m m e r i d i a a n b r e e d t e b e p a l i n g e n i n de Minahassa, zoa l s i k d i e i n t a b e l 1 heb vermeld, z i j n o n t l e e n d aan de t a b e l B op de b l z . 43-46 van ~ 1 5 5 ~ 1De. kolommen I en 2 v e r w i j z e n naar h e t nummer en de naam van h e t p u n t waar de breedtebepal i n g h e e f t p l a a t s gehad ( z i e ook Figuur 11 op b l z . 116). Kolom 3 g e e f t de naam o f h e t nummer van de s t e r waarvan i n de b u u r t van de m e r i d i a a n de z e n i t s a f s t a n d werd gemeten. men de naam S (.H.

de Lange) o f G (.A.

I n kolom 4 v i n d t

de Lange) van de waarnemer en i n ko-

lom 5 h e t a a n t a l malen g

d a t h i j de s t e r waarnam. I n kolom 6 i s de b r e e d t e i $ i vermeld d i e u i t h e t a r i t m e t i s c h gemiddelde van de gemeten en t o t de m e r i d i a a n h e r l e i d e z e n i t s a f s t a n d e n onder inachtneming van de r e f r a c t i e werd berekend. De dec1 i n a t i e van de s t e r d i e voor deze b e r e k e n i n g n o d i g was werd u i t e r a a r d o n t l e e n d aan een a s t r o n o m i s c h j a a r b o e k . astrostation

De b r e e d t e

i s d o o r De Lange bepaald met de formule:

van h e t

$M= C g i $ i l : i g i l

( z i e kolom 7) C2431. Op de b e r e k e n i n g van een s c h a t t i n g van de s t a n d a a r d a f wijkingM i k straks

i n d e b e p a l i n g van $

@M

d i e i k e v e n e e n s i n k o l o m 7 h e b v e r m e l d ga M nader i n . Kolom 8 t e n s l o t t e v e r m e l d t de a s t r o n o m i s c h e a z i m u t s

d i e i n de a s t r o s t a t i o n s

naar omringende s t a t i o n s z i j n gemeten. Zo i s i n

Kema ( 2 ) h e t a s t r o n o m i s c h a z i m u t naar h e t s i g n a a l op de G.

K l a b a t (25)

2 8 0 1 6 1 2 2 ~ 3 .Het i s , z o a l s d a t b i j De Lange g e b r u i k e l i j k was,

geteld u i t het

a s t r o n o m i s c h noorden i n een r i c h t i n g t e g e n g e s t e l d aan d i e van de w i j z e r s van een uurwerk ( l i n k s o m ) . De a z i m u t s dienden ( z i e b l z . 120) v o o r de b e p a l i n g van l e n g t e v e r s c h i l l e n o f ,

i n d i e n op een bepaald p u n t , b i j v . de G.

Sopoetan

(no. 3 1 ) , geen b r e e d t e b e p a l i n g had p l a a t s gehad, voor de b e r e k e n i n g van l e n g t e v e r s c h i l l e n en v o o r de b e p a l i n g van de b r e e d t e van h e t s t a t i o n door voorwaartse s n i j d i n g . De w i j z e waarop u i t de met ingen de b r e e d t e van een a s t r o s t a t i o n werd bep a a l d i s door De Lange u i t v o e r i g aangegeven op de b l z .

18-20 van ~ 1 5 5 ~ 1 .

De daar vermelde waarnemingen hebben b e t r e k k i n g op h e t s t a t i o n no. 23 (Atep) waar, z o a l s u i t t a b e l 1 b l i j k t , v i j f t i g maal de s t e r a Pavonis werd waarge-

= + 1°09'10'!5die 23 u i t de e e r s t e 50 waarnemingen werd a f g e l e i d en d i e 15'14 v e r s c h i l t met h e t

nomenen v i j f t i g maal d e s t e r a C!ephei. De b r e e d t e $

= + 1 009125'!9 u i t a Cephei , was v o o r De Lange a a n l e i d i n g de 23 waarnemingen o p h e t s t a t i o n u i t v o e r i g t e pub1 i c e r e n . Daar de r e c h t e k l i m -

resultaat $

ming van a Pavonis ongeveer een u u r k l e i n e r i s dan d i e van a Cephei gaat de e e r s t e s t e r ongeveer een u u r e e r d e r door de m e r i d i a a n dan de l a a t s t e . Met de waarnemingen op a Pavonis moest dus worden begonnen. Ze dienden b i n nen h e t u u r t e worden b e ë i n d i g d . Daarna volgden d i e op a Cephei.

5

9

Standplaats Ster No.

Naam

1

2

1

2

Menado

3 E Canis r n a j o r i s Capel l a Cape1 l a y Doradus r- Argus a Col umbae a Argus E Canis r n a j o r i s a 2 Gerninorurn no. 2832 i Urs. m a j o r i s û Urs. r n a j o r i s

q Argus

Ajerrnadidih

ri Argus

a Urs. m a j o r i s a Urs. m a j o r i s q Urs. m a j o r i s

no.

4087

a 2 Centauri

4

W r . Aanne- t a l mer gi

4

5

G

25 13 24 l9 40 26 22 24 24 26 24 25

s G

s S S G S G S G S

m

Berekende breedte

$i

Gem. b r e e d t e $M = C~$I:C~J

6

7

1~29'38'129 37.07 37.42 38.57 42.38 1 O29'38V73 40.52 + 0'121 39.65 36.76 38.22 39.05 40.01 38.36

AZ i rnut naar

6 Sign. Menado Toewa :

46O13'56!'6; Obs . p l a a t s t e Malalayang:

149O46'03!'6; G. Lokon s i g n . A:

1 6 2 ~ 5 532'16; ' G. K l a b a t sign.:

258003 57'19

t l

Kema

y Urs. m a j o r i s Urs. r n a j o r i s q Argus r- Argus y Urs. m a j o r i s y Urs. r n a j o r i s i Argus

3

187

F . KAISER EN S.H. DE LANGE

Likoepang

a Urs. m a j o r i s yUrs.majoris f3 C e n t a u r i

S G S G G S G G

28 35 34 40 13 28 22 23 223

1°21'44'.'45 43.07 44.52 44.80 42.88 43.95 43.54 42.13

1°21'43'180 + 01!24

S S G S S G

l1

1025'14'.'24 10.43 11.94 12.79 11.33 13-27

1°25'12'.'15 + 0'129

S G G

15 33 34 32 35 160 28 29

2

1°40'15'.'68 16.57 19.60

1°40'17'.'54 + 0Y37

29 17 35

1°34'40'.'78 39.42 42.1 1

1°34'41'.'07 + OV41 -

25 50 48 42

1°30'42!188 36.75 36.35 34.55

G. K l a b a t sign.:

28O16'22~3

G. K l a b a t sign.:

300°17'33'!2

Top Goenoeng Klabat:

171°09' 15.8

96

5

Loempias

a Cephei no. 7022 f3 C e n t a u r i

6

Paniki

a l Crucis y Urs. m a j o r i s a2 Centauri a Cor. Bor.

G

s s

G S G S

81

m

1°30'39'.'34

Top Goenoeng Klabat:

189~08'47'!2 G. K l a b a t sign. :

244O20 '29'.'8

F. K A I S E R EN S.H.

188

1

7

8

9

10

11

2 Tanah Wangko

Amoerang

Moentee

Koemelernboea i

Tombatoe

3

4

5

no. 5118 no. 5118 no. 5118 T- Urs. r n a j o r i s q Draconis no. 5731 6 Draconis y Dracon i s

G S G S G S G G

24 21 19 21 19 22 12 20 158

1 O23'55'.'39

a Pavonis 5 8 Cygni a Cor. Bor. a Scorpi i no. 5740 B Draconis no. 6105 no. 5823

S G S G

23 19 26 28 29

1°11'07'.'00 09.71 09.71 11.51 08.02 11.32 06.41 10.15

ascorpii no. 5731 B Draconis a Telescopii 6 Lyrae a Gruis

S G

s G G G

s G S G

no. 6599 a Pavonis y Draconis a Lyrae q Draconis q Scorpii

G G S

a Gruis a Lyrae 6 Dracon i s E Sagitt. a Pavonis

G G S G S

S G

s

6 53.52 58.14 57.31 56.91 57.60 59.55 60.58

11

34 40 21 o 16 20 35 16 7 46

m 22 26 50 22 46

45 21 1 12 21 41 22

45

i0i8'3i'.'48 33.25 31.52 31 - 7 3 28.72 32.65

,

9 9

DE LANGE

7

8

1°23'57!'19 + 01!29

Menado Toewa s i gn. :

Herleid t o t de p l a a t s waarde paal s t a a t :

356°23'201' u i t de p l a a t s waar de p a a l staat.

1 O24' 00Y06

1°11'09'!05 +0'.'25

erl leid t o t devlagges t o k op de benteng:

G. Lokon s i g n . B:

307003'52'!8 u i t devlagg e s t o k o p de benteng.

lOli'l0'.'69

G. Sopoetan sign.:

l o l 8 ' 3 2 ~ 0 2 201°56'55'!7 + 0'!31 G. Lokon s i g n . B:

28a01 2'47!'4

1 O05' 12'.'67

G. K l a b a t (top) z

11.24 10.49 11.08 09.25 10.98

l O05' 10!'60 + 0!'25 -

1°02'31!'55 30.45 29.74 32.46 32.47

1°02'31'.'29 + 01!31

304~03'56'!05 G. Lokon s i g n . B:

311°17'54'!0 G. Sopoetan sign.:

323O05' l ll!O

141

12

Belang

a a a a

6

Gruis Cygni Cephei Gruis Tucanae

S S G

s

23 41 40 27

G

2

0°56'26'.'26 25.74 27.12 28.11 27.85

19 23 24

1°02'481!51 50.06 52.91

163

13

Ratahan

a Lyrae no. 6779 a Aurigae

S G S

66

0 ~ 5 6 ' 2 6 ~ 9 6 G. Sopoetan sign.: +0!29 HerTeid t o t 16°17'57'.'9 p l a a t s op h e t s t rand:

0 ~ 5 622'!70 ' 1°02'50'.'65 + 0'145 -

G. Kawatak sign.:

334O41 '56!'0

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

I

1

2

14

Langowan

3 a Cassiopeae a Persei

4

5

6

7

S S

52 26 78

1°09'12'.'42 11.95

1°~9'12!'26 + 0Y41

8 G. Kawatak sign.:

1 6 4 ~ 2 432'.'4; ' Kaweng sign.:

G.

273O58' 06'.'7 15

Kakas

a Lyrae a Pavonis a Aurigae

S G

s

30 48 23 101

1°10'34'.'59 36.46 31 .37

1°10'34'.'75 + 01!36

G. Masarang sign.:

7°59'13!'2; G.

Lokon

si%n. A: 27 12'05!'4;

i d . s i g n . B:

28O00' 25'19; G. Sopoetan sign.:

1 13°10'221!0

16

Tompaso

a Lyrae a Pavoni s a Cephei a Aurigae

S G

s S

38 16 32 i8 104

1°10'22!183 30.69 22.64 23.65

1°10'24'111 + 01!36

G. Lokon s i g n . A:

3°14'03'!2; G. Kawatak sign.:

202O12~22'!6; T0 P G. K l a b a t :

3 2 0 ~ 5 732' ' !0 17

18

19

Kawangkoan

Sonder

Sarongsong

21 24 29 44

1~12'09~67 1°12'10'.'62 10.50 08.28 -+ O"34 11.44

G. Lokon s i g n . A:

l9 42

1°15'21'.'25 23.98 20.96

1°15'22'.'14 + 01!35

G. Lokon s i g n . A:

1017'52!'04 58.25 51.90

lol7'54'.'07 -+ OV32

Lyrae Pavonis Cephei Gruis

S G G S

a Lyrae a Pavonis a Cephei

S G

s

2 112

a Lyrae a Pavonis a Cephei

S G

36 43 49

a a a a

s

m

m

356°25122'.'6

347O39' 101!7 G. Lokon s i g n . A:

29025' 10118; id. sign.

31 o55 ' 38'!8

B:

G . Sopoetan sign.:

1Ç3O46'5l1!3; G. Toelangkow s ign. :

l920 39 ' 59!'2;

G. Masarang sign. :

307~07'40'.'0

190

2

1

20

F. K A I S E R EN S.H.

Tomohon

DE LANGE

4

5

6

y Draconis a Lyrae a Lyrae

S G S

no. 6734 no. 5227 q Draconis no. 5227 no. 5486 B Draconis

S G G S

l9 32 26 30 22 13 18 25

1°19'27!'40 25.78 27-05 26.41 27.93 24.33 29.15 33.51 28.32

3

s

5 9

8

7 G.

Lokon

54 s i%n. 21148'.'5; A: i d . s i g n . B:

1°19'27'.'86 + 01!24

57O25'21'.'4; G. Sopoetan sign.:

154~15'50'!8; G. Toelangkow sign.: 172O32 ' 38'!4 ; G. Masarang sign.:

G

276O08' 28'15 21

Tondano

a Pavonis a Pavoni s a Cephei

G G S

36 21 44

1 018'00'!91

17 59.90 l a 00.30

i0i8'00'.'37 + 01!36

G. Sopoetan sign.:

l 37O02 ' 1970;

G. K l a b a t sign.:

1 O1

1 321 O34'38'.'3 22

Remboken

a Cephei

no.

7542

S S

21 24 45

1°13'45'.'7 47.7

1°13'46'!7 + 01!55

Kakas:

201 O52' 57'!7; G. Kawatak sign.:

162021135'.'2 23

Atep z i e ook tabel 2

l2 Eris

25

G.

Klabat

a Pavoni s a Cephei

G

a Lyrae a Pavonis

S G

s

50 50 100

1°09'10!'5 25.9

1°~9'21'!~

33 34 67

1°13'46'!5 41 . 3

1°13'43'!9 + OV45

G.Masarang sign.:

27O32' 0076; G. Lokon s i g n . A:

43057'17'.'6; G. K l a b a t sign.:

333O03'23'.'9; G. K l a b a t top :

332O51 ' 14'.'3

Geen waarnepingen

F. K A I S E R EN S.H.

1 26

2

3

G. Lokon Signaal A

no. 6674 no. 5617 f3 D r a c o n i s y Draconis no. 7383 no. 4928 no. 5447 a Pavonis

4

5

G

15 17 24 35 34 l7 16 42 200

1°21'18!'29 24.77 21.54 23.67 23.04 24.35 20.25 24.53

20 l5 35

0~48'06'!1O . 08.37

s G

s G

s S S

27

G. Masarang

Geen b r e e d t e b e p a l i n g

28

G. Toelangkow

Geen breedtebepal i n g

29

G.

Geen breedtebepal i n g

30

G. Kawatak

Geen breedtebepal i n g

31

G. Sopoetan

Geen b r e e d t e b e p a l i n g

32

G. Tampoesoe

Geen b r e e d t e b e p a l i n g

33

P. Menado Toewa

Geen b r e e d t e b e p a l i n g

34

Kotaboenan

35

Kaweng

MalalaYang

S S

no. 6296 a Lyrae

DE LANGE

6

8

7

1°21'22'.'71 + 0'126

G. Sopoetan sign. : 166°10'52"; Kakas s i g n . : 2 0 7 ~ 1 213'!2; ' G. K l a b a t sign.: 292O21 ' 29'18; Menado obspl sign.: 342O55' 36Y4

0~43'07'!88

Geen b r e e d t e b e p a l i n g

Tabel 1

De waarnemingen z i j n tevens vermeld i n t a b e l 2. d i e op a Pavonis ( 6 = (6 =

+

61°57'56'.'6).

-

57°12'18'.'6),

I n de l i n k e r h e l f t s t a a n

i n de r e c h t e r d i e o p a Cephei

U i t de e e r s t e c h r o n o m e t e r t i j d l l u 1 9 m 3 8 ? 5 i n kolom 1 en

de l a a t s t e 1 2 ~ 5 8 ~ 5 9 5i 5 n kolom 10 z i e t men d a t h e t programma i n ca. l U 4 o m i s afgewikkeld.

U i t de momenten 11U60m09?5 i n kolom 4 en 1 2 ~ 2 0 ~ 0 3 ?i n 0 ko-

lom 7 b l i j k t d a t e r 20 minuten l i g t t u s s e n de b e ë i n d i g i n g van de waarnen i n g e n op a Pavonis en h e t b e g i n var, d i e op u Cephei.

I n de 36 m i n u t e n d i e

.

192

F. K A I S E R EN S.H.

a P a v o n i s (6 =

Chronom. Rand 301°401 11'

1

2

v

-

a Cephei

57°12118'.16)

Chronom. Rand 11' 580201 4

3

5 9

DE LANGE

Chronom. Rand v 12' 60~47'

v

6

5

(6 =

8

7

+

61 O57'56'!6)

Chro;om. 12

Rand 299O14'

v

10

11

12

9

19~38'5 20 37.0 21 32.5 22 20.0 23 08.0 23 55.5 24 32.0 25 07.5 2548.0 26 31.5 27 12.5 27 52.5 28 30.0 29 09.0 29 53.5 30 46.5 31 30.5 32 11.5 32 54.5 33 47.5 34 38.0 35 25.5 36 21.0 37 09.0 3746.5

66'.'9 60.9 63.9 62.2 62.2 58.7 62.2 60.6 65.7 59.2 62.7 62.8 65.8 61.6 63.8 63.4 62.9 60.4 62.2 63.4 63.9 62.2 63.2 62.4 6 1 .

-4'!3 +1.7 -1.3 +0.4 +0.4 +3.9 +0.4 +2.0 -3.1 +3.4 -0.1 -0.2 -3.2 +1.O -1.2 -0.8 -0.3 +2.2 +0.4 -0.8 -1.3 +0.4 -0.6 +0.2 +1.3

40~3355 41 34.0 42 29.0 43 21.5 44 04.0 44 58.0 45 44.5 46 40.0 4726.5 48 16.5 4900.5 49 51.5 50 38.0 51 26.0 52 17.0 53 07.5 53 51.5 54 39.0 55 34.0 56 26.0 5709.0 58 00.0 58 41.0 59 26.0 60 09.5

611!5 62.0 61.8 60.5 64.9 61.8 61.8 61.2 63.4 64.6 66.4 65.4 65.9 62.5 65.4 64.1 65.3 65.4 64.2 63.2 61.8 60.5 63.2 62.1 57.9

+lL!6 +1.1 +1.3 +2.6 -1.8 +1.3 +1.3 +1.9 -0.3 -1.5 -3.3 -2.3 -2.8 +O.6 -2.3 -1.0 -2.2 -2.3 -1.1 -0.1 +1.3 +2.6 -0.1 +1.0 +5.2

20~0370 21 04.0 22 06.0 i7 47.0 23 31.0 24 10.0 24 52.5 25 31.5 26 09.0 2647.0 2724.0 28 05.0 2840.5 29 16.0 29149.5 30 40.5 31 19.0 32 00.5 32 39.0 33 21.5 3431.0 35 11.5 35 48.5 3620.0 37 19.0

57l.10 52.5 58.1 53.1 51.8 50.4 51.8 53.0 53.8 55.4 52.7 51.6 48.1 53.7 54.6 54.1 55.0 51.3 51.1 54.2 55.0 51.2 52.5 50.5 47.6

-4'!2 +0.3 -5.3 -0.3 +1.0 +2.4 +1.0 -0.2 -1.0 -2.6 +0.1 +1.2 +4.7 -0.9 -1.8 -1.3 -2.2 +1.5 +1.7 -1.4 -2.2 +1.6 +0.3 +2.3 +5.2

41~5450 4253.0 43 32.5 44 13.0 44 51.5 45 29.0 46 07.0 46 46.5 4725.5 48 05.0 4841.5 49 26.0 50 07.5 50116.5 51 31.5 52 10.5 53 04.5 53 47.0 54 26.5 55 07.5 5546.0 56 35.5 57 28.0 58 08.0 58 59.5

1 11.'5 11.3 06.3 06.6 06.3 07.7 06.2 06.1 07.4 07.0 05.2 09.1 07.2 05.9 06.7 07.8 07.5 07.7 06.6 05.4 05.9 06.4 11.8 04.5 08.3

-4l.12 -4.0 +1.0 +0.7 +1.0 -0.4 +1.1 +1.2 -0.1 +0.3 +2.1 -1.8 +0.1 +1.4 +O.6 -0.5 -0.2 -0.4 +0.7 +1.9 +1.4 +0.9 -4.5 +2.8 -1.0

Gemidd.

62.6

+0.5

Gemidd.

6

-0.7

Gemidd.

52.8

-0.1

Gemidd.

07.3

+0.1

C v v l = 87.0

= 142.5 [VVI

C v v l = 103.3

m2 = 3 . 6

m2 = 4.3

m2 = 5.9

m = + 11!9

m =+2'!1

m =

+

[ v v ] = 85.4 m2 = 3.6

2'!4

m =

+

11!9

Tabel 2

de e i g e n l i j k e m e t i n g h e e f t geduurd i s dus 100 maal de c h r o n o m e t e r , h e t n i veau o p de v e r t i c a l e r a n d en de v e r t i c a l e r a n d o p twee d i a m e t r a l e p l a a t s e n afgelezen.

Bovendien z i j n deze a f l e z i n g e n g e n o t e e r d .

Hoewel twee waarnemers

h e t werk v e r d e e l d e n mag een g e m i d d e l d e van 50 seconden p e r waarneming t o c h z e e r b e v r e d i g e n d worden g e a c h t .

I n de t a b e l heb i k De Langes a f l e z i n g e n van

n i v e a u e n r a n d n i e t overgenomen maar i k heb v o l s t a a n met de v e r m e l d i n g van de g e m i d d e l d e " a f l e z i n g e n "

o p de v e r t i c a l e r a n d n a d a t deze t o t de m e r i d i -

aan waren g e r e d u c e e r d . Voor de c h r o n o m e t e r t i j d l l u 1 9 " 3 8 ? 5

( k o l o m 1) i s d i t

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

b ij k i j -

gemiddelde van microscoop A en microscoop B (kolom 2 ) 301°40'66'.'9

k e r s t a n d I . Op h e t moment l lu40m33?5, na de e e r s t e h e l f t van de s e r i e ,

is

h e t v o o r k i j k e r s t a n d I I (doorgeslagen s t a n d ) 58°20161'.'5. De t o t de m e r i d i aan gereduceerde waarnemingen op a Cephei z i j n op overeenkomstige w i j z e i n de kolommen 8 en 11 vermeld.

De gemiddelde waarden i n de b e i d e k i j k e r s t a n -

den z i j n v o o r a Pavonis 301°40'62!'6

en 58°20163'.'1, d i e v o o r a Cephei

60°47'52'.'8 en 299°141071.13. U i t de v i e r h a l v e

s e r i e s l e i d t men, met b e h u l p

van de kolommen 3 , 6, 9 en 12, s t a n d a a r d a f w i j k i n g e n m = m =

+

2'14 en

m =

+

2

11!9,

m =

+

2'!1,

1'19 a f i n e l k van de t o t de m e r i d i a a n gereduceerde a f -

l e z i n g e n op de v e r t i c a l e rand. Met " e l k e a f l e z i n g " w o r d t h i e r dus bedoeld h e t gemiddelde van t e l k e n s twee a f l e z i n g e n met de d i a m e t r a l e microscopen

A en B.

Immers i n deze (gemiddelde) a f l e z i n g i s de f o u t t e n g e v o l g e van h e t

n i e t - s a m e n v a l l e n van de middelpunten van rand en a l h i d a d e g e ë l i m i n e e r d . De m ' s geven een b e e l d van de inwendige nauwkeurigheid van de m e t i n g . De s t a n d a a r d a f w i j k i n g i n h e t gemiddelde van e l k e ( h a l v e ) s e r i e van 25 " a f lezingeni1 i s h e t v i j f d e g e d e e l t e van de h i e r b o v e n genoemde bedragen m. bel 2

-

hun gemiddelde i s ca. m = + 2'.'1

De Lange op b l z .

-

De m ' s u i t t a -

z i j n i e t s k l e i n e r dan d i e w e l k e

18 van z i j n p u b l i k a t i e v e r m e l d t : " U i t een t w i n t i g t a l w i l -

l e k e u r i g gekozene s t e r r e n " ,

z e g t h i j daar, " v i n d

i k voor de w a a r s c h i j n l i j -

ke f o u t van eene i n s t e l l i n g , a f l e z i n g van h e t n i v e a u en"

(gemiddelde a f l e -

z i n g van de twee microscopen) "van den c i r k e l voor den heer G.A. 2':s

en v o o r m i j 2'!411.

de Lange

Daar h e t verband tussen de "waarschi j n l i j k e f o u t " w

en de s t a n d a a r d a f w i j k i n g m w o r d t u i t g e d r u k t door w = 0,6745 m C2441 z i j n dus de waarden m d i e u i t de metingen van de De Langes worden gevonden opvolgend m =

+ 3'17

en m =

+ 3!'6.

T e r voorkoming van g e f l a t t e e r d e r e s u l t a t e n

i n de b e p a l i n g van M , de s t a n d a a r d a f w i j k i n g i n +M= C g i + i l : C g . l van h e t +M I a s t r o s t a t i o n , z a l voor m een waarde m = 2 3Y65 (m2 = 13.4) a l s s c h a t t i n g worden aangehouden. De w i j z e waarop De Lange de b r e e d t e n

@. in I

kolom 6 van t a b e l 1 b e r e k e n t u i t

de bedragen i n de kolommen 2, 5, 8 en 1 1 van t a b e l 2 i s aangegeven o p de b l z . 19 en 20 van z i j n p u b l i k a t i e ~ 1 5 5 ~ 1Met . enige k l e i n e w i j z i g i n g e n d i e b e t r e k k i n g hebben o p een meer consequent g e b r u i k van algebraFsche tekens r e p r o d u c e e r i k z i j n b e r e k e n i n g i n t a b e l 3.

I n de r i j e n 1 en 2 e r v a n z i j n de

waarden vermeld d i e aan de v o e t van de kolommen 2 en 5 ( v o o r a Pavonis) resp. 8 en 11 ( v o o r a Cephei) i n t a b e l 2 z i j n berekend. Hun sommen i n r i j 3 w i j k e n h e t dubbele bedrag van de i n d e x c o r r e c t i e I van 360° a f .

U i t de a f -

l e z i n g o p de rand i n r i j 6 en de i n d e x c o r r e c t i e I i n r i j 7 v o l g t de "waar-

F. K A I S E R EN S.H.

a Pavon i s

a Cephei

301°41'02'!6 58 21 03.1 360 02 05.7 0205.7 360 O0 00.0 58 21 03.1 O1 02.8 582000.3 + O1 28.8 58 21 29.1 -57 12 18.6 + 1°09'10'!5

60°47'52'.'8 299 14 07.3 360 02 00.1 0200.1 360 O0 00.0 299 14 07.3 O1 00.1 2991307.2 O1 37.9 299 i i 29.3 +61 57 56.6 + lU09'25'!9

Rij

l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Tabel 2, k o l . 2,8 Tabel 2, k o l . 5,11 360° 21 21

-

Tabel 2, k o l . 5,11 ind. c o r r e c t i e I gem.zenitafst.zl refractie ware z e n i t a f s t . z declinatie6 breedte $i = '23

DE LANGE

-

-

-

-

Tabel 3

genomen'' z e n i t s a f s t a n d z ' van de s t e r i n r i j 8. Om t o t de ware z e n i t s a f s t a n d z i n r i j 10 t e komen moet z ' met de r e f r a c t i e ( r i j 9) worden vermeerd e r d . Het i s d u i d e l i j k d a t h e t t e k e n van de r e f r a c t i e voor a Pavonis tegeng e s t e l d i s aan d a t van a Cephei.

Immers voor a Pavonis w o r d t ze aangebracht

aan de z e n i t s a f s t a n d z ' = 5 8 ° 2 ~ ' ~ ~ ' van . ' 3 een s t e r d i e t e n z u i d e n van h e t z e n i t culmineert.

( - 60°46'52'.'8)

De tweede e c h t e r g a a t b1 i j k e n s de waarde z ' = 299°13'07'!2

t e n noorden van h e t z e n i t door de m e r i d i a a n . U i t de ware

z e n i t s a f s t a n d e n z i n r i j 10 en de d e c l i n a t i e s 6 van de b e i d e s t e r r e n i n

r i j 11 v o l g e n t e n s l o t t e de b r e e d t e n I$

van Atep d i e i n kolom 6 van t a b e l 1 23 reeds z i j n vermeld. Het g r o t e v e r s c h i l t u s s e n b e i d e u i t k o m s t e n was v o o r De

Lange o n v e r k l a a r b a a r . Ook i k kan e r met z e k e r h e i d geen reden voor opgeven. Men zou kunnen menen d a t h e t geweten zou moeten worden aan minder j u i s t e waarden van de d e c l i n a t i e s van de g e b r u i k t e s t e r r e n maar andere breedtebepalingen,

b i j v . d i e van Tondano (no. Z l ) , p l e i t e n daartegen. Overigens kan

wel worden opgemerkt d a t i n De Langes t i j d d e c l i n a t i e s van z u i d e l i j k e s t e r r e n minder betrouwbaar waren dan d i e van n o o r d e l i j k e . hand.

De reden l i g t voor de

I n Europa waar t o e n b i j n a u i t s l u i t e n d de s t e r r e n k u n d e i n t e n s i e f werd

beoefend waren v e l e z u i d e l i j k e s t e r r e n z e l d e n o f n o o i t z i c h t b a a r waardoor de g e l e g e n h e i d en de noodzaak v e r v i e l nauwkeurige c o ö r d i n a t e n e r v a n v a s t t e s t e l l e n . M i s s c h i e n zou de v e r k l a r i n g van h e t g r o t e v e r s c h i l gelegen kunnen z i j n i n de o m s t a n d i g h e i d d a t de a f l e z i n g e n op de v e r t i c a l e rand z i j n gereduceerd t o t een "meridiaan"

d i e geen m e r i d i a a n was.

I n d a t g e v a l zou De Langes

v e r m e l d i n g d a t h e t " h o r o l o g i e l ' 3 U 5 ~ m 5 3 ? 5 2vóór was op middel b a r e t i j d onj u i s t moeten z i j n .

I n e l k geval i s h e t v e r s c h i l n i e t t e w i j t e n aan de bere-

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

k e n i n g van de r e f r a c t i e : de waarde d i e , met t = 7 9 . 8 O ~ en p = 756.4 mm, De Lange

e r v o o r v a s t s t e l t komt, wanneer men onderdelen van een boogseconde

v e r w a a r l o o s t , voor b e i d e s t e r r e n overeen met h e t bedrag d a t i k met formul e 1 o p b l z . 55 van R o e l o f s ' Astronomy appl i e d t o l a n d s u r v e y i n g v i n d . vastgestelde breedte

+

De

1°09'21?0 van Atep z o a l s d i e i n kolom 7 van t a -

b e l l s t a a t komt n i e t overeen met h e t (gewogen) gemiddelde van de bedragen i n kolom 6. De Lange v e r m e l d t de reden van z i j n keuze n i e t . M i s s c h i e n h e e f t h i j aan de d e c l i n a t i e van de n o o r d e l i j k e s t e r a Cephei een g r o t e r g e w i c h t toegekend. De s t a n d a a r d a f w i j k i n g i n de d e f i n i t i e v e b r e e d t e +M = C g i $ i l : C g i l ( i = 1,2,..

... ,n)

u i t kolom 7 van t a b e l 1 kan v o o r e l k a s t r o s t a t i o n worden

bepaald u i t :

M2 t o t en met M2 z i j n h i e r i n de kwadraten van de s t a n d a a r d a f w i j k i n g e n i n de $1 $n breedten t o t en met $I u i t kolom 6. Zo i s voor h e t s t a t i o n 20 (Tomohon) n g i = 19, $ 1 = 1019'27'!40, g2= 32, + 2 = 1°19'25'!78, enz., Cg]= 229 en n = 9. $12 =

1°19'25'!78

i s , z o a l s reeds i s opgemerkt,

bepaald u i t de a r i t m e t i s c h e

gemiddelden van de 2 x 16 t o t de m e r i d i a a n van Tomohon gereduceerde waarnemingen op a L y r a e (Vega)

(16 i n k i j k e r s t a n d I en 16 i n k i j k e r s t a n d 11).

Het kwadraat van de s t a n d a a r d a f w i j k i n g i n de berekende i n d e x c o r r e c t i e I kan v e r w a a r l o o s d worden t e n o p z i c h t e van de waarde m2 = 13.4 d i e op b l z . 193 a l s een s c h a t t i n g v o o r h e t v i e r k a n t van de s t a n d a a r d a f w i j k i n g i n een a f l e z i n g op de rand werd aangenomen.

Immers i n h e t v o o r b e e l d voor Tomohon (no.

20) w o r d t l 2 bepaald u i t 2 x 16 waarnemingen op a Lyrae. Daarom g e l d t : m2 (en ook m2 , 42 $1

. . . . . ,m;

n

)

i-i

m2

en

Daar voor m2 i n e l k s t a t i o n de s c h a t t i n g m2 = 13.4

M

+M

u i t s l u i t e n d a f h a n k e l i j k van Cg].

i s aangetiouden i s e l k e

VoorTomohon (Cg1 = 229) v i n d t ~nen

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

M20 =

+

0'124, voor Remboken (no. 22) ( [ g ] = 45) MZ2 =

2

0'.'55.

De bedragen

z i j n i n kolom 7 van t a b e l 1 vermeld. Op overeenkomstige w i j z e z i j n de o v e r i ge M's bepaald. D i e voor Atep (no. 23) waar kennel i j k sprake i s van een f o u t en voor Kotaboenan (no. 34) en P a n i k i (no. G ) waar h e t gewogen gemidd e l d e van de waarden i n kolom 6 n i e t overeenkomt met h e t bedrag i n kolom 7 heb i k n i e t berekend. Voor s t a t i o n 26 (G. Lokon A) heb i k h e t bedrag OV26 wel vermeld

-

h e t z a l van belang b l i j k e n t e z i j n

h e t gewogen gemiddelde i n kolom

-

ondanks h e t f e i t d a t

7 1°21123'.'04 moet z i j n . I k heb e c h t e r h e t

bedrag 1 O21 '22'.'71 u i t De Langes publ i k a t i e gehandhaafd omdat n i e t a c h t e r h a a l d kan worden o f h e t een r e k e n f o u t i s o f d a t h e t v e r s c h i l i s t e w i j t e n aan een d r u k f o u t i n een ( o f meer) waarde(n)

i n kolom 5 en ( o f ) 6.

Behalve de astronomische a z i m u t s d i e h i j i n kolom 8 van t a b e l 1 v e r m e l d t , h e e f t De Lange nog t a l van "aardsche hoeken" gemeten om de a s t r o n o m i s c h e b r e e d t e n van de s t a t i o n s

27 t / m 33 a l s n o g t e kunnen bepalen en om de on-

d e r l i n g e l e n g t e v e r s c h i l l e n tussen de punten van h e t n e t t e kunnen berekenen.

" W i j s t e l d e n ons tevreden" z e g t h i j op b l z . 16 van ~ 1 5 5 ~ 1"wanneer ,

w i j een hoek tusschen twee punten twee maal met C ( i r k e 1 ) L ( i n k s ) en twee maal met C ( i r k e 1 ) R ( e c h t s ) gemeten hadden w a a r b i j de microscopen v e r p l a a t s t werden. Ofschoon w i j op deze w i j z e z e l d e n konden rondmeten ( t o u r d ' h o r i z o n ) s1 u i t e n de sommen d e r gemiddelde hoeken z e e r naauwkeuri g". D i t w o r d t gedemonstreerd i n de bovenste h e l f t van t a b e l 4. Ze i s overgenomen u i t ~ 1 5 5 ~b l1z . 16. De a f w i j k i n g e n +2'.'3 en -2Y4 van de som d e r hoeken rondom de b e i d e c e n t r a l e punten z i j n inderdaad g e r i n g . Omdat h i e r geen s p r a k e kan z i j n van andere metingen wekt h e t e c h t e r e n i g e w r e v e l d a t , hoe k l e i n de v e r s c h i l l e n ook mogen z i j n , de l a a t s t e d r i e hoeken op h e t s t a t i o n Kakas n i e t overeenkomen met d i e welke men a f l e i d t u i t de v e r s c h i l l e n d e r a s t r o n o m i s c h e a z i m u t s d i e i n Kakas naar de s i g n a l e n o p de G. Masarang,

G.

Lokon en G.

Sopoetan z i j n gemeten ( z i e t a b e l 1 kolom 8 ) .

I k heb, a l l e e n

v o o r de boogsecunden, d i e waarden i n kolom 4 van t a b e l 4 nog eens vermeld. Ook wekt h e t bevreemding d a t de gemeten hoeken d i e De Lange i n h e t s t a t i o n Tampoesoe o p b l z . 47 van z i j n p u b l i k a t i e noemt n i e t overeenkomen met d i e welke h i j op b l z .

16 g e e f t ( v e r g e l i j k de kolommen 3 en 4 van t a b e l 4 ) .

Ik

meen u i t de genoemde t e k o r t k o m i n g e n een zekere nonchalance van De Lange t e moeten opmaken, een nonchalance d i e hem door de u i t e r s t a c c u r a t e K a i s e r

26 26 20 28 31 30 29

29 27 26 26 31

-

36OuO0' 02'!3

66O09'16'.'3 28 17 59.7 160 21 36.5 19 12 52.5 O 48 20.8 85 09 56.5

3

G. Lokon s i g n . A idem s i g n . B Obs. p l . Tomohon G. Toelangkow s i g n . G. Sopoetan s i g n . G. Kawatak s i g n . G. Kaweng s i g n .

1'57' 25 33 49 26 3 16 21 26 20 12

03'!5 33.3 01.3 20.2 36.2 26.2

27)

( ~ 1 5 5 ~b1l z . 16,47)

Gemeten hoek

15)

S t a n d p l a a t s G. Masarang (no.

G. Sopoetan s i g n . merk G. Kaweng s i g n . G. Masarang s i g n . G. Lokon s i g n . A idem s i g n . B G. Sopoetan s i g n .

2

1

31

Naam

No.

Richtpunt

S t a n d p l a a t s Kakas (no.

-

-

Tabel

8

1

52Y2 20.5 56.i

-

4

kol.

Tab.

4

25

1

33

27 26 26 28 31 30 29 27

1

P. Menado Toewa Menado obs. p l . G. K l a b a t s i g n .

32)

66O46'28'16 62 12 02.2

35)

42O58' 43'!5 l 30 31.2 22 07 21.8 85 45 35.4 28 40 50.7 31 38 41.0 147 18 14.0 359'59' 57'.'6

3

( ~ 1 5 5 ~b1l z . 16,47)

Gemeten hoek

Tainpoesoe (no.

S t a n d p l a a t s Malalayang (no.

G. Masarang s i g n . G. Lokon s i g n . A idem s i g n . B G. Toelangkow s i g n . G. Sopoetan s i g n . G. Kawatak s i g n . G. Kaweng s i g n . G. Masarang s i g n .

2

S t a n d p l a a t s G.

-

-

43'!8 31.5 22.1 35.7 50.3 42.0

4

blz.47

C 155~1

F. KAISER EI1 S.H.

DE LANGE

reeds zeer k w a l i j k werd genomen toen h i j t e L e i d e n de i n s t r u m e n t e n voor de "zending" o n d e r z o c h t . Men l e z e nog eens na wat i k h i e r o v e r op b l z . 92

93

en

heb geschreven. De Langes v e r d e r e bereken i ngen i n C 1 5 5 a l worden boven-

d i e n o n t s i e r d door t a l r i j k e d r u k f o u t e n en, z o a l s z a l b l i j k e n , door t h e o r e t i s c h e t e k o r t k o m i n g e n en een onverantwoord d o o r - e l k a a r - h a l e n

van a s t r o n o -

mische en g e o d e t i s c h e w e r k w i j z e n .

"Nadat w i j " ,

s c h r i j f t h i j op b l z . 29,

" a l de waarnemingen v o o r

b r e e d t e , a z i m u t h e n t i j d hadden berekend e n een o v e r z i g t van h e t geheel hadden, b l e e k h e t d a t de p u n t e n Goenoeng K l a b a t , Menado, G. Lokon, Tomohon, G. Masarang, Remboken, Kakas, G. Kaweng, G. Kawatak, Langowan, Tompaso, Moentee, G. Sopoetan", Sarongsong, Koeme-

lemboeai en E r i s" d o o r d r i e h o e k e n aan e l k a a r t e v e r b i n d e n waren. Wel i s waar hadden w i j i n geen hunner a l de hoeken gemeten maar d a a r w i j o v e r a l azimuthen b e p a a l d hadden konden z i j worden a f g e l e i d . I n den d r i e h o e k Masarang

-

Lokon

i n t a b e l 6) "was a l l e e n de hoek Lokon

-

E r i s b i j v . " (driehoek 10

- Masarang u i t E r i s gemeten

maar d a a r h e t a z i m u t h van den Lokon u i t den Masarang en d a t van deze b e i d e n u i t E r i s bekend was, konden a l de hoeken van den d r i e hoek worden b e p a a l d en zoo met de o v e r i g e n . Eene m o e i j e l i j k h e i d b l e e f nog o v e r i g ; h e t b e p a l e n d e r b a s i s . Nergens hadden w i j een t e r r e i n gevonden waar w i j e r eene van e e n i g e u i t g e b r e i d h e i d konden meten e n de a f s t a n d t u s s c h e n twee p l a a t s e n , waarvan w i j de b r e e d t e en h e t w e d e r z i j d s c h a z i m u t h hadden bepaald, was nergens g r o o t genoeg dan d a t eene k l e i n e f o u t i n de b r e e d t e , geen g r o o t e n i n v l o e d op h e t geheele d r i e h o e k s n e t zoude u i t o e f e n e n . W i j berekenden daarom, met den a f s t a n d Lokon A

-

Kakas a l s eenheid,

h e t d r i e h o e k s n e t t o t aan Menado, d r u k t e n h e t b r e e d t e v e r s c h i l t u s sen Kakas, Lokon en Menado i n d i e e e n h e i d u i t en v e r g e l e k e n de v e r h o u d i n g daarvan met d i e u i t de waargenomene b r e e d t e n b e p a a l d waard o o r w i j g e l e i d werden eene k l e i n e c o r r e c t i e van ongeveer 2" op de waargenomene b r e e d t e van de Lokon en van Kakas t o e t e passen. Met deze g e w i j z i g d e b r e e d t e n berekenden w i j nu den a f s t a n d Lokon A

-

Kakas en w e r k t e n daarmede h e t d r i e h o e k s n e t o v e r de opgenoemde punten uit". Een o v e r z i c h t van de b r e e d t e n d e r s t a t i o n s d i e voor de b e p a l i n g van de l e n g t e

F. K A I S E R EN S.H.

van de b a s i s G. kolom 1 en

2

Lokon A

-

DE LAIVGE

5.

Kakas hebben gediend i s gegeven i n t a b e l

In

e r v a n i s e l k s t a t i o n met nummer en naam aangeduid. Kolom

g e e f t de b r e e d t e e r v a n z o a l s d i e i n t a b e l 1 werd berekend en kolom

5 d e f i n i t i e v e b r e e d t e n $ d i e i n t a b e l D op de b l a d z i j d e n 52 en 53 na de " a a n s l u i t i n g " door De Lange z i j n v a s t g e s t e l d . Kolom 6 = 5 s t a n d a a r d a f w i j k i n g d i e i n d i e b r e e d t e werd gevonden.

I n kolom

4

3

de

s t a a n de van

~155~1

-

vermeldt

3

de c o r r e c t i e s d i e aan de "gemeten1' $ ' s moeten worden aangebracht om t o t d i e i n het "vereffende"

n e t t e geraken. Hoe h i j t o t de bedragen i n kolom

6

is

gekomen kan worden g e g i s t u i t h e t c i t a a t d a t i k h i e r b o v e n g a f . Ze l i j k e n

+2'!12 en - 2'.'21 aan G. Lokon A (no. 26) z e e r g r o o t z i j n i n + 01!24 resp. + 0'126 d i e voor de breed-

g e r i n g maar men moet wel overwegen d a t de c o r r e c t i e s de b r e e d t e n van Tomohon (no.

20)

en

verband met de s t a n d a a r d a f w i j k i n g e n

t e b e p a l i n g e n van de s t a t i o n s werden gevonden. D e z e l f d e d i s h a r m o n i e tussen de kolommen

6

en

4

g e l d t voor Langowan (no.

dat v e r s c h i l l e n i n schietloodafwijking

14).

Het i s n i e t o n m o g e l i j k

i n de a s t r o s t a t i o n s van de bergach-

t i g e Minahassa aan de g r o t e c o r r e c t i e s n i e t vreemd z i j n . Hun ontbondenen i n de r i c h t i n g n o o r d - z u i d b e ï n v l o e d e n de b r e e d t e v e r s c h i l l e n en de a f s t a n d e n d i e d a a r u i t op de gekozen r e f e r e n t i e - e l l i p s o ï d e worden berekend. Hoewel De Lange o v e r de door hem g e b r u i k t e e l l i p s o ï d e n i e t s p r e e k t kan u i t de twee a formules o p b l z . 34 van z i j n p u b l i k a t i e C155 1 en u i t h e t daar vermelde bed r a g l o g e2 =

7.8094572

worden a f g e l e i d d a t h i j op de e l l ipsoTde van

C2451 h e e f t gerekend. De h a l v e lange as van deze e l l i p s o ï d e i s a = 6356356.1 m, de h a l v e k o r t e as b = 6335828.6 m, de e x c e n t r i c i t e i t = 0.0803024 en de a f p l a t t i n g p = (a-b):a = 1:309.65. Krayene = h o f f g e b r u i k t e deze e l l i p s o ï d e C2461 reeds voor de b e r e k e n i n g van h e t d r i e hoeksnet d a t i k i n C2471 heb beschreven. B l i j k b a a r was De Lange nog onkund i g van de afmet ingen van de e l l i p s o ï d e van Bessel L2481 hoewel deze reeds i n 1841 waren gepubl i c e e r d C2491 (a = 6377397.1 m, b = 6356078.9 m, e = 0.0816968 en p = 1 : 2 9 9 . 1 5 ) . De l e n g t e van de meridiaanboog t u s s e n twee Delambre

p l a a t s e n met de e l l i p s o t d i s c h e b r e e d t e n $

P

en $Q v i n d t m e n u i t :

206264Y81 [2501. Voor De Langes b a s i s met 4 = $26= + 1 u21 '20'.'50 en Q $p= $ 15 + 1010~36'!00 b e r e k e n t men hiermede op de e l l i p s o T d e van Bessel ( - m15) = 19793.94 m. Op de gemiddelde b r e e d t e :2 1°16' rep r e s e n t e e r t l boogsecunde b r e e d t e v e r s c h i l dus 30.7123 meter op de e l l i p s o ï d e .

met p =

=

-

F. KAISER EN S.H.

Breedte

Station No.

Naam

1

2

1 9 10 14 15 10 19 20 22 24 26

DE LANGE

4M

( t a b e l 1)

M

(tab. l )

l O23 1 18 l 05 l O9 l l0 l l0 l 17 l l9 l 13 l 13 l 21

Breedte na

Corr.

aansluiting

5

4

3

Menado Moentee Koeme 1 emboea i Langowan Kakas Tompaso Sa rongsong Tomohon Remboken Eris G. Lokon A

"

36!'73 32.02 10.60 12.26 34.75 24.11 54.07 27.86 46.70 43.90 22.71

+ 01!21 0.31 0.25 0.41 0.36 0.36 0.32 0.24 0.55 0.45 0.26

-

3

6

5

1 O29' 39'102 l 18 30.82 1 05 10.60 l O9 10.00 l l 0 36.00 l l 0 23.73 1 17 55.44 1 19 29.98 l 13 46.12 l 13 42.50 1 21 20.50

+

0'129

- 1.20 - 2.26

+ 1.25

-

0.38 1.37 + 2.12 - 0.58 - 1.40 - 2.21

+

-

3.00

Tabel 5

Het bedrag komt overeen met de waarde d i e i n H o r s t i n k s

Handboek d e r Land-

meetkunde (band I I ) w o r d t gegeven C251 l . Hiermede i s tevens aangetoond t e k s t i n het boekvermeldt d i t n i e t

-

-

de

d a t de t a b e l op Bessels e l l i p s o ï d e be-

t r e k k i n g h e e f t . Volgens kolom 8 van t a b e l l i s h e t a s t r o n o m i s c h a z i m u t i n Kakas n a a r h e t s i g n a a l A op de Lokon 27°12105'!4

( u i t h e t noorden l inksom ge-

t e l d ) . Het a z i m u t u i t de Lokon n a a r Kakas gemeten i s 2 0 7 ~ 1 2 ' 1 3 ' . ' 2 . De Lange r e d u c e e r t h e t op b l z . 30 van z i j n p u b l i k a t i e ~ 1 5 5 ~t o1t een waarde d i e h e t zou hebben aangenomen a l s h e t i n Kakas naar de G. gemeten.

27°12'061!5

Lokon zou z i j n

I k heb d i t gereduceerde bedrag overgenomen, d a a r b i j h e t z e e r ge-

r i n g e v e r s c h i l i n m e r i d i a a n c o n v e r g e n t i e o p de b e i d e e l l i p s o i d e s t u s s e n Kakas en G.

Lokon verwaarlozend. U i t de gemiddelde waarde A = 27°12'06'!0

h e t a z i m u t en h e t b r e e d t e v e r s c h i l

van

m15) = 19793.94 m v i n d t men gemakke-

I j i j k de a f s t a n d t u s s e n de s t a t i o n s Lokon A en Kakas op de e l l i p s o ï d e van Bessel : Lokon A

-

Kakas = 19793.94: cos A = 22255.3 m

en h e t l e n g t e v e r s c h i l :

h15- h26 = 22255.3 s i n A = 10173.4 m op de p a r a l l e l c i r k e l Horst inks

van G.

Lokon. Volgens de reeds genoemde t a b e l u i t

l e e r b o e k onderspant 1 boogsecunde l e n g t e v e r s c h i l op deze p a r a l -

l e l c i r k e l een a f s t a n d van 30.9120 m. H e t l e n g t e v e r s c h i l t u s s e n Kakas en G. Lokon A i s dus: h15

-

h26 = 329'.'1 = 5'29'!1.

F. KAISER EN S.H.

De Lange v e r m e l d t i n z i j n t a b e l D

DE LANGE

op b l z . 52 van ~ 1 5 5 ~ 5'2g1!2. 1

De l e n g t e

van de b a s i s s t e l t h i j op 22260.1 m v a s t . Weliswaar w i j k t ze s l e c h t s 4,8 m a f van d i e op de e l l i p s o l d e van Bessel maar ze komt n i e t overeen met de l e n g t e 22187.1 m d i e i k , op overeenkomstige w i j z e a l s i k h i e r b o v e n deed, op de k l e i n e r e e l l i p s o l d e van Delambre heb berekend. w i j k i n g e n i n de o n g e c o r r i g e e r d e b r e e d t e n van G.

+

01!26 en

+

0'.'36 z i j n ,

Lokon en Kakas opvolgend

b e r e k e n t men i n h e t o n g e c o r r i g e e r d e b r e e d t e v e r s c h i l

t u s s e n deze punten een s t a n d a a r d a f w i j k i n g van

+

de e l l i p s o ï d e van Bessel 13.5 m: cos A =

Daar de s t a n d a a r d a f -

15.2 m.

13.5 m,

01.'44. Ze r e p r e s e n t e e r t op

i n de b a s i s z e l f een bedrag van

Deze waarde, maar ook de onbekende s c h i e t l o o d a f -

w i ~ k i n g e nt e r p l a a t s e en de o n c o n t r o l e e r b a r e c o r r e c t i e s i n kolom 6 van de tabel

-

i n h e t g u n s t i g s t e geval hangen ze samen met de ontbondenen van de

-

s c h i e t l o o d a f w i j k i n g e n i n de r i c h t i n g n o o r d - z u i d

maken een e n i g e r m a t e be-

t r o u w b a r e b e p a l i n g van een b a s i s l e n g t e u i t s l u i t e n d u i t a s t r o n o m i s c h e b r e e d t e en a z i m u t s b e p a l i n g e n o n m o g e l i j k .

De d r i e h o e k e n waarvan op b l z . 198 sprake was z i j n , met de waarden van de hoeken en de l e n g t e n van de z i j d e n , vermeld op de b l a d z i j d e n 48, 49 en 50 van De Langes pub1 i k a t i e ~ 1 5 5 ~ 1Ontdaan . van de v e l e z e t f o u t e n en s l o r d i g heden d i e e r i n voorkomen z i j n ze v e r e n i g d i n t a b e l 6. Twee zaken v a l l e n o n m i d d e l l i j k op. De d r i e h o e k e n z i j n en,

hoewel ze op a a r d e z i j n gelegen,

-

z i e Figuur 11

-

vaak s l e c h t van vorm

i s i n e l k e d r i e h o e k de som d e r hoeken

180°. De o n g u n s t i g e vorm komt h e t meest t o t u i t i n g i n d r i e h o e k 35 waarvan de tophoek s l e c h t s c i r c a g041 4098.2 m de a f s t a n d e n 1

-

33

i s en w a a r i n u i t de k o r t s t e z i j d e 1

= 22374.6 m en

33

-

-

35 =

35 = 23671.5 m z i j n b e r e -

kend. Wat de som van de hoeken i n e l k van de d r i e h o e k e n b e t r e f t : i k weet n i e t o f De Lange met o p z e t de s f e r i s c h e excessen

E

h e e f t verwaarloosd.

e r i n z i j n p u b l i k a t i e i n h e t geheel n i e t o v e r .

H i j spreekt

I k heb de m o e i t e genomen ze

t e berekenen, d a a r b i j aannemende d a t de d r i e h o e k e n z i j n gelegen op een b o l d i e i n h e t midden van h e t t e r r e i n Goenoeng Lokon (no. 26)

-

-

i k nam d a a r v o o r h e t s i g n a a l A op de

zo goed mogel i j k samenval t met Bessels e l l i p s o l d e .

Noemt men O de o p p e r v l a k t e van een d r i e h o e k en r de s t r a a l van de b o l dan is:

of:

O : 4xr2 = E : 4x rad. €1 I - (206264.806 : r 2 ) 0.

202

F. K A I S E R EN S.H.

Hoekpunt

Drie-

DE LANGE

Hoeken

Naam

9 9

Overst. zijden (meters)

Opmerkingen

hoek

No.

1

2

l

26 27 15

G.Lok0nsign.A G. Masarang Kakas

41°25'47'.'0 16899.6 lig 21 20.8 22260.1 19 12 52.2 8405.2

E =

01!32

2

20 26 27

Tomohon G. Lokon s i g n . A G. Masarang

138 13 20.0 14 16 08.0 27 30 32.0

8405.2 3109.5 5827.1

E =

01!03

3

19 26 27

Sarongsong G. Lokon s i g n . A G. Masarang

82 17 30.8 39 12 46.6 582942.6

8405.2 5362.3 7231.6

E =

O1!l 0

4

27 19 15

G. Masarang Sarongsong Kakas

60 51 37.8 1005927.1 18 08 55.1

15036.5 16899.6 5362.3

E =

0Y20

5

19 31 15

Sarongsong G. Sopoetan Kakas

52 21 21.6 40 3624.5 87 02 13.9

13292.9 15036.5 23071.5

E =

01!70

6

26 31 15

G. L o k 0 n s i g n . A G. Sopoetan Kakas

41 01 21.3 53 O0 22.1 85 58 16.6

18292.9 22260.1 27801.6

E =

11!04

7

26 20 31

G. Lokon s i g n . A Tornohon G. Sopoetan

68 1 1 00.0 99 54 02.3 l i 5457.7

26200.6 27801.6 5827.1

E =

0'138

8

26 32 31

G. Lokon s i g n . A G. Tampoesoe G. Sopoetan

46 21 27.5 109 23 29.3 24 15 03.2

21328.9 27801.6 12105.7

E =

01!62

9

26 32 27

G. L o k 0 n s i g n . A G. Tampoesoe G. Masarang

360540.4 42 58 43.8 l00 55 35.8

7263.4 8405.2 12105.7

E =

01!15

10

26 27 24

G. Lokon s i g n . A G. Masarang Eris

24 40 32.5 i38 54 10.5 i6 25 17.0

12412.5 19543.9 8405.2

E =

01!17

11

27 32 24

G.Masarang G. Tarnpoesoe Eris

375834.5 108 15 58.0 33 45 27.5

8043.1 12412.5 7263.4

E =

01!14

12

25 24 26

G. K l a b a t s i g n . Eris G. Lokon s i g n . A

40 42 04.0 70 53 53.7 68 24 02.3

19543.9 28319.9 27865.5

E

=

11!31

3

4

6

5

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

6

2

3

4

1

26 25

Menado G. Lokon s i g n . A G. K l a b a t s i g n .

95O08'25'.'3 50 34 06.6 34 17 28.1

28319.9 21962.2 16019.8

14

28 27 20

G. Toelangkow G. Masarang Tornohon

26 58 08.6 492601.3 103 35 50.1

3109.5 5208.5 6664.3

E

15

28 27 19

G. Toelangkow G. Masarang Sa rongsong

47 05 23.7 18 26 55.5 114 27 40.8

5362.3 2316.9 6664.1

E =

28 27 32

G. Toelangkow G. Masarang G. Tarnpoesoe

89 24 24.9 235857.7 66 36 37.4

7263.4 2952.4 6666.9

17

19 20 26

Sarongsong Tornohon G. Lokon s i g n . A

51 35 44.5 1032737.0 245638.5

5827.1 7231.6 3135.9

E =

0Y04

18

26 19 20

G. Lokon s i g n . B Sarongsong Tornohon

25 29 43.4 54 06 12.5 1002404.1

3135.9 5901.8 7165.7

E

=

01!05

19

10

35 26 24.3 l09 17 53.2 35 15 42.5

27533.8 44815.8 27413.1

=

1'182

31 26

Koernelernbocai G. Sopoetan G. Lokon s i g n . B

E

2O

g 31 26

Moentee G. Sopoetan G. Lokon s i g n . B

86 l 5 51.7 35 23 31.8 58 20 36.5

27533.8 15980.5 23486.8

E =

OV96

21

26

G.Lokonsigr1.A Koerne 1 ernboea i G.Sopoetan

345251.0 35 2 6 5 4 . 5 l 0 9 40 14.5

27413.1 27801.6 45138.8

G. Lokon s i g n . A Koerne lernboea i Eris

92 39 26.5 22 58 36.8 64 21 56.7

1

l3

16

10 -

22

31 26 10

24 23

25

5 E =

01!89

=

01!04

0Y03

6666.9 i n d r i e hoek 16 E

=

0'105

6664.1 i n d r i e hoek 15

I

E

=

11!83

50012.5 19543.9 45138.5

E

=

2'!25

2 8 4 7 51.0 15 44 09.0 135 28 0 0 . 0

50012.5 28156.7 72812.6

E

=

2'153

24

G.Klabat(top) Koerne lernboea i Eris

24

26 25 24

G. Lokon s i g n . A G. K l a b a t ( t o p ) Eris

68 37 45.7 40 i 6 l 1 . O 71 06 03.3

28156.7 19543.9 28605.6

E =

11!33

25

16 26 25

Tornpaso G. L o k o n s i g n . A G. K l a b a t ( t o p )

42 16 31.2 1 0 9 2 1 09.2 28 22 19.6

28605.6 40121.3 20207.2

E

=

11!39

10

204

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

1

2

26

27 16 26

G. Masarang Tompaso G. Lokon s i g n . A

3 0 ~ 0 '19'.'0 1 24 34 45.0 65 23 56.0

20207.2 8405.2 18373.0

27

26 32 16

G. Lokon s i g n . A G. Tampoesoe Tompaso

29 18 15.5 119 08 49.8 31 32 5 4 . 7

11324.4 20207.2 12105.8

28

32 16 30

G. Tampoesoe Tompaso G.Kawatak

i 8 55 29.9 129 28 46.0 31 35 44.1

7010.3 16683.4 11324.4

7010.9 i n d r i e hoek 29 E = 01.'16

29

27 16 30

G. Masarang Tompaso G. Kawatak

l 1 38 15.5 i 3 6 26 55.6 31 5 4 4 8 . 9

7010.9 23946.6 13373.0

7010.3 i n d r i e hoek 28 (ziedriehoek26) E = 0'.'23

30

27 32 29

G. Masarang G. Tampoesoe G. Kaweng

20 56 25.0 147 18 14.6 l 1 45 20.4

12741.4 19257.8 7263.4

E

=

01!13

31

29 30 32

G. Kaweng G. Kawatak G. Tampoesoe

99 28 43.5 48 52 34.5 31 38 42. O

16683.4 12741.4 8874.2

E

=

OV29

32

14 29 30

Langowan G. Kaweng G. Kawatak

1093334.3 27 45 5 4 . 8 424030.9

8874.2 4387.2 6383.7

E

=

01.'07

33

30 22 15

G. Kawatak Remboken Kakas

25 1 6 5 4 . 7 3 9 3 1 22.5 115 l 1 42.8

6293.8 9378.3 13334.8

E

=

0'!14

35

Malalayang Menado G. K l a b a t s i g n .

62 12 02.2 108 17 j 4 . 3 9 30 03.5

21962.2 23572.2 4098.2

Malalayang Menado Menado Toewa

66 46 28.6 103 32 07.3 9 41 24.1

G. K l a b a t s i g n . Menado Menado Toewa

16 04 08.0 148 09 58.0 15 45 54.0

34

1

25 35

35 1

33 36

25 1

33

4

5 9

3

Tabel

6

6

5 E

=

0'139

E

=

01!31

Geenderzijden komt i n de d r i e hoeken 1 t/m 32 VOO r. z i e driehoek E

=

01!22

22374.6 23671.5 4098.2

E

=

01!23

22374.6 42637.1 21962.2

E

=

0766

13

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

De gemiddelde k r o m t e s t r a a l r kan men berekenen u i t :

a en e hebben de waarden d i e i k reeds op b l z . 199 heb genoemd; C$ = 1°21'20'.'50 i s de b r e e d t e van G.

Lokon A z o a l s d i e i n kolom 5 van t a b e l 5 door De Lange

i s v a s t g e s t e l d . Men v i n d t : r = 6356.1023 km. Berekent met O i n km2 dan i s

E"

=

O.OO5iO56 O = 0.0025528 (2 O).

Daar i n d r ì e h o e k 1 (2 0)=123.8 km2 i s h e t s f e r i s c h exces van deze d r i e h o e k E =

0'132. Voor a l l e driehoeken z i j n de E'S i n kolom 6 van t a b e l 6 vermeld.

Ze z i j n o v e r h e t algemeen zeer k l e i n . S l e c h t s a c h t z i j n e r g r o t e r dan l"; de g r o o t s t e

E

( i n d r i e h o e k 23) i s 2'!53.

i n kolom 4 van de t a b e l

Daar a l l e hoeken van de driehoeken

i n t i e n d e d e l e n van secunden z i j n gegeven zou h e t

zeker aanbevel i n g hebben v e r d i e n d i n de a c h t driehoeken waarvan h i e r b o v e n sprake was h e t gebogen o p p e r v l a k waarop ze z i j n gelegen i n aanmerking t e nemen. De b e r e k e n i n g van de s f e r i s c h e z i j d e n i n kolom 5 u i t (één s f e r i s c h e z i j d e en) de hoeken i n kolom

4

zou s l e c h t s dàn j u i s t geweest z i j n a l s De

Lange zou hebben gerekend volgens de methode van Legendre C2531 d.w.z.

als

de bedragen i n kolom 4 de s f e r i s c h e hoeken waren geweest nadat deze i n e l k e d r i e h o e k verminderd. waren met h e t derde g e d e e l t e van h e t s f e r i s c h exces van d i e d r i e h o e k . D i t i s e c h t e r n i e t h e t g e v a l . Zo komt b i j v . de hoek 109~23'29'!3 van d r i e h o e k 8

= 01!62) v o l komen overeen met de som d e r gemeten bedragen

(E

1°30'31'.'5 + 22°071221!1

+

85O45I35'!7

d i e i n kolom 4 van t a b e l 4 z i j n vermeld

en i s i n d r i e h o e k 20 (E = 01!96) de hoek 86°15151'!7 i n Moentee h e t v e r s c h i l tussen de astronomische a z i m u t s naar G. station

9

i n kolom

8

Sopoetan en G.

Lokon B d i e voor

van t a b e l 1 z i j n aangegeven. B1 i j k e n s z i j n berekeningen

met v l a k k e t r i g o n o m e t r i e h e e f t De Lange dus h e t b e t r e k k e l i j k k l e i n e gebied waar h i j werkzaam was a l s een p l a t v l a k beschouwd. De l e n g t e n van de z i j d e n van d r i e h o e k 33 komen i n geen der driehoeken 1 Remboken (no. 22) i n d r i e h o e k 33 i s i n t a b e l

6

-

32 voor. Ook h e t s t a t i o n

nog n i e t e e r d e r genoemd.

Hoewel h i j e r n i e t s o v e r z e g t moet De Lange dus de l e n g t e 9378.3 m van de z i j d e G.

Kawatak

-

Kakas hebben a f g e l e i d u i t de o n d e r l i n g e l i g g i n g van deze

twee punten. D i t kon omdat Kakas een b a s i s p u n t van h e t d r i e h o e k s n e t j e i s en

G.

Kawatak i n d a t n e t j e bepaald i s met behulp van de driehoeken 28 en 29.

B i i j i < e r i s de vermeldingen G.

Kawatak

-

Tompaso = 7010.3 m ( d r i e h o e k 28j en

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

7010.9 m ( d r i e h o e k 29) moet aan de nauwkeurigheid van de l i g g i n g van G.

Ka-

watak geen a l t e g r o t e waarde worden gehecht. Z i j beTnvloedt mede de nauwk e u r i g h e i d van de z i j d e G.

Kawatak

-

Kakas waarvan De Lange i n d r i e h o e k 33

de l e n g t e op 9378.3 m h e e f t v a s t g e s t e l d .

I k z e l f heb de o n d e r l i n g e l i g g i n g

van aZZe p u n t e n van h e t d r i e h o e k s n e t j e bepaald t e n o p z i c h t e van een l o o d r e c h t a s s e n s t e l s e l waarvan G.

Sopoetan de o o r s p r o n g i s en de z i j d e G . Sopoetan

Kakas de p o s i t i e v e x-as.

-

Ze z i j n berekend u i t De Langes b a s i s l e n g t e 22260.1 m

i n d r i e h o e k 1 van t a b e l 6. Z o a l s i k r c i d s op b l z . 200 s c h r e e f i s deze a f s t a n d op Bessels e l l i p s o T d e 22255.3 m. W i l men dus op d i e e l l i p s o T d e u i t l e n g t e - en b r e e d t e v e r s c h i l l e n bepaalde a f s t a n d e n v e r g e l i j k e n met d i e welke u i t de c o ö r d i n a t e n i n t a b e l 7 volgen, dan z a l men de l a a t s t e 22255.3

met

: 22260.1 = 0.999784 moeten vermenigvuld i gen. U i t e r a a r d i s ook b i j

deze bereken i ng de "bol vorm" van de aarde verwaarloosd en komt ook h i e r h e t reeds g e s i g n a l e e r d e v e r s c h i l van 0.6 m i n de a f s t a n d Kakas u i t i n g i n twee s t e l l e n c o ö r d i n a t e n van G.

-

G.

Kawatak t o t

Kawatak d i e i n x - r i c h t i n g (nage-

noeg) aan e l k a a r g e l i j k z i j n maar i n y - r i c h t i n g ca.

1.5 m van e l k a a r v e r -

s c h i l l e n . De y-waarde d i e i n t a b e l 7 i s vermeld i s h e t gemiddelde u i t de b e i d e berekeningen. U i t de c o ö r d i n a t e n van Kakas en G.

Kawatak v o l g t de a f -

s t a n d 9378.7 m tussen deze punten. Ze w i j k t s l e c h t s 0.4 m a f van h e t bedrag waarvan De Lange b i j z i j n berekeningen i n d r i e h o e k 33 i s u i t g e g a a n . Het z a l d u i d e l i j k z i j n d a t de h i e r b o v e n toegepaste b e r e k e n i n g s w i j z e a l l e r m i n s t a l s wetenschappel i j k kan worden bestempeld. c o ö r d i n a t e n s t e l l e n van G.

Immers de a f w i j k i n g tussen de twee

Kawatak en s o o r t g e l i j k e a f w i j k i n g e n i n de c o ö r d i -

natenparen van e n k e l e andere punten duiden e r o p d a t t u s s e n de gemeten hoeken en de hoeken d i e d a a r u i t z i j n a f g e l e i d een a a n t a l voorwaarden b e s t a a t waaraan n i e t w o r d t voldaan door de " v e r e f f e n d e "

hoeken i n kolom 4 van t a -

b e l 6. Het z a l de l e z e r z i j n o p g e v a l l e n d a t de o n d e r l i n g e l i g g i n g van de s i g n a l e n

A en B o p de G.

Lokon (no. 26) n i e t i s bepaald door een l o k a l e d r i e h o e k s -

m e t i n g maar d a t de l i g g i n g van B t e n o p z i c h t e van h e t b a s i s p u n t A pas i s bekend geworden i n d r i e h c e k 18 d.w.z. song (no.

na de bepal incj van de s t a t i o n s Sarong-

19) en Tomohon (no. 20) d i e opvolgend ca. 7.2 km en 5.9 km van B

z i j n verwijderd.

I k kan n i e t beoordelen o f de m o g e l i j k h e i d t o t z o ' n l o k a l e a d r i e h o e k s m e t i n g aanwezig was. I n C155 1 s p r e e k t De Lange e r i n h e t geheel

n i e t o v e r . Op grond daarvan vermoed i k d a t h i j z o ' n e v e n t u e l e m o g e l i j k h e i d n i e t eens h e e f t overwogen.

I n m i j n systeem van rekenen heb i k u i t de c o ö r -

d i n a t e n xy i n h e t reeds z e r d e r g e d e f i n i ë e r d e a s s e n s t e l s e l en onder i n a c h t -

F. K A I S E R EN S.H.

No.

1

9 10

14 15 16 19 20 22 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 35

Station Naam Menado Moentee Koeme lemboea i Langowan Kakas Tompaso Sarong song Tomohon Remboken Eris G. K l a b a t s i g n . i dem t o p G. Lokon s i g n . A idem s i g n . B G. Masarang G. Toelangkow G. Kaweng G.Kawatak G. Sopoetan G. Tampoesoe P. Menado Toewa Malalayang

DE LANGE

X

Y

+27079.6 + 503.8 - 26170.0 + 12465.7 + 18292.9 + 9837.3 + 17515.7 + 19746.7 + 18434.2 + 23663.8 + 45046.5 + 45333.3 + 16729.0 + 16425.2 + 22719.8 +17093.1 + 18494.4 + 9718.9

+34432.4 + 23481.4 + 8162.9 - 380.0 O. O l

+ 3209.

+ 15016.2 + 17220.1 + 6292.4 + 3932.5 + 21301.4 + 2191 l . 5 +22205.0 + 22098.7 + 16309.3 +12738.2 - 2479.6 - 3801.0

0.0

0.0

+ 18698.6

+ 10260.5

+ 18316.0 + 23789.2

+ 55019.7

+ 31989.4

Tabel 7

neming van de o p b l z . stand

321.8

206 genoemde v e r m e n i g v u l d i g i n g s f a c t o r 0.999784 de a f -

m t u s s e n de b e i d e s i g n a l e n op de e l l i p s o ï d e gevonden en een

U i t de c o ö r d i n a t e n van Kakas en 2 5 0 ~ 4 '54". 1 d i e van Lokon A v o l g t i n d a t z e l f d e a s s e n s t e l s e l een waarde 175°58'171' v o o r

"kaarthoek"

i n A naar B van

de k a a r t h o e k van Lokon A naar Kakas. Daar h e t a s t r o n o m i s c h a z i m u t naar Kakas ( u i t h e t noorden rech-tsom g e t e l d )

1 5 2 ~ 4 7 ' 4 7 "i s ( z i e no. 26, kolom 8

i n t a b e l 1 ) l i g t i n h e t s i g n a a l A van G. dus

Lokon h e t a s t r o n o m i s c h noorden

1 7 5 ~ 5 8 ' 1 7 "- 1 5 2 ~ 4 7 ' 4 7 "= 23°10'30" r e c h t s van de p o s i t i v e y-as van h e t

aangenomen c o ö r d i n a t e n s t e l s e l . H i e r d o o r w o r d t h e t a s t r o n o m i s c h a z i m u t van s i g n a a l A naar s i g n a a l B dus bepaald op

2 5 0 ~ 4 '15 4 "

-

23°10'301' = 227O31 '24".

U i t d i t a z i m u t en de a f s t a n d t u s s e n b e i d e s i g n a l e n v o l g t nu g e m a k k e l i j k d a t

217.3 m t e n z u i d e n en 237.3 m t e n westen van A i s gelegen. Daar volgens C2511 o p de b r e e d t e 1°21'20'.'50 van G. Lokon A 1" l a n g s de m e r i d i a a n 30,7123 m r e p r e s e n t e e r t en l a n g s de p a r a l l e l c i r k e l 30.9099 m i s h e t b r e e d t e v e r s c h i l t u s s e n b e i d e s i g n a l e n dus 7V08 en h e t l e n g t e v e r s c h i l 7!'63. I n z i j n tabel D a op b l z . 5 3 van C155 1 v i n d t De Lange opvolgend 7?10 en 7!'70. B

U i t de i e n g t e n en breeacen van e n k e l e s t a t i o n s d i e De Lange i n z i j n t a b e i D

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

52 en 53 van ~ 1 5 5 ~noemt 1 heb i k a l s c o n t r o l e de a f s t a n d e n

op de b l a d z i j d e n

berekend op de e l l i p s o Ï d e van Bessel en deze v e r g e l e k e n met d i e welke, nad a t z i j met

0.999784 waren v e r m e n i g v u l d i g d , u i t de c o ö r d i n a t e n van t a b e l 7

v o l g e n . Voor de berekeningen op de e l l i p s o ï d e heb i k de benaderingsmethode

613 - 616 van C2511 noemt. De r e s u l t a t e n z i j n vermeld i n de volgnummers 1 , 2 en 3 van t a b e l 8 (kolommen 6 en 7 ) . Voor de volgnummers 4 en 5 geef i k i n kolom 6 t u s s e n h a a k j e s bovendien h e t toegepast d i e H o r s t i n k op de b l a d z i j d e n

r e s u l t a a t d a t De Lange voor de b e t r e f f e n d e a f s t a n d vond op de e l 1 i p s o l d e van Delambre. Het i s o n t l e e n d aan t a b e l C2 op b l z . 51 van z i j n p u b l i k a t i e C 155a 1 . Met v e l e andere komen ook de a f s t a n d e n Kema ( 2 ) L i koepang ( 4 ) en

-

(12)

-

( 1 3 ) i n De Langes t a b e l C2 voor. Ze z i j n onder de volgnummers 6 en 7 i n kolom 6 van t a b e l 8 eveneens tussen h a a k j e s vermeld. Belang

Volg.

Ratahan

Stat ion

nr.

No.

Naam

1

2

3

1

33 Menado Toewa 10

2

Koemelemboeai

t.o.v.

4

3

29 25

l 00g124'!387 1 27 11.154

4

30 G. Kawatak 32 G. Tampoesoe

1 O06'52'!434 l l 5 48.270

5

30 22

1 O06'52'1434 1 O9 24.387

6

2 4

7

G. G.

G. G.

Kaweng Klabat sign.

Kawatak Kaweng

Kema Likoepang

112 Belang 13 Ratahan

7

7

64599.6

64596.9

2'3î1!182 5 29.223

35528.8

35528.1

- 6 ' O6'!772 14 07.424

35974.2

35972 5

2 ' 02'!603 3 30.661

16680.3 (16683.4)

16680.5

2'02'!603 6 06.772

8874. l (8874.2)

8872. l

-

1~21'43'!800 17'02'!413 14017.540 -1615.113 10°56'22'!703 10250;650

Tabel

6

l O38 ' 0 2 1 ~ 8 4 7 + 6 ' l 01!659 1 05 10.600 + 18 17.037 i O2913g1!020 1 1 0 36.000

Menado

A f standen (m)

Lokon A E 1 l . B e s s e l

5

15 Kakas

1

Lengte A

Breedte I$

+ 0134'!967

-

009.017

34236.7 ~ 1 3 . 5 (34243.6) 11992.Oi-16.7 (11994T4)

-

Tabel 8

Daar de z i j d e n geen deel uitmaken van h e t d r i e h o e k s n e t j e moesten de a f s t a n den u i t de astronomische c o ö r d i n a t e n van de e i n d p u n t e n worden berekend. De standaardafwijkingen (

i meters) ~ z i j n bepaald u i t de s t a n d a a r d a f w i j k i n g e n

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

i n de b r e e d t e n

+

z o a l s d i e voorkomen i n kolom 7 van de s t a t i o n s 2, 4,

en 13 i n t a b e l 1. De l e n g t e n 2

+ -

-

4 = 34236.7 + 13.5 m en 12

-

12

13 = 11992.0

16.7 m demonstreren nog eens de g r o t e onbetrouwbaarheid van de a f s t a n d e n

Kema

-

L i koepang en Belang

-

Ratahan.

De b r e e d t e n en l e n g t e n van de s t a t i o n s i n de Minahassa z o a l s d i e door De Lange z i j n berekend z i j n vermeld i n t a b e l 9. De waarden z i j n o n t l e e n d aan t a b e l D op de b l a d z i j d e n 52 en 53 van z i j n pub1 i k a t i e ~ 1 5 5 ~ 1O. n d u i d e l i j k i s waarom Malalayang (no. 35) n i e t i n d i e t a b e l i s opgenomen.

Immers h e t

a s t r o n o m i s c h a z i m u t van Menado naar Malalayang i s 210°13'56'.'4 ( t a b e l 1, kolom 8, v o l g n r . ten

+

l ) en de a f s t a n d 4098.2 m ( t a b e l 6, d r i e h o e k 3 4 ) . De breed-

z i j n a l l e p o s i t i e f , de l e n g t e n d i e t . o . v .

h e t s i g n a a l G.

Lokon A z i j n

g e t e l d z i j n p o s i t i e f genomen a l s de s t a t i o n s w e s t e l i j k van d a t s i g n a a l l i g gen, n e g a t i e f a l s ze t e n o o s t e n e r v a n z i j n gelegen. Het l e n g t e v e r s c h i l t u s sen Menado ( 1 ) en Kema (2) i s ( z i e ook de b l a d z i j d e n 135-137) op 13 en 14 december 1852 bepaald door op de G.

K l a b a t (25) een h o e v e e l h e i d b u s k r u i t

t o t o n t b r a n d i n g t e brengen en h e t moment van de o n t b r a n d i n g op de chronometers 2230 en 2231, d i e i n e x c e n t r i s c h e s t a n d p l a a t s e n t e Kema en Menado waren o p g e s t e l d , a f t e lezen. Op 13 december werd door " k l e p v a l l e n " noemde deze w e r k w i j z e reeds op b l z . 137

-

-

ik

h e t l e n g t e v e r s c h i l op analoge w i j -

ze bepaald. Het i s d u i d e l i j k d a t de t i j d a a n w i j z i n g e n op de b e i d e chronomet e r s en de gang van deze i n s t r u m e n t e n vóór en na de waarnemingen werden v e r De b e l a n g s t e l l e n d e l e z e r v i n d t de berekeningen d i e v o o r de bepaa l i n g van h e t l e n g t e v e r s c h i l n o d i g waren op b l z . 39 van L155 1. Het gewogen

geleken.

gemiddelde van de d r i e b e p a l i n g e n l e v e r d e een waarde:

v o o r h e t l e n g t e v e r s c h i l t u s s e n de e x c e n t r i s c h e s t a n d p l a a t s e n .

B r e n g t men de

ontbondene van de e x c e n t r i c i t e i t i n de r i c h t i n g o o s t - w e s t v o o r b e i d e s t a t i o n s i n r e k e n i n g , dan i s h e t l e n g t e v e r s c h i l 7'.'179 meer (14'341'779).

" U i t h e t a z i m u t h van den K l a b a t en de b r e e d t e v i n d e n w i j v o o r h e t l e n g t e v e r s c h i l van p a a l no. 1 t e Manado en paal no. 2 t e Kema 870!'231

( - ) , een r e s u l t a a t d a t s l e c h t s (4!548 = ) 0'3

van h e t d o o r

s i g n a l e n bepaalde v e r s c h i l a f w i j k t " . Het z a l d u i d e l i j k z i j n d a t h e t r e s u l t a a t 14'30Y231 i n t a b e l 9 door De Lange

12 13 14 15 16 17 18

11

2 3 4 5 6 7 8 9 10

Menado Kema Ajermadidih L i koepang Loempias Paniki Tanah Wangko Amoerang ( v l a g s t . ) Moentee Koeme 1 emboea i Tombatoe Belang Ratahan Langowan Kakas Tompaso Kawangkoan Sonder

12.150 17.540 41 .O70 36.340 00.059 1 1 1 10.690 l 18 30 817 1 0 5 10.600 1 02 31.290 O 56 22.703 10250.650 l 09 09.999 1 1 0 36.000 l l O 23.727 1 1 2 10.620 1 15 22.140

125 l 40 l 34 130 l 24

1 O29' 39'!020 1 21 43.800

3

2

1

1

o (+l

Naam

Breedte

No.

Stations

+

+

-

-

-

+ -

+

+

+

+

+

2 ' 32'11 82 17 02.413 1044.947 i 6 15.113 13 03.675 702.908 7 03.517 13 20.985 8 18.835 i 8 17.037 6 41.724 O 34.967 O 09.017 2 40.749 5 29.223 O 36 885 O 34.163 1 17.964 Tabel

27 28 29 30 31 32 33 34

26

19 20 21 22 23 24 25

1

4

-

No.

Lengte A t.o.v. G. Lokon A

9

Sarongsong Tomohon Tondano Remboken Atep Eris G. K l a b a t s i g n . idem t o p G. Lokon s i g n . A idem s i g n . B G. Masarang G. Toel angkow G. Kaweng G. Kawatak G. Sopoetan G. Tampoesoe P. MenadoToewa Kotaboenan

2

Naam

Stations

1 7 ' 55'!443

19 29.979 1800.370 13 46.122 O9 21.000 13 42.500 27 1 1 . l 5 4 1 2 7 18.128 l 21 20.500 l 21 13.404 l l 9 40.807 l 1641.848 l 0924.387 l C6 52.434 1 0 6 41.648 l 15 48.270 l 38 02.847 04807.880

l l l l l i l

3

o (+l

Breedte

-

4 13.251 - 2 11.356 - 606.772 - 2 02.603 + 3 34.827 - 3 30.661 + 6 10.659 + 8 17.311

+ O 07.701

O 00.000

l ' 54'!928 2 33.225 - 653.229 - 4 13.335 - 14 19.314 - 7 18.894 - 14 07.424 - 14 14.557

-

4

Lengte A t.o.v. G. Lokon A

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

i s aangehouden.

De w i j z e waarop andere l e n g t e v e r s c h i l l e n z i j n bepaald w o r d t

door De Lange tevens vermeld. Zo s c h r i j f t h i j b i j v . op b l z . 31:

"De negorij Ratahan (13) werd bepaald door eene breedtewaarneming en het azimuth van den Kawatak (30) Belang (12) evenzoo met het azimuth van den Sopoetan (31) waardoor wij voor het lengteverschil van beide plaatsen vonden 43!984. Op denzelfden avond, den 7den September (1852) namen wij t e n 6 ure t e Belang ( 1 7 ) en t e n 113 t e Ratahan (13) eene t i j d s b e p a l i n g op a Aquilae waardoor wij voor het lengteverschil vonden volgens t i j d m e t e r no. 2230 45!02 en no. 2231 45!50, gemiddeld 45!'26. " Deze gemiddelde waarde s t e m t f r a a i overeen met h e t h i e r b o v e n genoemde bedrag 43'!984.

T e r e c h t kan De Lange daarom op b l z . 31 opmerken

"genoegzaam aangetoond t e hebben welke naauwkeurigheid wij i n onzen arbeid hebben b e r e i k t . Bedrieg ik mij n i e t geheel en a l , dan overt r e f t z i j bil l i jke verwachting en zonder strenge t r i a n g u l a t i e acht i k eene merkbaar grootere onbereikbaar. Wel i s waar", v e r v o l g t h i j - en z i j n z e l f k r i t i e k d o e t sympathiek aan - "de ondervinding door ons opgedaan zou n i e t zonder invloed op eenen volgenden arbeid z i j n en eene voorloopige r e i s en eene plaatsing van een genoegzaam aant a l signalen vóór de meting begint zal w a a r s c h i j n l i j k ten gevolge hebben d a t een betrekkelijk grooter aantal punten door werkel ijke driehoeken aan e l k a a r worden verbonden, maar met het oog op de verkregene r e s u l t a t e n in het t i j d s b e s t e k van nog geene v i e r maanden verkregen komt het mij n i e t t w i j f e l a c h t i g voor of men zal i n Indië b i j de bepaling van vaste punten i n de r e s i d e n t i ë n genoegzaam denzelfden weg moeten b l i j v e n volgen. De onzekerheid van een e l op de 6000 zal z e l f s in de meest bevolkte s t a t e n van Europa i n de prakt i j k wel nooit eenige ongelegenheid veroorzaken en het t i j d s t i p i s i n Indië nog n i e t t e voorzien waarop de onzekerheid van een z e s t i g t a l e l l e n i n de ligging eener negorij eene zaak van eenig belang zou worden. Ik wil daarmede n i e t zeggen dat i k de t r i a n g u l a t i ë n in Europa vol bragt al s overbodig naauwkeurig beschouw, integendeel. Sommige daarvan z i j n ons een r i j k e bron van wetenschap geweest en de j u i s t e kennis van onzen aardbol en van de veranderingen welke

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" h i j wel lig t nog ondergaat kan a l l e e n op zoo nauwkeuri gen a r b e i d worden gebouwd. Maar wanneer w i j de middelen i n aanmerking nemen d i e onze k o l o n i ë n t e n d i e n s t e staan, de g r o o t e behoeften d i e o v e r a l worden gevoeld, h i e r aan u i t b r e i d i n g van personeel

, daar

aan

v e r b e t e r i n g van gemeenschap, g i n d s aan bebakening van vaarwaters en h e t o p r i g t e n van v u u r t o r e n s , e l d e r s aan kasernen en f o r t e n , en a l s w i j dan de onkosten overwegen aan eene w e r k e l i j k e t r i a n g u l a t i e verbonden, w a a r b i j men bosschen zou moeten v e l l e n om v i s i e r l i j n e n t e e r l a n g e n o f a l s (men v o o r ) s i g n a l e n honderd en meer voeten hooge gevaarten zou moeten timmeren op w e l k e r t o p men nog s t e v i g genoeg zou staan om een i n s t r u m e n t op t e s t e l l e n , dan g e l o o f i k d a t men z i c h met h e t minder v o l komene moet t e v r e d e n s t e l l e n " . Op b l a d z i j d e 185 heb i k reeds opgemerkt d a t De Lange b l i j k b a a r minder t e v r e d e n was o v e r h e t r e s u l t a a t van z i j n p o g i n g om door h e t overbrengen van chronometers h e t l e n g t e v e r s c h i l t u s s e n B a t a v i a en Menado t e bepalen. m e l d i n g van de l e n g t e n i n t a b e l 9 t . o . v .

G. Lokon A en n i e t t . o . v .

De v e r -

Batavia

l ij k t m i j d a a r een b e w i j s van. Desondanks s t a a n op de k a a r t [ l781 van de Minahassa d i e i k reeds o p b l z . 125 noemde en d i e , mede met b e h u l p van de m e t i n g e n van De Lange, door de landmeter Paepke Bulow werd samengesteld, n i e t a l l e e n de b r e e d t e n van a l l e s t a t i o n s vermeld maar ook de l e n g t e n t . o . v . de m e r i d i a a n van Greenwich. Zo i s de l e n g t e van Menado (1) 1 2 4 ~ 4 9 ' 4 4 " en d i e van Kema (2) 125°0411411w e l k e waarden inderdaad h e t bedrag 1 4 ' 3 0 " v e r s c h i l l e n d a t h i e r b o v e n i s berekend. Hoe i s men op een k a a r t d i e i n 1878 door de "Topographische

I n r i g t i n g t e Is-Gravenhage"

i s g e d r u k t aan deze ab-

s o l u t e l e n g t e van Menado gekomen? I k weet h e t n i e t met s t e l l i g h e i d . Van De Lange kan ze n i e t a f k o m s t i g z i j n . september 1853 en C1671 d.d.

Immers i n z i j n p u b l i k a t i e s ~ 1 5 5 ~ d.d. 1

j u l i 1854 i s ze n i e t vermeld en i n geen van

z i j n v e r s l a g e n aan de Gouverneur-Generaal

heb i k e r i e t s o v e r kunnen vinden.

Een m o g e l i j k h e i d zou kunnen z i j n d a t de l e n g t e A~

=

-

1 2 4 0 4 9 ' 4 4 ~=~

-

8U19m18?9

i s a f g e l e i d u i t de a b s o l u t e l e n g t e van B a t a v i a en de reeds e e r d e r genoemde l e n g t e v e r s c h i l l e n lul 2m115835 en lul 2m03?686 d i e De Lange door h e t o v e r brengen van chronometers t i j d e n s z i j n r e i s van B a t a v i a n a a r Menado en t e r u g h e e f t gemeten. Nergens e c h t e r i n z i j n pub1 i k a t i e C1071 v e r m e l d t h i j de l e n g t e d i e h i j voor de m e r i d i a a n "door de t i j d k l e p b i j den U i t k i j k t e B a t a v i a " zou hebben v a s t g e s t e l d . Wel g e e f t h i j een g r o o t a a n t a l berekeningen van l e n g t e n u i t maansdoorgangen,

s t e r b e d e k k i n g e n en momenten waarop een rand van de

F.

KAISER EN S.H. DE LANGE

maan en een s t e r d e z e l f d e hoogte b e r e i k t e n . Z o a l s De Lange e c h t e r z e e r goed w i s t hadden deze berekeningen s l e c h t s een v o o r l o p i g k a r a k t e r .

Immers de

" f o u t e n d e r maanstafelen" waren e r n i e t i n v e r d i s c o n t e e r d en konden e r ook n i e t i n v e r d i s c o n t e e r d worden omdat ze (nog) n i e t bekend waren.

De l e z e r

k r i j g t een goede i n d r u k van h e t v o o r l o p i g k a r a k t e r van d i e berekeningen a l s h i j de l e n g t e n b e k i j k t d i e op de b l a d z i j d e n 38, 39 en 40 van C1071 z i j n vermeld. Ze hebben b e t r e k k i n g op de l e n g t e van de m e r i d i a a n van de s t a n d p l a a t s "1853"

i n Figuur 9 en ze z i j n berekend u i t de 56 maansdoorgangen d i e

daar t u s s e n 20 mei en 17 december 1853 z i j n waargenomen. (op 22-10-1853) Later,

is

-

De k l e i n s t e waarde

7U07m03?98, de g r o o t s t e (op 18-8-1853)

-

7U07m65?94.

i n 1858, z i j n a l l e waarnemingen d i e i n C1071 z i j n verzameld door

Oudemans C11 opnieuw berekend, nu e c h t e r met de i n m i d d e l s bekend geworden j u i s t e waarden van de dec1 i n a t i e s en r e c h t e k l immingen van de maan z o a l s d i e t i j d e n s de waarnemingen van de De Langes golden. Ze z i j n , t e zamen met de v e l e waarnemingen d i e Oudemans z e l f e r nog aan toevoegde, geanalyseerd i n C2541. A l s r e s u l t a a t van deze a n a l y s e v e r m e l d t Oudemans op de b l z . 62 en 120 van deze p u b l i k a t i e h e t r e s u l t a a t h =

-

7U07m12?5 d a t h i j v o o r de l e n g -

t e van B a t a v i a h e e f t gevonden. U i t deze l e n g t e nu en onder t o e k e n n i n g van gewichten aan de t i j d s v e r s c h i l l e n t u s s e n B a t a v i a en Menado d i e door De Lange z i j n gemeten heb i k de a b s o l u t e l e n g t e van Menado berekend. De gewichten z i j n afhankel i j k van h e t a a n t a l chronometers d a t b i j de bepal i n g van h e t l e n g t e v e r s c h i l i s g e b r u i k t ( v i e r op de h e e n r e i s , twee op de t e r u g r e i s ) en van de t i j d d i e o v e r de heen- resp. t e r u g r e i s i s gedaan.

Immers hoe s n e l l e r

h e t t r a n s p o r t van de chronometers des t e minder kans d a t e r wat mee g e b e u r t . Daar de h e e n r e i s 55 dagen h e e f t g e v o r d e r d (van 23-1 t o t en met 17-3-1852) en de t e r u g r e i s 11 dagen (van 10-3 t o t en met 20-3-1853) w i c h t e n z i c h a l s (4:55) : (2: l l ) = 2:s.

verhouden deze ge-

Het gewogen l e n g t e v e r s c h i l t u s s e n Ba-

t a v i a en Menado w o r d t hiermede op:

v a s t g e s t e l d . Het b r e n g t de a b s o l u t e l e n g t e van Menado op:

d i e s l e c h t s 054 = 6" a f w i j k t van h e t bedrag

-

1 2 4 ~ 4 9 ' 4 4 " op de k a a r t C1781

van Paepke Bulow. U i t e r a a r d i s de t o e k e n n i n g van de gewichten i n bovenstaan-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

de bereken i ng tamel ij k wi l l e k e u r i g . S l e c h t e weersomstandigheden ( s t o r m ) op heen- o f t e r u g r e i s zouden andere waarden e r v o o r m i s s c h i e n w e n s e l i j k hebben gemaakt en daardoor tevens een andere waarde van h e t e i n d r e s u l t a a t .

De b e l a n g s t e l l e n d e l e z e r kan op de b l a d z i j d e n 58

-

66 van C 1 5 s a l ook nog de

r e s u l t a t e n v i n d e n van de b a r o m e t r i s c h e en t r i g o n o m e t r i s c h e hoogtemetingen d i e De Lange i n de Minahassa h e e f t u i t g e v o e r d . Ze demonstreren nog eens h e t b e r g a c h t i g e k a r a k t e r van d i t gebied. Zo l i g t b i j v . h e t s i g n a a l A van G. kon (no. 26) ca.

1592 m, h e t hoogste p u n t van G.

1827 m en h e t hoogste p u n t van G.

Sopoetan (no. 31) ca.

K l a b a t (no. 25) ca. 2019 m boven de zee-

s p i e g e l t e Menado. De n e g o r i j P a n i k i (no. 6) l i g t ca. vlak,

G.

Kakas (no.

Lo-

127 m boven d i t n i v e a u -

15) ca. 693 m en h e t s i g n a a l op de d i c h t b i j Kakas g e l e g e n

Kaweng (no. 29) ca.

1049 m.

Van de a s t r o n o m i s c h e werkzaamheden d i e De Lange i n I n d i ë h e e f t u i t g e v o e r d h e e f t , z o a l s i n h e t voorgaande reeds d i k w i j l s t o t u i t i n g i s gekomen, de abs o l u t e l e n g t e b e p a l i n g van B a t a v i a hem wei de g r o o t s t e zorgen gegeven. Ze h e e f t g r o t e n d e e l s p l a a t s gehad t u s s e n z i j n aankomst daar i n j a n u a r i z i j n v e r t r e k u i t B a t a v i a n a a r Menado op 23 j a n u a r i

1852,

1851 en

i n een t i j d v a k dus

w a a r i n h i j , onbekend met de k l i m a t o l o g i s c h e omstandigheden en de i n v l o e d e n daarvan op z i j n waarnemingen,

h e e f t moeten zoeken naar werkmethoden en i n -

s t r u m e n t o p s t e l l i n g e n d i e zo goed m o g e l i j k e r e s u l t a t e n zouden l e v e r e n . K a i s e r heeft zich

- ook d i t

i s reeds e e r d e r gezegd

-

i n z i j n b r i e v e n n o o i t ontvanke-

l i j k getoond voor de m o e i l i j k h e d e n d i e De Lange d a a r b i j ondervond;

integen-

d e e l , h i j h e e f t z i c h u i t s l u i t e n d beklaagd o v e r de g e r i n g e r e s u l t a t e n d i e de "zending"

n a a r I n d i ë i n d a t e e r s t e j a a r h e e f t opgeleverd.

N o o i t reageerde

h i j op De Langes k r i t i e k op z i j n ( K a i s e r s ) mening d a t

"een v a s t observatorium voor d i e ( l e n g t e ) bepalingen v o l s t r e k t overbodig i s : Men behoeft n i e t s dan eenen steen i n de opene l u c h t op welken h e t w e r k t u i g o n m i d d e l l i j k vóór de waarnemingen g e p l a a t s t wordt t e r w i j 1 men het, onmiddel li j k na de waarnemingen, weder onder dak kan bergen" (C151, b l z . 8 ) . Op 17 a p r i l 1851 C1111 had h i j K a i s e r reeds op de bezwaren van h e t in-deopenlucht-meten a t t e n t gemaakt.

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

".... D a a r b i j

komt d a t h e t observeeren b i j n a c h t i n deze gewesten

een g r o o t , zeer g r o o t i n c o n v e n i e n t h e e f t . Door h e t l i c h t d e r lamp: j e s worden duizenden muskieten, n a c h t v l i n d e r s , enz. u i t g e l o k t om den waarnemer een bezoek t e brengen hetgeen n i e t a l l e e n de l a s t h e e f t d a t h i j soms g r u w e l i j k w o r d t gebeten, maar de v e r l i c h t e p l e k ken van h e t i n s t r u m e n t (van P i s t o r en M a r t i n s ) t r e k k e n b i j z o n d e r hunne opmerkzaamheid. Daaronder b e h o o r t h e t o b j e c t i e f en hunne wandelingen daarover maken h e t spoedig v u i l

". De

k i j k e r van h e t

p a s s a g e i n s t rument "van Wenckebach i s s t e r k e r , maar h e t prisma ob-

j e c t i e f i s om de zooeven genoemde reden geheel ondoelmatig daar de prismadrager i n a l l e r i c h t i n g e n door de i n s e c t e n w o r d t d o o r k r u i s t en h i j l a a t tusschen de o b s e r v a t i e s v o l s t r e k t geen gelegenheid t o t schoonmaken. Maar ook na de o b s e r v a t i ë n i s h e t schoonmaken" (en van vochtaanslag ontdoen) "meer dan l a s t i g want door a f t e schroe-

ven moet i e d e r e keer de f o u t van c o l li m a t i e veranderen". Om deze opnieuw t e bepalen, s c h r i j f t h i j i n

C1171

aan K a i s e r , v e r g t d r i e

uur t i j d . I k heb reeds op b l z .

91

mingen deed i n een "hut"

gezegd d a t s i n d s

29

juli

1851

De Lange z i j n waarne-

d i e op h e t e r f van z i j n h u i s aan de Gang Chaulan

was gebouwd. Ook daar g e l u k t e n ze n i e t d a d e l i j k .

In

[,l231

merkt h i j e r over

op :

"Hoewel de pendule z e e r goed l o o p t heb i k reden om t e gelooven d a t b i j h e t openen d e r deur en de k o e l e nachtwind de gang n i e t onveranderd b l i j f t " en op 25 september 1851 s c h r i j f t h i j i n C1241 aan K a i s e r " d a t h e t spoedig b l e e k d a t i k m i j n i n s t r u m e n t n i e t op de

bamboezen kon vertrouwen C2551. De p l a a t s waar i k woon i s b u i t e n gemeen v o c h t i g en l a a g gelegen. Zoo stonden de bamboezen reeds een v o e t onder den grond i n h e t w a t e r en w e i n i g e dagen waren voldoende om ze t e doen wegrotten. I k v e r v i n g z e dus door een paal van i j z e r h o u t d i e met een d i k k e p l a n k gedekt was. Spoedig b l e e k u i t m i j n e waarnemingen d a t e r eene s t e r k e v e r a n d e r i n g i n h e l l i n g en waars c h i j n l ij k ook i n azimuth gedurende m i j n e waarnemingen p l a a t s had. Om h e t l a a t s t e t e onderzoeken g r o e f i k ( - ) een s t u k van een kokos-

palm een v o e t o f v i e r i n den grond en b e v e s t i g d e daarop den groot e n k i j k e r a l s c o l 1 i m a t o r . Den 3den September, voor m i j n e waarne-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"mingen t e beginnen, was de a a n w i j z i n g van den h o r i z o n t a l e n c i r k e l , m i j n i n s t r u m e n t op den grooten k i j k e r g e r i g t , t e n 16 uur 323°04'54" U m U m en b i j h e t s l u i t e n t e n 20 45 323O06'28" (verandering i n 4 45 : U m U m 1 ' 3 4 " ) . Den volgenden dag t e n 17 30 323°04'21" en t e n 21 40 323°05'22" (verandering i n 4 ' 1 0 ~ : 1 ' 0 1 " ) ( - ) waardoor aan eene aanzien1 ij k e v e r p l a a t s i n g i n azimuth n i e t t e t w i j f e l e n v i e l . I k s c h r e e f d i t t o e aan de plank waarop h e t instrument stond d i e , hoewel u i t oud en zeer hard hout vervaardigd, aan t r e k k i n g onderhevig kon z i j n i n de v o c h t i g e n a c h t l u c h t en ik hoopte d i t gebrek t e overkomen door de paal met een zware steen t e dekken. De m o e i j e l i j k h e i d was s l e c h t s om daar aan t e komen en zonder de w e l w i l l e n d h e i d van den hoofdingenieur van den Waterstaat Tromp weet i k n i e t o f i k daar spoedig i n geslaagd zou z i j n . Deze h e e f t m i j een paar a a r d u i n steenen afgestaan en s e d e r t d i e n t i j d s t a a t h e t i n s t r u m e n t met gewenschte v a s t h e i d . Een andere zeer onaangename zaak i s de f a t a l e v e r a n d e r l i j k h e i d van de f o u t van c o l l i m a t i e van m i j n instrument, een gebrek d a t i k t o t heden t o e v r u c h t e l o o s heb t r a c h t e n t e v e r helpen en waarvan i k de oorzaak n i e t b e g r i j p . Wel heb i k gedacht aan werking van temperatuur daar oveidag de warmte i n de h u t t o t 9Z0 à P6O s t i j g t en ' s nachts t o t 73O d a a l t , maar ook h e t passage i n s t r u m e n t t e Leiden ondergaat des zomers tenminste eene n i e t mindere a f w i s s e l i n g van temperatuur zonder d a t de f o u t van c o l l i m a t i e dergel ij ke veranderingen onderging. Mogel ij k doet h e t dage1 ij ks schoonmaken der tappen, d a t i k t o c h geen enkelen dag d u r f over t e slaan, e r geen goed aan". I k meen met deze wat u i t v o e r i g e c i t a t e n de l e z e r nog eens d u i d e l i j k t e hebben gemaakt hoe g r o o t de m o e i l i j k h e d e n waren waarmee De Lange t e kampen h e e f t gehad. Steun b i j de o p l o s s i n g e r v a n

-

i k z e i h e t reeds

-

heeft h i j

van K a i s e r n o o i t ondervonden. Ter v e r o n t s c h u l d i g i n g moet e c h t e r wel worden opgemerkt d a t deze de I n d i s c h e k l i m a t o l o g i s c h e omstandigheden n i e t u i t e i gen e r v a r i n g kende en daardoor m i s s c h i e n n i e t t o t de o p l o s s i n g van de m e i l i j k h e d e n h e e f t kunnen b i j d r a g e n . Het v a l t op d a t de t y p i s c h e m o e i l i j k h e d e n met de maanswaarnemingen waar De Lange, wegens de d a a r b i j optredende bewolking,

v o o r t d u r e n d o v e r k l a a g t en

d i e b i j n a steeds door K a i s e r a l s o n g e l o o f w a a r d i g worden a f g e s c h i l d e r d , Oudemans s c h i j n e n t e worden b e v e s t i g d .

In

1858 n l . h e e f t deze

-

door

z i e de b l z .

F. KAISER EN S.H.

50 en volgende van C2541

-

DE LANGE

De Langes l e n g t e b e p a l ingen met h e t waarnemen

van 16 s t e r b e d e k k i n g e n t u s s e n 29 mei en 27 december u i t g e b r e i d . Het i s wonder1 i j k d a t ook Oudemans' metingen hebben p l a a t s gehad aan de Gang Chaul a n , v o l g e n s b l z . 52 van z i j n p u b l i k a t i e o p h e t e r f van h e t h u i s no. "op 6°091561!5 z u i d e r b r e e d t e en 1C8 beoosten de t ij d k l e p " .

Ook deze s t a n d -

p l a a t s i s op Figuur 9 aangegeven. Eén van de waargenomen bedekkingen op 23 j u n i 1858 sec.

-

13

-

die

i s m i s l u k t , v e r m o e d e l i j k t e n g e v o l g e van een f o u t van 0.5

i n h e t waarnemingsmoment.

Evenwel, voegt Oudemans e r op b l z . 51 aan

t o e "een nog veel g r o o t e r a a n t a l " dan de 16 waargenomene "werden v o o r u i t berekend doch m i s l u k t e n door wol ken".

Het merendeel van de waarnemingen d a t

t o t h e t op b l z . 213 vermelde r e s u l t a a t :

h e e f t g e l e i d i s dus van De Lange a f k o m s t i g . t e i s ook de d o o r H.D.A.

I n de b e r e k e n i n g van deze l e n g -

Smi t s C521 waargenomen s t e r b e d e k k i n g op 21 a p r i l

1851 g e b r u i k t , doch n i e t h e t r e s u l t a a t van de waarneming van een z o n e c l i p s op 15 a p r i l 1854 door evengenoemde heer Smits en de l u i t e n a n t - t e r - z e e J. G r o l l .

I k heb g r o t e bewondering v o o r de u i t v o e r i g e en nauwgezette w i j z e

waarop Oudemans de v o o r l o p i g e berekeningen d i e de De Langes reeds hadden u i t g e v o e r d en d i e , volgens b l z . 45 van z i j n p u b l i k a t i e ,

berusten i n het a r -

c h i e f van de G e o g r a f i s c h e D i e n s t , h e e f t geanalyseerd.

"Over h e t algemeen", z e g t h i j daar, "heb i k a l l e s i n de b e s t e o r d e bevonden" en op b l z . 41 m e r k t h i j op: "Eene i n z a g e d e r t a b e l l e n i n h e t v e r s l a g van w i j l e n den heer De Lange op de b l a d z i j d e n 24 t o t 37" (van C1071) C2561 " d o e t d a d e l i j k , door de schoone overeenkomst

d e r v e r s c h i l l e n d e r e s u l t a t e n op den z e l f d e n avond verkregen, de naauwkeuri g h e i d der bedoel de waarnemingen in h e t oog loopen". Deze n a u w k e u r i g h e i d van de waarnemingen d i e ook reeds d o o r K a i s e r was geroemd s t a a t wel i n s c h r i l c o n t r a s t t o t de indrukwekkende l i j s t van s l o r d i g heden,

s c h r i j f - en d r u k f o u t e n d i e i n De Langes pub1 i k a t i e C1071 voorkomen

en d i e op b l z .

110 van C2541 door Oudemans c o n s c i ë n t i e u s z i j n v e r b e t e r d .

Het i s u i t e r a a r d o n d o e n l i j k en o n n o d i g op a l l e beschouwingen i n t e gaan d i e Oudemans g e e f t . Wel z e g t h i j op b l z . 30 d a t b i j h e t berekenen van de l e n g t e

F. K A I S E R EN S. H. DE LANGE

van B a t a v i a meer dan de

" h e l f t d e r t e B a t a v i a waargenomen c u l m i n a t i e s d e r maan o n g e b r u i k t moest b l i j v e n d a a r d i e op dagen v o l b r a g t waren waarop t e Greenwich de maan n i e t i n de m e r i d i a a n o f waarop wel de c u l m i n a t i e d e r maan maar van geene d e r t e B a t a v i a waargenomene v e r g e l i j k i n g s t e r r e n was waargenomen". Het i s d u i d e l i j k d a t men h i e r v a n De Lange geen v e r w i j t kan maken. Om de l e z e r een i n d r u k t e geven van de g r o o t t e van de reeds v e l e malen ge-

noemde " f o u t e n

i n de maantafelen" geef i k i n t a b e l 10 een o v e r z i c h t van en-

k e l e a c h t e r a f bepaalde c o r r e c t i e s d i e op de uren G(reenwich) ~ ( i d d e l b a r e ) T ( i j d ) t u s s e n 1 en 9 september 1851 aan de r e c h t e k l i m m i n g a en de d e c l i n a t i e 6 van de maan u i t de N a u t i c a l Almanac van 1851 moesten worden aangeb r a c h t om t o t de j u i s t e waarden e r v a n t e komen.

I k heb ze o n t l e e n d aan b l z .

36 van C2541. Het t e k e n van de daar vermelde c o r r e c t i e s aan de N ( o o r d ) P(oo1s) A ( f s t a n d e n ) heb i k omgedraaid om d a t aan de d e c l i n a t i e s 6 t e v e r k r i j g e n . S p e c i a a l de c o r r e c t i e s aan de r e c h t e klimmingen a z i j n g r o o t . Z i j zullen,

z o a l s met een r e k e n v o o r b e e l d z a l worden aangetoond, s t e r k v e r g r o o t

overgaan i n de b e r e k e n i n g van de l e n g t e van B a t a v i a u i t de waargenomen t i j d s t i p p e n waarop v i e r v e r g e l i j k i n g s s t e r r e n u i t h e t s t e r r e n b e e l d C a p r i c o r n u s (Steenbok) en (de rand van) de maan daar op 7 september 1851 door de m e r i d i aan g i n g e n . Het voorbeel

i s o n t l e e n d aan b l z . 37 van Oudemans' p u b l i k a t i e .

C o r r e c t i e s aan

Datum G.M.T. 1851 1-9 3-9 5-9 8-9 9-9

6

a 7!2 6.8 10.2 9.8 10.2

-

-

-

201!08 8.66 6.57 3.85 7.49

+ + -

+ +

2'!46 0.02 1.13 0.43 7.24

Tabel 10

De gegevens v o o r h e t g l o b a l e o v e r z i c h t van de b e r e k e n i n g kan men desgewenst v i n d e n op de b l a d z i j d e n 41 en 38 van C1071. Op 7 september 1851 i s , z o a l s u i t De Langes waarneming w o r d t a f g e l e i d , de r e c h t e k l imming a van h e t

midden van de maan 2 1 " 0 0 ~ 0 3 ? 1 3a l s de rand door

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

de m e r i d i a a n g a a t van de s t a n d p l a a t s met aangenomen l e n g t e h =

-

7U07m30'

Aan deze berekende r e c h t e k l imming a geef t Oudemans a l l e r e e r s t een c o r r e c t i e van

364 van

de s t r a a l van de maan z o a l s d i e t o t en met h e t j a a r 1852 i n

de astronomische j a a r b o e k e n werd gegeven. Voor h e t e e r s t i n 1853 werd i n de N a u t i c a l Almanac deze c o r r e c t i e i n de s t r a a l van de maan v e r w e r k t . I n h e t s v o o r b e e l d b e d r a a g t ze 0.17. De m o t i v e r i n g van de c o r r e c t i e v i n d t de belangs t e l lende l e z e r op b l z . 33 van Oudemans' v e r s l a g . Een tweede c o r r e c t i e aan de "gemeten"

r e c h t e k l i m m i n g a i s a f g e l e i d u i t h e t c u l m i n a t i e moment van de

v i e r v e r g e l i j k i n g s s t e r r e n u i t C a p r i c o r n u s waarvan h i e r v o o r sprake was. Ze bedraagt :

I n e l k van de t u s s e n h a a k j e s g e p l a a t s t e bedragen s t e l t h e t e e r s t e de r e c h t e k1 imming voor van de v e r g e l i j k i n g s s t e r z o a l s d i e i n h e t a s t r o n o m i s c h j a a r boek voorkomt.

De tweede waarde i s h e t bedrag d a t De Lange e r v o o r vond t o e n

de s t e r op 7U07m30s o o s t e r l e n g t e door de m e r i d i a a n g i n g . Z i j i s dan g e l i j k aar1 de p l a a t s e l i j k e s t e r r e n t i j d . A f g e l e i d u i t de waarnemingen t e B a t a v i a v o l g t dus voor de r e c h t e k l i m m i n g van h e t midden van de maan:

Berekent men haar u i t de gegevens van de N a u t i c a l Almanac dan v i n d t men:

De c o r r e c t i e

-

0533 s t e l t h i e r i n h e t i n t i j d m a a t omgerekende bedrag van

-

5"

v o o r d a t wegens de f o u t " i n de maantafelen" op 7 september 1851 ( z i e t a b e l 10) aan de r e c h t e k1 imming van de maan moet worden t o e g e b r a c h t .

Daar, zo-

a l s De Lange reeds op b l z . 38 van C1071 had berekend, op 7 september 1851 de r e c h t e k1 imming van de rand van de maan 21U15m10?80 was t o e n z e t e Greenwich door de m e r i d i a a n g i n g en t e B a t a v i a 21 U00m03?60 t o e n deze1 f d e r a n d daar de m e r i d i a a n passeerde, moet h e t z e e r g e r i n g e v e r s c h i l : al

-

a2 =

+

S

0.075 tussen "gemeten"

en berekende r e c h t e k l i m m i n g van de maan

220

F. KAISER EN S.H.

-

worden v e r m e n i g v u l d i g d met om t o t de c o r r e c t i e

+

DE LANGE

9 9

-

7u07m30s: ( 2 1 ~ 0 0 ~ 0 3 ? 6 021U15m10'80) =

251 (+ 32")

t e komen d i e aan de v o o r l o p i g

+

28,28

aangenomen

l e n g t e h = -7U07m30s van de s t a n d p l a a t s moet worden gegeven om t o t de l e n g t e

-

7'07~27'9

t e komen d i e b e h o o r t b i j de waarnemingen op 7 september 1851.

De ( a l t ij d ) z e e r g r o t e v e r m e n i g v u l d i g i n g s ( e x t r a p o l a t i e ) f a c t o r b e h e e r s t u i t e r a a r d i n s t e r k e mate h e t r e s u l t a a t van e'lk d e r a f z o n d e r 1 i j k e l e n g t e b e p a l ingen u i t maansdoorgangen.

De a f z o n d e r l i j ke r e s u l t a t e n z u l l e n daarom vaak

s t e r k u i t e e n l o p e n en de n a u w k e u r i g h e i d van h e t gewogen gemiddelde e i n d r e s u l t a a t o n g u n s t i g beïnvloeden.

I k heb d i t aangetoond i n t a b e l 11. De l e n g t e n

d i e d a a r i n z i j n vermeld z i j n o n t l e e n d aan de b l z . 116 en 117 van C2541 en g e r a n g s c h i k t n a a r de waarnemingen van de e e r s t e resp. tweede maanrand. Ze z i j n a l l e gereduceerd t o t de " U i t k i j k "

die (zie blz.

E e r s t e maanrand Datum

7 8 9

- 9 -1851 - 9 -1851 - 9 -1851

3 -10-1851 4 -10-1851 7 -10-1851 8 -10-1851 9 -10-1851 20- 5 -1853 16- 6 -1853 17- 6 -1853 18- 6 -1853 19- 6 -1853 20- 6 -1853 15- 7 -1853 16- 7 -1853 17- 7 -1853 15- 8 -1853 17- 8 -1853 18- 8 -1853 11-10-1853 13-10-1853 14-12-1853 6 - 4-1854 10- 4 -1854 12- 4 -1854

9 8 ) 1?1 t e n westen

Tweede maan rand

Leng t e "Uitki jk"

Dat um

-7'07~26'8 24.6 36.5 22.5 22.2 32.9 27.0 18.2 07.2 21.1 14.6 27.8 25.8 17.8 28.0 26.0 17.6 14.9 23.2 25.2 18.3 1.6 10.8 24.4 09.9 19.9

10- 9 -1851 i i-9 -1851 12- 9 -1851 13- 9 -1851 11-10-1851 i2-iO-i85i 13-10-1851 23- 5 -1853 26-5-1853 21- 6 -1853 22- 6 -1853 23-6-1853 24-6-1853 22- 7 -1853 21- 8 -1853 22- 8 -1853 23- 8 -1853 24- 8 -1853 18- 9 -1853 19- 9 -1853 20- 9 -1853 21- 9 -1853 23- 9 -1853 22-10-1853 15-12-1853 16- 4 -1854

- 7 ' 0 7 ~ 2 1 55

Tabel 11

Lengte "Uitkijk" -7u~7m2~?1 18. l

13.3 30. l 13. l 17.3 20.7 12.3 10.5 13.3 17.8 12.9 16.0 11.1 11.5 16.3 26.2 17.5 14.9 12.4 16.6 07.4 02.3 06.3 06.3 09.7 -7"07m13?6

F. KAISER EN S.H.

l i g t van de s t a n d p l a a t s 1851 en 2'0 Wanneer S.H.

en G.A.

de Lange,

-

hebben waargenomen

DE LANGE

t e n westen van d i e i n 1853-1854.

i e d e r v o o r z i e n van een i n s t r u m e n t ,

en d a t g o l d voor de e e r s t e maanrand i n

g e v a l l e n en voor de tweede i n 12 van de 26 r e s u l t a t e n i n de t a b e l vermeld.

-

3

beiden

van de 26

dan i s h e t gemiddelde van hun

Hun p e r s o o n l i j k e r e s u l t a t e n w i j k e n e c h t e r

vaak a a n z i e n l i j k van e l k a a r a f . Zo v i n d t men op 16 j u n i 1853 u i t de waarnemingen van S.H.

de Lange A = -7'07~26'4

en u i t d i e van G.A.

-7U07m15'7.

Op 17 j u n i 1853 moest h e t gemiddelde r e s u l t a a t A = -7U07m14'6 bepaald woru m s den u i t de bereken i ngen A = - 7 U 0 7 m ~ 7 ? 8(waarnemingen S. H. ) en A = -7 07 21.5 (waarnemingen G.A. ) en A = -7U07m13'6

.

De gewogen gemiddelden A = -7U07m21'5

( e e r s t e maan rand)

(tweede maanrand) geven volgens Oudemans t o t e i n d r e s u l -

t a a t van deze methode van a b s o l u t e l e n g t e b e p a l i n g : A = -7U07m17?5

-+ 0'83

C2571.

Het v a l t b u i t e n h e t b e s t e k van deze p u b l i k a t i e u i t v o e r i g e beschouwingen t e geven o v e r de b e r e k e n i n g van de a b s o l u t e l e n g t e van een waarnemingsplaats a l s v o o r d i e b e p a l i n g de methode i s toegepast van de g e l i j k e hoogte van een s t e r en een maanrand o f van de methode der s t e r b e d e k k i n g e n . Het p r i n c i p e van g r a f i s c h e o p l o s s i n g e n e r v o o r heb i k reeds vermeld b i j de Figuren 4 t/m 7 op de b l z . 68

-

-

76. Oudemans

en ook De Lange

-

g e b r u i k t e de geheel nume-

r i e k e methode van C h a l l i s d i e i k op b l z . 162 reeds noemde. Z i j b e r u s t e r o p , z o a l s i k i n C2191 aangaf, d a t u i t een o p g e s t e l d e " v e r g e l i j k i n g van C h a l l i s " aan de aangenomen l e n g t e A = - 7 ' 0 7 ~ 3 7 ' C1071, b l z .

van een s t a n d p l a a t s t e B a t a v i a ( z i e

16 en 23) g e m a k k e l i j k de c o r r e c t i e A A kan worden berekend. Ze

i s , b e h a l v e van de c o ë f f i c i ë n t e n van deze v e r g e l i j k i n g d i e v o o r e l k e waarneming opnieuw moeten worden berekend, a f h a n k e l i j k van de f o u t e n i n de maant a f e l s en e v e n t u e e l van a c h t e r a f bepaalde c o r r e c t i e s aan d e c l i n a t i e en r e c h t e k l i m m i n g van de v e r g e l i j k i n g s t e r o f (en) aan h o r i z o n t a a l p a r a l l a x en aan s t r a a l van de maan. De methode i s , nadat ze i n de N a u t i c a l Almanac van 1854 was gepubl i c e e r d , door Oudemans besproken i n deel V I ( b l z . 25) van de V e r s l a g e n en mededeel ingen der K o n i n k l i j k e Akademie van Wetenschappen t e Amsterdam. Op de b l z . 38 e . v .

van C2541 g e e f t h i j e r nog eens een k o r t e be-

schouwing o v e r en b e r e k e n t h i j u i t de momenten waarop op 4 augustus 1851 een maanrand en de s t e r B L i b r a e deze1 f d e hoogte b e r e i k e n , de c o r r e c t i e AA =

+

1254 aan de benaderde l e n g t e -7U07m37s. De l e n g t e b e p a l i n g o p d i e dag

l e v e r t dus A = -7'07~2456 o f , gereduceerd t o t de U i t k i j k , A = -7U07m2355. I n d i e n de c o r r e c t i e

-

l2'!9l

d i e aan de r e c h t e k l i m m i n g van de maan op d i e

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

dag moest worden aangebracht n u l zou z i j n geweest zou de l e n g t e van de s t a n d p l a a t s -7'07~37'-

1151 = -7U07m4851 en van de U i t k i j k - 7 ' 0 7 ~ 4 7 5 0 hebS

ben bedragen. Het z e e r g r o t e v e r s c h i l van 23.5 d e m o n s t r e e r t o o k h i e r de g r o t e i n v l o e d van de " f o u t

i n de m a a n t a f e l s " op de b e r e k e n i n g van de l e n g -

te. De a n d e r e l e n g t e n van de U i t k i j k d i e Oudemans u i t deze s o o r t van waarnemingen van De Lange h e e f t berekend komen v o o r o p de b l z . 118 e n 119 van C2541. Evenals b i j de b e r e k e n i n g van de waargenomen maandoorgangen i s , a l s S.H.

en G.A.

gemiddel d.

b e i d e n h e t z e l f d e v e r s c h i j n s e l waarnamen, hun b e i d e r u i t k o m s t De r e s u l t a t e n v o o r e e r s t e en tweede maanrand z ij n o p v o l g e n d

X = - 7 ' 0 7 ~ 2 3 5 6 en A = - 7 ' 0 7 ~ 0 9 5 9 met a l s gewogen gemiddelde X = -7U07m1658

+ -

s 1.3.

Oudemans' beschouwingen o v e r de l e n g t e van de U i t k i j k , met de metho-

de Chal l i s berekend u i t 17 s t e r b e d e k k i n g e n (1 waargenomen d o o r S m i t s , 8 d o o r De Lange en 8 d o o r Oudemans), v i n d t men o p de b l z . 42

-

63 van C2543.

Z i j hebben g e l e i d t o t h e t r e s u l t a a t X = -7U07m12?3 d a t h i j o p b l z . 61 en 120 van z i j n p u b l i k a t i e v e r m e l d t . V e r e n i g t men t e n s l o t t e de gevonden l e n g t e n van de U i t k i j k :

en

+ -7U07m16?8 + -7U07m12'3 +

X = -7U07m1755

0583 (maanculrninat Fes),

X =

153

X =

( g e l i j k e h o o g t e maanrand en s t e r )

0558 ( s t e r b e d e k k i n g e n )

t o t één e i n d r e s u l t a a t dan l u i d t d i t v o l g e n s Oudemans op b l z .

120 van z i j n

publ i k a t i e : 'uitkijk'

-7U07m12?5 + 0558 ( i n boogmaat A = -106~48'07'!5

+

8'17).

De l e n g t e z a l aanmerkel i j k b1 i j k e n a f t e w i j k e n van de waarden d i e e r b i j l a t e r e b e p a l i n g e n v o o r werden gevonden.

P r o f .Dr. J.H.G. F.C.A.

'Schepers e n de k a p i t e i n van de T o p o g r a f i s c h e d i e n s t

S c h u l t e geven een o v e r z i c h t van d i e l e n g t e n o p de b l z .

16 en 17 van

hun G e o d e t i c Survey i n t h e N e t h e r l a n d s E a s t I n d i e s ( R e p o r t t o t h e s e c t i o n o f Geodesy o f t h e I n t e r n a t i o n a l G e o d e t i c and Geophysical U n i o n 1930). Z i j noemen e r v i e r : 1. -

d i e w e l k e i s a f g e l e i d u i t de l e n g t e van S i n g a p o r e en h e t t e l e g r a f i s c h

gemeten t i j d s ( l e n g t e ) v e r s c h i l t u s s e n S i n g a p o r e en B a t a v i a . H e t u i t ca. 2. -

1880 d a t e r e n d e r e s u l t a a t i s : A B = -7U07m14?53 =

-

106~48'37'!95.

d i e w e l k e i n 1896 i s a f g e l e i d u i t de i n t e r n a t i o n a a l aanvaarde l e n g t e van

S i n g a p o r e en h e t t e l e g r a f i s c h gemeten t i j d s ( l e n g t e ) v e r s c h i l t u s s e n Singa-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

p o r e en B a t a v i a . Het r e s u l t a a t : hB = -7'07~14547 = - 1 0 6 ~ 4 8 ' 3 7 ~ ! 0 5w o r d t ook vermeld i n een v o e t n o o t op b l z . 5 van h e t j a a r v e r s l a g o v e r 1905 van de Top o g r a f i s c h e d i e n s t i n h e t t o e n m a l i g e Ned.

I n d i ë . Men l e e s t e r

" d a t de meridiaan van Batavia gaat over de vroegere t i j d k l e p n a b i j den U i t k i j k ; z i j n e l i g g i n g i s b i j G.B. d.d. 25 A p r i l 1896 no. 19 v a s t g e s t e l d op 106°48'37!05". 3. -

d i e w e l k e i n 1923 door D r .

Boerema werd gevonden met behulp van r a d i o s + 0.010 = t i j d s e i n e n u i t Bordeaux. Het r e s u l t a a t : hB = -7U07m13?853 106~48'27'!79

+

OV15 ( z i e ook j a a r v e r s l a g van de T o p o g r a f i s c h e d i e n s t o v e r

1927, b l z . 14) h e e f t eveneens b e t r e k k i n g op de m e r i d i a a n o v e r de v r o e g e r e t i j d k l e p b i j de U i t k i j k . Het w o r d t ook vermeld op b l z . VI van h e t j a a r v e r s l a g van de T o p o g r a f i s c h e d i e n s t o v e r 1924. B i j G.B.

van 25 november 1924

no. 18 ( S t b l . no. 528) i s deze waarde a l s de l e n g t e van de m e r i d i a a n van Batavia ingevoerd zodat

"voortaan i n a l l e o f f i c i e e l e bescheiden t e noemen geografische lengt e n van punten i n Ned. I n d i ë moeten z i j n gerekend onder aanneming van dezen meridiaan en van z i j n bovengenoemde l e n g t e t e n o p z i c h t e van Greenwich" . Naar P r o f . D r . l r .

J . Soenarjo, v r o e g e r c h e f van de g e o d e t i s c h e d i e n s t en

l a t e r h o o g l e r a a r aan de Technische hogeschool t e Bandung m i j meedeelde i s de waarde tevens vermeld b i j de b l a d w i j z e r van de t o p o g r a f i s c h e k a a r t e n d i e i s gevoegd b i j h e t j a a r v e r s l a g van de T o p o g r a f i s c h e d i e n s t o v e r 1925.

I n 1931

noemt H o r s t i n k de l e n g t e nog eens op b l z . 582 van C2511. 4. -

d i e w e l k e i n 1926 en 1927 i s gevonden u i t de l e n g t e van de Bosscha s t e r -

(m L=

renwacht i n Lembang (Java)

-6U49132?19, AL= -7U10m27?84) en h e t l a n g s

a s t r o n o m i s c h e weg met b e h u l p van r a d i o t i j d s e i n e n bepaalde l e n g t e v e r s c h i l m s A B - hL = + 0'03 13.94 t u s s e n Lembang en de v r o e g e r e t i j d k l e p i n B a t a v i a .

+ 0'006 = Het r e s u l t a a t : A B = -7U07m13?g0 n a u w e l i j k s van h e t onder

3

z e i h e t reeds op b l z . 222

-

genoemde.

-

-

106~48'28'!50

+

O1!09 v e r s c h i l t

Het w i j k t e c h t e r aanmerkel i j k a f s + 0158 = van de waarde A B = - 7 u 07m12.5 -

-

ik

106 4 8 ' 0 7 ~ 5+ 8Y7 d i e Oudemans i n 1858 op b l z . 120 van C2541 vond. Het

g r o t e v e r s c h i l d e m o n s t r e e r t nog eens d u i d e l i j k hoe m o e i l i j k een a b s o l u t e l e i i y t e b e p a l i n g i s a i s geen g e b r u i k geiriaakt kan worderi van r a d i o t i j d s e i n e n .

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

Het r e s u l t a a t van de b r e e d t e b e p a l i n g van B a t a v i a u i t c i r c u m m e r i d i a a n z e n i t s a f s t a n d e n van een g r o o t a a n t a l s t e r r e n i n de s t a n d p l a a t s 1853 ( z i e

Figuur

9) w o r d t door Be Lange vermeld op b l z . 22 van C1071. U i t de metingen van G.A.

en 9 o k t o b e r 1853 opvolgend

-

- 6 ° 0 9 ' 5 6 ~ 7 2 u i t d i e van S . H . de Lange op 3 I$ = - 6°09155'.'47 en - 6O09'56'.'56 (gemidd.

de Lange v o l g t daar I$ =

6°09156'125). Daar de t i j d b a l volgens De Lange 4120.56 m o f

4120.56:30.7157

=

134'!15 C2511 t e n noorden van de s t a n d p l a a t s l i g t i s de

b r e e d t e van de t i j d b a l

I$ = @ =

-

6O07'42'.'1.

( t i j d k l e p ) d i e i i i t deze waarnemingen v o l g t

Op b l z . 11 van C2541 v e r m e l d t Oudemans h e t r e s u l t a a t

6O07'36.6 van z i j n e i g e n b r e e d t e b e p a l i n g van d a t p u n t . Het i s a f g e -

3

l e i d u i t opvolgend 4, 4, 5 en 6 circummeridiaanswaarnemingen op 1 en

mei

1858 naar 4 s t e r r e n , een aanmerkel i j k g e r i n g e r a a n t a l dan door de De Langes b i j hun b r e e d t e b e p a l i n g g e b r u i k t . De b r e e d t e d i e Oudemans op b l z . 209 van

C1 151 v e r m e l d t i s

@ =

-

6°07139'.'522. Ze komt nagenoeg overeen met h e t ge-

m i d d e l de van de twee j u i s t genoemde waarden.

70. KAZSERS BEMOEIING MET D E ASTRONOMlSCH E PLAATSBEPALING 1N 1NDlE TUSSEN S.H. D E LANGES DOUD IN ME1 7b55 EN OUDEMANS' BENOEMING T O T HOOFDZNGENlEUR VAN D E GEOGRAFlSCHE DIENST 1N ME1 7 b57 De b r i e v e n b e t r e f f e n d e de a s t r o n o m i s c h e p l a a t s b e p a l i n g i n I n d i ë i n h e t a r c h i e f van de % i j k s c o m m i s s i e voor Geodesie behandelen, na S . H .

de Langes dood

op 29 mei 1855, nog een p e r i o d e van twee j a a r . Het i s de p e r i o d e w a a r i n de g e o g r a f i s c h e i n g e n i e u r G.A. treffende dienst optreedt, Prof.Dr.

J.A.C.

de Lange e e r s t a l s waarnemend h o o f d van de bel a t e r a l s l e i d e r e r v a n . Met de benoeming van

Oudemans t o t h o o f d i n g e n i e u r van de g e o g r a f i s c h e d i e n s t op

30 mei i 8 5 7 houdt de genoemde c o r r e s p o n d e n t i e op. Ze i s i n deze p e r i o d e nagenoeg u i t s l u i t e n d gevoerd t u s s e n h e t departement van K o l o n i ë n en K a i s e r . De e e r s t e b r i e f C2581 na De Langes door d i e de m i n i s t e r aan K a i s e r s c h r i j f t d a t e e r t van 11 j u n i 1855. Op 10 november 1854 had K a i s e r tegenover de r n i n i s t e r i n C2141 h e t bezwaar g e u i t

-

i k vermeldde h e t reeds op b l z . 160

-

" d a t h e t e i g e n l i j k e doel d e r zending n i e t voldoende wordt i n h e t oog gehouden en d a t n i e t volgens een van t e voren beraamd p l a n gea r b e i d wordt".

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

K a i s e r s bezwaar i s door de m i n i s t e r " v e r t a a l d "

i n een o p d r a c h t aan de Gou-

verneur-Generaal "om voor de s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g i n I n d i ë een p l a n t e maken".

I n z i j n b r i e f van 27 maart 1855 deel t de Gouverneur-Generaal aan

de M i n i s t e r mee d a t aan deze o p d r a c h t i s voldaan. Het p l a n i s , i n o v e r l e g met de Commissie t e r v e r b e t e r i n g van de zeekaarten, samengesteld d o o r G.A. De Lange. Het i s d u i d e l i j k d a t S.H.

de Lange, d i e reeds e r n s t i g z i e k was

s i n d s b e g i n december 1854, e r w e i n i g o f geen i n v l o e d op z a l hebben u i t g e o e f e n d . De " v o o r s c h r i f t e n " worden i n 18 a r t i k e l e n gegeven d i e , met een u i t v o e r i g e b r i e f van G.A.

de Lange en een b e g e l e i d e n d s c h r i j v e n van de Commis-

s i e , aan de Gouverneur-Generaal worden toegezonden C2591. Deze s t u u r t de s t u k k e n b i j z i j n evengenoemde b r i e f van 27 maart 1855 aan h e t "opperbestuur"

i n Den Haag d a t ze op z i j n b e u r t b i j C2581 op 11 j u n i 1855 weer aan

K a i s e r om a d v i e s z e n d t . U i t G.A.

de Langes evengenoemde b r i e f C2591 b l i j k t

d a t de v e r s l e c h t e r d e b e t r e k k i n g tussen S j o e r d en K a i s e r o n g e w i j z i g d i s o v e r gegaan op de r e l a t i e t u s s e n Dol f en K a i s e r . De t e r a d v i e s gezonden s t u k k e n L2591 z i j n K a i s e r dan ook n i e t e r g welkom geweest. Z i j n antwoord d a t e e r t van 29 j u n i 1855 C2601. De b r i e f b e g i n t met een v e r o n t s c h u l d i g i n g voor z i j n l a t e antwoord:

" S e d e r t l a n g ben i k l i j d e n d e aan eene b o r s t - en zenuwziekte. Daarbi j werd i k onlangs door k o o r t s e n o v e r v a l l e n d i e m i j n e vroegere aangez i c h t s p i j n e n eene o n v e r d r a g e l i j k e h e v i g h e i d deden b e r e i k e n . Onder o n l i j d e l ij ke smarten o n t v i n g ik Uwer Excel le n t i e s geëerde l e t t e r e n d.d.

11 Juny 1855 L e t t . A no. 3 met de begeleidende stukken. B i j

de e e r s t e inzage d i e r begeleidende stukken v i e l m i j n oog op u i t d r u k k i n g e n d i e m i j zoo z e e r aandeden d a t i k tegen w i l en dank gedwongen werd m i j n e andere bemoei j i n g daarmede u i t t e s t e l l e n t o t d a t eenige verademing voor mi j zoude z i j n aangebroken. Nog steeds v e r k e e r ik in eenen t o e s t a n d d i e gemoedsaandoening gevaar1 ij k voor m i j maakt en den geneesheer m i j a l l e i n s p a n n i n g h e e f t doen v e r b i e den". Zowel door de Commissie a l s door De Lange worden K a i s e r s opmerkingen i n v o r i g e b r i e v e n "aan eene z u c h t t o t veroordeelen t o e -

geschreven. ( - ) De geographische i n g e n i e u r s hebben daarna geene gelegenheid l a t e n v o o r b i j g a a n om aan i e d e r m i j n e r woorden eene u i t l e g g i n g t e n kwade t e geven en nu weder word ik daarvan, omdat ik een vraag van Uwe E x c e l l e n t i , e naar b e s t e weten beantwoord heb, a l s

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"een a a n v a l l e r v o o r g e s t e l d " . K a i s e r v e s t i g t e r de aandacht op " d a t men p l a n m a t i g b e h o o r t t e werk t e gaan. Zoo 'n p l a n i s reeds v o o r l a n g u i t 00s t i n d i ë toegezegd. Nu men e r e i n d e l i j k t o e gekomen is, g e s c h i e d t h e t met een k e n n e l i j k e t e g e n z i n en met de k o r t e v e r k l a r i n g d a t h e t b e t e r zoude z i j n z i c h aan v o l s t r e k t geen p l a n t e b i n den. ( - ) De h e e r G.A.

de Lange h e e f t eene i n s t r u c t i e v o o r de geo-

g r a p h i s c h e i n g e n i e u r s ontworpen en d i e v e r g e z e l d doen gaan van een z e e r bewogen b r i e f i n wel ken van a l le omstandigheden w o r d t gewag gemaakt d i e de g e o g r a p h i s c h e i n g e n i e u r s i n hunne werkzaamheden hebben belemmerd". A l s v o o r b e e l d noemt h i j "S.H.

de Langes armoedige

t o e s t a n d en g e b r e k " . K a i s e r e c h t e r h e e f t "daaraan n i e t de m i n s t e schuld;

( - ) de benoeming van den h e e r S.H. de Lange t o t O o s t i n d i s c h

ambtenaar i s geheel b u i t e n mi j om gegaan. H e t behoorde v o l s t r e k t n i e t t o t m i j n e l a s t g e v i n g m i j e e n i g e r m a t e met de p e r s o o n l i j k e bel a n g e n van den h e e r De Lange i n t e l a t e n " . Desondanks z i j n De Langes k l a c h t e n

-

schreven

-

i k heb daar reeds op b l z . 100 o v e r ge-

i n een v e r t r o u w e l i j k b r i e f j e C1341 d.d.

secretaris-generaal

13 augustus 1851 aan de

van h e t departement van k o l o n i ë n o v e r g e b r a c h t .

Kaiser

neemt aan d a t deze de m i n i s t e r e r o v e r z a l hebben i n g e l i c h t en d a t de min i s t e r a l deze k l a c h t e n z a l hebben overwogen en e r aan z a l z i j n tegemoet gekomen voor zover ze hem rede1 i j k voorkwamen. I k heb h i e r b o v e n nog eens e n k e l e argumenten genoemd d i e door b e i d e p a r t i j e n " i n de s t r i j d z i j n geworpen".

Ze brengen n i e t s nieuws en z i j n van b e i d e z i j -

den s l e c h t s een h e r h a l i n g van v r o e g e r e onaangename opmerkingen d i e e e r d e r r e d e l i j ke mensen t o t v e r k l a a r d e tegenstanders hebben gemaakt. Een nieuw v e r s c h i l van mening i s De Langes opmerking o v e r h e t onderhoud van de i n s t r u menten d a t , volgens hem ( z i e b l z . 5 van de b i j l a g e U genoemd onder C2591), door anderen dan de g e o g r a f i s c h e i n g e n i e u r s zou moeten gebeuren.

In het

l i c h t van de tegenwoordige t i j d g e z i e n i s K a i s e r s r e a c t i e e r o p h a a s t onvoorste'lbaar:

" H e t r e i n h o u d e n van a l de w e r k t u i g e n op h e t O b s e r v a t o r i u m t e L e i d e n i s t o t heden u i t s l u i t e n d d o o r m i j n e handen g e s c h i e d en soms gebeurt

het mij nog dut i k weken achCereen schurende en polijstende moet doorbrengenrr ( c u r s i v e r i n g van m i j ) .

F. KAIfER EN S.H.

DE LANGE

Voor de o p v a t t i n g e n van de Commissie t o t v e r b e t e r i n g van de I n d i s c h e zeek a a r t e n kan K a i s e r u i t e r a a r d ook w e i n i g w a a r d e r i n g opbrengen. De Commissie wil

-

en ook d i t i s reeds meer dan eens gezegd

-

b e h a l v e astronomische me-

t i n g e n ook g e o d e t i s c h e ; K a i s e r b l i j f t o n w r i k b a a r op h e t s t a n d p u n t s t a a n d a t s l e c h t s astronomische p u n t s b e p a l i n g mag worden u i t g e v o e r d .

"De Commissie v o o r de v e r b e t e r i n g d e r zeekaarten i n Oost I n d i ë i s " (b1 i j k b a a r i n t e g e n s t e l l i n g t o t De Lange) " i n de m i j door Uwe Ex-

c e l l e n t i e toegezonden stukken de grenzen d e r wel voege1 ij k h e i d geenszins t e b u i t e n gegaan, maar z i j h e e f t t o c h v o o r m i j eene misnoegdheid aan den dag gelegd d i e m i j d o e t gelooven d a t z i j m i j n e b e d o e l i n g n i e t v a t . ( - ) De v o l h a r d i n g b i j d i t s t e l s e l " (de s t e r r e n k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g a l s h e t doel d e r zending t e beschouwen)

"berokkent mi j onaangenaamheden d i e veel e r t o e b i j d r o e g e n om m i j ne a l t i j d l i j d e n d e gezondheid o n h e r s t e l b a a r t e maken. Om deze r e den moet ik mi j b i j h e r i n n e r i n g de v r i j h e i d v e r o o r l ooven Uwe Exc e l le n t i e beschei den1 ij k t e verzoeken om in overweging t e w i l len nemen o f h e t n i e t h e t b e s t e en i n h e t belang d e r zaak zoude z i j n d a t i k o v e r de O o s t i n d i s c h e zending i n h e t geheel n i e t meer geraadpleegd word.

M i j n e denkbeelden z i j n nu genoeg bekend om t e kunnen

worden i n aanmerking genomen a l s men vroeg o f l a a t d a a r i n i e t s ber e i k b a a r s mogt vinden. Hebben z i j z i c h geheel o n b r u i k b a a r getoond, dan i s ook hunne andere o n t w i k k e l i n g v o l s t r e k t n u t t e l o o s . Een o o r deel o v e r werkzaamheden b a a t n i e t s i n d i e n h e t a l t i j d g u n s t i g moet z i j n om n i e t aan kwade bedoel ingen t e worden toegeschreven". Van Kai s e r s d u i d e l i j k e s u g g e s t i e hem van v e r d e r e bemoei ingen met de "zend i n g " v r i j t e s t e l l e n h e e f t de m i n i s t e r z i c h n i e t v e e l aangetrokken.

Immers

zonder de h i e r b o v e n g e c i t e e r d e b r i e f C2601 z e l f s maar t e noemen v r a a g t deze hem op 15 o k t o b e r 1855 C2611 t e w i l l e n bemiddelen b i j de aankoop van een tweede U n i v e r s a a l i n s t r u m e n t van P i s t o r en M a r t i n s . Een verzoek t o t de aans c h a f f i n g e r v a n was door h e t I n d i s c h b e s t u u r gedaan. Een a a n t a l nader omschreven v e r b e t e r i ngen zouden e r a a n moeten worden aangebracht. Ka i s e r voegt aan d i e v e r b e t e r i n g e n e i g e n e r beweging nog een s t e r k e r e v e r g r o t i n g van de r i c h t k i j k e r t o e en een b e t e r e toegankel i j k h e i d van h e t p r i s m a i n d i e (gebroken) k i j k e r . Op 1 november d.a.v.

s c h r i j f t h i j de m i n i s t e r C2621 d a t z o ' n

i n s t r u m e n t v o o r f 1200 à f 1300 i n augustus 1856 g e l e v e r d kan worden. De

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

b r i e f i s v o o r de m i n i s t e r a a n l e i d i n g om, opnieuw d o o r K a i s e r s b e m i d d e l i n g , op 16 november 1855 zo I n i n s t r u m e n t onder de genoemde l e v e r i ngsvoorwaarden t e b e s t e l l e n C2631. Tevens v r a a g t h i j aan K a i s e r de r e p a r a t i e t e doen v e r zorgen van h e t d e f e c t e u n i v e r s a a l i n s t r u m e n t van Repsold en h e t doorgangsi n s t r u m e n t van Wenckebach. S.H. bagage op de "Palembang"

de Lange had deze i n s t r u m e n t e n b i j z i j n

t o e n h i j aan b o o r d van d i t s c h i p op 29 mei 1855

o v e r l e e d . Het h e e f t w e i n i g z i n de o n b e l a n g r i j k e c o r r e s p o n d e n t i e tussen h e t departement van K o l o n i ë n en K a i s e r o v e r de a a n s c h a f f i n g van h e t nieuwe i n s t r u m e n t h i e r v o l l e d i g t e vermelden. Ze i s met de genoemde b r i e v e n C2611, C2621 en C2631 nog geenszins g e ë i n d i g d en h e t bewuste u n i v e r s a a l i n s t r u m e n t is,

i n p l a a t s van i n augustus 1856, pas omstreeks 1 f e b r u a r i 1857 g e l e v e r d .

I k heb de c o r r e s p o n d e n t i e s l e c h t s genoemd om aan t e tonen d a t K d i s e r , zonder een woord van p r o t e s t , z i c h d i t beschikken-over-hem door h e t departement van K o l o n i ë n opnieuw h e e f t l a t e n w e l g e v a l l e n . S l e c h t s op 24 j a n u a r i

1857

C2641 g e e f t h i j b l i j k van e n i g e i r r i t a t i e a l s h i j opmerkt d a t h i j "aan h e t v e r l a n g e n van Z i j n e E x c e l l e n t i e den M i n i s t e r h e e f t voldaan" hoewel "de bes t e l l i ng van h e t w e r k t u i g "

(-) "evengoed door eenen ambtenaar van h e t Depar-

tement van K o l o n i ë n a l s door m i j kon geschieden".

Op 24 december 1855 C2651 wendt de m i n i s t e r z i c h opnieuw t o t K a i s e r . H i j C.F.J.

v r a a g t hem t e w i l l e n a d v i s e r e n o v e r een verzoek van de geograaf Jaeger t e Groningen d i e ,

i n verband met h e t o v e r l i j d e n van S.H.

de Lange,

i n aanmerking w i l komen v o o r een benoeming t o t a s s i s t e n t van G.A.

de Lange

d i e " b e r e i d s met de waarneming d e r b e t r e k k i n g van geographisch i n g e n i e u r i s belast". zijn,

Jaeger had, om aan t e tonen d a t h i j v o o r de f u n c t i e g e s c h i k t zou

a a n b e v e l i n g e n o v e r g e l e g d o.a.

van de Groningse wiskunde h o o g l e r a r e n

Enschedé C2661 en Ermerins 12671. De m i n i s t e r had reeds aan Jaeger meegedee ld

" d a t z i j n voormeld verzoek e e r s t dan een punt van overweging zou kunnen uitmaken wanneer h i j z a l hebben bewezen daartoe de vereischt e kennis van de astronomie en de behandeling van de daartoe noodige werktuigen t e b e z i t t e n " . Weliswaar w o r d t G.A. sisteerd

de Lange b i j de u i t o e f e n i n g van z i j n t a a k reeds geas-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"door den k o n t r o l e u r b i j de lande1 ij k e inkomsten J.J. van Limburg Brouwer" maar h e t i s de bedoel i n g van de Gouverneur-Generaal d a t deze " n i e t l a n g e r dan t o t h e t einde van 1856 i n de hierboven v e r -

melde f u n c t i e werkzaam b l i j v e , zoodat d a a r u i t kan worden a f g e l e i d d a t op de u i t z e n d i n g van een g e s c h i k t persoon u i t Nederland wordt p r i j s gesteld".

C2683 van K a i s e r d a t e e r t van 26 december (tweede k e r s t d a g ! ) 1855. De h a a s t d i e b l i j k b a a r n o d i g was w o r d t v e r k l a a r d i n C2691 w a a r i n Graaf Van Randwijck C2701

Het antwoord

"van 1842-1846 Gouverneur van Drenthe en Curator van de Hoogeschool t e Groningen", op 25 december aan K a i s e r s c h r i j f t " i n de gelegenh e i d geweest t e z i j n Jaeger a l s l i t h o g r a a f , geograaf en i n h e t a l gemeen a l s een zeer g e s c h i k t en wetenschappelijk mensch t e l e e r e n kennen. ( - ) De heer Jaeger z a l z i c h morgen ( ! ) i n persoon b i j U vervoegen". Graaf Van Randwijck v e r z o e k t K a i s e r om z i c h dan van de g e s c h i k t h e i d van Jaeger v o o r h e t ambt t e o v e r t u i g e n . "Het

i s n o o d i g d a t deze zaak haar be-

s l a g bekome vóór des m i n i s t e r s a f t r e d e n op l January" boven genoemde b r i e f

( I ) . De reeds h i e r -

C2681 aan de m i n i s t e r i s zó k a r a k t e r i s t i e k v o o r K a i s e r

en geef t zó du i d e l i j k z i j n men ing o v e r de "zend i ng" weer en o v e r hen d i e aan d i e zending werken o f hebben gewerkt, d a t i k hem h i e r b i j n a v o l l e d i g citeer:

" B i j de beantwoording van Uwer E x c e l l e n t i e s geëerde l e t t e r e n d.d. 24 December j .l.L e t t . A no. 14 mag ik h e t n i e t ontveinzen d a t ik aan geene m i j n e r werkzaamheden met meer i j v e r en vertrouwen heb gea r b e i d en d a t tevens geene m i j met meer v e r d r i e t en t e l e u r s t e l l i n g h e e f t vergolden dan de v o o r b e r e i d i n g van de s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g i n den I n d i s c h e n A r c h i p e l . Dat v e r d r i e t en d i e t e l e u r s t e l l i n g z i j n v o o r t g e v l o e i d u i t een v e r s c h i l i n meening tusschen ander e n en m i j omtrent h e t e i g e n l i j k e doel d i e r onderneming. I k meende d a t z i j u i t s l u i t e n d bestemd was om een van de t e e d e r s t e belangen des R i j k s t e bevorderen en anderen s c h i j n e n van gevoelen t e z i j n d a t de belangen van enkele personen haar hoofddoel wezen moesten.

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" I n d i e n d a t l a a t s t e gevoelen z i c h meester maakt van hen d i e met de u i t v o e r i n g der onderneming worden b e l a s t , z i j n , voor h e t r i j k , van haar geen g r o o t e vruchten t e verwachten en, naar m i j n e ondervinding en o v e r t u i g i n g , i s aan de keuze d i e r personen a l l e s gelegen. Iemand d i e b i j een inkomen, meer dan twee malen hooger dan a l l e s tezamen genomen h e t hoogleeraarsambt t e Leiden opbrengt, over gebrek en a r moede k l a a g t en d a t gebrek en d i e armoede a l s een v e r o n t s c h u l d i g i n g van n a l a t i g h e i d aanvoert, iemand d i e de b i l 1 ij k s t e en natuur1 ij k s t e aanmerkingen met schimp en smaadredenen beantwoordt, m i s t reeds daardoor de g e s c h i k t h e i d voor de taak d i e de onderneming haren u i t voerder o p l e g t [2711. I n n i e t s b e d r i e g t men z i c h zoo l i g t e l i j k a l s i n personen en daarom g e l o o f ik d a t b i j de b e l a n g r i j k e keuze d i e nu moet p1 aats hebben n i e t genoeg o m z i g t i g h e i d kan worden aangewend. De b e t r e k k i n g a l s e e r s t e geographische i n g e n i e u r op eene b e z o l d i ging, zooals d i e daaraan l a a t s t e l i j k was verbonden, i s eene der schoonste d i e men thans i n h e t wetenschappelijke kan wenschen. Het zoude m i j n i e t verwonderen i n d i e n de heer d r . J.A.C.

Oudemans, d i e

ook i n h e t b u i t e n l a n d a l s een der voornaamste p r a k t i s c h e s t e r r e k u n digen van den tegenwoordigen t i j d wordt beschouwd, d i e b e t r e k k i n g gaarne zoude v e r v u l l e n en i k ben e r zeker van d a t menigeen d e r z e e r v e r d i e n s t e 1 ij k e sterrekundigen i n h e t b u i t e n l a n d z i c h g e l u k k i g zoude achten i n d i e n hem d i e b e t r e k k i n g mogt t e b e u r t v a l l e n . I k mag h e t n i e t verbergen d a t de heer G.A. de Laqge m i j geenszins de meest g e s c h i k t e der personen voorkomt d i e v e r m o e d e l i j k deze b e t r e k k i n g gaarne zouden aanvaarden. Een s t e r r e k u n d i g e van naam zoude w e l l i g t ook ongenegen z i j n om onder Z i j n e Ed. t e arbeiden. De heer J.J.

van Limburg Brouwer h e e f t z i c h a l s student aan de Hoogeschool

t e Leiden onder z i j n t i j d - en vakgenooten h e t m i n s t e op de s t e r r e kunde toegelegd en kan daarom door m i j ook n i e t g e s c h i k t worden gea c h t voor duurzame v e r v u l l i n g van de b e t r e k k i n g d i e hem t i j d e l i j k

is opgedragen. Het g e t u i g s c h r i f t door den heer C. F. J. Jaeger overl e g d komt m i j voor geen voldoenden waarborg t e bevatten. M i j i s geen enkel s t u k bekend w a a r u i t zoude kunnen worden a f g e l e i d d a t een d e r heeren Enschedé, Ermerins en Cleuns de p r a k t i s c h e s t e r r e kunde h e e f t u i t g e o e f e n d en bekend i s met de tegenwoordige eischen d e r geographische p l a a t s b e p a l i n g . De heer Jaeger h e e f t g i s t e r e n avond en hedenmorgen" ( d a t i s dus de avond van de l s t e k e r s t d a g en

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

de morgen van de 2de) "eenige uren b i j m i j doorgebragt. De g e t u i -

genissen ( - ) van hem a f g e l e g d b e w i j z e n d a t h i j een bekwaam, v e r d i e n s t e l i j k en achtenswaardig man moet z i j n van wien v e e l p a r t i j getrokken zoude kunnen worden maar z i j b e w i j z e n n i e t d a t de heer Jaeger z i c h i n deze t a k d e r p r a k t i s c h e s t e r r e k u n d e h e e f t i n g e w i j d d i e n men b i j de u i t v o e r i n g van de s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g e n beoefend moet hebben. Het i s m i j gebleken d a t h e t den heer Jaeger n i e t aan wiskundige kennis o n t b r e e k t en d a t h i j ook algemeene denkbeelden van de s t e r r e k u n d e b e z i t , maar tevens d a t h i j de s t e r r e kundige w e r k t u i g e n d i e thans voor p l a a t s b e p a l i n g e n worden g e b r u i k t wel g e z i e n doch n i e t behandeld h e e f t en d a t h i j de werken n i e t h e e f t bestudeerd d i e meer b e p a a l d e l i j k o v e r s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g handelen. I k heb met den heer Jaeger een gesprek aangeknoopt over t i j d s b e p a l i n g met h e t passage i n s t r u m e n t t e n e i n d e met hem i n bijzonderheden t e t r e d e n . I k moest e c h t e r d a t gesprek spoed i g a f b r e k e n omdat h e v i g e zenuwaandoeningen van den heer Jaeger C2721 m i j verboden h e t v o o r t t e z e t t e n Een o n p r e t t i g e r k e r s t v i e r i n g ,

. . . . .".

zowel voor K a i s e r a l s voor Jaeger, kan i k me

nauwelijks voorstellen. Op 27 december d o e t K a i s e r i n C2731 aan Graaf Van Randwi j c k v e r s l a g van z i j n gesprekken met hem:

" I k w i l d e met den heer Jaeger een gesprek aanknoopen over t i j d - en b r e e d t e b e p a l i n g maar i k moest d i t o n m i d d e l l i j k staken omdat de heer Jaeger i n t e h e v i g e zenuwaandoeningen v e r v i e l . Z e l f s e d e r t l a n g h e v i g l i j k l i j d e n d aan de gevolgen van een verwoest zenuwgestel heb i k i n de avond van den 25sten en i n den voormiddag van den 26sten December eenige v r e e s e l i j k e uren met den heer Jaeger doorgebragt wiens l o t m i j d i e p h e e f t bewogen. Onmiddell ij k na z i j n v e r t r e k heb

ik m i j n antwoord C2681 aan den m i n i s t e r v o l t o o i d . I k heb d a a r b i j de v e r d i e n s t e n van den heer Jaeger volkomen r e g t l a t e n wedervaren maar h e t n i e t o n t v e i n s d d a t h i j de genoemde w e r k t u i g e n n i e t behand e l d en de genoemde werken n i e t bestudeerd had en h e t aan de b e s l i s s i n g van den m i n i s t e r o v e r l a t e n d e i n h o e v e r d i t een bezwaar i s om hem j u i s t voor de s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g t e bestemmen, maar den wensch u i t g e d r u k t d a t de bekwaamheden van den heer Jaeger t o t

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" z i j n w e l z i j n aan de belangen van h e t R i j k d i e n s t b a a r gemaakt mogen worden. Tengevol ge van vroegere aanhoudende overspanning ben ik s e d e r t l a n g hevig1 ij k lijdende aan aangezi g t s p i j n e n en z e n u w s t ~ o r n i s s e n i n h e t hoofd. Het v e r d r i e t d a t m i j de Oostindische zending h e e f t berokkend, h e e f t veel bijgedragen om m i j n g e s t e l t e ondermi jnen en i n m i j n e b e t r e k k i n g ondervind i k n i e t s d a t nog genoegen vers c h a f t dan de genegenheid d e r studenten". Z o a l s de l e z e r bemerkt, ben i k op de s o l l i c i t a t i e van Jaeger nog a l u i t v o e r i g ingegaan.

I k deed h e t omdat d i e s o l l i c i t a t i e z o ' n boeiende k i j k g e e f t

op de m a n i p u l a t i e s en t e g e n z e t t e n d i e t o e n n o d i g werden g e o o r d e e l d om aan h e t d o e l e r v a n , een benoeming, k r a c h t b i j t e z e t t e n . Op 28 december "fatale"

datum 1 j a n u a r i

1856 n a d e r t s n e l

-

-

de

s c h r i j f t K a i s e r een onderhands

b r i e f j e C2741 aan de s e c r e t a r i s - g e n e r a a l van K o l o n i ë n : Jaeger i s b i j hem ( ~ a i s e r )geweest met de mededel i ng

" d a t eene s t e l l i g e aanbeveling van m i j n e z i j d e z i j n e benoeming t o t a s s i s t e n t i n g e n i e u r zoude aanbevelen. ( - ) Hoewel i k z i e l s m e d e l i j d e n heb met den heer Jaeger, gaarne z i j n e bekwaamheden erken en h e t zeer m o g e l i j k a c h t d a t h i j i n w e i n i g e maanden h e t hem nu nog ontbrekende zoude kunnen aanleeren, heb ik zwarigheid moeten maken hem d i e aanbeveling t e geven daar ik, ook a f g e z i e n van z i j n tegenwoordige mindere e r v a r i n g i n de p r a k t i s c h e sterrekunde, g e l o o f d a t z i j n i e t i n h e t belang d e r zaak zoude z i j n d i e m i j i s toevertrouwd". Een benoeming van Jaeger

-

h i j h e e f t een vrouw en zes k i n d e r e n

i m p l i c e e r t v o l g e n s K a i s e r een benoeming t o t h o o f d van G.A. tegen i s K a i s e r gekant.

-

t o t assistent

de Lange. En h i e r -

Bovendien b r e n g t een hoger s a l a r i s voor de a s s i s t e n t

een hoger s a l a r i s voor De Lange mee. K a i s e r s c o n c l u s i e i s

" d a t i k voorshands den heer Jaeger n i e t a l s a s s i s t e n t zoude durven aanbevelen t e n z i j i k de zekerheid had d a t de vacature voor den i n genieur nog b l e e f bestaan en h e t de bedoeling van Z i j n e E x c e l l e n t i e was hem a l s tweeden a s s i s t e n t aan t e s t e l l e n " . B l i j k b a a r h e e f t K a i s e r o n d e r t u s s e n M.

Hoek

-

de t o e n nog n i e t gepromoveerde

D r . M. Hoek d i e l a t e r d i r e c t e u r van de U t r e c h t s e s t e r r e n w a c h t zou worden

-

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

g e p o l s t voor de b e t r e k k i n g van g e o g r a f i s c h i n g e n i e u r i n I n d i ë . Weliswaar i s h i e r o v e r i n h e t a r c h i e f van de R i j k s c o m m i s s i e v o o r Geodesie geen b r i e f aanwezig, maar Hoeks met redenen omkleed a f w i j z e n d antwoord C2751 d.d.

31 december 1855 komt e r wel i n voor. Op d e z e l f d e datum beantwoordt de f d . s e c r e t a r i s generaal namens de m i n i s t e r van K o l o n i ë n Kai s e r s b r i e f C2741 met h e t a d v i e s o v e r de benoeming van Jaeger.

I n z i j n b r i e f C2761 s c h r i j f t

h i j d a t , hoewel de m i n i s t e r

" n i e t s wenscht t e v e r r i g t e n hetwelk geheel met de i n z i g t e n van LIHoogGel. zoude s t r i j d e n o f tegen h e t belang der zaak z e l v e zoude aandruischen" h ij t o c h Jaeger zou w i l l e n aannemen a l s "deze, ook i n het oog van LIHoogGel., de noodige g e s c h i k t h e i d z a l hebben e r langd". De m i n i s t e r zou nu graag van K a i s e r vernemen o f Jaeger "binnen weinige maanden zoude kunnen worden bekwaam gemaakt en of i n d a t geval U.H.G.

b e r e i d zoude z i j n Uwe diensten, welke steeds

hoog worden gewaardeerd andermaal aan het departement van Koloniën t e bewijzen door den heer Jaeger daartoe op t e l e i d e n en hem met Uwen w i j z e n raad en Uwe voor1 i c h t i n g b i j t e staan" ( I) . Op 3 j a n u a r i

1856 s t u u r t K a i s e r z i j n antwoord C2771 op bovenstaande b r i e f .

Het i s d i t m a a l n i e t op de onderdanige t o o n g e s t e l d d i e zoveel van z i j n b r i e ven aan h e t departement kenmerkt:

" I k voor m i j ben o v e r t u i g d d a t het beste, j a het eenige middel om de s t e r r e k u n d i g e plaatsbepalingen i n den I n d i s c h e A r c h i p e l t e doen worden wat z i j wezen moet, nu b e s t a a t i n de benoeming van den heer d r . J.A.C.

Oudemans, observator aan h e t Observatorium der Hooge-

school t e Leiden t o t geographisch i n g e n i e u r " . Oudemans i s b e r e i d een benoeming t e aanvaarden en G.A.

de Lange kan z i c h

v o l g e n s K a i s e r daardoor n i e t v e r o n g e l ij k t v o e l e n daar Oudemans astronoom van p r o f e s s i e i s , gepromoveerd en l i d van de K o n i n k l i j k e Akademie van Wetenschappen.

H i j h e e f t z i c h "door v e l e g e s c h r i f t e n en duizenden waarnemingen"

een g r o t e naam a l s s t e r r e n k u n d i g e verworven. Door Oudemans voor t e s t e l l e n b r e n g t h i j ( K a i s e r ) een o f f e r voor z i c h z e l f en voor

de s t e r r e n k u n d e t e

Leiden, maar i n h e t b e l a n g van de zaak i s h e t h e t waard d i t o f f e r t e brengen.

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" I k w i l de bekwaamheden van den heer Jaeger op de verzekering van daartoe bevoegden gaarne aannemen maar, hoezeer z i j n e zenuwaandoeningen hem b e l e t t e n om eenig antwoord t e geven op een paar wetens c h a p p e l i j k e vragen d i e ik hem heb gesteld, bleek m i j t o c h d a t h i j nimmer een e i g e n l i j k s t e r r e k u n d i g w e r k t u i g h e e f t behandeld en de o n o n t b e e r l i j k e werken over p r a k t i s c h e sterrekunde n i e t beoefend h e e f t . Het is mogel i j k d a t de heer Jaeger i n eeni ge maanden h e t ontbrekende i n zoover zoude kunnen aanvullen d a t h i j a l s tweeden a s s i s t e n t i n g e n i e u r g e b r u i k t kon worden, maar i k kan daarvan geensz i n s de verzekering geven". Om hem v e r d e r p r a k t i s c h o p t e l e i d e n "zoude ik e l ken dag eenige uren beschikbaar moeten kunnen s t e l l e n zooal s de o p l e i d i n g van den heer S.H.

de Lange onder onvergel ij k e -

lij k g u n s t i g e r omstandigheden h e e f t bewezen. I n mijnen door afmatt i n g a l t i j d l i j d e n d e n toestand kan i k d i e taak n i e t op m i j nemen met h e t u i t z i g t d a t ik haar naar behooren zal v e r v u l l e n " . A l s Oudemans benoemd zou worden zou v o l g e n s K a i s e r een o p l e i d i n g van J a e g e r d o o r Oudemans t o t de mogel i j k h e d e n behoren.

":ik moet h e t e c h t e r b e t w i j f e l e n o f de heer Jaeger, d i e een vrouw !en zes kinderen h e e f t , i n de b e t r e k k i n g a l s tweeden a s s i s t e n t i n g e n i e u r h e t redmiddel d a t h i j zoekt gevonden zoude kunnen hebben". Deze b r i e f C2771 van K a i s e r , h i e r b o v e n u i t v o e r i g g e c i t e e r d , w o r d t reeds o p

7 j a n u a r i 1856 d o o r de m i n i s t e r beantwoord C2781. H i j i s b e r e i d Oudemans i n derdaad t e benoemen a l s a l t h a n s de Gouverneur-Generaal a l n i e t r e e d s i n de opengeval l e n p l a a t s h e e f t v o o r z i e n . Aan K a i s e r w o r d t gevraagd b i j Oudemans t e i n f o r m e r e n w e l k e voorwaarden deze aan z i j n u i t z e n d i n g s t e l t . J a e g e r w o r d t , a l t h a n s v o o r l o p i g , afgewezen.

De h e e r

I n z i j n b r i e f C2791 van 17 a p r i l

1856 moet de m i n i s t e r aan K a i s e r s c h r i j v e n d a t de Gouverneur-Generaal,

op

a d v i e s van de Commissie t e r v e r b e t e r i n g van de z e e k a a r t e n , en van de Raad van N e d e r l a n d s c h I n d i ë , r e e d s b e s l u i t e n h e e f t genomen d i e de p l a n n e n d o o r k r u i s e n d i e i k h i e r b o v e n i n C2781 noemde. K a i s e r h e e f t een u i t t r e k s e l van d i e b e s l u i t e n gemaakt.

Ze z i j n b i j C2791 opgeborgen en komen e r op n e e r

d a t de Raad van N e d e r l a n d s c h I n d i ë i n z i j n b r i e f aan de Gouverneur-Generaal van 3 j a n u a r i 1856 G.A.

de Lange a l s de meest g e s c h i k t e p e r s o o n beschouwt

d i e v o o r de benoeming t o t g e o g r a f i s c h i n g e n i e u r i n a a n m e r k i n g komt. De Rsad

F. KAISER EN S.H.

a c h t h e t daarom "noodig d a t G.A. worde gegeven".

DE LANGE

de Lange boven a l l e anderen de v o o r k e u r

De Gouverneur-Generaal

a d v i s e e r t de m i n i s t e r hem aan t e

s t e l l e n op een s a l a r i s van f 450 p e r maand. Van Limburg Brouwer kan, a l s h i j d a t w i l , volgens d i t a d v i e s t o t De Langes a s s i s t e n t worden benoemd op een s a l a r i s van f 300 p e r maand. W e i g e r t h i j z o ' n benoeming t e aanvaarden

-

en h i j w e i g e r d e inderdaad

-

dan a d v i s e e r t de Raad Jaeger aan t e s t e l l e n

"nadat h i j , b i j v o o r k e u r t e n o v e r s t a a n van p r o f . K a i s e r z a l z i j n geëxamin e e r d en h i j een s t e r k l igchaamgestel h e e f t 1 ' . Over een e v e n t u e l e benoeming van Oudemans waartoe ( z i e b l z . 234) de m i n i s t e r z i c h op 7 j a n u a r i b e r e i d had v e r k l a a r d d e e l t h i j thans mede:

" I n verband met hetgeen ik i n mijnen aangehaalden b r i e f " C2781 "aan UHGel. v o o r l o o p i g t e kennen gaf zoude i k thans gaarne den heer Oudemans voor de b e t r e k k i n g van a s s i s t e n t i n g e n i e u r hebben bestemd, ware h e t n i e t d a t h i j z i c h daartoe dezer dagen aan m i j ongenegen had v e r k l a a r d " . Het door m i j g e c u r s i v e e r d e " a s s i s t e n t " d o e l t u i t e r a a r d a s s i s t e n t van G.A.

i n de v o r i g e z i n (de m i n i s t e r be-

de Lange) s p o t met e l k b e g r i p van werke-

l i j k h e i d . Geen wonder d a t Oudemans n i e t op een d e r g e l i j k aanbod i s i n g e gaan.

" I n dezen stand der zaak", v e r v o l g t de m i n i s t e r , "neem i k opnieuw de t o e v l u g t t o t UHGel

.

i n de hoop d a t U i n de gelegenheid moge

z i j n m i j een ander g e s c h i k t persoon voor de bedoelde bestemming aan t e w i j z e n " . K a i s e r moet

-

hoe kan h e t ook anders

ondergaan van hemzel f

-

de b r i e f a l s een v e r n e d e r i n g hebben

en van z i j n l e e r 1 i ng d r .

Oudemans wiens capaci t e i t e n

h i j op 3 j a n u a r i C2771 tegenover de m i n i s t e r t e r e c h t zo z e e r had geroemd. I n z i j n antwoord C2801 van 28 a p r i l 1856, d a t i k h i e r o n d e r v o l l e d i g l a a t volgen,

l a a t h i j a l l e s wat de zending b e t r e f t nog eens de revue passeren i n

de s t i j l d i e hem z o e i g e n i s :

"Bi j de beantwoording van Uwer Excel l e n t i e s geëerde l e t t e r e n d .d.

17 A p r i l 1856 L e t t . A no. 6 mag i k n i e t n a l a t e n Uwe E x c e l l e n t i e mede t e deelen d a t de zending voor de sterrekundige p l a a t s b e p a l i n g

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" i n den I n d i s c h e n A r c h i p e l , n a d a t de t a a k h a r e r v o o r b e r e i d i n g was t e n e i n d e geloopen, m i j eene b r o n van v e r d r i e t i s geworden d i e v e e l h e e f t b i j g e d r a g e n om m i j n e gezondheid t e verwoesten en m i j i n h e t o n g e l u k k i g l e v e n t e dompelen d a t s e d e r t d r i e j a r e n m i j n l o t i s geweest. I k heb m i j nimmer t o t e e n i g e b e m o e i j i n g met d i e zaak opgedrongen en i k heb m i j d a a r t o e z e l f s n i e t aangeboden maar t o e n i k van regeeringswege d a a r t o e geroepen was heb i k t i j d noch a r b e i d o n t z i e n om, zoo goed a l s i k vermogt, de mi j opgedragen t a a k t e v o l brengen. Naar m i j n v o o r s t e l , d a t d o o r den Vice-Admiraal Van den Bosch was goed gekeurd, zoude de s t e r r e k u n d i g e p1 a a t s b e p a l i n g i n den I n d i s c h e n A r c h i p e l d o o r z e e o f f i c i e r e n worden t e n u i t v o e r geb r a g t d i e d a a r t o e b e h o o r l i j k waren o p g e l e i d en d e h e e r S.H. de Lange, op w i e n i n de e e r s t e p l a a t s de keuze was g e v a l l e n , zoude z i c h gedurende een j a a r o n d e r m i j n oog i n de p r a k t i s c h e s t e r r e k u n de oefenen. Nadat de Vice-Admiraal Van den Bosch a l s m i n i s t e r van M a r i n e en K o l o n i ë n was a f g e t r e d e n werd, geheel b u i t e n m i j om, h e t o o r s p r o n k e l i j k e p l a n v e r a n d e r d en de h e e r S.H.

de Lange o n d e r den

t i t e l van g e o g r a p h i s c h i n g e n i e u r a l s O o s t i n d i s c h ambtenaar aanges t e l d . Met b i t t e r leedwezen bespeurde i k d a t de i j v e r van den h e e r De Lange van d i e n t i j d a f v e r f l a a u w d e maar ik had z e l f s h e t r e g t n i e t om d a a r o p e e n i g e aanmerking t e maken hoeveel t i j d en m o e i t e z i j n e z e n d i n g m i j mogt k o s t e n . De h e e r De Lange v e r t r o k e i n d e l i j k n a a r O o s t i n d i ë en u i t z i j n ' e e r s t e n b r i e f " C 1101 "vandaar b l e e k h e t m i j d a t h i j de waarnemingen aan b o o r d d i e i k hem had aanbevol e n , geheel had n a g e l a t e n . Ik o n t v i n g t a l r i j k e z e e r l a n g e b r i e v e n van den h e e r De Lange maar i n p l a a t s van de waarnemingen d i e i k v e r w a c h t t e vond i k d a a r i n n i e t dan jammerklagten o v e r z i j n e t e ger i n g e b e z o l d i g i n g . Op m i j n e bezwaren o v e r z i j n e w e r k e l o o s h e i d en m i j n e r a a d g e v i n g e n om d o o r werkzaamheid eene hoogere b e z o l d i g i n g u i t t e l o k k e n werd i n h e t geheel n i e t geantwoord. Toen de h e e r De Lange een j a a r t e B a t a v i a was geweest g a f h i j een v e r s l a g van z i j ne v e r r i g t i n g e n C1951. D a t v e r s l a g werd d o o r Z i j n e E x c e l l e n t i e den m i n i s t e r van K o l o n i ë n " (op 11 mei 1852) " i n m i j n e handen g e s t e l d om de aanmerkingen mede t e d e e l en w a a r t o e h e t mi j a a n l e i d i n g mogt geven. Zonder Z.E.

de m i n i s t e r t e m i s l e i d e n kon i k h e t n i e t o n t -

v e i n z e n d a t de h o e v e e l h e i d d e r v o l b r a g t e werkzaamheden mi j was t e g e n g e v a l l e n . M i j n r a p p o r t C1931 dienaangaande d.d.

25 mei 1852 i s ,

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" a l s ware h e t eene v r i j w i l l i g e a a n k l a g t , naar O o s t i n d i ë opgezonden en a f s c h r i f t e n daarvan z i j n aan de geographische i n g e n i e u r s en de Commissie voor de v e r b e t e r i n g d e r zeekaarten t e r hand g e s t e l d . De geographische i n g e n i e u r s hebben z i c h van de zaak afgemaakt door de k o r t e v e r k l a r i n g d a t een t w i j f e l aan hunne werkzaamheid eene aanr a n d i n g van hunne r e d e l i j k h e i d was t o t welke i k h e t r e g t n i e t had. De Commissie o v e r w i e de geographische i n g e n i e u r z i c h vroeger zoo b i t t e r l i j k had beklaagd d a t i k tusschen beiden heb moeten komen om hem van haar j u k t e verlossen, koos nu p a r t i j voor de geographische i a g e n i e u r s en t r a c h t t e de goede t r o u w van m i j n r a p p o r t i n verdenk i n g t e brengen, maar bediende z i c h u i t s l u i t e n d van onwaarheden, ongegrondheden en grove b e l e e d i g i n g e n . Voor de e e r van ons R i j k i s h e t w e n s c h e l i j k d a t h e t s t u k d e r Commissie nimmer p u b l i e k worde, want h e t zoude i n h e t b u i t e n l a n d een z o n d e r l i n g denkbeeld van den s t a a t d e r s t e r r e k u n d e b i j de Nederlandsche Marine moeten geven. De m i n i s t e r van K o l o n i ë n h e e f t m i j daarmede bekend gemaakt en u i t de vraag m i j i n m i j n e n b r i e f C2021 van den 2 November 1653 nader t e betoogen d a t de u i t s p r a a k van m i j n r a p p o r t even zoo gegrond was a l s de v e r k l a r i n g d a t 10 minder i s dan 100 en 5 minder dan 30 en om Z. E. d r i n g e n d t e verzoeken m i j van a l le v e r d e r e bemoei j i n g e n met de s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g t e w i l l e n o n t s l a a n . I k behoefde ook w a a r l i j k n i e t naar werkzaamheden t e zoeken. I k kan m i j n e n t i j d b e t e r besteden dan met h e t s t e l l e n van r a p p o r t e n en raadgevingen d i e t o c h s l e c h t s t o t b e l e e d i g i n g e n a a n l e i d i n g geven en nimmer zoude i k door vrees worden bewogen om een v a l s c h e g e t u i g e n i s a f t e l e g gen. Maar de m i n i s t e r begeerde d a t i k Z.E.

met raad en v o o r l i c h t i n g

zoude b1 ij v e n dienen. I k heb aan d i e begeerte voldaan maar met geene b e t e r e gevolgen dan t e voren. I n Oost I n d i ë h e e f t men geene pogingen gespaard om m i j van a l l e b e m o e i j i n g met de s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g a f t e s c h r i k k e n . M i j n e aanmerkingen en r a a d g e v i n gen hebben nimmer de m i n s t e u i t w e r k i n g gehad. A l l e n g s bespeurde i k meer de n e i g i n g om de s t e r r e k u n d e u i t de s t e r r e k u n d i g e zending t e v e r d r i j v e n en de heer G.A. de Lange v o o r a l h e e f t z i c h g e s t a d i g schimpen op m i j n e u i t s p r a k e n v e r o o r l o o f d d i e zonder1 i n g a f s t a k e n b i j den hoogen p r i j s dien, b l i j k e n s hunne

b r i e v e n , sommige be-

roemde s t e r r e k u n d i g e n van h e t b u i t e n l a n d op m i j n oordeel o v e r hunne werkzaanhedsn s t e l len.

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"Toen ik den 25 December 1855 C2651 van Z.E. den minister het berigt had ontvangen dat de heer G.A. de Lange voorloopig tot geographisch ingenieur en de heer J.J. van Limburg Brouwer tot zijnen assistent was voorgesteld, heb ik Z.E. dadelijk met mijne bedenkingen tegen de bestendiging van beide voorloopige benoemingen bekend gemaakt. De heer J.J. van Limburg Brouwer had zich als student te Leiden nimmer met de praktische sterrekunde afgegeven. De heer G.A. de Lange heeft zich te Leiden alleen gedurende een paar maanden op de praktische sterrekunde toegelegd. Hij beloofde toen veel maar hij heeft in Oost Indië geene teekens van ontwikkeling maar wel van verzet tegen de goede teregtwijzingen gegeven. De officiëele verklaring van den heer G.A. de Lange dat eene onvoldoende werkzaamheid van den geographischen ingenieur geregtvaardigd wordt door het gebrek en de armoede die de regering hem laat lijden, was in mijn oog reeds genoeg om den heer G.A. de Lange voor die betrekking ongeschikt te doen achten. In aanmerking nemend hoe vele jaren en hoe groote geldsommen de zending tot heden heeft gekost zal iedere sterrekundige met mij de vruchten die zij heeft gedragen bedroevend gering oordeel en. Naar mijn geweten was het beste redmiddel der zending de voorstelling van den heer dr. Oudemans tot geographisch ingenieur en ik heb Z.E. den minister van dit mijn gevoelen onmiddellijk kennis gegeven. Uit de stukken die Uwer Excellenties geëerde letteren C2791 d.d. 17 April j.l. vergezelden is het mij gebleken dat de heer G.A. de Lange op aanbeveling der Commissie tot geographisch ingenieur is benoemd en dat de heer J.J. van Limburg Brouwer op diezelfde aanbeveling tot zijnen assistent benoemd zoude zijn geworden indien hij zich niet ongenegen had betoond die betrekking te aanvaarden. Terwijl de Commissie zich aan mijn oordeel over die heeren niet het al l erminst gelegen heeft laten l iggen, begrijp ik niet hoe zij eenigen prijs kan stel ien op mijn oordeel over den heer Jaeger en hoe zij kan veronderstellen dat eergevoel mij nu niet verbiedt den heer Jaeger op haar verlangen te nomineeren. In mijn oog is het mij onverschillig wie tot assistent van den geographischen ingenieur wordt aangesteld. Onder hen die ik als mijne leerlingen kan beschouwen is er geen die onder den heer G.A. de Lange zou willen dienen. Van den heer dr. J.A.C. Oudemans, die in

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" h e t b u i ten1 and a l s een d e r meest verdienste1 ij ke sterrekundigen var den tegenwoordi gen t i j d wordt gewaardeerd, was d i t wel h e t a l le r m i n s t t e verwachten C2811. Zonder nader onderzoek ben ik voor m i j e r zeker van d a t de heer Jaeger d i e i n den afgeloopen w i n t e r h e t b i j n a onmogelijke h e e f t v o l b r a g t om z i c h t e bekwamen, veel meer kennis van de p r a k t i s c h e sterrekunde b e z i t dan de heer Van Limburg Brouwer wien de b e t r e k k i n g van a s s i s t e n t geographisch i n g e n i e u r i s aangeboden. I n een o p e n l i j k g e s c h r i f t " C151 "heb i k m i j verantwoord over de v o o r b e r e i d i n g van de s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g i n den Indischen A r c h i p e l d i e m i j was opgedragen. Een v e e r t i g t a l b r i e v e n aan den m i n i s t e r van Koloniën, meestal u i t v o e r i g e antwoordc bevattende op vragen d i e m i j door Z.E. waren voorgelegd, kan van mijnen goeden w i l getuigen om d i e g e w i g t i g e onderneming verder t e n d i e n s t e t e staan. Miskenning en v e r g u i z i n g moge nu m i j n v e r g e l d i n g z i j n , i k ben e r zeker van d a t de t i j d m i j volkomen zal r e g t vaardigen. Na a l l e s wat nu h e e f t p l a a t s gehad ben i k nu meer dan o o i t t e voren o v e r t u i g d d a t de Oostindische zending wel kan v o o r t gaan m i j h e t leven t e v e r b i t t e r e n maar d a t i k voor haar n i e t s goeds meer kan v e r r i c h t e n . M i j n eenige wensch omtrent haar d i e nog voor v e r v u l l i n g vatbaar i s , i s deze d a t i k i n h e t v e r v o l g n i e t s meer van haar moge vernemen. E e r b i e d i g l i j k en dringend verzoek i k Uwe E x c e l l e n t i e m i j de gunst t e w i l l e n bewijzen om h e t hare t o t verv u l l i n g van dezen mijnen wensch b i j t e dragen en m i j goedgunstig van de bemoeijing t e w i l l e n o n t s l a a n u i t eene wetenscnappelijke onderneming omtrent welke i k gedurende zes j a r e n m i j n e beste pogingen i n g e s t e l d en met smaad vergolden zag. Het d r i e t a l m i j door Uwe E x c e l l e n t i e toegezondene stukken h i e r b i j overleggende heb i k de e e r m i j met verschuldigden e e r b i e d t e noemen F. K a i s e r " . Op deze v o o r K a i s e r i n ongewoon f e l l e bewoordingen g e s t e l d e b r i e f d i e a l z i j n t e l e u r s t e l l i ngen o v e r de "zending" b r e n g t maar

-

nog weer eens aan de o p p e r v l a k t e

en d i t mag t o c h ook wel worden opgemerkt

-

S.H.

de Langes

m o e i l i j k h e d e n ermee onbesproken l a a t , a n t w o o r d t de m i n i s t e r pas op 30 j u n i

1856 C2821. De e r n s t van K a i s e r s b r i e f b1 i j k b a a r i n z i e n d e h e e f t h i j "de stukken doen overleggen welke a c h t e r e e n v o l g e l i j k gewisseld z i j n , zoowel h i e r i e lande a l s i n I n d i ë , omtrent de werkzaamheden van de

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"geographi sche i n g e n i e u r s bel a s t met de s t e r r e k u n d i ge p1 aatsbepa-

li n g i n Nederlandsch I n d i ë . A l s den u i t s l a g m i j n e r overwegingen schroom i k n i e t aan UHoogGeleerde m i j b e r e i d t e v e r k l a r e n om den Gouverneur-Generaal van Neder1 andsch I n d i ë van zoodani ge voors c h r i f t e n t e v o o r z i e n a l s s t r e k k e n kunnen om Uwe bemerkingen omt r e n t den a r b e i d d e r gemelde i n g e n i e u r s t e r e g t v a a r d i g e n , ook t e genover de Commissie t o t v e r b e t e r i n g van de zeekaarten, t e r w i j 1 i k den Landvoogd z a l opdragen den i n g e n i e u r G.A.

de Lange desnoods

u i t z i j n e b e t r e k k i n g t e o n t s l a a n wanneer deze w e i g e r t Uwe wenken t e b e n u t t i g e n o f v o o r t g a a t aan UHooggeleerde b l i j k e n van onges c h i k t h e i d voor de r i g t i g e u i t o e f e n i n g z i j n e r werkzaamheden t e geven. I n verband hiermee z a l h e t e c h t e r voor m i j een v o l s t r e k t v e r e i s c h t e z i j n d a t i k kunne rekenen op de voortdurende v o o r l i c h t i n g van UHooggeleerde, welke ik dan ook z a l b l i j v e n inroepen i n h e t vertrouwen d a t UHooggeleerde n i e t z a l volharden b i j den wensch i n Uwen vermelden b r i e f " C2801 " u i t g e d r u k t om van a l l e b e m o e i j i n g met deze zaak voortaan t e worden verschoond. I n d a t vertrouwen ben

ik a l dadel i j k zoo v r i j UHooggeleerde u i t t e noodigen om mi j a l s nog Uw gevoelen wel t e w i l l e n doen kennen omtrent de g e s c h i k t h e i d van den heer Jaeger voor de b e t r e k k i n g van a s s i s t e n t geographisch ingenieur". Men weet n a u w e l i j k s waarover men z i c h h e t meest moet verwonderen: o v e r de h a l s s t a r r i g e w e i g e r i n g van h e t departement van K o l o n i ë n K a i s e r a l s a d v i s e u r van de "zending1' z i j n " v r i j h e i d t e hergeven" o f o v e r de gedweeë houding van K a i s e r d i e z i c h voor z i j n ondankbare t a a k steeds opnieuw l a a t o v e r h a l e n . Immers, K a i s e r h e e f t , ondanks a l l e s wat e r i s v o o r g e v a l l e n , bovenstaande b r i e f C2821 beantwoord op 2 j u l i 1856 C2831. Over z i j n verzoek om van a l l e bemoei i ngen met de "zending"

t e worden o n t s l a g e n z e g t h i j e r i n :

"Noch u i t geraaktheid, noch u i t eigen gekwetst eergevoel heb i k Uwe E x c e l l e n t i e v e r z o c h t m i j van a l l e verdere b e m o e i j i n g met de s t e r r e kundige zending t e w i l l e n o n t s l a a n maar u i t o v e r t u i g i n g d a t d i e bem o e i j i n g v o l s t r e k t n u t t e l o o s was geworden. Ofschoon m i j n afgemat ligchaamsgestel n i e t s zoo z e e r b e h o e f t a l s r u s t z a l i k m i j zekerl i j k n i e t o n t t r e k k e n aan de d i e n s t e n d i e Uwe E x c e l l e n t i e i n h e t a l gemeen belang van mi j mogt begeeren". Over Jaeger m e r k t h i j op d a t

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

deze " h e t b i j n a onmogelijke h e e f t v o l b r a g t om z i c h t e bekwamen

( - ) en met voorbeeldeloozen i j v e r van m i j n e t e r e g t w i j z i n g e n t e hebben gebrui k gemaakt". U i t de bovenstaande p r i j z e n d e woorden h e e f t de m i n i s t e r , z o a l s h i j K a i s e r i n z i j n b r i e f C2841 op j september 1856 mededeelt, a a n l e i d i n g gevonden Jaeger

"aan den Koning voor t e dragen voor eene benoeming t o t a s s i s t e n t van den geographischen i n g e n i e u r i n I n d i ë aan welke voordragt Z i j ne M a j e s t e i t Hoogst Derzelven goedkeuring gehecht h e e f t " . T o t okt o b e r z a l Jaeger i n Europa b l i j v e n " i n h e t belang z i j n e r verdere

o e f e n i n g i n de hoogere sterrekunde. Mogt h i j z i c h t e d i e n einde t e Leiden ophouden dan t w i j f e l i k n i e t o f UHGel . z a l hem, i n h e t belang d e r zaak, Uwe o n o n t b e e r l i j k e v o o r l i c h t i n g en t e r e g t w i j z i n g n i e t weigeren wanneer h i j z i c h daarover b i j UHGel

. aanmeldt".

I n d e z e l f d e b r i e f v r a a g t de m i n i s t e r aan K a i s e r v o o r de g e o g r a f i s c h e i n g e n i e u r s een i n s t r u c t i e t e w i l l e n ontwerpen. Z i j moet z i j n gebaseerd op K a i s e r s z i e n s w i j z e op de astronomische p l a a t s b e p a l i n g , "kunnende band daarmede a l s dan worden v e r e i s c h t e n v o l d o e n kunne".

b e o o r d e e l d o f de h e e r G.A.

i n ver-

de Lange aan de

B i j de b r i e f C2841 h e e f t de m i n i s t e r een v o o r -

s t e l gevoegd d a t op 16 f e b r u a r i 1856 door G.A.

de Lange aan de Gouverneur-

Generaal i s gezonden C2851. Het b e v a t een inde1 i n g van de g e o g r a f i s c h e i n g e n i e u r s i n i n g e n i e u r s l s t e , 2de, en 3de k l a s s e en v o o r s t e l l e n voor hun b e z o l d i g i n g . Het s a l a r i s van de g e o g r a f i s c h e i n g e n i e u r s l s t e k l a s s e zou

f 500 p e r maand moeten bedragen, d a t d e r i n g e n i e u r s 2de en 3de k l a s s e opvolgend f 400 en f 300. Voor a l l e d r i e k l a s s e n w o r d t een s a l a r i s v e r h o g i n g van f 50 p e r maand voor i e d e r d i e n s t j a a r v o o r g e s t e l d t o t h e t maximum sal a r i s van f 1200 p e r maand z a l z i j n b e r e i k t .

I n de b r i e f , w a a r b i j de goed-

keurende a d v i e z e n z i j n gevoegd van de Commissie voor de v e r b e t e r i n g van de z e e k a a r t e n ( a d v i e s d. d. 18-2- 1856) , de Raad van Neder1andsch I nd i ë ( a d v i e s d. d. 2 1-3- 1856) en de Gouverneur-Generaal

( a d v i e s d.d.

16-4- 1856) had G.A.

de Lange z i c h a l s g e o g r a f i s c h i n g e n i e u r l s t e k l a s s e gedacht. Van Limburg Brouwer w o r d t a l s i n g e n i e u r 2de k l a s s e v o o r g e s t e l d . K a i s e r was

-

hoe kan h e t ook anders

-

met de b r i e f L2841 van de m i n i s t e r

w e i n i g ingenomen. U i t z i j n antwoord C2861 van 16 september 1856 i s d i t d u i

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

d e l i j k t e merken:

"Na mijn eerbiedig maar dringend en met redenen omkleed verzoek van den 28 April 1856" C2801 "had i k gehoopt eindelijk ontslagen t e zullen worden van al l e bemoei jing met eene zaak die mi j sedert jaren zooveel l eeds berokkende, bi j welke mijne beste pogingen, a l s op een ijzeren schild, z i j n afgestuit op de tegenkantingen van hen, wier bijzonder belang i k niet boven het al gemeen belang behartigen wi lde en omtrent wel ke al mijne raadgevingen, opmerkingen en teregtwijzingen niets anders hebben uitgewerkt dan dat ik met spot en hoon werd bejegend door hen die mij in h u n belang t o t elken p r i j s t o t zwijgen wilden dwingen. Uwe Excellentie heeft echter andermaal mijn oordeel ingeroepen over nieuwe voorstellen diezelfde zaak betreffende en ongaarne zoude ik nalaten aan het verlangen van Uwe Excellentie t e voldoen maar ik kan e r toch naauwelijks aan twijfelen dat ik ook n u niet naar mijne overtuiging zal kunnen spreken zonder mij aan nieuwe schimpen bloot t e s t e l l e n . De heren De Lange hebben bi j h u n verblijf t e Leiden over mi j beschikt al s of ik h u n loontrekkende dienaar ware C2871 en i k heb mij d i t n i e t u i t laagheid laten welgevallen maar alleen in het belang der werkzaamheden die z i j l a t e r t e volbrengen zouden hebben. Die Heeren hebben daarvoor van mij geëischt wat z i j z e l f s van hunnen knecht n i e t mogten vergen, name1 i j k dat i k zoude prijzen en toejuichen wat in mijn oog afkeuring verdiende en omdat i k weigerde aan dien eisch t e voldoen werd i k z e l f s door de Commissie voor de verbetering der zeekaarten in Oostindië met aantijgingen overladen die z i j nooit zal kunnen verantwoorden en die nog door n i e t s z i j n uitgewischt. ( - ) De heer S.H. de Lange vertrok reeds voor 6 jaren van hier en weldra werd hem z i j n ' broeder toegevoegd maar t o t n u toe z i j n mij geene andere werkzaamheden van de geographische ingenieurs bekend dan eenige v r i j weinige waarnemingen van de plaatsbepaling in Batavia en de opneming der residentiën Menado en Cheri bon. ( - ) Nu, in de maand September 1856, ontvang i k nieuwe stukken van Uwe Excellentie, de geographische ingenieurs betreffende. Ik vind daarin geen enkel woord omtrent de werkzaamheden door hen voor den lsten October 1855 ondernomen maar voorstellen om hunne betrekking meer uitlokkend en winstgevend t e maken. Ik

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

" z a l m i j o v e r d i e v o o r s t e l l e n n i e t kunnen u i t l a t e n zonder m i j nieuwe onaangenaamheden t e berokkenen maar, z a l d i t m i j n s c h r i j v e n aan Uwe E x c e l l e n t i e n i e t u i t s l u i t e n d om den vorm geschieden, dan moet

ik Uwe E x c e l l e n t i e a l thans t e n s t e l li g s t e de bepal i n g ontraden d a t de geographische i n g e n i e u r s van de eene k l a s s e t o t eene hooger e moeten opklimmen en j a a r l i j k s eene verhooging hunner b e z o l d i g i n g

moeten ontvangen, o n v e r s c h i llig o f z i j hunne p1 igten v e r v u l len of v e r t r e d e n . I k voor mi j a c h t h e t wenschel i j k d a t hunne u i t z i g t e n g u n s t i g z i j n maar n o o d z a k e l i j k d a t de v e r w e z e n l i j k i n g hunner guns t i g e u i t z i g t e n a f h a n k e l i j k worde gemaakt van de v e r v u l l i n g hunn e r p l i g t e n . ( - ) I k zoude de b e t r e k k i n g van geographische i n g e n i e u r d e r e e r s t e k l a s s e op eene maandelijksche b e z o l d i g i n g van f 500 en eene j a a r 1 ij k s c h e verhooging van f 50 ' s maands z o o a l s de heer G.A. de Lange voor z i c h

b e g e e r t gaarne met m i j n hoogleeraarsambt

v e r w i s s e l en i n d i e n ik voor eene zoo g r o o t e v e r a n d e r i n g intusschen n i e t t e oud ware geworden. De hoogleeraar J.A.C.

Oudemans i s daar-

voor n i e t t e oud en zoude d i e b e t r e k k i n g op z u l k eene b e z o l d i g i n g met genoegen aanvaarden. De o n a f z i e n b a r e reeksen van waarnemingen, berekeningen en t h e o r e t i s c h e onderzoeken d o o r den hoogleeraar Oudemans a l s o b s e r v a t o r t e Leiden op een jaarwedde van f 800 en l a t e r van f 1200 hebben hem i n en b u i t e n Europa een' grooten naam a l s s t e r r e k u n d i g e gegeven en z i j z i j n b l i j k e n van i j v e r en t a l e n t e n en waarborgen voor de t o e k o m s t ~ z o o a l sde heer G.A. de Lange d i e i n de v e r s t e v e r t e n i e t g e l e v e r d h e e f t . ( - ) Voor de s t e r r e kundige p l a a t s b e p a l i n g i n den I n d i s c h e n A r c h i p e l z i e i k ook geen h e i l dan i n de benoeming van den hoogleeraar Oudemans t o t geograp h i sch i n g e n i e u r e e r s t e k1 asse onder zoodani ge bepal i n g e n en voorwaarden a l s de heer G.A. de Lange v o r d e r t d i e deze b e t r e k k i n g v e r v u l t, noodi g h e e f t geoordeel d. Daarna zouden zonder bezwaar, op eene b e z o l d i g i n g zoo hoog men v e r k i e s t , de heer G.A. de Lange t o t geographisch i n g e n i e u r d e r tweede en de heer C.F.J.

Jaeger t o t

d i e d e r derde k l a s s e benoemd kunnen worden". K a i s e r i s e r v a n o v e r t u i g d d a t z o ' n maatregel n i e t de instemming z a l hebben van G.A.

de Lange en van de Commissie. Gezien h e t v e r t r o u w e n e c h t e r d a t de

m i n i s t e r a l t i j d i n hem ( K a i s e r ) h e e f t g e s t e l d , verwacht h i j d a t de m i n i s t e r z i j n a d v i e s z a l opvolgen.

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"Verdien i k d a t vertrouwen n i e t en moeten m i j n e woorden aan de cont r ô l e van den heer G.A. de Lange en de genoemde Commissie onderworpen b1 ijven, dan i s m i j n e bemoei j i n g met de s t e r r e k u n d i g e zend i n g voor m i j n i e t dan n u t t e l o o z e k w e l l i n g en t i j d v e r l i e s . I k moet Uwe Excel l e n t i e daarom b i j hernieuwing ( - ) dringend verzoeken mi j van e l k e b e m o e i j i n g met d i e zending t e w i l l e n verschoonen zoolang a l s n i e t z a l z i j n aangewend wat i k a l s h e t eenige redmiddel" (de benoeming dus van Oudemans) "moet beschouwen". Op 9 a p r i l 1857 C2881 e i n d e l i j k s t u u r t de m i n i s t e r aan K a i s e r h e t ( v r i j w e l ) v e r l o s s e n d e woord o v e r Oudemans' benoeming:

"Ter voorkoming d a t de zaak d e r s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g i n I n d i ë meer en meer van hare oorspronkel ij ke bestemming ontaarde en i n s t r i j d met de i n z i c h t e n van UHGel. worde u i t g e v o e r d " , h e e f t de m i n i s t e r doen bes1 u i t e n "de p l a a t s i n g van den hoogleeraar J.A.C.

Oudemans, aan h e t hoofd van gemelden t a k van d i e n s t , i n hoedanigh e i d van h o o f d i n g e n i e u r aan den Koning i n overweging t e geven, zood r a i k de z e k e r h e i d z a l hebben e r l a n g d d a t de heer Oudemans daart o e a l s n o g genegen i s " . Het tracternent z a l f 600 p e r maand bedragen "ingaande met den dag van i n s c h e p i n g naar B a t a v i a en t e l k e n

v i j f j a r e n b i j i j v e r i g e p l i g t s v e r v u l l i n g en goed gedrag met f 150 ' s maands vermeerderende t o t een maximum van f 1200 ' s maands z a l z i j n b e r e i k t " . Bovendien z a l Oudemans " v r i j t r a n s p o r t voor z i c h en z i j n w e t t i g g e z i n a l s gouvernements passagiers d e r l s t e k l a s s e onder genot d e r gewone s c h e e p s v o e d i ~ g " worden v e r l e e n d . Aan Ka i s e r w o r d t v e r z o c h t de m i n i s t e r " t e n aanzien van de gezindheid van den

heer Oudemans a l s n o g i n t e l i c h t e n " . De nieuwe bemoeiing van Kais e r i n deze zaak h e e f t t o t g e v o l g gehad " d a t h e t den Koning be-

haagd h e e f t ( - ) b i j Hoogst Deszelfs b e s l u i t van den 30 Mei j .l. no. 73 t o t Hoofdingenieur van den geographischen d i e n s t i n I n d i ë t e benoemen en aan h e t hoofd d e r s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i u g daar t e lande t e s t e l l e n den heer d r . J.A.C.

Oudemans, buitengewoon

hoogleeraar i n de w i s - en natuurkunde aan de Hoogeschool t e U t r e c h t

C2891". Aan e n i g e e i s e n d i e Oudemans a l s n o g had g e s t e l d i s door h e t departement

F. KAISER EI1 S.H. DE LANGE

tegemoet gekomen ( j a a r 1 ij k s e verhogingen van f 50 p e r maand i .p.v.

vijf-

j a a r l i j k s e van f 150 en v e r g o e d i n g van r e i s - en v e r b l i j f k o s t e n t i j d e n s d i e n s t r e i z e n i n I n d i ë ) . S l e c h t s h e t v e r v o e r op r i j k s k o s t e n naar I n d i ë van een Nederlandse d i e n s t b o d e waarom h i j i n C2901 op 17 a p r i l 1857 had gevraagd,

i s b l i j k b a a r afgewezen. H i e r o v e r a l t h a n s w o r d t i n h e t K o n i n k l i j k

b e s l u i t van z i j n a a n s t e l l i n g C2911 n i e t g e r e p t . I n de I n l e i d i n g van deze p u b l i k a t i e c i t e e r d e i k , z i e b l z . 8 , reeds e n i g e z i n n e n u i t K a i s e r s b r i e f C51 d i e h i j op 18 a p r i l 1857 naar a a n l e i d i n g van Oudemans' aanstaande benoeming aan de m i n i s t e r had geschreven.

I k herhaal

h i e r nog eens de l a a t s t e van d i e z i n n e n :

"Mogt ook de heer Oudemans, na zoo vele waarborgen, mi j nog kunnen t e l e u r s t e l l e n , zoo zoude ik het l a a t s t e o v e r b l i j f s e l van mijn geloof aan menschel i jke deugd geheel ver1 iezen". Op 18 j u n i 1857 C2921 voegt h i j aan deze woorden nog eens h e t volgende t o e : "Gode gedankt zal n u mijne voorlichting n i e t meer noodig z i j n en zal een d e r g r o o t s t e kwellingen van mijn leven zonder bezwaar voor i e t s of iemand kunnen worden u i t den weg geruimd. Ik heb den heer Oudenans l i e f gehad a l s eenen zoon omdat h i j zich met een kinderl i j k vertrouwen door mij heeft l a t e n leiden en naar mijne wenschen de e e r der wetenschap in ons vaderland kragtdadig heeft gehandhaafd. Mijn zegen zoude e c h t e r veranderen i n eenen vloek indien h i j in z i j n e nieuwe betrekking o o i t z i j n e pligten mogt verzaken. Ik heb geene redenen om daarvoor t e vreezen en de Hemel zal hem, zoo ik hoop, beschermen en behoeden opdat h i j z i j n e schoone en e e r v o l l e taak op eene gelukkige wijze vol brengt". Het moet u i t g e s l o t e n worden geacht d a t K a i s e r h i e r b o v e n staande c i t a a t

-

-

z i e de l a a t s t e z i n u i t h e t

geen t w i j f e l s gehad z a l hebben o v e r de u i t v o e r i n g

van de t a a k van Oudemans, a l t h a n s o v e r een u i t v o e r i n g van d i e t a a k z o a l s K a i s e r d i e v o o r de g e e s t s t o n d en gedurende a l I e j a r e n d i e reeds aan de "zending"

waren besteed, voor de gees t had gestaan. H i e r v a n g e t u i g t Kai s e r s

b r i e f C61 aan Oudemans van 19 j u n i 1857, s l e c h t s één dag l a t e r g e d a t e e r d dan z i j n b r i e f C51 aan de m i n i s t e r . Een b e l a n g r i j k c i t a a t u i t C61 heb i k reeds op b l z . 8

van p a r a g r a a f 1 gegeven.

I k w i l h e t h i e r nog eens herha-

l e n omdat, v o l g e n s K a i s e r , Oudemans, i n z i j n o p v a t t i n g o v e r z i j n aanstaande taak, b l i j k b a a r de z i j d e van De Lange k i e s t :

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

" T o t m i j n e u i t e r s t e v e r b a z i n g hebt g i j , t o e n ik UEd. de l a a t s t e maal zag, de verdedi g i n g van den heer (G.A. ) de Lange op U genomen en s c h i j n t g i j nu ook van h e t ' g e v o e l e n t e z i j n d a t de geographische i n g e n i e u r s m i j i n h e t a a n g e z i g t mogten s l a a n zoo d i k w i j l s a l s i k n i e t g e z i n d was om tegen m i j n e o v e r t u i g i n g g u n s t i g o m t r e n t hen t e b e r i g t e n . I s d a t n u ook Uw gevoelen geworden zoo zoude i k h e t wens c h e l i j k achten d a t de geheele geographische d i e n s t werd g e s u p p r i meerd en opdat i k weten zoude wat m i j t e doen s t a a t moet i k UEd. verzoeken LlEd. op s t e l l i g e n t o o n o m t r e n t h e t genoemde punt t e v e r k1 aren " Het i s

-

.

i k heb h e t reeds op b l z . 8 opgemerkt

l a a t s t gedateerde b r i e f o v e r de "zending" m i s s i e v o o r Geodesie

......... Op

-

een c i t a a t u i t K a i s e r s

i n h e t d o s s i e r van de R i jkscom-

3 september 1857 e i n d i g t de corresponden-

t i e o v e r d i t onderwerp met een b r i e f van de m i n i s t e r van K o l o n i ë n aan K a i s e r C2931 :

" B i j h e t aanstaande v e r t r e k van den benoemden h o o f d i n g e n i e u r van den geographischen d i e n s t i n Nederlandsch I n d i ë d r . J.A.C.

Oude-

mans n a a r B a t a v i a heb i k de e e r LlHoogGeleerde voor de zoo menigmaal geschonkene n u t t i ge voor1 i c h t i n g t e n behoeve d e r geographi sche zending daar t e l a n d e m i j n e n dank t e h e r h a l e n waartoe mi j UHoogGel e e r d e s geëerd s c h r i j v e n van den 18den Juny j . l. C2921 b u i t e n d i e n eene nieuwe a a n l e i d i n g gegeven h e e f t . H a r t e l i j k wensch i k d a t ook LlHoogGeleerde steeds v o l d o e n i n g moge smaken van de benoeming van den heer Oudemans I k z e l f ben

-

.....".

de l e z e r z a l h e t reeds hebben begrepen

-

van deze v o l d o e n i n g

i n h e t geheel n i e t o v e r t u i g d .

G.A.

de Lange d i e , na de dood van z i j n b r o e r S j o e r d , met de waarneming van

d i e n s f u n c t i e werd b e l a s t en s e d e r t f e b r u a r i 1856 de a s t r o n o m i s c h e werkzaamheden had g e l e i d , h e e f t h e t b l i j k b a a r n i e t kunnen verdragen d a t h i j door de benoeming van Oudemans i n rang onder deze werd g e p l a a t s t . Op 29 j a n u a r i 1858 C2941,

k o r t na Oudemans' aankomst i n I n d i ë h e e f t h i j de g e o g r a f i s c h e

d i e n s t v e r l a t e n . Op b l z .

1 van C2541 s c h r i j f t Oudemans e r o v e r :

"Op h e t e i n d e van h e t j a a r 1857 a l h i e r aangekomen vernam i k spoedig

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

247

" t o t m i j n leedwezen d a t de heer G.A. de Lange, s e d e r t ongeveer twee j a r e n geographi sch i n g e n i e u r , e e r v o l o n t s l a g had aangevraagd. K o r t daarop werd z i j n verzoek ook i n m i j n e handen g e s t e l d en aangezien m i j n e pogingen om hem t e bewegen op d i t verzoek t e r u g t e komen schipbreuk leden op bezwaren d i e h e t n i e t i n m i j n e magt l a g om weg t e ruimen moest i k z e l f wel h e t a d v i e s geven h e t gevraagde o n t s l a g t e verleenen. Tevens volgde daarop de overgave d e r d i e n s t op den 15den February 1858. De a d s i s t e n t van den geographischen i n g e n i e u r , de heer Jaeger, werd t i j d e l i j k b e l a s t met de f u n k t i ë n van geographisch ingenieur". I k heb deze z i n n e n van Oudemans zo u i t v o e r i g g e c i t e e r d om aan t e tonen hoe z e e r d i e n s o o r d e e l o v e r G.A. zeer Oudemans,

de Lange van d a t van K a i s e r v e r s c h i l d e en hoe

l o s van K a i s e r ,

i n I n d i ë o n m i d d e l l i j k een e i g e n k o e r s i s

gaan varen.

Voor een a a n t a l l e z e r s i s h e t m i s s c h i e n i n t e r e s s a n t aan de hand van e n i g e b r i e v e n d i e i n h e t a r c h i e f van de R i j k s c o m m i s s i e voor Geodesie t e D e l f t worden bewaard, nog i e t s t e vermelden o v e r datgene wat z i c h om de benoeming van de a s s i s t e n t g e o g r a f i s c h i n g e n i e u r C.F.J.

Jaeger h e e f d a f g e s p e e l d . Op

5 j a n u a r i 1856 s c h r i j f t Jaeger i n een zeer g e z w o l l e n s t i j l aan K a i s e r een b r i e f C2951 n a a r a a n l e i d i n g van h e t onderhoud

d a t z i j op 25 en 26 decem-

b e r ( z i e b l z . 230) hadden gehad:

"Door o n g e l o o f e l i j k e i n s p a n n i n g en zorgen ben i k o n g e s t e l d en a f g e niat t o t de m i j n e n teruggekeerd. Zooveel ware w e l w i l l e n d h e i d , zoov e e l vereerende o p r e g t e b e l a n g s t e l l i n g , j a z e l f s toegenegenheid g e l i j k i k van UHG. heb mogen ondervinden stemmen m i j n gemoed t o t o n u i t s p r e k e l i j k d i e p dankgevoel, onbegrensde hoogachting en e e r b i e d jegens U, ware menschenvriend. Gedurende de v o o r m i j onverg e t e l i j k e oogenblikken waar de benaauwdheid v o o r de toekomst van vrouw en k i n d e r e n m i j n e stem v e r s t i k t e , waar i k , o p g e l o s t van smart e n , n i e t meer meester was van m i j n e gevoelens, ondervond i k den t r o o s t van een e d e l en deelnemend h a r t h e t w e l k m i j h e r i n n e r d e t e hoopen op God d i e h e l p t a l s de nood h e t hoogst i s , een h a r t d a t m i j voor v e r t w i j f e l i n g m i s s c h i e n bewaarde. Ja, z u l k een edel h a r t b e z i t s l e c h t s de b r a v e en g o d s v r u g t i g e . En hoe z a l ik zooveel

248

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

5 10

"goedheid vergelden. Bidden z a l i k voor U en de Uwen K a i s e r h e e f t h e t b r i e f j e op 1 1 j a n u a r i

....".

1856 beantwoord C2961:

" I k heb h e t m i n i s t e r i e van Koloniën de maatregelen aangewezen d i e i n m i j n oog a l s h e t eenige redmiddel" ( K a i s e r b e d o e l t h i e r de benoeming van Oudemans t o t h o o f d van de d i e n s t ) "der reeds b i j n a

verongelukte zending kunnen worden aangezien en door d i e maatregelen wordt Uwe benoeming b i j de zending geenszins u i t g e s l o t e n . ( - ) I k vrees echter d a t d i e benoeming n i e t beantwoorden zoude aan Uwe verwachting. De jaarwedde van den a s s i s t e n t geographisch i n genieur i s voor een huisgezin met zes kinderen veel t e k l e i n en a l l e e n bestemd voor een j o n g mensch d i e a l s v r i j g e z e l i n Oost I n d i ë w e i n i g behoefte h e e f t C2971. ( - ) H a r t e l i j k wensch i k d a t de m o e i j e l i j k h e d e n waarin UEd. v e r k e e r t spoedig z u l l e n worden opgeheven en het doet m i j i n n i g leed d a t ik op d i t oogenbl ik daartoe n i e t s kan b i j d r a g e n . I k hoop d a t h e t UEd. n i e t aan moed en kalmte z a l ontbreken en vooral d a t de r e d d i n g n a d e r b i j z a l z i j n dan de omstandigheden ( - ) doen verwachten". I n z i j n b r i e f g e e f t K a i s e r nog e n i g e raad o v e r l i t e r a t u u r s t u d i e

betreffen-

de de a s t r o n o m i s c h e p l a a t s b e p a l i n g . Op 19 j a n u a r i 1856 beantwoordt Jaeger C2961 K a i s e r s b r i e f C2971 i n een even bombas t i s c h e s t ij l a l s waar i n C2951 was g e s t e l d :

" H a r t e l i j k e n dank voor Uwe even vereerende a l s d i e r b a r e l e t t e r e n van den 11 hujus C2991; i k zag daardoor de b e v e s t i g i n g van eenen m i j n e r v u r i g s t e wenschen, namel i j k U.H.G. ' s zoo hoogst vereerende p r o t e c t i e en i n v l o e d r i j k e voorspraak verkregen t e hebben zonder welke h e t m i j onmogelijk i s het einddoel van m i j n onafgebroken zwoegen en knellende zorgen t e bereiken. Deze gewaarwording i s een balsem voor m i j n e smarten, ontstaan door de m i s s i v e van den m i n i s t e r van Koloniën van den 7 January b e t r e f f e n d e h e t volgende voor m i j a l le r t r e u r i g s t b e r i g t :

. . . . ." d a t

bezwaar moet worden ge-

maakt tegen de voldoening aan z i j n d a a r b i j gedaan verzoek om t e worden benoemd t o t geographisch i n g e n i e u r dan wel t o t a s s i s t e n t b i j denzelven i n I n d i ë doch d a t de Gouverneur-Generaal nader wordt

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

"uitgenoodigd om t e b e r i g t e n o f van z i j n e kundigheden, i n eenigen anderen tak, een n u t t i g g e b r u i k daar t e lande zou kunnen worden gemaakt en z i j n e u i t z e n d i n g derwaarts a l z o o wenschel i j k worde geacht". "De hoop op eene toekomstige a a n s t e l 1 i n g , i n h e t l a a t s t e gedeelte dezer m i s s i v e

m i j voorgespiegeld, moge h e t v e r g i f i n den beker,

welken i k d r i n k e n moet, eenigszins verzachten, doch deze verzacht i n g i s b i j m i j t e v e r g e e f s aangewend daar i k reeds voor twee j a r e n g e l e e r d heb, d e z e l f d e hoop m i j d e s t i j d s gegeven, t e moeten vaarwel zeggen". Het moet Jaeger worden nagegeven d a t h i j e r s l a g van had v e l e mensen b e r e i d t e v i n d e n i e t s t o t z i j n benoeming t e w i l l e n b i j d r a g e n . B i j de h e r e n Graaf van Randwi j c k en de Groningse wiskunde h o o g l e r a r e n Enschedé en Ermerins d i e i k reeds op b l z . 228 en 230 noemde, voegt h i j nu de namen t o e van Baron van I t t e r s u m en van de majoor W.L.

de S t u r l e r C3001 d i e ,

"den afgrond van e l l e n d e voor m i j geopend ziende, ( - ) z i c h m i j n e belangen aantrekken. ( - ) Wel i s de jaarwedde van den a s s i s t e n t geographisch i n g e n i e u r met een g r o o t e f a m i l i e n i e t ruim, doch i k heb i n I n d i ë b e t e r gelegenheid m i j n e zes jongens t e verzorgen dan h i e r , v o o r a l met h e t oog op de k r a c h t i g e p r o t e c t i e d e ï k e i k daar b e z i t " . De l e z e r bemerkt h e t : Jaeger poogt door a l l e r l e i aanbevelingen a l s n o g de zozeer begeerde b e t r e k k i n g t e k r i j g e n . Eenmaal i n I n d i ë z i j n d e v e r t r o u w t h i j e r b l i j k b a a r tevens op d o o r " i n v l o e d r i j k e p r o t e c t i e " z i j n weg daar t e z u l l e n vinden. T o t z i j n e e r moet wo;den

gezegd ( z i e ook h e t c i t a a t op b l z .

241), d a t h i j h a r d b l i j f t werken om z i c h t h e o r i e en p r a k t i j k van de a s t r o nomische p l a a t s b e p a l i n g e i g e n t e maken, ondanks z i j n m o e i l i j k e f a m i l i e o m standigheden en de f i n a n c i ë l e nood w a a r i n h i j b l i j k b a a r v e r k e e r t . Op 31 maart 1856 s c h r i j f t h i j e r o v e r aan K a i s e r C3011.

" I k mag h i e r b i j de onnoemelijke moeite n i e t verzwijgen d i e h e t m i j gekost h e e f t gedurende dezen t i j d zoo onafgebroken t e kunnen studeeren, j a Hooggeachte Heer, h e t is m i j behoefte en genoegdoen i n g aan LIHoogGel. kenbaar t e mogen maken d a t i k h e t volgehouden heb ofschoon zeer g r o o t e zorgen en l i j d e n h e t m i j haast onmogelijk

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

"maakten. B i j h e t nijpende gebrek, vaak n i e t wetende waarvan i k den volgenden dag de mijnen zoude voeden, werd m i j n vaderhart d i e p geschokt door h e t s m a r t e l i j k a f s t e r v e n van een m i j n e r l i e v e l i n g e n . . . " . U i t een b e r i c h t d a t hem van n i e t - o f f i c i ë l e z i j d e h e e f t b e r e i k t meent h i j b o v e n d i e n t e moeten a f l e i d e n d a t e l k e mogel i j k h e i d om t o t ( a s s i s t e n t ) geog r a f i s c h i n g e n i e u r t e worden benoemd v o o r hem i s afgesneden.

"Wat LIHooggeleerde ook w i l l e n s i s t e doen,"

s c h r i j f t h i j , "denk,

ik

bezweer h e t U, denk aan den armen ongelukkigen Jaeger! D i t i s zeker, d a t men m i j n o o i t z a l plaatsen t o t a s s i s t e n t geographisch i n geni eur, w i j l UHGel

. m ij

afkeurde. Ik heb m i j nen p1 ig t gedaan met

inspanning van bovenmenschelijke kragten, i k heb Uwe orders gevolgd en z a l d i e a l t o o s volgen; ach d a t God Uw edel h a r t moge bes t u r e n om h e t vroeger gedaan oordeel t e n o p z i g t e m i j n e r bekwaamh e i d op t e heffen. W i j l Uwe goede bedoelingen nu misschien n i e t t e n u i t v o e r kunnen komen z a l ik, schuldloos z i jnde, daarom moeten l i j d e n en, met vrouw en kinderen, voor a l t o o s ongelukkig worden? Neen, d a t kan, d a t zal UHoogGeleerde n i e t bedoelen! Uw edel h a r t s t a a t m i j borg daarvoor en m i j n geheele leven l a n g zal i k U dankbaar wezen". Z o a l s i k reeds o p b l z . 241 s c h r e e f , h e e f t de m i n i s t e r Jaeger t e n s l o t t e t o c h v o o r een benoeming b i j de Koning aanbevolen, b l i j k b a a r z e e r s p o e d i g na de o n t v a n g s t van K a i s e r s b r i e f 12331 van 2 j u l i 1856 ( z i e b l z . 240/241). de benoeming h e e f t p l a a t s gehad b i j K.B.

van 31 j u l i

1856 no. 81.

Immers

I n de

hoogdravende t a a l d i e de l e z e r reeds van hem gewend i s d o e t Jaeger e r op 22 a u g u s t u s 1856 C3021 m e d e d e l i n g van aan K a i s e r :

"Met woorden mijnen dank u i t t e drukken, h e t gevoel van m i j n dankbaar h a r t t e schilderen, neen, d a t vermag i k n i e t , de t a a l i s t e arm, m i j n e k r a g t i s t e zwak. ( - ) I k weet wat U.H.G.

voor m i j h e e f t

gedaan. Heb dank Edele menschenvriend! Moge God m i j k r a g t schenken Uwe toegenegenheid waardig t e worden. ( - ) Dat God U zegene voor deze edel e daad". Op 23 a u g u s t u s v e r t r e k t Jaeger reeds n a a r B e r l i j n waar h i j , d o o r b e m i d d e l i n g

. p

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

251

van een van z i j n (zeven) b r o e r s , voor v e r d e r e p r a k t i s c h e vorming aan de s t e r r e n w a c h t a l d a a r , t o t i n de tweede h e l f t van september z a l worden t e werkgesteld.

Daarna hoopt h i j K a i s e r i n Leiden t e mogen bezoeken.

"Met den wensch d a t spoedig h e t v o o r r e g t m i j moge t e n d e e l e v a l l e n UHoogGeleerde i n gezondheid t e ontmoeten en met de bede t o t den Algoeden Vader d a t H i j U moge l a t e n gevoelen de genoegdoening van h e t g e l u k van eenen ij v e r i g e n en werkzamen man met d e s z e l f s t a l r i j k k r o o s t bevorderd en g e v e s t i g d t e hebben, e i n d i g i k deze l e t t e r e n onder b e t u i g i n g van gevoelens van e e r b i e d i g e hoogachting en ware dankbaarheid

. .. . . ".

A l s a f s l u i t i n g van Jaegers benoeming i s i n h e t a r c h i e f van de Rijkscommiss i e voor Geodesie nog een b r i e f j e aanwezig C3031 d a t op 25 augustus 1856 door Graaf van Randwi j c k C2701 aan K a i s e r werd gezonden.

" I k mag n i e t n a l a t e n UHGel. m i j n dank t e b e t u i g e n v o o r a l hetgeen

U v o o r m i j n p r o t é g é wel h e b t g e l i e v e n t e v e r r i g t e n en hoop z u l k s spoedig, tegen h a l f September, mondeling t e h e r h a l e n a l s wanneer i k m i j n oudsten zoon op de Leydsche Hoogeschool z a l brengen en b i j UHGel. presenteeren". Zoals i k reeds heb meegedeeld i s Jaeger i n o k t o b e r 1856 naar I n d i ë v e r t r o k ken.

I n 1862 i s h i j wegens een o o g z i e k t e met z i e k t e v e r l o f t o t 1864 naar

Europa gezonden.

Nadat h i j i n I n d i ë was t e r u g g e k e e r d i s h i j daar op 11 a p r i l

1865 o v e r l e d e n C2941.

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

BRONVERMELDING C11

JEAN ABRAHAM CHRÉTIEN OUDEMANS, geboren 16 december 1827 t e Amsterdam, o v e r l e d e n t e Amsterdam 14 december 1906. Astronoom, h o o f d van de t r i a n g u l a t i e van Java i n h e t v o o r m a l i g e Nederlandsch I n d i ë , d i r e c t e u r van de U t r e c h t s e S t e r r e n w a c h t .

C21

D.W. D E HAAN: Overlandmail 1840-1850, b l z . 37 ( P o s t h i s t o r i s c h e s t u d i e s I ) . De r o u t e was a l s v o l g t : p e r "gewone" p o s t n a a r Londen en vandaar naar Southampton. Per p a k k e t b o o t werd de p o s t v e r v o l gens d o o r de Engelse p o s t a d m i n i s t r a t i e v i a M a l t a naar A l e x a n d r i ë v e r v o e r d en vandaar o v e r l a n d naar Singapore g e b r a c h t . U i t Singap o r e werd ze p e r s c h i p door de Nederlandsch I n d i s c h e p o s t a d m i n i s t r a t i e naar B a t a v i a o v e r g e b r a c h t . Het p o r t o bedroeg voor b r i e v e n d i e minder dan 16 " w i g t j e s " (16 gram) wogen f 1,70. H i e r v a n kwam f 0 ,20 t e n goede aan de "Nederlandsche s c h a t k i s t 1 ' , f 1 ,= aan de "Engel sche a d m i n i s t r a t i e " en f 0,50 aan de " l n d i sche kas".

C 31

B r i e f L-Ka no. 34 d.d.

c 41

B r i e f Ka-L no. 3 d.d.

C51

B r i e f Ka-Ko no. 47 d.d.

C61

B r i e f D no. 31 d.d.

C71

Levensschets van Freder i k K a i s e r door J.A. C . Oudemans ( j a a r b o e k 1875 Kon i nk l ij ke Ned. Akademie van Wetenschappen)

C 81

N. D. HAASBROEK: I n v e s t i g a t i o n o f t h e accuracy o f S t a m k a r t ' s t r i a n g u l a t i o n (1866-1881) i n t h e N e t h e r l a n d s ( ~ i j k s c o m m i s s i evoor Geodesie, D e l f t , 1 9 7 4 ) .

C91

I k dank deze opgave aan Mevrouw A.B. de Heer H. J u t t e t e Amsterdam.

Cl01

I n l i c h t i n g e n van de Heer J. G i p h a r t van h e t Nederlands Postmuseum t e Den Haag.

Cl11

De gegevens o v e r J.W. K a i s e r en z i j n d o c h t e r A l e t t a dank i k aan de Heer H. J u t t e t e Amsterdam.

C 121

EDMUND HALLEY (29 o k t . 1656 14 j a n . 1742), Engels astronoom. H i j nam de komeet waar in 1682, berekende haar baan en v o o r s p e l de h a a r t e r u g k e e r i n 1757.

C l31

Annalen d e r S t e r n w a r t e i n L e i d e n , deel I .

C 141

Ruim negen maanden.

C151

F. KAISER: De s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g i n den I n d i s c h e n A r c h i p e l en de maatregelen, op gezag van Z.E. den m i n i s t e r van K o l o n i ë n , t o t h a r e v o o r b e r e i d i n g genomen. Uitgegeven op l a s t en voor reken i n g van h e t departement van K o l o n i ë n . (Amsterdam, J.C.A. Sulpke, 1851) (160 b l z . 13.5 x 22.5 cm).

24-2-1851. 17-12-1851. 18-4-1857.

19-6-1857.

.

Souman-Barkey t e Den Haag en

-

F. K A I S E R EN S.H.

B r i e f Ka-L no. 4 d.d.

DE LANGE

19-1-1852.

I n l i c h t i n g e n van de Heer H. J u t t e t e Amsterdam. I n l i c h t i n g e n van h e t gemeentebestuur van S m a l l i n g e r l a n d t e Drachten. Mededeling van de Heren P.J. New York.

K a i s e r t e Oegstgeest en W.F.

Boni t e

Nederlands P a t r i c i a a t , 4 l s t e j a a r g a n g 1955, b l z . 241, aangevuld met aantekeningen o v e r de f a m i l i e De Lange door mr.dr. J. B e l o n j e t e Alkmaar. Algemeen R i j k s A r c h i e f , Den Haag, Stamboek m a r i n e o f f i c i e r e n no. 973. Over1 i j d e n s a k t e no. 42 d.d.

2 f e b r u a r i 1852.

I n l i c h t i n g e n i r . C. Wiersma van de landmeetkundige d i e n s t van h e t Kadaster t e A l kmaar. I n l i c h t i n g e n van de Heer M.J.C. b i j - N a c h t t i t . t e Den Haag.

Klaassen, gepensioneerd Schout-

HENDRI K FRANCO TENGBERGEN, geb. t e Doesburg 7-4-1 795 en o v e r 1 eden a l d a a r 11-12-1876 ( z i e C241). B r i e f L-Ka no.

19 d.d.

B r i e f L-Ka no.

1 d.d.

11-12-1845. 8-7-1844.

JAN CAREL PILAAR, geb. t e Goes 30-12-1798, o v e r l e d e n t e Medemblik 16-10-1849. K a p i t e i n - l u i t e n a n t - t e r - z e e en o f f i c i e r - i n s t r u c t e u r aan h e t Kon. I n s t . v.d. M a r i n e t e Medemblik s e d e r t 1-6-1829 en s c h r i j v e r van v e l e boekwerken op n a u t i s c h g e b i e d (o.a. z e e v a a r t k u n d i ge t a f e l s ) . Mederedacteur van h e t " T i j d s c h r i f t t o e g e w i j d aan h e t Zeewezen" van 1841-1849. Nog i n 1936 s t o n d op de A l g . B e g r a a f p l a a t s t e Medembl i k een monument t e z i j n e r n a g e d a c h t e n i s , daar o p g e r i c h t door z i j n v e r e e r d e r s (mr.dr. J. B e l o n j e op b l z . 25 van h e t t i j d s c h r i f t "De Navorscher" LXXXV, 1936). Het i s n a d i e n b i j een a l g e mene o p r u i m i n g van oude zerken door de Gemeente v e r n i e t i g d . B r i e f L-Ka no. 3 d.d.

24-9-1844.

B r i e f L-Ka no. 5 d.d.

15-10-1844.

JAN COENRAAD KOOPMAN, geb. t e Amsterdam 21-3-1790, o v e r l e d e n t e U t r e c h t 21-4-1855. Commandant van h e t Kon. l n s t . v.d. M a r i n e t e Medemblik van 1839 t o t 1847. I n 1848 l i d v.h. Hoog M i l i t a i r Ger e c h t s h o f t e U t r e c h t . H i j v e r k r e e g h e t commandeurskruis van de M i l i t a i r e Willemsorde wegens bewezen d i e n s t e n met de v l o o t o p de Schelde v o o r Antwerpen t i j d e n s de b e l e g e r i n g van de C i t a d e l . Z i j n grafmonument i s nog op de l s t e Algemene b e g r a a f p l a a t s aan de G a n s s t r a a t t e U t r e c h t aanwezig.

PAUL GASPAR CROMBET, geb. t e Namen 23-8-1786, o v e r l e d e n t e U t r e c h t 22-3-1861, o f f i c i e r - i n s t r u c t e u r aan h e t Kon. I n s t . v.d. Marine t e Medemblik van 1829 t o t 1849. Commandant van h e t I n s t i t u u t van 1849-1850 ( z i e C241). B r i e f L-Ka no. 6 d.d. I n l i c h t i n g e n mr.dr.

14-6-1845.

J. B e l o n j e t e Alkmaar.

B r i e f L-Ka no. 8 d.d.

17-12-1845.

C . VAN HEIJNSBERGEN, v o o r z i t t e r v.d. Commissie b e l a s t met h e t examineren van z e e o f f i c i e r e n van 1846-1850 ( z i e C241). B r i e f L-Ka no. 9 d.d.

10-3-1846.

Deze h e e f t inderdaad de f u n c t i e v e r v u l d van 1846-1853 ( z i e C241). B r i e f L-Ka no.

10 d.d.

2-8-1846.

Bedoeld i s h e t b o e k j e B i j d r a g e t o t de k e n n i s o n z e r Marine (1846) door P. ARRIENS ( z i e C241). B r i e f L-Ka no. 11 d.d.

24-9-1847.

P. F. ÜHLENBECK, geb. t e Colombo 8-9- 1816, o v e r l e d e n t e Haarlem 25-5-1882. E e r v o l o n t s l a g b i j de Marine op 1-10-1855 i .v.m. z i j n benoeming op 26-4-1855 t o t i n s p e c t e u r v.h. Loodswezen i n Ned. Oost I n d i ë ( z i e C241). B r i e f L-Ka no. 12 d.d.

29-11-1847.

B r i e f L-Ka no. 13 d.d.

12-2-1848.

B r i e f L-Ka no. 14 d.d.

8-3-1848.

De Lange d o e l t h i e r b l i j k b a a r op de f e b r u a r i - r e v o l u t i e i n P a r i j s d i e de v a l van de monarchie onder L o u i s Phi l i p p e t e n g e v o l g e had. Van de gevolgen van deze r e v o l u t i e voor h e t o v e r i g e Europa van 1848 was h i j t o e n h i j z i j n b r i e f s c h r e e f u i t e r a a r d nog n i e t op de hoogte. B r i e f L-Ka no. 15 d.d.

27-3-1848.

JULIUS CONSTANT1JN RIJK, geb. t e Amsterdam 14-1-1787, o v e r l e d e n t e Den Haag 2-5-18514. H i j was d i r e c t e u r - g e n e r a a l van de Marine en daana opvolgend m i n i s t e r van Marine, m i n i s t e r van Marine en Kolon i ë n en m i n i s t e r van Marine. Op de b e g r a a f p l a a t s "Oud-Eik en Duinen" s t a a t z i j n grafmonument met b o r s t b e e l d . B r i e f L-Ka no. 18 d.d.

1-9-1848.

Volgens deze bepal i n g , gepubl i c e e r d i n h e t " T i j d s c h r i f t t o e g e w i j d aan h e t Zeewezen" ( z i e C 2 8 l ) , zou de l e n g t e van B a t a v i a " v r i j p o s i t i e f op ongeveer 1 0 6 ~ 4 6 ' 0 " g e s t e l d kunnen worden. Z i e ook b r i e f L-Ka no. 11 d.d. 24-9-1847.

F. KAISER EN S. H. DE LANGE

PIETER BARON MELVILL VAN CARNBEE, geb. t e ' s Gravenhage 20-5-1816, o v e r l e d e n t e Weltevreden 24-10-1856, l i d van de Commiss i e t e r v e r b e t e r i n g van de z e e k a a r t e n en h o o f d van h e t depot zeek a a r t e n t e B a t a v i a van 24-5-1850 t o t 23-12-1851. Z i j n p o r t r e t komt voor i n h e t M a r i n e b l a d van december 1949 b l z . 777 ( z i e C241). HENDRIK DIRK ARNOLDUS SMITS, geb. t e U t r e c h t 23-11-1818, l u i t e n a n t t e r - z e e 2de k l a s s e , h o o f d van h e t depot z e e k a a r t e n t e B a t a v i a van 1-1-1845 t o t z i j n v e r v a n g i n g door M e l v i l l van Carnbee ( z i e C511). Daarna was h i j a d m i n i s t r a t e u r aan genoemd bureau. E e r v o l o n t s l a g b i j de Marine op 30-4-1851 ( z i e C241). B r i e f L-Ka no. 17 d.d.

20-5-1848.

B r i e f L-Ka no. 18 d.d.

1-9-1848.

Het i s om deze reden d a t i k ( z i e b l z . 33) de i n z e n d i n g van h e t s t u k op b e g i n mei 1848 heb g e s t e l d . B r i e f L-Ka no. 20 d.d.

20-5-1849.

B r i e f L-Ka no. 21 d.d.

16-8-1849.

ENGELBERTUS BATAVUS VAN DEN BOSCH, geb. t e B r u s s e l 15-9-1789, o v e r leden t e B u i t e n z o r g 11-2-1851. M i n i s t e r van K o l o n i ë n van 18-7-1849 t o t 1-11-1849 en m i n i s t e r van M a r i n e a d . i n t . van 15-9-1849 t o t 1-1 1-1849. Daarna, t o t z i j n dood, commandant van de zeemacht i n Nederlandsch Oost I n d i ë . De Langes b r i e f i s i n h e t Algemeen R i j k s a r c h i e f (2de a f d e l i n g ) i n Den Haag ( d o s s i e r K o l o n i ë n ) . MARI N HENRI JANSEN, geb. t e Antwerpen 10-9- 1817, o v e r l e d e n t e Den Haag 10-9-1893. L u i t . - t e r - z e e 2de k l a s s e 1-7-1839, i d . l s t e k l a s s e 1-1-1851, t i j d e l i j k a d v i s e u r v.d. M i n i s t e r van K o l o n i ë n van 1-8-1849 t o t 1-1-1851; k a p . - l u i t . - t e r - z e e 1-5-1858; k a p . - t e r - z e e 1-7-1866. Pensioen 1-8-1868; S c h o u t - b i j - n a c h t t i t . 11-5-1889. L i d v.d. Raad van S t a t e van 10-1-1874 t o t z i j n dood. S c h r i j v e r van "Het l e v e n van een v l o o t h o u d e r , G e d e n k s c h r i f t e n van M.H. Jansen" ( z i e C241). Algemeen R i j k s a r c h i e f (2de a f d e l i n g ) ,

Den Haag ( d o s s i e r ~ o l o n i ë n ) .

Ook P i l a a r C281 was daar een v o o r s t a n d e r van ( z i e b r i e f L-Ka no. 16 d.d. 20-4-1848). Algemeen R i j k s a r c h i e f (2de a f d e l i n g ) ,

Den Haag ( d o s s i e r ~ o l o n i ë n ) .

D i t s l a a t u i t e r a a r d op z i j n n o n - a c t i e f p e r 30-9-1849; r e s o l u t i e 13-8-1849; z i e s t a a t van d i e n s t Stamb. no. 974 i n Algemeen R i j k s a r c h i e f (2de a f d e l i n g ) , Den Haag.

FRIEDRICH GEORG WILHELM STRUVE, D u i t s astronoom, geb. t e A l t o n a 15-4-1793, o v e r l e d e n t e S t . P e t e r s b u r g 23-1 1-1864. Algemeen R i j k s a r c h i e f Den Haag Marine stamboek no. 974.

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

Algemeen R i j k s a r c h i e f (2de a f d e l i n g ) ,

Den Haag ( d o s s i e r K o l o n i ë n ) .

De opgave i s v e r s t r e k t i n K a i s e r s b r i e f van 23-11-1849 Ka-Ko no.1; de b r i e f i s aanwezig i n h e t Algemeen R i j k s a r c h i e f (2de a f d e l i n g ) t e Den Haag ( d o s s i e r K o l o n i ë n ) . B r i e f Ko-Ka no. 2 d.d.d B r i e f Ko-Ka no. 1 d.d.

29-11-1849. 26-9-1849.

.

Algemeen R i j k s a r c h i e f (2de 2 f d e l i n g ) , Den Haag ( d o s s i e r ~ o l o n i ë n ) Algemeen R i j k s a r c h i e f (2de a f d e l i n g ) ,

Den Haag ( d o s s i e r ~ o l o n i ë n ) .

Algemeen R i j k s a r c h i e f (2de a f d e l i n g ) ,

Den Haag ( d o s s i e r K o l o n i ë n ) .

Hulpdepot v.d. niën).

R i j k s a r c h i e f d i e n s t , Schaarsbergen ( d o s s i e r Kolo-

Hul pdepot v.d. niën).

R i j k s a r c h i e f d i e n s t , Schaarsbergen ( d o s s i e r Kolo-

Hul pdepot v.d. R i j k s a r c h i e f d i e n s t , Schaarsbergen, n i ë n no. 6 d.d. 3-6-1850. B r i e f L-Ka no.

14 d.d.

doss i e r Kolo-

8-3-1848.

Stamboek mari ne o f f i c i e r e n v o l gno. 974 i n A l gemeen R i j k s a r c h i e f Den Haag. Hulpdepot van de R l j k s a r c h i e f d i e n s t , Schaarsbergen, n i ë n , v e r b a a l d.d. 24-7-1850 no. 1.

d o s s i e r Kolo-

Hul pdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t , Schaarsbergen, n i ë n , v e r b a a l d.d. 29-8-1850 no. 4.

d o s s i e r Kolo-

B r i e f L-Ka no. 26 d.d.

19-8-1850.

B r i e f L-Ka no. 28 d.d.

13-9-1850.

Bri:ef L-Ka no. 29 d.d.

19-9-1850.

Naar d r . P.W. de Lange t e H i l v e r s u m m i j meedeelt i s d i t p o r t r e t De Lange i n h e t Gemeente a r helaas n i e t i n h e t familiearchief c h i e f t e Alkmaar aanwezig. B r i e f L-Ka no. 30 d.d.

23-9-1850.

B r i e f L-Ka no. 31 d.d.

25-9-1850.

B r i e f L-Ka no. 32 d.d.

5-10-1850.

B r i e f Ka-Ko no.

1 d.d.

23-11-1849.

A l gemeen R i j k s a r c h i e f (2de a f d e l i n g ) , Den Haag, d o s s i e r K o l o n i ë n 12/3-49 no. 17 ( b e t e k e n t 3 dec. 1849 no. 17).

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

Z i e C81, b l z . 11. Het boek i s een v e r t a l i n g van F.G.W. S t r u v e : Anwendung des Durchgangsinstrumentes f ü r d i e geographischen Ortsbestimmung. B r i e f Kb-Ka no. 5 d.d.

15-2-1850.

B r i e f Ka-Ko no. 2 d.d.

18-2-1850.

C151 b l z . 97. Z i e de b r i e v e n D2 d.d. d.d. 10-7-1851.

28-6-1851,

B r i e f L-Ka no. 45 d.d.

28-12-1851.

D3

b

d.d.

9 - 7 - 1 u j 1 en Ka-Ko no. 14

H i j b e d o e l t h i e r w a a r s c h i j n l i j k de a s t e r o ï d e n waarover Oudemans op b l z . 59 van C71 s c h r i j f t . C9 71

B r i e f Ka-Ko no. 9 d.d.

11-10-1850.

C 981

B r i e f Ko-Ka no. 12 d.d.

21-10-1850.

C 99 1

B r i e f Ka-Ko no. 10 d.d.

2-4-1851.

C 1O O I

B r i e f Ko-Ka no. 13 d.d.

8-4-1851.

Cl011

B r i e f Ko-Ka no. 14 d.d.

8-4-1851.

C 1021

B r i e f Ka-Ko no. 11 d.d.

12-5-1851.

C1031

B r i e f Ko-Ka no. 15 d.d.

21-5-1851

C 1041

B r i e f Ka-Ko no. 12 d.d.

2-6-1851.

C 1051

B r i e f Ka-Ko no. 13 d.d.

2-6-1851.

C 1061

R no. 4 d.d.

C1071

De p u b l i k a t i e (48 b l z . ) i s aanwezig i n de b i : b l i o t h e e k van de L e i d s e S t e r r e n w a c h t onder VI E 83.

j u n i 1851.

C151 b l z . 77 en 78. I k berekende deze waarde met de formule voor y op b l z . 6 van de H a n d l e i d i n g voor de t e c h n i s c h e werkzaamheden van h e t Kadaster (H.T.W. 1956). B r i e f L-Ka no. 33 d.d.

26-1-1851.

B r i e f L-Ka no. 37 d.d.

17-4-1851.

Z i e , n a a r a a n l e i d i n g van h e t o v e r l i j d e n van admiraal Van den Bosch op 11-2-1851, K a i s e r s z e e r g e z w o l l e n h e r d e n k i n g op de b l z . 34-35 van C l 5 l .

F. K A I S E R EN S.H.

B r i e f L-Ka no. 34 d.d.

DE LANGE

24-2-1851.

Hul pdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t , niën).

Schaarsbergen ( d o s s i e r Kolo-

D i e T r i a n g u l a t i o n von Java, a u s g e f ü h r t vom Personal des Geographischen D i e n s t e s i n N i e d e r l ä n d i s c h O s t - l n d i ë n , b e a r b e i t e t von d r . J.A.C. Oudemans; f ü n f t e A b t h e i l u n g , b l z . 209. JHR. CAREL VAN DER WIJCK, geb. t e Zutphen 1-2-1797, o v e r l e d e n t e Arnhem 30-6-1852. Generaal-Majoor, Commandant van h e t Ned. I n d i s c h e l e g e r . ( Z i e N e d e r l . Adelsboek XLVI, 1953 b l z . 489). B r i e f L-Ka no. 37 d.d.

17-4-1851.

B r i e f L-Ka no. 38 d.d.

18-6-1851.

Men v r a a g t z i c h a f waarom deze en d e r g e l i j k e bedragen van iemands s a l a r i s moeten worden b e t a a l d . Hulpdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t , Schaarsbergen ( d o s s i e r Kolon i ë n 19-12-1851 no. 5 ) . De Lange g e e f t de v o l l e d i g e t e k s t van de i n s t r u c t i e i n z i j n b r i e f L-Ka no. 39 d.d. 22-6-1851. B r i e f L-Ka no. 40 d.d.

9-7-1851.

MR. ALBERTUS JACOBUS DUYMAER VAN TWIST (1809-1887), GouverneurGeneraal van 1851-1856. ( Z i e N e d e r l . P a t r i c i a a t 1 1 1 , 1912 b l z . 396). Z i e Algemeen Nederlandsch F a m i l i e b l a d 1893 b l z . 72. B r i e f L-Ka no. 41 d.d.

24-8-1851.

B r i e f L-Ka no. 42 d.d.

25-9-1851.

De Lange b e d o e l t h i e r K a i s e r s p u b l i k a t i e C151. Over deze t o e n 27 j a r i g e Geldolph A d r i a a n de Lange heb i k reeds u i t v o e r i g onder d i n h e t b e g i n van p a r a g r a a f 3 geschreven. B r i e f L-Ka no. 43 d.d.

27-11-1851.

B r i e f Ka-L no. 1 d.d. 9-7-1851. Daar de g e h e l e b r i e f , d i e i n h e t k l a d 9 d i c h t beschreven f o l i o p a g i n a ' s k r i e b e l s c h r i f t b e s l a a t , z e e r d u i d e l i j k g e d a t e e r d i s 9-7-1851, moet i k aannemen d a t ze i n twee gedeel t e n i s verzonden. Het e e r s t e gedeel t e z a l p e r gewone ( l a n d ) m a i l z i j n v e r s t u u r d . Het i s door De Lange op 27-11-1851 ontvangen ( z i e b l z . 92 en De Langes r e a c t i e i n C1271). Het tweede gedeel t e i s met de nog i n L e i d e n a c h t e r g e b l e v e n i n s t r u m e n t e n met h e t k o r v e t "Van Speyk" verzonden en op 19 december 1851 i n B a t a v i a aangekomen. Op d i t g e d e e l t e van de b r i e f r e a g e e r t De Lange i n z i j n b r i e f aan K a i s e r L-Ka no. 45 d.d. 28-12-1851.

F. KAISER EN S.H.

B r i e f Ka-Ko no. 4 d.d. Op maandag 27-5-1850

DE LANGE

13-5-1850.

om 11 u u r . Z i e Ko-Ka no. 6 d.d.

23-5-1850.

Deze pogingen z i j n m i s l u k t d o o r d a t ( z i e L-Ka no. 37 d.d. 17-4-1851) h e t dak van de " U i t k i j k " n i e t meer kon worden geopend en aan De Lange geweigerd werd i n een l e e g s t a a n d k a m e r t j e van de n a b i j g e l e g e n M a r i n e w e r f waarnemingen t e v e r r i c h t e n . B r i e f Ka-Ko no. 15 d.d.

29-7-1851.

B r i e f Ko-Ka no. 18 d.d.

7-8-1851.

B r i e f Ka-Ko no.

13-8-1851.

16 d.d.

Van (de k l a c h t e n i n ) deze b r i e f d i e aan P e t r u s A d r i a n u s de Lange ( z i e onder a i n b e g i n van p a r a g r a a f 3) was g e r i c h t , h e e f t K a i s e r een k o r t u i t t r e k s e l gemaakt. Het i s n i e t g e d a t e e r d en w o r d t onder D no. 4 i n h e t d o s s i e r van de " s t e r r e k u n d i g e p l a a t s b e p a l i n g i n den I n d i s c h e n A r c h i p e l " bewaard. B i j n a a l l e k l a c h t e n z i j n reeds i n de t e k s t van deze p u b l i k a t i e genoemd. Die o v e r de GouverneurGeneraal w i l i k de l e z e r n i e t onthouden: "de G.G. z e i d e d a t h i j een k o f f y en thee-man was en z i c h o v e r de wetenschap n i e t bekreunde". B r i e f Ko-Ka no. 19 d.d.

18-8-1851.

B r i e f Ko-Ka no. 20 d.d.

18-8-1851.

B r i e f Ka-Ko no. 17 d.d.

17-9-1851.

B r i e f Ka-Ko no. 18 d.d.

18-9-1851.

Bedoeld i s Jacob J o s i a s ( ~ a c ~ u e sde ) Lange ( z i e onder e i n p a r a g r a a f 3 ) . De s c h r i f t e l ij k e toestemming i s door Jacques v e r l e e n d i n d i e n s b r i e f aan K a i s e r D no. 5 d.d. 17-9-1851. B r i e f Ka-L no. 2 d.d. B r i e f Ko-Ka no. 22 d.d.

17-9-1851. 25-11-1851.

De a a n w i j z i n g i s g e s c h i e d b i j b e s l u i t van de G.G. van 5 j u n i 1851, h e t z e l f d e b e s l u i t a l s waarbi j De Langes zo z e e r b e k r i t i s e e r d e " i n s t r u c t i e " werd v a s t g e s t e l d . B r i e f Ka-L no. 3 d.d.

17-12-1851.

Over de m e t e o r o l o g i s c h e omstandigheden t e D j a k a r t a d e e l d e d r . H. t e n Kate van h e t Kon. Ned. M e t e o r o l o g i s c h I n s t i t u u t t e De B i l t m i j op 23 o k t o b e r 1975 mede d a t de gemiddelde b e w o l k i n g i n h e t voormal i g e B a t a v i a i n de nachten van a p r i l t o t augustus ( i n de droge moesson dus) ca. 40 p r o c e n t i s . I n de r e s t van h e t j a a r i s h e t percentage i e t s hoger. I n Nederland (v1 i e g v e l d Valkenburg b i j L e i d e n ) i s de b e w o l k i n g ' s n a c h t s i e t s zwaarder dan i n D j a k a r t a . De v e r s c h i l l e n z i j n e c h t e r g e r i n g . Hoewel o v e r 1851 aan h e t K.N.M.I.

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

geen s p e c i a l e gegevens b e s c h i k b a a r z i j n meent d r . Ten Kate d a t De Langes f a l e n i n d a t j a a r n i e t aan een g r o o t v e r s c h i l tussen de b e w o l k i n g i n B a t a v i a en d i e i n Leiden kan worden toegeschreven. Wel kan de omstandigheid van i n v l o e d z i j n d a t De Lange z i j n waarnemingen v e r r i c h t t e op de begane grond en o v e r n a t t e r i j s t v e l d d n . Daardoor o n t s t a a t ' s n a c h t s gemakkel i j k m i s t v o r m i n g . Over de g r o t e v o c h t i g h e i d van de atmosfeer t i j d e n s de waarnemingen h e e f t De Lange steeds geklaagd ( z i e ook C 1461). K a i s e r noemt i n z i j n b r i e f de b e w i j z e n van d i t "gebnek aan d u r f " . Ze z i j n t e r u g t e voeren t o t h e t f e i t d a t De Lange e r tegenop zag om t e l k e n s opnieuw k i j k e r en prisma van h e t i n s t r u m e n t t e demont e r e n om ze t e ontdoen van vochtaanslag d i e - z i e ook C1451 - t e r p l a a t s e waar h i j i n 1851 i n B a t a v i a mat zeer g r o o t was en z e l f s a a n l e i d i n g g a f t o t v e r w e r i n g s v e r s c h i j n s e l e n . Waarschi j n l i j k u i t onbekendheid ermee hebben de Europese instrumentbouwers b i j de cons t r u c t i e van hun t h e o d o l i e t e n hiermee geen r e k e n i n g gehouden o f ze1 f s , door de toenmal i g e bouw van de k i j k e r s , e r geen r e k e n i n g mee kunnen houden. De toen 15 j a r i g e W i l l e m F r e d e r i k K a i s e r i s , z o a l s i k reeds op b l z . 17 s c h r e e f , 80 j a a r oud geworden. B r i e f D no. 6 d.d.

18-11-1851.

K a i s e r z e t z i j n bezwaren tegen h e t i n s t r u m e n t u i teen op de b l z . 157-160 van C151. B r i e f L-Ka no. 47 d.d. Deze b r i e f Het e e r s t e 27-11-1851 verzonden.

23-5-1852.

i s h e t tweede g e d e e l t e van Ka-L no. 1 d.d. 9 j u l i 1851. g e d e e l t e , op d e z e l f d e dag gedateerd en reeds op door De Lange ontvangen, was b l i j k b a a r p e r o v e r l a n d m a i l Z i e ook de aa:itekening b i j C1281.

B r i e f L-Ka no. 45 d.d.

28-12-1851.

Bedoeld i s de astronomische b r e e d t e van de w a a r n e m i n g s p i j l e r i n de n i euwe, mees t oos t e l ij ke, "hut" op Figuur 8. B r i e f L-Ka no. 46 d.d.

17-1-1852.

B r i e f L-Ka no. 47 d.d.

23-5-1852.

Een v e r s l a g van de r e i s kan men ook vinden i n : S.H. DE LANGE: Vers l a g d e r r e i s van de geographische i n g e n i e u r s S.H. de Lange en G.A. de Lange van B a t a v i a naar de r e s i d e n t i e Manado en t e r u g van 23 January 1852 t o t 20 Maart 1853. Het v e r s l a g i s aanwezig i n de U n i v e r s i t e i t s b i b l i o t h e e k t e Leiden onder 1879 E 40. WILLEM JOHAN CORNELIS RIDDER HUYSSEN VAN KATTENDIJKE, geboren t e ' s Gravenhage 22-1-1816 en o v e r l e d e n a l d a a r 6-2-1866. H i j was van 14-3-1861 t o t z i j n o v e r 1 i:jden m i n i s t e r van Marine C241. G.A.

ABENDANON: U i t h e t l e v e n van G.A.

de Lange (1943). De f a m i l i e -

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

b e s c h f i j v i n g ( 7 d e l e n f o l i o f o r m a a t , gedeel t e l i j k met de machine, gedeel t e l i j k met de hand geschreven) b e v i n d t z i c h met h e t o v e r i g e fami l i e a r c h i e f onder h e t beheer van de S t i c h t i n g Famil i e a r c h i e f De Lange i n h e t Alkmaars gemeentearchief. Het c i t a a t i s u i t deel I 1 van Abendanons werk ( b l z . 50), i n h e t f a m i l i e a r c h i e f genummerd 118.

C 1581

Z i e h e t a f s c h r i f t van h e t v e r s l a g van de r e i s aan de GouverneurGeneraal d.d. 15-4-1852 opgeborgen onder L-Ka no. 50. Op e i g e n i n i t i a t i e f van de r e d e r en b u i t e n v o o r k e n n i s van De Lange i s de bagage d i e met de "Generaal Chassé" moest worden v e r v o e r d met de "Rembang" naar Kema verzonden. Ze kwam daar v e e l t e l a a t aan hetgeen veel o n g e r i e f h e e f t v e r o o r z a a k t ( z i e h i e r v o o r b l z . 7 - 8 van de f o t o k o p i e O van C1791).

C1591

Deze v e r t r e k d a t u m 7-2-1852 komt n.iet overeen met 8-2-1852 i n h e t c i t a a t op b l z . 112.

C1601

V o o r h e t z o e k e n n a a r h e t b e w i j s d a t " L a b i e a " i n d e r d a a d identiek i s met "Laboeha" ben i k veel dank v e r s c h u l d i g d aan de h e e r M. F. Fort u i n , b i b l i o t h e c a r i s van de T o p o g r a f i s c h e d i e n s t t e D e l f t . Voor een b e s c h r i j v i n g van Laboeha, h e t e i l a n d B a t j a n en h e t i n de t e k s t genoemde f o r t Barneveld z i e b l z . 204 van Encyclopaedie van Nederlandsch I n d i ë door mr.dr. J. PAULUS, tweede druk, e e r s t e deel (Den Haag 1917). Voor een u i t v o e r i g e b e s c h r i j v i n g van h e t f o r t z i e A. J. VAN DER AA: " A a r d r i j k s k u n d i g Woordenboek d e r Nederlanden" VI I, Gorinchem, 1840, b l z . 118 en 119.

C160al

Z i e voor een b e s c h r i j v i n g van h e t f o r t h e t i n C1601 genoemde werk van VAN DER AA (deel X I , Gor i nchein, 1848).

C1611

Bedoeld i s e e n h a l v e D u i t s e o f g e o g r a f i s c h e m i j 1 (1 g e o g r a f i s c h e m i j l = 7407 m).

C1621

Zievoordeastronomischegrondslagenvanzo'nbepalingvanplaatsel i j k e s t e r r e n t i j d en v o o r een u i t g e w e r k t rekenvoorbeeld e r v a n b i j v . h e t a l l e r a a r d i g s t e b o e k j e R I CE-OXLEY AND SHEARER: A s t ronomy f o r s u r v e y o r s (London 1929, pages 128-1 34).

C1631

Het o v e r 1 i j d e n van Jacques was door d i e n s b r o e r M r . P.A. de Lange t e Alkmaar ( z i e b l z . 21) i n b r i e f D no. 8 op 17-2-1852 aan K a i s e r meegedeeld. A a n l e i d i n g t o t deze mededeling was een b r i e f van S j o e r d aan Jacques w a a r i n de e e r s t e aan de l a a t s t e v e r z o c h t om de k o s t e n van ','een zoeker voor m i j n g r o o t e n k i j k e r , een p r i s m a o c u l a i r en h e t werk van Sawitsch o v e r p r a k t i s c h e astronomie" aan K a i s e r t e vergoeden. Immers h e t o v e r h e i d s k r e d i e t t e n behoeve van de "zending" waarvoor ze waren aangeschaft, b l e e k t e z i j n u i t g e p u t . Deze b r i e f i s pas na Jacques' dood i n Leiden aangekomen. Wegens "eene bestend i g e z i e k e 1 ij k h e i d " r e a g e e r t ( z i e D no. 9 ) K a i s e r pas op 17-3-1852 op D no. 8. De k o s t e n wegens de a a n s c h a f f i n g e n i n d i e b r i e f , a l d u s K a i s e r , z u l l e n a l s n o g door h e t departement van K o l o n i ë n worden gedragen. Het v a l t op d a t , z e l f s tegenover een vreemde a l s S j o e r d s b r o e r , K a i s e r ook h i e r weer van z i j n sombere levensbeschouwing moet b1 ij k geven: " l k had gaarne v o o r de v o l gende mai l aan Uwen broeder S.H. geschreven maar i k weet den t i j d en de r u s t d a a r t o e

genoemd

F. K A I S E R EN S.H..

DE LANGE

n i e t t e v i n d e n . Z i j n e l a a t s t e b r i e v e n doen m i j vreezen d a t h i j B a t a v i a reeds v e r l a t e n z a l hebben zonder z i j n e t a a k a l d a a r t e hebben v o l e i n d i g d . I k heb reden om t e vreezen d a t z i j n e zending g r o o t e n d e e l s haar doel z a l missen en d a t deze zaak d i e m i j zooveel t i j d en m o e i t e h e e f t g e k o s t m i j met n i e t s dan h e t v e r d r i e t van h a r e m i s l u k k i n g z a l vergelden". Jacques' o v e r l i j d e n w o r d t nog eens vermeld i n een b r i e f j e aan Kais e r (D no. 11 d.d. 27-8-1852), d i t m a a l , i n o p d r a c h t van z i j n oud e r s , geschreven door z i j n b r o e r H e n d r i k Jan ( z i e onder c op b l z . 2 2 ) . I n een b r i e f u i t Menado, gedateerd 18-4-1852 en g e r i c h t aan de ouders v r a a g t S j o e r d aan Jacques K a i s e r v e r s l a g t e w i l l e n doen o v e r z i j n metingen t e Menado. Z i j z i j n "zóó wel geslaagd d a t i k m i j d u r f v l e y e n d a t h i j met m i j n e n a r b e i d ingenomen z a l z i j n " . Op h e t moment d a t S.H. d i t b e r i c h t t e , s c h r i j f t H.J. de Lange aan Ka is e r , was h e t hem nog onbekend, "dat onze o n v e r g e t e l i j k e b r o e d e r Jacques reeds e e n i g e weken" (moet z i j n e n i g e maanden) " t e vor e n o v e r l e d e n was". D i t i s n i e t j u i s t , immers i n z i j n b r i e f C1541 d.d. 17-1-1852 had De Lange aan K a i s e r geschreven d a t G . A . de Lange b r e e d t e b e p a l i n g e n t e B a t a v i a had gedaan op 9, 24 en 26 december 1851. Bovendien had S.H. de Lange twee s t e r b e d e k k i n g e n waargenomen op 28 december 1851 ( z i e b l z . 108). De f i g u u r i s gemaakt naar een k a a r t j e voorkomende i n T e r r e i n s t u d i e no. 83 van Menado (1 1 s e p t . 1944), aanwezig i n de b i b1 i o t h e e k van de T o p o g r a f i s c h e d i e n s t t e D e l f t . V e r s l a g bek1 imming en v e r b l i j f op de K l a b a t van 25-4 t o t 1-5-1852 i n L-Ka no. 49. Waarnemingen gedaan t e Manado t e r b e p a l i n g van de g e o g r a f i s c h e l e n g t e d i e r p l a a t s door S.H. en G . A . de Lange, g e o g r a f i s c h e ingen i e u r s (10 b l z . ) . Het b o e k j e i s aanwezig i n de b i b l i o t h e e k van de L e i d s e S t e r r e n w a c h t onder VI E 84. Deze z i n u i t De Langes b r i e f van 25 mei 1852 p a s t n i e t goed b i j z i j n e mededel i n g i n C1671 d a t de waarnemingen v o o r de lengtebepal i n g van Menado op 28 mei 1852 z i j n begonnen. B r i e f L-Ka no. 52 d.d.

27-10-1852.

I k neem aan d a t met deze "eene waarneming" bedoeld i s één waarneming s i n d s de h e r v a t t i n g van de waarnemingen voor de l e n g t e b e p a l i n g van Menado op 21-10-1852. D i t zou overeenkomen met de op b l z . 7 van C1671 vermelde doorgang van de maan op 25-10-1852. B r i e f L-Ka no. 48 d.d.

22-8-1852.

B r i e f L-Ka no. 54 d.d.

26-10-1852.

H i e r d e m o n s t r e e r t z i c h h e t v e r s c h i l i n o p v a t t i n g t u s s e n K a i s e r en De Lange o v e r "het doel d e r zending". De astronoom K a i s e r wenst u i t d r u k k e l i j k v a s t t e houden aan datgene wat h i j z i c h van h e t beg i n a f h e e f t v o o r g e s t e l d : de b e p a l i n g van een b e t r e k k e l i j k g e r i n g

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

263

a a n t a l punten l o s van en op g r o t e a f s t a n d van e l k a a r . De Lange, d a a r i n gesteund door h e t I n d i s c h b e s t u u r , v o e l t z i c h meer geodeet. Hoewel e r van een b a s i s m e t i n g b i j hem nog geen s p r a k e i s meent h i j , door h e t i n onder1 i n g verband meten van een g r o t e r a a n t a l punten i n een v e e l k l e i n e r gebied, een g r o n d s l a g t e kunnen bepalen d i e g e b r u i k t kan worden om d i t g e b i e d op t e meten. Bedoeld z i j n g e o g r a f i s c h e o f D u i t s e m i j l e n (1 geogr. m i j l = 7407 m). I n De Langes d e f e c t e zinsbouw heb i k een k l e i n e s t i j l v e r a n d e r i n g aangebracht. B r i e f L-Ka no. 53 d.d.

28-7-1852.

Hulpdepot v.d. R i j k s a r c h i e f d i e n s t , Schaarsbergen; d o s s i e r K o l . 9-3-1854 A5. Een f o t o k o p i e e r v a n i s i n h e t d o s s i e r van de R i j k s commissie voor Geodesie o v e r d i t onderwerp opgeborgen onder l e t t e r P. " K a a r t van de Minahassa u i t de metingen en opnamen i n 1851-52 van de heeren S.H. en G.A. de Lange, geographische i n g e n i e u r s , d i e van den h e e r F.W. Paepke Bulow, landmeter van Manado en M r . S.C.J.W. van Musschenbroek, r e s i d e n t van Menado 1875-76. Schaal 1 à 100.000. Steendruk Topographische I n r i g t i n g 's-Gravenhage 1878".

MR. SAMUEL CORNEILLE JEAN WILHELM VAN MUSSCHENBROEK, geb. t e ' s Gravenhage 5 j u l i 1827, o v e r l e d e n t e L e i d e n 7 november 1883. Beide r a p p o r t e n bevinden z i c h i n h e t Hulpdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen ( d o s s i e r K o l o n i ë n 22-9-1 853, A 2/693). Een f o t o k o p i e van h e t gehele d o s s i e r (76 b l z . ) i s i n h e t d o s s i e r van de R i j kscommiss i e v o o r Geodes i e o v e r d i t onderwerp opgeborgen onder l e t t e r 0. Het r a p p o r t o v e r h e t derde k w a r t a a l 1852 i s ident i e k met De Langes b r i e f L-Ka no. 54 aan K a i s e r . Een (Javaanse) p a a l i s 1507 m. De a f s t a n d t u s s e n Amoerang en Moent e e zou dus 19 à 20 km bedragen. Hemelsbreed i s de a f s t a n d t u s s e n de t r i a n g u l a t i e p u n t e n Amoerang en Moentee 16 km. C1791 f o t o k o p i e l e t t e r O b l z . 62. B r i e f L-Ka no. 55. Dapoer ( d a p u r ) d a t keuken, haard o f s t o o k p l a a t s b e t e k e n t moet h i e r worden opgevat a l s g e z i n o f h u i s h o u d i n g (mededel i n g d.d. 26-7-1976 door de Afd. S o c i a a l W e t e n s c h a p p e l i j k onderzoek van h e t K o n i n k l i j k I n s t i t u u t van de Tropen t e Amsterdam). Volgens C1821 zou 1 r e a a l f 26 z i j n . Hemelsbreed i s de a f s t a n d ca.

11.7 km.

C1791 f o t o k o p i e l e t t e r O b l z . 52. C1791 f o t o k o p i e l e t t e r O b l z . 32.

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

C1791 f o t o k o p i e l e t t e r O b l z . 35-44. Z e l f ben i k i n de l a n d m e e t k u n d i g e l i t e r a t u u r een d e r g e l i j k e c o n s t a t e r i n g van een l i c h t e a a r b e v i n g n o o i t tegengekomen. De a f s t a n d Remboken

-

A t e p i s hemelsbreed ca. 20 km.

De a f s t a n d (hemelsbreed) Menado - Kema i s v o l g e n s De Lange c a . 30 km e n h e t l e n g t e v e r s c h i l 870" = 58 sec. C1791 f o t o k o p i e l e t t e r O b l z . 38-42. B r i e f L-Ka no. 56 d.d.

25-12-1852.

B r i e f Ka-Ko no. 19 d . d .

25-5-1852.

B r i e f Ka-Ko no. 20 d.d.

8-6-1852.

B r i e f Ko-Ka no. 23 d . d .

11-5-1852.

B r i e f Ko-Ka no. 24 d.d.

2-6-1852.

~ 1 5 5 ~ 1b, l z . 42. Hul p d e p o t v.d. R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen; d o s s i e r s K o l o n i ë n d.d. 2 j u n i 1852 no. 2, 16 j u n i 1852 no. 2, 29 aug. 1853 no. 7, 22 s e p t . 1853 no. 2, 9 m a a r t 1854 no. 5 , 20 m a a r t 1854 no. 53, 27 s e p t . 1854 no. 7, 18 nov. 1854 no. 7, 24 j a n . 1855 no. 22, 30 a p r i l 1855 no. 32, 19 j u l i 1855 no. 1, 31 m a a r t 1856 no. 3, 9 a p r i l 1857 no. 7 en 9 j u n i 1857 n o 36. B r i e f Ko-Ka no. 30 d.d.

1-10-1853.

B r i e f Ka-Ko no. 23 d . d .

14-10-1853.

B r i e f Ko-Ka no. 31 d.d.

21-10-1853.

B r i e f Ka-Ko no. 24 d.d.

2-11-1853.

B r i e f Ka-Ko no. 2oa d.d. B r i e f Ka-Ko no. 22 d.d.

9-12-1852. 16-9-1853.

I n z i j n b r i e f C1521 s c h r i j f t De Lange o p 28-12-1851 aan K a i s e r ( z i e b l z . 109) d a t Oudemans hem h e e f t v e r t e l d d a t van 50 ( n i e t 100) d o o r hem v o o r a f berekende s t e r b e d e k k i n g e n s l e c h t s één k o n worden waargenomen. Z i e o o k h e t c i t a a t op de b l z .

109.

B r i e f Ko-Ka no. 32 d.d.

23-11-1853.

B r i e f Ka-Ko no. 25 d.d.

25-11-1853.

Kopieën e r v a n z i j n o n d e r de l e t t e r R opgeborgen i n h e t d o s s i e r van

F. KAISER EN S.H.

DE LAIVGE

de R i j k s c o m m i s s i e v o o r Geodesie t e D e l f t , b l z . 1

-

5 en 6

-

13.

Het r a p p o r t i s n i e t meer i n h e t Hulpdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen aanwezig. B r i e f Ko-Ka no. 37 d.d.

27-9-1854.

B r i e f Ka-Ko no. 28 d.d.

16-10-1854.

E r i e f Ko-Ka no. 38 d.d.

26-10-1854.

B r i e f Ka-Ko no. 29 d.d.

10-11-1854.

Hulpdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen, d o s s i e r Kolon i ë n 20 maart 1854 no. 53. Een f o t o k o p i e van h e t v e r s l a g i s onder de l e t t e r Q opgeborgen i n h e t d o s s i e r van de R i j k s c o m m i s s i e v o o r Geodes ie. Z i e [ l 5 1 b l z . 77 en de t e k s t op de b l z . 64 en 72. Hulpdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t , Schaarsbergen, d o s s i e r Kolon i ë n 9 a p r i l 1857 no. 15. Een f o t o k o p i e ( z i e de b l z . 25 e.v. daarvan) i s aan h e t d o s s i e r van de R i ikscommissie voor Geodesie toegevoegd onder l e t t e r W . B r i e f Ko-Ka no. 39 d.d.

18-11-1854.

De Lange b e d o e l t h i e r d a t men, door h e t s u b s t i t u e r e n van een c o r r e c t i e Aa aan de r e c h t e k1 immi ng a van de maan ( - Da aan de "1 M1 M1 uurhoek t

M1

) en een c o r r e c t i e D6

M1

aan de d e c l i n a t i e 6

M1 '

i n de

f o r m u l e s (13) en (14) op b l z . 74/75 door d i f f e r e n t i ë r i n g .van deze f o r mules de i n v l o e d van deze c o r r e c t i e s op Z en AM kan berekenen. M1

1

Het r a p p o r t , g e d a t e e r d 4 mei 1854, i s i n h e t Hulpdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen, d o s s i e r K o l o n i ë n 24 j a n u a r i 1855 no. 22. Een f o t o k o p i , e e r v a n i s onder de l e t t e r S ( z i e de b l z . 1 8 daarvan) aan h e t d o s s i e r van de R i jkscommissie v o o r Geodesie toegevoegd.

-

D o l f b l e e f t e B a t a v i a a c h t e r om e r t e werken aan de pub1 i k a t i e o v e r de p l a a t s b e p a l i n g van B a t a v i a . H i j h e e f t e r , t e n behoeve van d i e p l a a t s b e p a l i n g , bovendien nog de waarnemingen i n a p r i l 1854 v e r r i c h t waarvan op b l z . 163 sprake was.

C2261

B r i e f Ko-Ka no. 50 d.d.

18-3-1856.

B r i e f Ka-Ko no. 40 d.d.

25-3-1856.

B r i e f Ko-Ka no. 41 d.d.

15-1-1855.

B r i e f Ka-Ko no. 31 d.d.

22-1-1855.

Hul pdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen; d o s s i e r Kolon i ë n 30-4-1855 no. 32. Een f o t o k o p i e e r v a n i s onder de l e t t e r T

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

-

(blz. 1 10) aan h e t d o s s i e r van de R i j k s c o m m i s s i e voor Geodesie toegevoegd. B l z . 11 van de f o t o k o p i e T van C2261. Z i e ook C2141 en de t e k s t op b l r . 160. B r i e f Ko-Ka no. 42 d.d.

23-4-1855.

B r i e f Ka-Ko no. 32 d.d.

28-4-1855.

B r i e f D no. 14 d . d . 12-3-1855 aan Ka i s e r geschreven.

door Mevrouw De Lange-Landskroon

H i e r z a l bedoeld z i j n de v o e d s t e r en ( o f ) v e r z o r g s t e r van A d r i a n a PetroneZZa, geb. 25-1 -1854. I n de b r i e f g e b r u i k t mevrouw De Lange h e t Franse woord " s o r t " . Voor de b e t e r e l e e s b a a r h e i d heb i k h e t door de Nederlandse v e r t a l i ng e r v a n vervangen

.

I n l i c h t i n g e n d.d. 29-7-1975 van h e t Nederlands Scheepvaartmuseum t e Amsterdam en d .d. 18-8- 1975 van de Gemeentel i j ke Arch i e f d i e n s t van Amsterdam. Het s c h i p , d a t 693 t o n mat was i n 1836 gebouwd en werd i n 1858 g e s l o o p t . Het v o e r v r i j w e l u i t s l u i t e n d t u s s e n Amsterdam en B a t a v i a en s t o n d van 1848 a f (en ook i n 1855) onder commando van k a p i t e i n J. K. Hoekstra. De r e d e r was de thans nog bestaande f i r m a Hoyman en Schuurman t e Amsterdam. B r i e f D no. 15 d.d.

16-10-1855

Hul pdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t 21-5-1856, d o s s i e r 6/451. B r i e f D no. 16 d.d.

6-12-1855.

B r i e f D no. 17 d.d.

14-12-1855.

,

Schaarsbergen, volgnummer

B i j deze u i t s p r a a k moet men e r wel r e k e n i n g mee houden d a t Abendanon n i e t o n p a r t i j d i g i s en ondeskundig op a s t r o n o m i s c h - g e o d e t i s c h gebied. B r i e f D no. 18 d.d.

24-12-1855.

B r i e f D no. 26 d.d.

28-3-1856.

Ook K a i s e r h e e f t i n C631 ( z i e de b l z . 45 en 46 van de t e k s t ) deze ij v e r geroemd

.

I n e n i g e g e v a l l e n komt h e t gewogen gemiddelde i n kolom 7 n i e t M overeen met de waarde d i e men daarvoor u i t de bedragen i n kolom i 6 b e r e k e n t . Zo moet b i j v . voor Koemelemboeai (no. 10) = 1°05'10'!71 z i j n . Daar i k n i e t kan nagaan o f h i e r van een f o u t i e v e b e r e k e n i n g van De Lange s p r a k e i s o f van een d r u k f o u t i n een d e r kolommen 5, 6 en ( o f ) 7, heb i k De Langes waarden o n g e w i j z i g d g e l a t e n .

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

J o r d a n l s Handbuch d e r Vermessungskunde, rechnung ( S t u t t g a r t , 1920), b l z . 595.

e r s t e r Band Ausgleichungs-

J.B.J. DELAMBRE (1749-1822), Frans astronoom, van 1792 t o t 1799 bel a s t met de b e p a l i n g van de l e n g t e van h e t g e d e e l t e van de m e r i d i aan van Par i j s t u s s e n Duinkerken en Barcelona. J.B.J.

DELAMBRE: Methodes a n a l y t i q u e s b l z . 83.

N.D. HAASBROEK: I n v e s t i g a t i o n o f t h e accuracy o f K r a y e n h o f f ' s t r i a n g u l a t i o n (1802-1811) i n Belgium, t h e N e t h e r l a n d s and a p a r t o f n o r t h w e s t e r n Germany ( ~ ~ u b l i c a t i oonf t h e N e t h e r l a n d s Geodetic Commission, D e l f t , 1372, b l z . 192, 193). F. W.

BESSEL (1784-1846),

Dui t s astronoom.

J o r d a n ' s Handbuch d e r Vermessungskunde, S t u t t g a r t , 1916. Z i e b l z . 221 f o r m u l e (8)

d r i t t e r Band, b l z . 201,

i n C2491.

J.TH. HORSTINK: Handboek d e r Landmeetkunde, bewerkt v o o r Nederlandsch Oost- l n d i ë , Band I I (b1 z . 615), Bandoeng, 1931. Z i e de f o r m u l e s (24) en (15) op de b l z . 208 en 207 van C2491. ADRIEN MARIE LEGENDRE, Frans w i s k u n d i g e , geboren t e P a r i j s 18-9-1752 en a l d a a r o v e r l e d e n 10-1-1833. J.A.C. OUDEMANS: V e r s l a g van de geographische d i e n s t i n Nederlandsch I n d i ë o v e r January 1858 t o t en met A p r i l 1859. De Lange b e d o e l t h i e r de u i t bamboestengels v e r v a a r d i g d e c o n s t r u c t i e d i e h i j ook op Celebes h e e f t g e b r u i k t en d i e schematisch i s a f gebeeld i n Figuur 1 2 op b l z . 118. De t a b e l l e n z i j n ook vermeld op de b l a d z i j d e n 278-291 van d e e l VI van h e t N a t u u r k u n d i g T i j d s c h r i f t , u i t g e g e v e n door de N a t u u r k u n d i g e Vereeniging. s Oudemans gegf t a l s "waarschi j n l i j ke f o u t " 0.55 waarui t een s t a n d a a r d a f w i j k i n g 0.55 : 0.6745 = 0 3 3 v o l g t . B r i e f Ko-Ka no. 43 d.d.

11-6-1855.

De inhoud van de 18 a r t i k e l e n en d i e van een b e g e l e i d e n d e b r i e f van G.A. de Lange kan de b e l a n g s t e l l e n d e l e z e r v i n d e n i n h e t Hulpdepot van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen, d o s s i e r K o l o n i ë n 19 j u1 i 1855, A 1/536. V o o r a l de b e g e l e i d e n d e b r i e f i s belangwekkend omdat h i j een r e c h t v a a r d i g i n g vormt (poogt t e vormen) van de soms povere r e s u l t a t e n d i e door S.H. de Lange i n I n d i ë werden behaald. I k heb daarom van h e t g e h e l e d o s s i e r (25 b l a d z i j d e n ) een f o t o k o p i e aan h e t a r c h i e f van b r i e v e n van de R i j k s c o m m i s s i e v o o r Geodesie o v e r d i t onderwerp toegevoegd onder de l e t t e r U.

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

B r i e f Ka-Ko no. 33 d.d.

29-6-1855.

B r i e f Ko-Ka no. 44 d.d.

15-10-1855.

B r i e f Ka-Ko no. 34 d.d.

1-11-1855.

B r i e f Ko-Ka no. 45 d.d.

16-11-1855.

B r i e f Ka-Ko no. 45-46 d.d. B r i e f Ko-Ka no. 46 d.d.

24-1-1857.

24-12-1855.

DR. WI LLEM ADRIAAN ENSCHEDE, geb. t e Haarlem 20-4-181 1, o v e r l e d e n t e Groningen 13-4-1 899. Op 28-6-1834 t e L e i den gepromoveerd t o t d o c t o r i n de w i s - en natuurkunde en s i n d s december 1847 gewoon h o o g l e r a a r i n de wiskunde t e Groningen (Album Studiosorum, Groningen).

JAN WILLEM ERMERINS (1835-1868), h o o g l e r a a r i n de wiskunde t e Gron i n g e n ( A l bum Studiosorum, Groningen)

.

B r i e f Ka-Ko no. 36 d.d. B r i e f D no. 19 d.d.

26-12-1855.

25-12-1855

MR. LODE\JIJK NAPOLEON, GRAAF VAN RANDWIJCK, geb. t e Amsterdam 2 mei 1807 en g e s t o r v e n t e 's-Gravenhage 4 december 1891, gouverneur van Drenthe en G e l d e r l a n d , opperceremoniemeester, m i n i s t e r van b i n n e n l . zaken en b u i t e n l . zaken, s t a a t s r a a d h o n o r a i r en l i d van de tweede kamer d e r S t a t e n Generaal. H i j huwde t e M i d d e l b u r g op 25 september 1835 met Jonkvrouwe C l a i r e J u l i e Hélène Phi l i p p i n e van Vredenburch, geb. t e Amsterdam op 1 f e b r u a r i 1811 en o v e r l e d e n t e 's-Gravenhage o p 1 j u l i 1899. Z i j was dame du p a l a i s van de k o n i n g i n n e n Anna Paulowna en Sophie, e c h t g e n o t e n van r e s p e c t . W i l l e m I I en W i l l e m I I I (Nederlands Adel boek XL I I I , 1950, b l z . 9 9 ) .

Een g r o v e r e b e l e d i g i n g van de o v e r l e d e n S . H . denkbaar.

de Lange i s n a u w e l i j k s

U i t een met p r o f . i r . H.E. Jaeger t e D e l f t gevoerd gesprek i s m i j geb l e k e n d a t de bedoelde C a r l F r i e d r i c h J u l i u s Jaeger n i e t behoorde t o t h e t i n Nederlands P a t r i c i a a t vermelde g e s l a c h t Jaeger. B r i e f D no. 20 d.d.

27-12-1855.

B r i e f Ka-Ko no. 37 d.d. B r i e f D no. 21 d.d.

28-12-1855.

31-12-1855.

B r i e f Ko-Ka no. 47 d.d.

31-12-1855.

B r i e f Ka-Ko no. 38 d.d.

3-1-1856.

B r i e f Ko-Ka no. 48 d.d.

7-1-1856.

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

B r i e f Ko-Ka no. 51 d.d.

17-4-1856.

B r i e f Ka-Ko no. 41 d.d.

28-4-1856.

Een i n k e u r i g e bewoordingen g e s t e l d s c h e r p antwoord o p h e t v o o r s t e l van de m i n i s t e r ( z i e b l z . 235) om Oudemans t o t assistent i n g e n i e u r t e benoemen. B r i e f Ko-Ka no. 54 d.d.

30-6-1856.

B r i e f Ka-Ko no. 43 d.d.

2-7-1856.

B r i e f Ko-Ka no. 55 d.d.

5-9-1856.

H u l p d e p o t van de R i j k s a r c h i e f d i e n s t t e Schaarsbergen, d o s s i e r Kol o n i ë n 3 a p r i l 1857 no. 15. Een f o t o k o p i e van de b r i e f en van de v o o r g e s t e l d e i n d e l i n g i n k l a s s e n van de g e o g r a f i s c h e i n g e n i e u r s heb i k b i j de b r i e v e n i n h e t d o s s i e r van de R i j k s c o m m i s s i e v o o r Geodesie gevoegd. H e t i s e i g e n a a r d i g d a t de b r i e f i n h e t Algemeen R i j k s a r c h i e f g e d a t e e r d i s 4-3-1856 en n i e t 16-2-1856. B r i e f Ka-Ko no. 44 d.d.

16-9-1856.

K a i s e r had z i c h h i e r De Langes b r i e f C411 van 24-9-1847 kunnen h e r i n n e r e n w a a r i n deze K a i s e r d a n k t " v o o r de v e l e u r e n van b e l a n g r i j k onderhoud aan eenen k o s t b a r e n t i j d ontwoekerd en mi j t e n best e gegeven" ( z i e b l z . 3 0 ) . B r i e f Ko-Ka no. 57 d.d.

9-4-1857.

B r i e f Ko-Ka no. 58 d.d.

9-6-1857.

B r i e f D no. 30 d.d.

17-4-1857.

H u l p d e p o t v.d. R i j k s a r c h i e f d i e n s t Schaarsbergen. D o s s i e r K o l o n i ë n 9 j u n i 1857 no. 26. Een f o t o k o p i e van h e t K.B. i s aan h e t d o s s i e r van de R i j k s c o m m i s s i e v o o r Geodesie t e Del f t toegevoegd. B r i e f Ka-Ko no. 48 d.d.

18-6-1857.

B r i e f Ko-Ka no. 59 d.d.

3-9-1857.

DR. J.A.C. OUDEMANS: D i e T r i a n g u l a t i o n von Java, f ü n f t e A b t h e i l u n g , b l z . 4 en 5. B r i e f D no. 22 d.d.

5-1-1856.

B r i e f D no. 23 d.d.

11-1-1856.

K a i s e r h e r i n n e r t z i c h h i e r m i s s c h i e n de woorden van S.H. d i e i k op b l z . 84 heb g e c i t e e r d . B r i e f D no. 25 d.d.

19-1-1856.

Hujus (mensis) = d e z e r (maand).

de Lange

F. K A I S E R EN S.H.

C3001

DE LANGE

Van een b r i e f d . d . 17-1-1856 van K a i s e r aan S t u r l e r i s h e t k l a d ( b r i e f O no. 24) i n h e t a r c h i e f van de R i j k s c o m m i s s i e v o o r Geod e s i e aanwezig. B r i e f D no. 27 d.d.

31-3-1856.

13021

B r i e f D n o . 28d.d.22-8-1856.

C3031

B r i e f D n o . 29 d.d.

25-8-1856.

F. KAISER EN S.H.

DE LANGE

NAMEN- EN ZAKENREGISTER Barkey, N.J.P., Barkey Aa, A.J.

van d e r , 261.

Aardbeving,

110, 133, 180,

25,

A c h t e r w a a r t s e s n i j d i n g , 77, 202-204,

Ajermadidih,

165.

208.

Hoogtemet i ng Basis,

.

114, 164, 165, 198, 199, 201,

206, 224, 263.

116, 117, 126, 187,

106, 109, 138, 155, 161-163, B a t a v i a ( k a a r t v a n ) , 81, 98,

Alberts,

133.

66, 84, 85, 93,

Algemeen R i j k s a r c h i e f ,

10, 24, 29,

Alkmaar, Gemeentearchief, 25, 261. 116, 126-129,

188, 210.

Amsterdam, G e m e e n t e l i j k e A r c h i e f dienst,

,

268.

A r g e l ander, 58.

109-111,

217-223,

254. Batehiar (zeestraat), Batjan (eiland),

B e l o n j e , mr.dr. Bergen, A.W.

P., 30, 254.

Aruba ( s c h i p ) ,

212-214,

113, 114.

113, 261.

135, 188, 210, 211.

127, 130.

Anna Paulowna (kon i ng in )

105, 106, 109,

Belang, 116, 124, 126, 128, 130, 132,

10, 181, 266.

A n d r i e s s e , A.L.,

Arriens,

lil.

115, 122, 138, 139, 142, 150, 151, 160-163,

125, 253, 255, 256.

Amoerang,

224.

B a t a v i a ( l e n g t e v a n ) , 35, 43, 64,

167.

Al f o e r e n ,

J.,

10, 21, 253, 254.

van; z i e Barkey

-

Van

Bergen, A.W. 113, 114,

185. Atep,

1 1 3 , 261.

B a t a v i a ( b r e e d t e van), 43, 93, 105,

210.

33,

12.

B a r o m e t r i s c h e hoogtemeting; z i e

181, 183, 184, 260, 261, 266.

Afstanden,

Van Bergen, A.W.,

Barneveld ( f o r t ) ,

134.

Abendanon, G.A.,

-

12.

Bessel, F.W.,

199-201,

206, 208,

267.

116, 126, 135, 186, 190, 192,

21 0.

B e z o l d i g i n g , 49-52,

100, 103, 141, 142, 156,

90, 93, 94,

Azimutsbepal ingen,

18, 62, 63, 78,

187-191.

170-172,

79, 80, 84-86,

176-179,

235, 236, 241-

245, 248, 249. Boeginezen,

133, 134.

Boerema, d r . ,

223.

Boeton; z i e Bouton. Bonavento, S.B., Barkey, A.B.;

z i e Souman

-

Barkey,

Boni, W.F.;

A. B. Barkey, A.R.; A.R.

Boni, A.,

z i e Kaiser

-

Barkey,

i91O).

25.

19. z i e K a i s e r , W.F.

(geb.

F. KAISER EN S.H.

Bon i

-

Van Leeuwen, B. C. ; z i e

Kaiser

-

Bosch, E.B.

Van Leeuwen,

B.C.

van den, 41, 47, 61, 80,

DE LANGE

D r o s t , J., Drost

-

20.

K a i s e r , E.,

20.

Duymaer van T w i s t , A.J.,

168, 258.

144, 146, 236, 255, 257. Bosman, H.N.,

56.

Bosscha s t e r r e n w a c h t ; z i e Lembang. B o s s e r t , 136. Bouton,

E l 1 i o t , 100.

111-113.

Breedtebepal ingen, 18, 62,

186,

Enschede, d r . W.A.,

208, 210.

E r i s , 116, 126, 135, 190, 200, 207,

de, 56.

B u l d e r e n , Van,

228, 230, 249,

268.

Brouwershaven, 55. Bruyn, H.W.

E l l i p s o Ï d e , 165, 199-201, 206, 208.

210.

167.

B u s k r u i t s i g n a l e n , 64-66,

83, 135-

Ermerins, J.W.,

228, 230, 249, 268.

Europa (ze i lsch i p )

137, 209.

,

52-54.

Exces; z i e S f e r i s c h exces.

C a l t e n , J.N.,

29. Fabius, M.C.;

C h a l l i s , 162, 221, 222. Chaulan, Gang,' 81, 88, 98,

171,

z i e Kaiser

-

Fabius,

M. C. F a m i l i e a r c h i e f De Lange, S t i c h t i n g ,

215, 217. Cheribon, 65, 66,

102, 163-168,

10, 25, Fors t e r ,

174, 175, 242. Commissie t e r v e r b e t e r i n g van de

184, 256, 261.

124.

F o r t u i n , M.F.,

261.

z e e k a a r t e n ; z i e Zeekaarten, Comm i s s i e t e r v e r b e t e r i n g van de. Crombet, P.G.,

27, 29, 254.

G a f f r o n , H. von,

124.

Gang Chaulan, z i e Chaulan, Gang. Gauss, C. F., Delambre, J.B.J.,

199, 201, 208, 267

Dent, 58, 77, 185. Driehoeksnet, 201-206.

18, 164, 198, 199,

29.

Gemeentearchief A l kmaar; z i e A l kmaar, Gemeentearchief

.

Generaal Chassé ( k o o p v a a r d i j s c h i p ) , 112, 261.

F. KAISER EN S.H. DE LANGE

Geodesie, Rijkscornmissie voor, 5,

Huyssen van K a t t e n d i j k e , W.J.C.

6, 8, 9, 30, 33, 56, 144, 166,

rid-

d e r , 110, 260.

169, 183, 184, 224, 233, 246, 247, 251, 263-267,

269, 270.

Gevers van Endegeest, J h r . m r . D.T.,

-I .

18. G i p h a r t , J.,

252.

I n d e x c o r r e c t i e , 193, 194.

Gobiys, 29, 30.

Indrarnayo, 176.

Goeree, 54.

I t t e r s u m , Baron van, 249.

Goudwasserijen; z i e Kotaboenan. Grol l , J.,

217.

Jaeger, C.F. J.,

228-235,

243, 247-251, Haan, D.W.

de, 252.

Haarlemmermeer,

165.

Haasbroek, N.D.,

18, 78, 165, 199,

252, 267.

238-241,

268.

Jaeger, p r o f . i r . H. E.,

268.

Jansen, A.M.

( a r t s ) , 180.

Jansen, M.H.,

42, 44-47,

60, 61,

255.

Hal l e y , komeet van, 13, 252. Harding, 73.

Java, t r i a n g u l a t i e van, 7, 22, 83, 84, 162, 258, 269.

H e l l e v o e t s l u i s , 55.

Jeune, d r . W.A.

Hemert, Van,

J u t t e , H.,

177.

Le, 45.

252, 253.

Heyningen, Van, 90. Heynsbergen, p r o f . C. van, 29, 254. H i r s c h i g , A.W.;

z i e De Lange -Hit--

s c h i g , A.W. z i e De Lange-Hir-

H i r s c h i g , J.G.; s c h i g , J.G.

K a i s e r , A.,

Hoboken, Reder ij Van, 52. Hoek, d r . M.,

232, 233.

Hoekstra, J.K.,

266.

Hoogternet i n g , 160, 214. H o r s t i n k , J.Th.,

200, 208, 223,

267. Hoyrnan en Schuurrnan, Reder ij , 181 , 266.

Kaarthoek, 78, 207. 58.

K a i s e r , A.C.,

-

z i e Lorentz

Kaiser,

A. C. K a i s e r , A.M., K a i s e r , A.R.M.

19. (geb. 1832), 12, 17,

107, 180. K a i s e r , A.R.M. K a i s e r , C.A.M.; C.A.M.

van.

(geb. 1868), 19. z i e Laer

-

Kaiser,

F. KAISER EN S.H.

K a i s e r , E.;

-

z i e Drost

K a i s e r , E.C.,

K a i s e r , E.

Kate, d r . H. t e n ; z i e Kon. Ned. Met. Inst.

20.

K a i s e r , E.J.A.

DE LANGE

(geb.

1838), 12, 19,

K a t t e n d i j k e ; z i e Huyssen van K a t t e n d ijke.

20, 180. K a i s e r , E.J.A.

(geb.

Kaiser, p r o f .dr.

Kawangkoan, 116, 126, 135, 189, 210.

1873), 19.

Kawatak, Goenoeng,

F . , 5-251.

K a i s e r , F.

(geb. 21-9-1874),

K a i s e r , F.

(geb. 26-12-1874),

197, 206, 207, 210.

19.

Kaweng, Goenoeng,

20.

12.

K a i s e r , G.H.

(geb.

1876), 19, 20.

K a i s e r , G.H.

(geb.

1931), 20.

K a i s e r , J.A.,

19.

Keus, D.,

K a i s e r , J.F.,

10.

K i k k e r t , E.;

K a i s e r , J.W.,

10.

Kerna, 110-112,

53.

(geb.

137, 186-191,

K l e i n , J.J., Klepvallen,

K a i s e r , W.F.

(geb.

K n u t t e l , A.;

1836), 12, 17,

(geb.

1878), 19.

K a i s e r , W.F.

(geb.

1910), 19, 253.

Van Leeuwen, B.C.,

Kaiser

-

Kaiser

-

N e v i l l e , A.,

Kaiser Kaiser

-

Barkey, A.R.,

107. 137, 209. z i e Kaiser

-

Knuttel,

O l i e , C.,

K o l o n e l Koopman ( b a r k s c h i p ) ,

107.

Komme lomboea i ; z i e Koeme l ernboea i

12, 20.

L i e r n u r , A.S., Maas, J.C.,

200, 207, 210.

12, 107, 180.

K n u t t e l , A.,

19, 20.

.

K o n i n k l i j k I n s t i t u u t van de Tropen, 263.

10.

K o n i n k l i j k Nederlands M e t e o r o l o g i s c h

20.

I n s t i t u u t , 259, 260.

20.

20.

Koopman, J.C.,

27, 29, 30, 253.

I

Verrnait,, B.H.,

- )e

Kotaboenan, 116, 126, 130-132,

20.

i '

V l s c h Eybergen, M.J.,

Kakas, 116, 126, 134, 189-191,

Kann, A.A.J.;

z i e De Lange

-

19.

197,

198, 200, 206, 207, 210, 214.

A.A. J .

197, 207, 210, 214,

Koernelernboeai, 116, 126, 128, 188,

K a i s e r , W.F.

Kaiser

126, 135-

A.

19, 107, 180.

Kaiser

Kikkert,

262.

(geb. 1903), 17, 20,

(geb. 1957), 20.

Kaiser

-

10, 253.

K l a b a t , Goenoeng, 115-117,

1838), 12,

K a i s e r , P.J.

Kaiser

z i e De Lange

Klaassen, M.J.C.,

13.

253.

Kaiser

126, 135-137,

186, 187, 210, 212.

14, 19, 180. K a i s e r , P.J.

114-118,

E.

(graveur),

K a i s e r , d r . P.J.

116, 126, 189, 191,

197, 207, 210, 214.

K a i s e r , F.A.,

K a i s e r , J.W.

116, 126, 188-191,

Kann,

210. K r a y e n h o f f , C.R.T.,

199.

Kromo, Goenoeng, 164. K r o m t e s t r a a l , 205.

191,

F. KAISER EI\ S.H.

L a b i e a ; z i e Laboeha.

Lange

Laboeha,

Lange

111, 113, 261.

L a e r , R.T. Laer

-

Lange

van, 20.

K a i s e r , C.A.M.

27.

Landskroon, d r . R.,

Landskroon, W.C.

-

-

Lange

de.

Lange

De W i t , W.C.,

27.

Lange, A. de, 28, 29. Lange, mr. A.M.

Lange, A.P.

de; z i e Petersom Ram-

Lange, G.A.

1824), 8, 9 ,

104, 108, 110, 117-119, 161,

164, 166,

Landskroon, W.C.

125,

167,

172,

173, 176-178,

180,

193, 224-228,

230, 232-238,

181, 185,

Wentel, A. de, 21, 53, 91,

-

Wiggers van Kerchem, M.J.J.

135, 189, 200, 207, 210. l a , 60. van;

Leeuwen, B.C.

z i e Kaiser

1851), 28,

109, 172.

Legendre, A.M.,

223.

L i e r n u r , A.S.;

z i e Kaiser

de; z i e Van V o l l e n h o -

Limburg Brouwer, J . J .

De Lange, J . G. de, 24,

115,

de, 21,

Lange, d r . P.W.

de,

100, 261,

10, 25, 256.

Lange, S.H.

de, 5-251.

Lange, W.C.

de; z i e S p r u y t Lands-

Liernur,

De Lange, W.C.

l i e a r c h i e f De Lange. H i r s c h i g , A.W.

van, 229, 230,

239, 241.

i r . J.A.

van d e r , 24.

12.

Loempias,

116, 126, 187, 210.

L o k a l e d r i e h o e k s m e t i n g , 138, 145, 206. Lokon, Goenoeng, 115-117,

Lange, F a m i l i e a r c h i e f De; z i e Fami-

-

Linden, Littrow,

Lange, mr. P.A.

Lange

-

116, 126, 187, 210.

235, 238,

102-104,

259, 261 , 262.

-

18,

A.S.

Lange, J.G.

kroon

,

185, 186, 210.

Likoepang,

Lange, J.J.

Van

Lembang, Bosscha S t e r r e n w a c h t t e ,

de, 22, 262.

-

Van

205, 267.

Lange, H.J.

ven

-

en Boni

-

Leeuwen, B.C.

63-66, de (geb.

169, 180-184.

Lengtebepal i ngen ( r e l a t i e v e )

240-247. Lange, G.A.

de, 6, 7,

S i j b o u t s , T. de, 21.

Leeuwen, B.C.

22, 25, 66, 83, 88, 92, 98, 99,

136,

E. de, 21.

Kikkert,

Lau, J.G.

de, 21, 22.

de (geb.

Kann, A.A.JA de, 22.

Langowan, 116, 126, 128, 132, 134,

De Lange, A.P.

Lange, d r . C.J.

-

de, 22.

de, 22.

de, 21, 27, 53.

-

-

H i r s c h i g , J.G.

185. Lange

de, 22.

Lange, A.P.

ring

Lange

-

9, 27, 79, 81, 85,

z i e Lange

Landskroon, W.C.;

Landskroon

van, 20.

275

DE LAIVGE

187-191,

197, 198, 200, 207, 210,

214. Lorentz, prof.dr. Lorentz,-

de, 21, 22.

124, 126,

H.A.,

13.

K a i s e r , A.C.,

13.

F. K A I S E R EN S.H.

DE LANGE

M. Maantafels, fouten in de, 64, 73, 161, 162, 185, 213, 218, 219, 221.

Moentee, 116, 126, 128, 188, 200, 207, 210. Mogondo, 128, 130, 133, 134.

Maas, J.C.; zie Kaiser - Maas, J.C. Makassar, 1 1 1 , 112, 1112.

Mongondo; zie Mogondo.

Malalayang, 116, 126, 187, 191,

Musschenbroek, mr. S. C. J. W. van,

197, 207. Margriet; zie Prinses Margriet.

125, 263. Mi j1 (geografische,Duitse), 123,

Martins; zie Pistor en Martins.

Munteh; zie Moentee.

124, 261, 263.

Masarang, Goenoeng, 116, 126, 127, 135, 189-191, 197, 207, 210. Medemblik, Kon. Inst. v.d. Marine te, 22, 24-27, 30, 37, 41, 45, 46, 93, 110, 178. Melvill van Carnbee, P. baron, 36, 38, 84, 88, 94, 102, 255. Menado, 98, 99, 104, 108-111, 114118, 121-126, 135-137, 141, 143, 149, 151, 160, 173, 176, 197, 207, 242.

Natuurkundige Commissie, 39, 50, 88, 109, 124, 125. Nederlandsch Indië, Raad van, 89, 234, 235, 241. Neville, A.; zie Kaiser

-

Neville,

A. Nieuwersluis, 54.

Menado (breedte van), 118, 141, 142, 162, 187, 200, 210. Menado (lengte van), 112, 117, 121123, 126, 135, 136, 141, 142,

-

161, 162, 185, 210, 212, 213,

Olie, C.; zie Kaiser

262.

Oudemans, prof .dr. J.A. C., 5, 8, 12,

Menado Toewa , Poel oe, 1 16, 126, 135, 187, 188, 191, 197, 207, 210. Mengandanao, 131. Meridiaanconvergentie, 78, 200. Meteorologisch Instituut; zie Kon. Nederl. Met. Inst.

Mi nahassa (van Menado) , 116, 125136, 262, 263.

Olie, C.

14, 17, 18, 22, 45, 66, 77, 78, 83, 92, 98, 109, 122, 150, 162, 163, 213, 216-224, 230, 233-235, 238, 243-248, 252, 267. Over1 andmai l, 6, 252.

F. KA~ISER EN S.H.

Repsold, u n i v e r s a a l i n s t r u m e n t van,

Paal ( ~ a v a a n s e ) , 164, 263. Paepke Bulow, F.W.,

125, 212, 213,

38, 47, 48, 59, 77, 108, 119, 228.

263. P a l a n k a h u , m a j o o r van Toncea, Palembang ( f r e g a t s c h i p ) ,

137.

181, 182,

Paniki,

R i c e - O x l e y and S h e a r e r , 261. R o e l o f s , p r o f . R., Rosa,

228, 266.

Paulus, mr.dr.

J.,

,

127.

I . de, 81.

Rotterdam ( f o r t ) ,

R i j k , J.C.,

Petersom Ramring, mr. L.E.

-

113.

Rümker, 58.

261.

P e n j a l o e , 167.

Petersom Ramring

195.

Rost van Tonningen, 90.

116, 126, 187, 210, 214.

Pantalon (koopvaardijschip)

van, 28.

De Lange, A.P.,

33, 40, 41, 93, 254.

R i j k s a r c h i e f ; z i e Algemeen R i j k s a r chief. Rij k s a r c h i e f d i e n s t ,

28, 266. P i l a a r , J.C.,

26, 27, 29, 253, 255.

P i s t o r e n M a r t i n s , 18, 57, 59, 77, 78,

DE LANGE

10, 143, 144, 154, 256, 258, 263267, 269. R i j k s c o m m i s s i e v o o r Geodesie;

119, 215, 227-229.

P r i n s , mr.,

Hul p d e p o t van de,

Geodesie,

69.

P r i n s e s M a r g r i e t , gehuwd met mr.

zie

Rijkscommissie voor.

Rijksdriehoeksmeting,

78.

R i j n s b u r g , 77, 78.

P. van V o l l e n h o v e n , 22. P i j l e r d r a a i i n g , 215, 216.

R. Sanders Raad van Ned.

I n d i ë ; z i e Ned.

Indië,

G r a a f van, 229,

116, 126, 132, 188, 210,

Sarongsong,

128.

116, 126, 135, 189, 200,

Sauvage, P.,

59.

Saxen Weimar, H e r t o g van, 80.

21 1. Referentie-ellipsoïde;

z i e Ellipso-

ide. Rembang ( k o o p v a a r d i j s c h i p) Remboken,

25.

207, 210.

231, 249, 251, 268. Ratahan,

S p r u y t Landskroon, G.B.,

S a r a t u s , Goenoeng,

Raad van. R a n d w i j c k , L.N.,

-

,

261

.

116, 126, 135, 190, 200,

207, 210.

Scheepvaartmuseum,

10, 266.

Schepers, p r o f . d r .

J .H.G.

Scherius,

R.,

,

222.

127.

S c h i e t l o o d a f w i j k i n g e n , 78, S c h r a a f , N. van d e r , 6 .

199, 201.

F. KAISER EIV S.H. DE LANGE

Schul t e , F.C.A.,

S t e r r e n k u n a i ge p l a a t s b e p a l i ng (boek)

222.

16, 55, 59-66,

Schumacher, 58. Schumacher, R.,

100, 104, 239.

148.

Schuurman; z i e Hoyman en Schuurman.

S t o f f e l s , W.,

S c h y a n o f f , A.,

S t r u v e , F.G.W.,

Segara,

58.

a r t s , 180.

S t u r l e r , W.L.

167.

Sulpke, J.C.A.,

S f e r i s c h exces, 201-205.

S i j b o u t s , T.;

S h e a r e r ; z i e R i ce-Oxley and S h e a r e r .

S m i t s , H.D.A.,

46, 255, 257. de, 249, 270.

Semarang, 65, 102.

Slamat, Goenoeng,

73, 76-78, 94, 9 6 ,

60, 61. z i e De Lange

-

Sij-

b o u t s , T.

164.

36,

109, 140, 150,

173, 217, 222, 255. Smulders, J.,

81.

Snel l i u s m e t i n g e n , S o e k a t i nggal

,

191, 197, 207, 210.

167.

S o e n a r j o , p r o f . d r . i r . J., Soerabaya, 65,

Tampoesoe, Goenoeng , 1 16, 126, 135,

165, 168.

Tampomas, Goenoeng, 164.

223.

Tanah Wangko,

102.

Sonder, 116, 126, 135, 189, 210. Sophie ( k o n i n g i n ) ,

129, 132, 186, 188-191,

T e r n a t e , P i e k van,

252.

Tilanus, prof.,

107.

Speyk, Van ( m a r i n e k o r v e t ) , 59,

108,

S p r u y t Landskroon, J . ,

-

28.

De Lange, W . C . ,

Stamkart, p r o f . d r .

F.J.,

10, 18,

163, 164.

S t e r b e d e k k i ngen, 63, 73,

105, 106,

108, 109, 126, 130, 138, 139, 143, 146-148,

28.

167.

,

167.

T j e r i mei, Goenoeng,

167.

Toe1 angkow , Goenoeng , 1 16, 126, 189-

Toloko ( f o r t ) ,

114, 261.

Tombatoe, 116, 126, 128-130,

165.

S t a v e r e n , J. van,

114.

191, 197, 207, 210.

28, 33.

56,

Tjamis,

Tjarennang

258.

S p r u y t Landskroon

24, 40, 41, 253.

T e r n a t e , 111, 112, 114, 115.

Barkey, A.B.,

S p a n j a a r d , J.,

168. Tengbergen, H.F.,

197,

206, 207, 210, 214.

-

210. Tangkoeban Prahoe, Goenoeng , 164,

268.

Sopoetan, Goenoeng, 116, 126, 128,

Souman

116, 126, 127, 188,

150,

156, 160,

162, 173, 217, 221, 222. S t e r r e n k a a r t e n , 73.

188,

210. Tomohon,

116, 126, 127, 135, 190,

197, 200, 207, 210. Tompaso, 116, 126, 135, 189, 200, 207, 210. Toncea, 137.

,

F. KAISER EN S.H.

Tondano,

116, 126, 135, 190, 210.

Tongsawa,

DE LANGE

Vollenhoven, m r .

P r i n s e s M a r g r i e t , 22.

122, 128.

Tonningen;

P. van, gehuwd met

z i e Rost van Tonningen.

Vollenhoven

-

De Lange, J.G.

22.

T o p o g r a f i s c h e d i e n s t , 24, 81, 125,

Voorwaartse s n i j d i n g ,

212, 261.

van,

114, 126, 165, 186,

Vredenburch, Jkvw. C.J.H.P.

Tractement; z i e B e z o l d i g i n g .

huwd met L.N.

T r i a n g u l a t i e (van ~ a v a ) , 8, 83, 84,

van, ge-

Graaf van Randwijck,

268.

164. T r i g o n o m e t r i s c h e hoogtemeting; z i e Hoogtemet i ng

Vuurpi j ien, 64-66.

.

Tromp, 97, 216. Tropeninstituut;

z i e Kon.

I n s t . v.

d. Tropen. ( t ij d k l e ~ ) ;z i e Uitkijk.

T i jdbal

Waarschi j n l i j k e f o u t , Warmond,

193.

77, 78.

Weddik, 60, 99-104.

E.,

Wenckebach,

55-57,

215, 228.

Wentel, A. ; z i e De Lange Uhlenbeck, P.F.,

31, 32, 61,

Wiersma,

U i t k i j k , 83, 96, 98,

138, 145, 155,

162, 185, 217, 220-224, Universaalinstrument;

i r . C.,

253.

Wiggers van Kerchem, M.J.J.; Lange

259.

-

z i e De

Wiggers van Kerchem,

M.J.J.

zie Pistor

W i l l i g e n , p r o f . van d e r , 45.

en M a r t i n s en Repsold. Uylenbroek, p r o f . d r .

Wentel,

A.

160,

178, 254.

-

P.J.,

10, 12,

Wit,

W.C.

de; z i e Landskroon

-

De

W i t , W.C.

14.

Wijck, Jhr.

C. van d e r , 83, 258.

v. Vermast,

B.H.;

z i e Kaiser

-

z. Vermast,

B.H.

Zee- en Landmagt, Kon. Akademie

V i s c h Eybergen, M.J. ser

-

de; z i e K a i -

De V i s c h Eybergen, M.J.

24.

Zeekaarten,

Commissie t e r v e r b e t e -

r i n g van de, 51, 52, 87, 88,

V i s s e r , 89. Vollenhoven,

voor,

P. van, 22.

101,

102, 104, 137, 140, 143-146, 148-153,

166, 168, 169, 176, 225,

227, 234, 237, 238, 241-244. Zoeterwoude, 77, 78. Zon-eclips,

35,

150.

Z i j d e n l e n g t e n ; z i e Afstanden.