Preventie van psychische problemen Prof. dr. Chantal Van Audenhove & dr. Evelien Coppens LUCAS – KU Leuven Studiedag “Zin en onzin in preventie”, 24 april 2015
LUCAS Interdisciplinair kenniscentrum van de KU Leuven Missie: onderzoek, consultancy en vorming op het gebied van zorg en welzijn Thema’s: geestelijke gezondheidszorg, ouderenzorg, armoede, sociale uitsluiting… Strategie: – Verbindingen leggen tussen onderzoek, beleid en praktijk – In dialoog treden met belanghebbenden en samenwerking initiëren – Onderzoek voeren dat nationaal en internationaal standaarden uitzet
www.kuleuven.be/LUCAS/
Inhoud
Feiten over geestelijke gezondheid en GGZ Begrippen preventie en gezondheidspromotie Uitdagingen voor Vlaanderen Barrières, oplossingen en goede praktijken: – Op het niveau van de algemene bevolking – Op het niveau van de professionelen – Op het niveau van het beleid
Conclusies
Feiten over geestelijke gezondheid en GGZ
4
Definitie geestelijke gezondheid Toestand van welbevinden waarin de persoon – – – –
Zijn competenties realiseert Kan omgaan met de normale druk van het leven Productief en vruchtbaar kan werken en Bekwaam is om een bijdrage te leveren tot de samenleving
Definitie geestelijke gezondheid Is meer dan de afwezigheid van psychische problemen “Flourishing individuals” (Keyes, 2007) – – – – –
Functioneren optimaal Hadden het voorgaande jaar geen psychische problemen Zijn minder afwezig op het werk Hebben een uitgebreid sociaal netwerk Hebben met ouder worden minder risico op cardiovasculaire en chronische fysieke aandoeningen – Hebben een minimale beperking in hun dagelijkse activiteiten – Maken weinig gebruik van gezondheidszorg
Slechts 20% van alle volwassenen zijn “flourishing” De meeste mensen hebben baat bij enige ondersteuning Nood aan een toekomstgericht beleid 6
Feiten over geestelijke gezondheid Ongeveer 25% van de bevolking heeft ooit in zijn leven psychische problemen Psychische problemen behoren tot een van de meest voorkomende en meest invaliderende aandoeningen 13% van de ziektelast wordt veroorzaakt door psychische problemen
www.WHO.int
Feiten over geestelijke gezondheid Psychische klachten en middelenmisbruik zijn wereldwijd de belangrijkste oorzaken van ziektelast Ongeveer 23% van alle verloren jaren zijn het gevolg van psychische problemen en middelenmisbruik
www.WHO.int
Feiten over geestelijke gezondheid Psychische problemen hebben grote en langdurige gevolgen voor de economie Hoge kost van behandeling Verminderde werkproductiviteit, ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid, verlies van werk Andere kosten: impact op familie en verzorgers, gemiste kansen voor patiënt en familie, misdaad, verminderde veiligheid in de samenleving
www.WHO.int
Feiten over geestelijke gezondheid Ongeveer 20% van de kinderen en jongeren heeft psychische problemen 50% van de psychische problemen onstaat voor de leeftijd van 14 jaar Psychische problemen zijn de meest invaliderende problemen bij jongeren 50% van de psychische problemen bij volwassenen kennen hun oorsprong in de adolescentie
www.WHO.int
Treatment gap Omschreven door WHO als:
De discrepantie tussen de werkelijke prevalentiegraad van het aantal personen met een GGZ-problematiek en het aantal personen dat hiervoor een juiste behandeling krijgt (Thornicroft & Tansella, 2013)
11
Treatment gap 3 invalshoeken: Verschillen tussen landen met hoge inkomsten en landen met lage en middelhoge inkomsten –
WHO verdeling gebaseerd op het inkomen per capita van een land, zoals deze berekend wordt aan de hand van de Wereldbank Atlas
Verschillen in treatment gap voor de behandeling van fysieke versus psychische aandoeningen Verschillen tussen settings in eenzelfde land
12
Treatment gap Kloof tussen behandeling en prevalentie in landen met lage, middelhoge en hoge inkomsten (Ormel et al., 2008)
13
Unmet needs 3 niveaus van unmet needs (Thornicroft, 2011): Het volledig ontbreken van een psychiatrische behandeling –
De behandeling staat niet in verhouding tot de noden/zorgbehoeften –
Bv., 2/3 personen met psychische problematiek krijgt geen behandeling
Bv., gemiddeld complexere zorgbehoefte bij migranten of dak- en thuislozen
Gepaste psychiatrische zorg voor één problematiek, maar geen gepaste zorg voor comorbide stoornissen –
Bv., comorbiditeit met een alcohol- of middelenverslaving
Belgische situatie
ESMeD studie (Bruffaerts et al., 2004) – 11% had in het afgelopen jaar minstens 1 psychische stoornis – Vooral angst- en stemmingsstoornissen – 1/3 personen met psychische problemen zocht hulp – Van diegene die hulp zochten, kreeg de meerderheid medicatie en kreeg 1 op 4 geen behandeling – Ook overbehandeling: behandeling van personen die hier geen nood aan hebben – Kortom: grote groep mensen die professionele hulp nodig heeft krijgt deze niet, terwijl een andere groep onnodige behandeling geniet
Preventie en gezondheidspromotie
16
Toenemende aandacht mede dankzij..
Erkennen het belang van geestelijke gezondheid Plaatsen geestelijke gezondheid(szorg) hoog op de politieke agenda
Oude opvatting (Caplan, 1964)
Promotie: bevorderen van gezondheid Preventie: het voorkomen van ongezondheid Onderverdeling interventies op basis van ziekteverloop: – – –
Primaire preventie: ontstaan Secundaire preventie: verergering Tertiaire preventie: herval
Nieuwe opvatting (National Research Council and Institute of Medicine, 2009)
Gezondheidspromotie: – –
– – – –
Meest algemene en brede interventievorm Geen focus op een bepaalde stoornis Bevolking gezond en veerkrachtig maken Laten “floreren” Voordelen van een gezonde levensstijl benadrukken Door informatie te verspreiden, attitudes te veranderen, omgevingsfactoren te wijzigen, discriminatie aan te pakken, etc.
Nieuwe opvatting (National Research Council and Institute of Medicine, 2009)
Preventieve interventies: – –
–
Zijn specifieker Meestal gericht op welbepaalde doelgroepen Drie subgroepen: o o
o
Universele interventies: gericht op de volledige bevolking Selectieve interventies: gericht op bepaalde subgroepen met een verhoogde kans op problemen omwille van bv. armoede of trauma Geïndiceerde interventies: gericht op personen bij wie er al symptomen zijn vastgesteld, maar bij wie de klachten nog “subklinisch” zijn
Basisprincipes van preventie en promotie Risicofactoren bestrijden en Beschermende factoren versterken
Risicofactoren (WHO, 2012) Indivuele risicofactoren
Sociale risicofactoren
Risicofactoren in de omgeving
Laag zelfbeeld
Eenzaamheid, rouw
Oorlog en rampen
Onvermogen om Verwaarlozing, problemen op te lossen conflicten in de familie en met stress om te gaan
Slechte toegang tot basisvoorzieningen
Problemen met communicatie
Blootstelling aan misbruik/geweld
Onrechtvaardigheid, discriminatie
Medische problemen
Problemen op school
Sociale ongelijkheid, ongelijkheid in geslacht
Middelenmisbruik
Laag inkomen, armoede,
Stigma
Stress op het werk, werkloosheid
Risicofactoren tijdens de adolescentie Gebruik van tabak, alcohol, drugs Groepsdruk Invloed van de media
Verminderde ontwikkeling van de hersenen en het lichaam, risicovol seksueel gedrag, slechte schoolresultaten, geweld, misdaad
Risicofactoren tijdens de volwassenheid
Onevenwicht werk/privéleven Werken in moeilijke/onveilige omstandigheden Werkloosheid Zorg opnemen voor anderen Chronische of andere lichamelijke ziekte
Stress, angst, exclusie van sociale activiteiten
Beschermende factoren (WHO, 2012) Individuele factoren
Sociale factoren
Gevoel van eigenwaarde, Steun van familie en zelfvertrouwen vrienden
Factoren in de omgeving Gevoel van veiligheid
Vermogen om Goed ouderschap, goede Rechtvaardigheid, problemen op te lossen band met familie verdraagzaamheid, en met stress om te gaan integratie Communicatie skills
Veilige thuis
Toegang tot basisvoorzieningen
Fysieke gezondheid
Goede schoolprestaties
Positieve attitude tav GG-problemen en hulp
Welgesteld
Jobsatisfactie, succes op het werk
Veel mogelijke strategieën
Mensen leren hoe problemen aan te pakken Mensen de nodige sociale vaardigheden aanleren Veerkracht en omgaan met tegenslag aanleren School aantrekkelijk maken voor jongeren Stigma bestrijden Armoede en criminaliteit in de samenleving aanpakken Drugs illegaliseren Opvoedingsondersteuning voor ouders Sociale programma's voor ouderen Een gezonde leefstijl stimuleren ...
Enkele richtlijnen Onderzoek de noden in de regio Speel in op meerdere factoren tegelijk Focus op verschillende leeftijdsgroepen met bijzondere aandacht voor kinderen en jongeren Maak gebruik van evidence-based praktijken Kies acties die kosteneffectief zijn Let op de kwaliteit van uitvoering
Enkele richtlijnen Preventie is niet alleen een zaak voor de GGZ: ‒ Huisartsen, politie, leraren, media, jeugdwerkers, ouders, beleidsmakers spelen ook een rol
Interventies in andere sectoren: – – – –
Arbeid: comité voor preventie op het werk Onderwijs: CLB, leefsleutels Welzijn: CAW, Kind en Gezin, Triple P Gezondheid: o VIGEZ o Mutualiteiten(www.plukjegeluk.be)
Uitdagingen voor Vlaanderen
29
Uitdagingen voor Vlaanderen Het bereik van de GGZ verbeteren Maar het aanbod blijft nu reeds achter op de vraag met wachtlijsten tot gevolg Doel voor de toekomst: steeds meer mensen ondersteunen met beperkte tijd en middelen Promotie en preventie bieden mogelijke oplossingen om barrières op 3 niveaus te doorbreken: – Algemene bevolking – Professionals – Beleid (Van Daele et al., 2014)
Barrières, oplossingen en goede praktijken op het niveau van de algemene bevolking
31
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende Oorzaak 1: gebrek aan mental health literacy weerhoudt mensen ervan om hulp te zoeken (Jorm et al., 1997) Gebrek aan kennis en opvattingen over: – – – –
Risicofactoren en oorzaken van psychische problemen Beschikbare interventies Hoe specifieke psychische problemen te herkennen? Hoe informatie te zoeken?
Achterliggend idee: mental health literacy verhogen leidt tot meer hulpzoekgedrag – Bv., via posters, pamfletten, postkaarten, een website, televisiespotjes, advertenties in kranten en tijdschriften, en educatieve video’s
Maar beperkte evidentie – Enkel mental health literacy verhogen blijkt niet voldoende om hulpzoekgedrag te realiseren (Chamberlain et al., 2012)
32
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende Oorzaak 2: negatieve attitude t.a.v. GGZ ASPEN studie over stigma en discriminatie (Lasalvia et al., 2013): onderzoek in 35 landen bij 1082 mensen met majeure depressie (ook in België) – 80% van alle personen met een majeure depressieve stoornis ervaart discriminatie – 37% van de bevraagden zag ervan af om een intieme (vriendschaps)relatie te zoeken – 25% gestopt met werk zoeken – 20% gestopt met opleiding of training
33
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende OSPI-studie over attitudes t.a.v. depressie en het op zoek gaan naar hulp (Coppens et al., 2013): onderzoek in 4 landen bij 4011 mensen – 30% vindt het hebben van een depressie een teken van persoonlijke zwakte – 30% vindt dat mensen met een depressie gevaarlijk zijn – 50% vindt mensen met een depressie onvoorspelbaar – 72% vindt het bewonderenswaardig wanneer iemand zijn psychische problemen zonder professionele hulp oplost – 54% vindt dat mensen zelf hun problemen moeten oplossen
34
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende Onderzoek Te Gek!? over stigmatisering t.a.v. psychische problemen bij 2000 Vlamingen (Coppens et al., 2014) – De Vlaming is vertrouwd met psychische problemen o De helft heeft ooit zelf een psychisch probleem gehad! o Meer dan de helft kent iemand in de nabije omgeving met psychische problemen o Kortom: 9 op 10 Vlamingen kreeg op de één of andere manier te maken met psychische problemen
– De Vlaming staat positiever dan gedacht t.a.v. professionele hulp o 2 op 3 Vlamingen zocht hulp voor zijn probleem o 70% zou hulp zoeken mocht hij een psychisch probleem meemaken o De huisarts is het voornaamste aanspreekpunt - 70% gaat in eerste instantie naar de huisarts
35
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende Resultaten Te Gek!? onderzoek: – In vergelijking met de OSPI-resultaten, zijn Vlamingen zelf weinig stigmatiserend t.a.v. psychische problemen – Toch hebben Vlamingen enkele negatieve gedachten: o 1 op 4 zou niet over zijn problemen praten o 1 op 2 zou zijn problemen voor zich houden, niet weten wat gedaan, zich schamen, zich afzonderen en zichzelf de schuld geven
– Niet alle Vlamingen zijn even positief: o Mannen, Vlamingen die geen familielid of vriend hebben met psychische problemen, Vlamingen die nooit eerder hulp zochten zijn meer stigmatiserend o Staan ook minder open voor professionele hulp en schatten de waarde ervan lager in 36
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende Stigma is belangrijke barrière voor sociale participatie en hulpzoekgedrag (Corrigan et al., 2009) Strategieën om stigma te reduceren en mensen aan te moedigen de stap naar de GGZ te zetten – Vooral het publiek stigma doorbreken – “Er is niets mis met hulp zoeken” – “Professionele hulp werkt!”
Focussen op subgroepen met meer negatieve attitudes • De weerstand die mensen ervaren om over hun problemen te praten doorbreken • Schaamte en het schuldgevoel wegnemen • Bewustmakingscampagnes en interventies die sociaal contact in grote groepen stimuleren 37
Voorbeelden in Vlaanderen www.geestelijkgezondvlaanderen.be Website met overzicht van alle hulpvoorzieningen in Vlaanderen
38
Voorbeelden in Vlaanderen Te Gek!? – Via optredens, voorstellingen, sportevenementen, infosessies, tentoonstellingen, etc. geestelijke gezondheidsproblemen in Vlaanderen bij het grote publiek bespreekbaar maken – www.sad.be/tegek – www.tegekopdepedalen.eu
39
Voorbeelden in Vlaanderen Fit in je Hoofd, goed in je vel (www.fitinjehoofd.be) –
Website met tips om zelf werk te maken van mentale weerbaarheid en veerkracht
40
Internationale voorbeelden Anti-stigma filmpje van Canada: https://www.youtube.com/watch?v=IpgKDKAhwBQ
Time to Change – Anti-stigmacampagne van UK (Henderson & Thornicroft, 2009) – Sociale evenementen om mensen met en zonder psychische problemen met elkaar in contact te brengen en zo vooroordelen, stigma en discriminatie te verminderen. – Beperkte indicatie dat interventies van dergelijke omvang werken (Evans-Lacko et al., 2012).
Barrières, oplossingen en goede praktijken op het niveau van de professionals
42
Onvoldoende kennis en vaardigheden in de eerste lijn Huisartsen, verpleegkundigen, apothekers hebben een belangrijke rol Vroegdetectie, verwijzing en zorg Maar sommige beroepsgroepen hebben onvoldoende kennis en vaardigheden – Helft van patiënten met depressieve klachten wordt niet herkend in de eerste lijn – Professionals geven aan behoefte te hebben aan ondersteuning om tegemoet te komen aan de sociale noden van patiënten met depressieve klachten (Barley et al., 2011; Scheerder et al., 2008)
Kennis alleen is niet voldoende, ook de attitude van professionelen is belangrijk – Huisartsen hanteren evenveel clichés dan de algemene bevolking 43
Onvoldoende kennis en vaardigheden in de eerste lijn Actie-onderzoek bij Brugse huisartsen (De Coster et al., 2002) Interventie ter ondersteuning van verpleegkundigen (Schalenbourg et al., 2011) ‘Signaleren van Depressie’ e-learning tool van het Trimbosinstituut voor professionele bachelors (Crone et al., 2012) – Kennis over depressie en preventiegedrag verbeterde – Meer aandacht voor klachten en risico's bij cliënten
OSPI-onderzoek: opleiding van 1276 professionelen in 4 verschillende Europese landen (Coppens et al., 2014) – – – –
Managers, bejaardenverzorgers, leerkrachten, verpleegkundigen Nadien positievere attitudes t.a.v. depressie Meer kennis over suïcide Groter vertrouwen om suïcidesignalen te herkennen
44
Proefproject eerstelijnspsychologische functie Proefproject in 7 Vlaamse regio’s De kern van de functie: – Laagdrempelig GGZ aanbod ontwikkelen, zowel wat betreft stigma als op financieel vlak en qua nabijheid – Een kwalitatief aanbod verzekeren: door het inschakelen van personen met een specifieke GGZ achtergrond, maar ook door deze in te bedden in een bestaande eerstelijnsstructuur, met goede samenwerking en verwijzing naar gespecialiseerde GGZ en welzijnsdiensten – Ondersteuning van reguliere (niet GGZ) eerstelijnswerkers via intervisie en vorming
45
Proefproject eerstelijnspsychologische functie Opdracht ELP: – Kortdurende behandeling geven bij niet complexe psychische klachten op een laagdrempelige wijze – Inzetbaar zijn tijdens crisissituaties – Nauw samenwerken met andere hulpverleners vanuit het model van getrapte zorg en hiervoor een netwerk uitbouwen – Vroegdetectie en -interventie bevorderen
Looptijd: december 2011 - februari 2016
46
Barrières op het niveau van het beleid
47
Financiering van de Belgische GGZ
Financiering van de Belgische GGZ 6% van het gezondheidszorg budget bestemd voor GGZ Preventie is daar een minuscuul deel van Momenteel werden al een aantal projecten gerealiseerd met minimale middelen Een toename van het budget voor preventie biedt ruimte voor nieuwe initiatieven Meer investeren in preventie laat kosteneffectiviteit verwachten door beperktere noden op vlak van behandeling
49
Tot besluit
50
Tot besluit Grote groep mensen die professionele hulp nodig heeft, krijgt dit niet Het is nodig om : – in de algemene bevolking mental health literacy verbeteren en – negatieve attitudes te doorbreken – Kennis en attitudes van eerstelijnswerkers te verbeteren
Budgettaire middelen zijn nodig voor preventie en gezondheidspromotie
51
Referenties Barley, E. A., Murray, J., Walters, P., & Tylee, A. (2011). Managing depression in primary care: A metasynthesis of qualitative and quantitative research from the UK to identity barriers and facilitators. BMC Family Practice, 12, 47. doi: 10.1186/1471-2296-12-47 Bruffaerts, R., Bonnewyn, A., Van Oyen, H., Demarest, S., & Demyttenaere, K. (2004). Prevalentie van mentale stoornissen in de Belgische bevolking: Resultaten van de European Study on Epidemiology of Mental Disorders (ESEMeD). Tijdschrift voor Geneeskunde, 60, 75-85. Chamberlain, P. N., Goldney, R. D., Taylor, A. W., & Eckert, K. A. (2012). Have mental health education programs influenced the mental health literacy of those with major depression and suicidal ideation? A comparison between 1998 and 2008 in South Australia. Suicide and Life-Threatening Behavior, 42 525540. doi: 10.1111/j.1943-278X.2012.00109. Coppens, E., Van Audenhove, C., Samuel, I., Arensman, E., Gottlebe, K., Koburger, N., Coffey, C., Gusmão, R., Quintão, S., Costa, S., Székely, A., Hegerl, U. (2014). Effectiveness of community facilitator training in improving knowledge, attitudes, and confidence in relation to depression and suicidal behavior: Results of the OSPI-Europe intervention in four European countries. Journal of Affective Disorders, 165, art.nr. http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2014.04.052, 142-150. Coppens, E., Van Audenhove, Ch., Scheerder, G., Arensman, E., Coffey, C., Costa, S., Koburger, N., Gottlebe, K., Gusmão, R., O'Connor, R., Postuvan, V., Sarchiapone, M., Sisask, M., Székely, A., van der Feltz-Cornelis, C., Hegerl, U. (2013). Public attitudes towards depression and help-seeking in four European countries baseline survey prior to the OSPI-Europe intervention. Journal of Affective Disorders, , art.nr. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S01650327130028 Coppens, E., Vermeulen, B., Neyens, I., Van Audenhove, C. (2014). Stigmatisering t.a.v. psychologische problemen: ervaringen en attitudes in Vlaanderen. Leuven: LUCAS.
Referenties
Corrigan, P. W., Larson, J. E., & Rüsch, N. (2009). Self-stigma and the "why try" effect: impact on life goals and evidence-based practices. World Psychiatry, 8, 75-81. Crone, M. R., Ruiter, M., Hilderink, I., Rensink, H., Kruyt, C., Havinga, P., van der Zouwe, N. (2012). Elearning to train professionals in depression preventions. Poster presented at the 5the European Public Health Conference, St. Julians, Malta, 7-10 November 2012. De Coster, I., Van Audenhove, C., Van Den Ameele,H. en Goetinck, M. (2003),Tussen de lijnen, Werkingsverslag januari 2002-mei 2003, Ontwikkeling, uitvoering en evaluatie van een vormingsprogramma voor huisartsen over de behandeling van depressie, Leuven: LUCAS, KU Leuven. Evans-Lacko, S., London, J., Japhet, S., Rusch, N., Flach, C., Corker, E., . . . Thornicroft, G. (2012). Mass social contact interventions and their effect on mental health related stigma and intended discrimination. BMC Public Health, 12, 489. doi:10.1186/1471-2458-12-489 Henderson, C., & Thornicroft, G. (2009). Stigma and discrimination in mental illness: Time to Change. The Lancet, 373, 1928-1930. Jané-Llopis, E. & Anderson, P. (2005). Mental health promotion and mental disorder prevention. A policy for Europe. Nijmegen: Radboud University Nijmegen. Jané-Llopis, E. & Barry, M. (2005). What makes mental health promotion effective? Promotion & Education, 12, 47. Jorm, A. F., Korten A. E., Jacomb, P. A., Christensen, H., Rodgers, B., & Pollitt, P. (1997). “Mental health literacy”: a survey of the public’s ability to recognise mental disorders and their beliefs about the effectiveness of treatment. The Medical Journal of Australia, 166, 182-186.
Referenties
Keyes, C. L. M. (2007). Promoting and Protecting Mental Health as Flourishing. A Complementary Strategy for Improving National Mental Health. American Psychologist, 62, 95-108. Lasalvia, A., Zoppei, S., Van Bortel, T., Bonetto, C., Cristofalo, D., Wahlbeck, K., . . . Thornicroft, G. (2013). Global Patterns of experienced and anticipated discrimination reported by people with major depressive disorder: a cross-sectional survey. The Lancet, 381, 55-62. National Researcn Council and Institute of Medicine. (2009). Preventing Mental, Emotional, and Behavioral Disorders Among Young People: Progress and Possibilities. Washington, DC: The National Academies Press. Schalenbourg, C., De Coster, I., Van Audenhove Ch. (2011). Depressieve patiënten in het algemeen ziekenhuis. Trainingsmodule voor verpleegkundigen. Antwerpen: Garant. Scheerder, G. De Coster, I., & Van Audenhove, C. (2008). Pharmacists' Role in Depression Care: A Survey of Attitudes, Current Practices, and Barriers. Psychiatric Services, 59, 1155-1161. Van Daele T., Hermans, D., Van den Bergh, O., & Van Audenhove, C. (2014). De meerwaarde van gezondheidspromotie en preventie binnen de GGZ. Tijdschrift Klinische Psychologie, 44(2), 120-129. Van den Broucke S., Van Nuffel, R., & De Hert, M. (2008). Geestelijke gezondheid en preventie: bouwstenen voor beleid en praktijk. Wolters Kluwer Belgium WHO (2005). Prevention of mental disorders: effective interventions and policy options WHO (2005). Promoting mental health: concepts, emerging evidence, practice. WHO (2012). Risks to mental heatlh: An overview of vulnerabilities and risk factors. www.WHO.int
Dank voor uw aandacht
[email protected] www.kuleuven.be/LUCAS