Praktisch kader Wifi als service aan de toerist in Fryslân Praktisch kader voor de vorming van provinciaal beleid
Ing. Job Oppenhuizen Fryslân Ring 7 november 2013
Rapportnr. P2013_08
0
Inhoud 1
Kader ............................................................................................................................................... 2
2
Inleiding ........................................................................................................................................... 3
3
Praktische invulling pilots ................................................................................................................ 4 3.1
3.1.1
Frequentie band .............................................................................................................. 6
3.1.2
Bandbreedte internetverbinding..................................................................................... 6
3.1.3
Stroomvoorziening .......................................................................................................... 7
3.1.4
Leveranciers vergelijking ................................................................................................. 7
3.2
Organisatie ............................................................................................................................ 12
3.2.1
Keuze pilot locatie(s) ..................................................................................................... 12
3.2.2
Keuze pilot opstelpunten .............................................................................................. 13
3.2.3
Content op de startpagina............................................................................................. 14
3.3
Uitvoering .............................................................................................................................. 15
3.3.1
Installatie van de HotSpots............................................................................................ 15
3.3.2
Uitvoering van het technisch beheer ............................................................................ 15
3.3.3
Rapportage gebruik ....................................................................................................... 15
3.4 4
Techniek .................................................................................................................................. 4
Kosten per wifi HotSpot ........................................................................................................ 16
Pilot locaties .................................................................................................................................. 17 4.1
Langweer ............................................................................................................................... 17
4.2
Woudsend ............................................................................................................................. 18
4.3
Heeg....................................................................................................................................... 19
4.4
Sneek ..................................................................................................................................... 20
4.5
Appelscha .............................................................................................................................. 21
4.6
Harlingen ............................................................................................................................... 22
5
Aanvragen naar aanleiding van berichten in de media ................................................................. 23
6
Lessons Learned ............................................................................................................................ 24 6.1
7
Lessons Learned .................................................................................................................... 24
6.1.1
Communicatie ............................................................................................................... 24
6.1.2
Installatie ....................................................................................................................... 24
6.1.3
Beheer ........................................................................................................................... 26
Begrippenlijst (alfabetische volgorde)........................................................................................... 28
Rapportnr. P2013_08
1
1
Kader
Het voorliggende document is onderdeel van een drietal documenten: 1. Theoretisch kader. In dit document wordt onder andere ingegaan op de technische kant van wifi en het onderscheid ten opzichte van andere vormen van draadloze overdracht van digitale informatie. Naast de techniek passeren ook uiteenlopende wifi-initiatieven in binnen- en buitenland de revue, waarbij ook de verschillende verdienmodellen aan de orde komen. 2. Praktisch kader, dit document. Dit document beschrijft de ervaringen vanuit de pilot locaties, inclusief de keuze voor de technische oplossing en de uitvoering. Kortom, in dit document staan uitgebreid de ‘lessons learned’ uit de pilots. 3. Beleidskader. Dit document beschrijft het te volgen beleid, gebaseerd op de theoretische en de praktische input uit de twee eerder genoemde documenten. Tevens is een procesvoorstel en een kader voor een uitvoeringsregeling opgenomen.
Rapportnr. P2013_08
2
2
Inleiding
In het tweede kwartaal van 2013 heeft Fryslân Ring van de Provincie Fryslân opdracht gekregen wifi beschikbaar te stellen in een zestal plaatsen. In dit rapport zal Fryslân Ring verslag doen van de keuzes die zijn gemaakt ten behoeve van de techniek en de organisatie, alsook de bevindingen tijdens de uitrol en de gebruikerservaringen.
Rapportnr. P2013_08
3
3
Praktische invulling pilots
In dit hoofdstuk worden een aantal keuzes gemaakt, die gevolg hebben gehad voor de uitvoering van de pilots en indirect ook gevolg hebben voor het uiteindelijke beleid. Als eerste komt de keuze voor de te gebruiken techniek naar voren; welke argumenten hebben geleid tot de gemaakte keuzes? Als tweede komt de organisatievorm naar voren; hoe is één en ander georganiseerd en welke gevolgen heeft dit voor het beleid? Als laatste komt de uitvoering aan de orde. Uitvoering is in de praktijk zowel techniek als organisatie, maar heeft wel degelijk een apart hoofdstuk nodig, als de doorkijk naar de beleidsvorming wordt meegenomen. Tijdens de pilot is voor de pilot locaties gekozen om een ‘overeenkomst voor de pilot1’ door de ondernemers te laten tekenen. In dit hoofdstuk zal een aantal keer naar deze overeenkomst worden verwezen.
3.1
Techniek
De keuzemogelijkheden met betrekking tot de techniek voor wifi zijn in het theoretisch document beschreven. De keuze voor een bepaalde techniek heeft impact op de kosten. Complexere techniek, met meer mogelijkheden, is duurder dan een eenvoudiger versie van hetzelfde apparaat. De keuze voor de techniek wordt dan ook bepaald door beschikbare technieken/leveranciers en de kosten die dit met zich meebrengt.
1
Zie voor deze overeenkomst het de bijlagen in het Beleidskader
Rapportnr. P2013_08
4
De wifi-installatie ziet er schematisch als volgt uit:
Rapportnr. P2013_08
5
3.1.1
Frequentie band
Zoals in het Theoretisch kader aangegeven is het mogelijk om voor wifi te kiezen uit een Single Band zender of een Dual Band zender. De keuze voor het te gebruiken type zender is grotendeels op basis van de kosten gemaakt. De Single Band zenders zijn goedkoper, daarnaast is het bereik per zender groter dan die van Dual Band zenders. Single Band zenders hebben een bereik van 150 tot 300 meter, afhankelijk van de omgeving. Als laatste argument voor Single Band blijkt dat de overdrachtsnelheid van data geen noemenswaardige verschillen oplevert. Daarom is de keus gemaakt voor Single Band wifi zenders/ontvangers. 3.1.2
Bandbreedte internetverbinding
In de pilots hebben we verschillende soorten internetverbindingen aangesloten op de wifi HotSpots. Zowel lijnen van KPN, leverancier van de xDSL techniek, alsmede lijnen van Ziggo, leverancier van de ‘Coax/HFC’-techniek. In de praktijk is gebleken dat de lijnen van Ziggo beter presteren. In Langweer, waar alle zenders van een internetverbinding van Ziggo waren voorzien met minimaal 60Mb/s, hebben we geen enkele klacht over de snelheid van het netwerk gekregen. Terwijl in Heeg, waar alle zenders aangesloten waren op een xDSL-netwerk, meerdere klachten met betrekking tot de snelheid van het netwerk zijn geuit. Hier kwam de snelheid niet hoger dan 4Mb/s. In Woudsend is het uitgangspunt van de wifi pilot geweest om de zenders op glasvezel aan te sluiten. Dit is, door de lange doorlooptijd voor de aanleg van glasvezel en de onduidelijkheid met betrekking tot het eigenaarschap van het beoogde pand, helaas niet gelukt. De (lokale) beschikbaarheid van de technieken xDSL en/of Coax/HFC bepaalt de snelheid van de internetverbinding. Alternatief voor deze technieken is glasvezel, de kosten voor de aanleg en exploitatie van glasvezel zijn echter veel hoger dan die van de andere twee technieken. Het advies is om een HotSpot met minimaal 40Mb/s aan te sluiten. Deze snelheid is zowel met de xDSL als de Coax/HFC techniek te bereiken en levert de wifi-gebruiker een goede ervaring. ADVIES: Stel de bandbreedte eis op minimaal 40Mb/s. Er moet middels een factuur van de betreffende ondernemer worden aangetoond, dat deze snelheid ook daadwerkelijk wordt geleverd. Aandachtspunt voor het beleid is het ‘eigenaarschap’ van de internetlijn. In de pilot is gebruik gemaakt van de internetverbindingen van de lokale ondernemers, waarmee de zeggenschap over deze verbinding buiten het domein ligt van het wifi-netwerk en de beheerder van dit netwerk.
Rapportnr. P2013_08
6
ADVIES: Bij ondernemers waar een eigen ICT beheerder actief is, daar zal in het vervolg vooraf (schriftelijk) goedkeuring van deze beheerder moeten worden gevraagd voordat de installatie wordt gedaan. 3.1.3
Stroomvoorziening
Voor de stroomvoorziening van de wifi HotSpots wordt gebruik gemaakt van de stroomvoorziening van de betreffende ondernemer. De ondernemer wordt in de wifi overeenkomst gevraagd om bij uitval van de HotSpot te helpen de calamiteit op te lossen. De kosten van het stroomgebruik van de HotSpot op jaarbasis zijn nihil. 3.1.4
Leveranciers vergelijking
Voor de keuze van de leveranciers heeft Fryslân Ring een vergelijking gemaakt tussen een aantal leveranciers. Twee daarvan zijn grote (inter)nationaal opererende bedrijven, te weten SIMAC en WiFi Prof. De andere partij is een samenwerkingsverband tussen de volgende lokale partijen: Installateur: Arob Antennebouw BV te Siegerswoude Hardware en configuratie: Hadaro BV te Rottum (Fr) Beheer: NorthNets BV te Siegerswoude
Rapportnr. P2013_08
7
3.1.4.1
Arob Antennebouw / Hadaro / NorthNets
Het aanbod van deze partijen omvat de volgende levering en diensten:
Hardware type Microtech, Single Band
Installatie en configuratie
Beheer en onderhoud
Hardware Deze hardware is op zeer veel plaatsen in Noord Nederland door deze partijen ingezet, ‘State of the Art’ en met een betrouwbaar trackrecord. Deze apparatuur wordt door middel van een monitoringtool in de gaten gehouden, zodat verstoringen veelal op afstand kunnen worden verholpen. Ook is het mogelijk om op afstand configuratie wijzigingen door te voeren. Installatie en configuratie De installatie gaat uit van een ‘standaard’ uitvoering waarin maximaal 40 meter binnenbekabeling en 4 uur installatie per HotSpot is opgenomen. Voor de configuratie wordt per HotSpot één uur gerekend. Beheer en onderhoud Het beheer wordt gedaan op basis van reactief beheer op afstand gemonitord. Dit betekent dat de kwaliteit van het netwerk op afstand wordt bewaakt. Indien noodzakelijk kan pro-actief onderhoud worden gedaan. De storingsoplossing is onderdeel van het bedrag dat jaarlijks voor beheer wordt gerekend. Deze combinatie van bedrijven biedt het volledige spectrum van installatie, configuratie, storingsoplossing en beheer en heeft het voor elkaar om alle onderdelen te borgen, in tegenstelling tot de overige leveranciers. Deze combinatie scoort op alle onderdelen de hoogste punten ten opzichte van de andere leveranciers en komt dan ook op de eerste plaats uit. Bijkomend voordeel is dat deze combinatie gevestigd is in de Provinsje Fryslân, waardoor de lokale economie wordt gesteund.
Rapportnr. P2013_08
8
3.1.4.2
SIMAC
Het aanbod van deze partij omvat de volgende levering en diensten:
Hardware type Meraki, Single of Dual Band
Configuratie en Beheer
SIMAC biedt geen installatie en geen onderhoud (buiten garantie). Hardware De door deze partij gebruikte hardware wordt op zeer veel plaatsen in Nederland ingezet. Meraki is een verwant van Cisco en heeft haar wortels in dit bedrijf. Meraki heeft zich de laatste jaren toegelegd op de draadloze LAN producten. Deze apparatuur wordt door middel van een monitoringtool in de gaten gehouden. Deze tool dient inclusief de hardware (server) door de klant te worden aangeschaft. Door deze tool kunnen storingen veelal op afstand worden verholpen en is het ook mogelijk om op afstand configuratie wijzigingen door te voeren. Het is in deze setting niet mogelijk gebleken om het beheer als dienst in te kopen. Op basis hiervan zijn de berekeningen voor een eventuele licentie en een helpdesk structuur niet verder doorgevoerd. Installatie en configuratie De configuratie van de HotSpot wordt door SIMAC bij het uitleveren geregeld. De installatie neemt SIMAC niet voor haar rekening. Dit biedt lokale installateurs kansen om de installatie te doen. Beheer en onderhoud Het beheerplatform kan worden geleverd, maar dient door de klant zelf te worden ingeregeld (storingsnummer, helpdesk etc.). De storingsoplossing is buiten de garantie geen onderdeel van het bedrag dat jaarlijks voor beheer wordt gerekend. De conclusie voor wat betreft het aanbod van SIMAC is daarom als volgt: de prijs is te hoog, zeker gezien het feit dat de service geen ‘All in’ variant is. De installatie moet door andere partijen worden gedaan, evenals de storingsdienst. Bovendien is SIMAC geen lokale partij. Overall kwam SIMAC op de derde plaats uit.
Rapportnr. P2013_08
9
3.1.4.3
WiFi Prof
Het aanbod van deze partij omvat de volgende levering en diensten:
Hardware type Meraki, Single of Dual Band
Configuratie, beheer en onderhoud
WiFi Prof biedt geen installatie Hardware De door deze partij gebruikte hardware wordt op zeer veel plaatsen in Nederland ingezet. Meraki is een verwant van Cisco en heeft haar wortels in dit bedrijf. Meraki heeft zich de laatste jaren toegelegd op de draadloze LAN producten. Deze apparatuur wordt door middel van een monitoringtool in de gaten gehouden. Bij WiFi Prof kan een licentie voor de tool per HotSpot worden afgenomen. Door deze tool kunnen verstoringen veelal op afstand worden verholpen, en is het ook mogelijk om op afstand configuratie wijzigingen door te voeren. Installatie en Configuratie De configuratie van de HotSpot wordt door WiFi Prof bij het uitleveren geregeld. De installatie neemt WiFi Prof niet voor haar rekening.
Beheer en Onderhoud Beheer wordt door WiFi Prof geleverd door middel van licenties. De storingsoplossing is buiten de garantie geen onderdeel van het bedrag dat jaarlijks voor beheer wordt gerekend. De conclusie voor wat betreft het aanbod van WiFi Prof is daarom als volgt uitgevallen: de prijs is hoger dan die van de winnende combinatie. De installatie moet door andere partijen worden gedaan, evenals de storingsdienst. Als laatste hebben we ook het feit dat WiFi Prof geen lokale partij is meegewogen. Overall kwam WiFi Prof op de 2e plaats uit.
Rapportnr. P2013_08
10
AROB/Hadaro/NorthNets SIMAC WiFi Prof
Ei nd sc or e
nal e
par t ij
Single Beide Beide
Regi o
Insta ll atie
Ser v i ce " al l i n "
Prijs
Conclusie leveranciersvergelijking
Sing l e/D ual
3.1.4.4
1 3 2
In bovenstaand schema is de leveranciersvergelijking schematisch weergegeven. De kleurcodering is als volgt: Groen: deze partij scoort goed op dit onderdeel. Geel:
deze partij scoort minder op dit onderdeel, maar niet slecht.
Rood: deze partij scoort niet goed op dit onderdeel.
Rapportnr. P2013_08
11
3.2
Organisatie
3.2.1
Keuze pilot locatie(s)
Voor de wifi pilots hebben zich in de eerste helft van het jaar een aantal dorpen en steden gemeld. Om een evenwichtige verdeling van toeristische gebieden in de pilots voor elkaar te krijgen is gekozen voor een haven Langweer, een dorp Heeg, een stad Sneek, Appelscha als bosrijk of groen gebied en Woudsend omdat het daar mogelijk leek om over glasvezel te leveren. In de praktijk bleek dit laatste echter niet te kloppen. De constructie met glasvezel was organisatorisch te ingewikkeld en de doorlooptijd voor realisatie van een glasverbinding te lang. Naast deze plaatsen is ook Harlingen als pilot locatie benoemd. De criteria voor het bepalen van de pilot locaties waren verder: 1. Openbare (toeristische) ruimte 2. Veel bezoekers/passanten 3. Actief en aanspreekbaar collectief In het beleidskader wordt verder ingegaan op de criteria voor de grootschalige uitrol van wifi in de provincie.
Rapportnr. P2013_08
12
3.2.2
Keuze pilot opstelpunten
De keuze voor de opstelpunten binnen een pilotomgeving is gedaan aan de hand van beschikbare internetverbindingen en bereidwillige ondernemers. Daarnaast is geprobeerd om een dekkend netwerk te krijgen, met zo min mogelijk overlap en zo veel mogelijk aansluitend. Voor de opstelpunten zal in de toekomst per locatie een plan moeten worden gemaakt, waarmee een dekkend netwerk kan worden gerealiseerd. Uitgangspunt is dat om de ca 150m een HotSpot moet worden geplaatst om een volledige dekking te realiseren. Advies: Laat een ontwerp per pilotomgeving opstellen met een goede dekking van het gebied. Streef naar een zo efficiënt mogelijke opstelling van de HotSpots, maximaal circa 150m van elkaar verwijderd.
Voor de deelname aan de pilot heeft Fryslân Ring een aantal documenten opgesteld met daarin de voorwaarden voor deelname. Ook voor het te vormen beleid is het noodzaak om de voorwaarden vooraf in beeld te hebben en te toetsen met de aanmelders. Advies: Aanpassen formulieren met voorwaarden op basis van opgesteld beleid. Dit geldt zowel voor het collectief als voor de individuele ondernemer. Het collectief dient als aanvrager voor de HotSpots en de individuele ondernemer gaat akkoord met de levering en installatie.
Rapportnr. P2013_08
13
3.2.3
Content op de startpagina
Op de startpagina begint voor de gebruiker de wifi ervaring. Voor de deelnemende ondernemers en het collectief moet het mogelijk zijn om eenvoudig content (restaurant, slager bakker etc) op de startpagina te krijgen. Het succes van een wifi-netwerk wordt bepaald door de aanwezigheid van de juiste content op de juiste plaats. www.beleeffriesland.nl is een goede content pagina. Beleeffriesland.nl heeft een sterk fries karakter met een goede vormgeving, overzicht is helder en duidelijk. Ook de lokale content, zoals in de pilot gebieden is verwezenlijkt, herkenbaar weergegeven. Voor het gebruik maken van de wifi is het noodzakelijk om de voorwaarden voor het gebruik van de wifi HotSpot te accepteren. Deze voorwaarden geven aan dat de gebruiker geen misbruik mag maken van het netwerk en geen illegale activiteiten mag ontplooien. Door accepteren van de voorwaarden wordt in het monitoringsysteem van het wifi-netwerk de gebruiker geregistreerd op basis van MAC adres. Dit is een uniek kenmerk van een apparaat waardoor alle apparaten in een netwerk kunnen worden onderscheiden. Op basis van dit MAC adres is het mogelijk om een gebruiker de toegang tot het wifi-netwerk te weigeren. Dit zou bijvoorbeeld kunnen als een gebruiker SPAM verstuurd. In de verdere vormgeving van een wifi-netwerk dient de startpagina met de content dan ook (technisch) geborgd te worden. Borging van de juiste startpagina gebeurt bij de ‘beheerder’ van het wifinetwerk. Naast de borging van de juiste startpagina, is de technisch beheerder ook verantwoordelijk bij het toegang verlenen of weigeren van een eindgebruiker, keuze vrijheid met betrekking tot technisch beheer wordt sterk afgeraden.
Rapportnr. P2013_08
14
3.3
Uitvoering
3.3.1
Installatie van de HotSpots
Installatie van de HotSpots is op zichzelf geen probleem. De communicatie rondom de installatie en de juiste contactpersonen (collectief en individuele ondernemer) is van essentieel belang voor een probleemloze installatie. Daarnaast is het van groot belang dat vooraf een aantal controles zijn gedaan en zijn vastgelegd: 1. Bandbreedte beschikbaarheid a. Door een factuur op te vragen van de individuele ondernemer kan dit worden nagegaan 2. Akkoord ICT-beheer van de onderneming a. Als de ondernemer een ICT-beheerder heeft, dient deze schriftelijk akkoord te geven met betrekking tot de installatie van de wifi HotSpot. 3.3.2
Uitvoering van het technisch beheer
De uitvoering van het technisch beheer dient bij één partij ondergebracht te worden. Dit om te borgen dat de content pagina op de HotSpots actief blijft. 3.3.3
Rapportage gebruik
De rapportage van het gebruik van de wifi HotSpots moet worden geborgd bij twee partijen, te weten: 1. Technisch beheerder van het netwerk a. Aantal bezoekers per HotSpot b. Inlogtijd per bezoeker en totale inlogtijd per HotSpot 2. Content leverancier a. Surfgedrag en geraadpleegde pagina’s b. Duur van het bezoek en het aantal bezoekers op een pagina Bovenstaande dient voor het vervolg nog verder vormgegeven te worden. De pilot locaties kunnen hiervoor als input worden gebruikt.
Rapportnr. P2013_08
15
3.4
Kosten per wifi HotSpot
De totale kosten per wifi HotSpot bedragen:
Leverancier
Activiteit
Centrale organisatie
Beoordeling en check aanvraag
Apparatuur
HotSpot, Hardware en configuratie
€ 485
Installateur
Installatie incl. max. 60m binnenbekabeling
€ 265
Beheerder (technisch)
Beheer en onderhoud à € 100,- per jaar (3 jaar)
€ 300
Centrale organisatie
Begeleiding en aansturing uitrol
Internet provider
Aanlegkosten (max. € 300)
Totaal
Kosten € 75
€ 75 € 300 €1500
Voor het budgetteren van de vervolg uitrol wil Fryslân Ring ter overweging meegeven om ook de eventuele eenmalige aansluitkosten bij een nieuwe internetverbinding te vergoeden tot maximaal €300,- per aansluiting.
De totale kosten per opstelpunt komen dan (maximaal) uit op € 1.500,-. De minimale kosten (geen aansluitkosten, max. 40m bekabeling) bedragen € 1.200,-.
Wat betreft het eigenaarschap van het netwerk stelt Fryslân Ring voor om dit direct neer te leggen bij het collectief. Dit betekent dan ook dat na 3 jaar de exploitatiekosten voor het netwerk door dat betreffende collectief moeten worden opgebracht. Dit laatste dient in de vorm van een businessplan als input voor het contract met het collectief. Voor de pilot is besloten om het eigenaarschap bij de Provinsje Fryslân neer te leggen. Om in de toekomst de terugkerende kosten te minimaliseren is het advies om het eigenaarschap direct bij het collectief te beleggen. De subsidie is dan specifiek voor aanschaf, installatie en drie jaar exploitatie.
Rapportnr. P2013_08
16
4
Pilot locaties
In dit hoofdstuk worden achtereenvolgens de zes pilot plaatsen besproken. Per locatie gaan we in op de algemene indruk, het aantal, de specifieke bevindingen rond de geïnstalleerde HotSpots en tot besluit de bijzonderheden van de locatie.
4.1
Langweer
Algemeen Langweer heeft de primeur van de installatie en oplevering van het wifi-netwerk. Opvallend in Langweer is de goede samenwerking tussen contactpersoon Johan Hielkema en de ondernemers in Langweer. Door deze samenwerking is de oplevering erg snel gegaan en was het plaatsen van de HotSpots en het maken van de afspraken erg goed georganiseerd.
Geïnstalleerde HotSpots In Langweer zijn in totaal vier HotSpots gerealiseerd: twee in de centrale winkelstraat, één in de openbare haven en één specifiek voor de camperplaats. Alle HotSpots in Langweer worden ‘gevoed’ met internetverbindingen van Ziggo (coax), waardoor drie van de vier zenders met 150Mb/s zijn uitgevoerd en de vierde met 60Mb/s. Bijzonderheden Tijdens het overleg met Johan Hielkema werd de camper opstelplaats als mogelijke locatie aangegeven. Deze locatie ligt echter op circa 400 meter buiten het dorp. Deze afstand is te ver weg om de camperplaats van een goed signaal te voorzien. Om dit op te lossen is er op de brandweerkazerne een HotSpot geplaatst die met een straalverbinding verbonden is met de het dorp. Deze installatie is maatwerk, maar heeft er wel voor gezorgd dat op de camperplaats een goed wifi signaal aangeboden kon worden. Verder bleek dat tijdens de installatie de bekabeling van de HotSpots regelmatig meer lengte nodig had dan begroot. Hierdoor is op een aantal locaties meerwerk ontstaan. Na oplevering bleek in de winkelstraat tegenover een HotSpot een bewoner (vooral in de nacht) last te hebben van straling. Dit is bij de lokale contactpersoon gemeld en daarna is uit voorzorg de zender in de nacht automatisch uitgezet en gaat de zender in de ochtend weer automatisch aan. De betreffende bewoner was blij met de actie en is tevreden met de oplossing. Over de straling van de wifi zenders is in het theoretisch kader een apart hoofdstuk opgenomen.
Rapportnr. P2013_08
17
4.2
Woudsend
Algemeen In Woudsend heeft de ondernemersvereniging aan het begin van de pilot aangegeven alle zenders vanuit één centrale locatie van internet te willen voorzien. Dit moest gebeuren vanuit het voormalige ASR kantoorpand nabij de brug in Woudsend. Van daaruit zouden middels straalverbindingen alle HotSpots worden aangestuurd. Dit plan was echter niet in de korte periode te realiseren. Uitrol van glasvezel naar het betreffende pand vergde ongeveer zestien weken levertijd. Daarnaast bleek het moeilijk te zijn om met de huidige eigenaar afspraken te maken over het gebruik van het pand. Omdat dit traject op niets uitliep is besloten om op dezelfde wijze als elders in de piIot de aansluitingen voor elkaar te krijgen. Geïnstalleerde HotSpots In Woudsend zijn tot op heden drie HotSpots geïnstalleerd. In week 37 vinden er in Woudsend weer installatiewerkzaamheden plaats. De vertraging is bij één van de ondernemers veroorzaakt doordat de internetverbinding niet over voldoende capaciteit beschikte. Bij een andere ondernemer was de eigen ICT leverancier van de betreffende ondernemer tegen het aanleggen van een HotSpot. Argumentatie hiervoor was dat de ICT leverancier dan geen garantie meer kon geven op de werking van de volledige ICT installatie. Voor deze ondernemer is inmiddels een nieuwe ondernemer met een andere locatie in de plaats gekomen. In Woudsend is een mix van internetlijnen van KPN (ADSL-dragers) en Ziggo (coax) op de HotSpots aangesloten. Bijzonderheden Buiten de installatie op de laatste twee locaties zijn er in Woudsend geen bijzonderheden gemeld.
Rapportnr. P2013_08
18
4.3
Heeg
Algemeen In Heeg is zeer enthousiast op de pilot gereageerd. De verwachtingen van de lokale mensen met betrekking tot dit initiatief waren zeer hoog. Het idee in Heeg leefde dat met deze pilot heel Heeg gratis internet zou krijgen, inclusief alle jachthavens, campings en alle andere horeca-gelegenheden. Het viel in Heeg dan ook enigszins tegen dat er ‘maar’ vijf HotSpots beschikbaar waren. Naast het beperkt aantal zenders viel het in Heeg ook tegen dat niet alle (lees: de wifi-zenders van de overige locaties, meer dan tien stuks, door ondernemers zelf geplaatst) wifi-netwerken in Heeg met elkaar konden worden verbonden. Naast het feit dat dit technisch niet mogelijk is, is dit ook organisatorisch niet mogelijk omdat alle huidige zendernetwerken door verschillende partijen worden beheerd. Wel is het mogelijk om alle zenders door de eigenaren van dezelfde inlog procedure en dergelijke te voorzien. Deze partijen hebben ervoor gekozen een eigen verdienmodel te hanteren met hun wifi-netwerken. Geïnstalleerde HotSpots In Heeg hebben uiteindelijk vijf ondernemers zich gemeld om mee te doen met de pilot. Van deze vijf is er één afgevallen, vanwege een ‘te slechte’ internetverbinding waarbij upgraden niet mogelijk bleek. De internetsnelheid van KPN in Heeg is slecht. Dat werd vanaf het begin door de ondernemers aangegeven. Alle zenders zijn in Heeg met DSL van KPN gevoed. Bijzonderheden Zoals hierboven gemeld hebben we bij de uitrol de verwachtingen terug moeten managen. In Heeg hebben na de installatie een aantal gebruikers bij de lokale contactpersoon hun beklag gedaan over de ‘trage verbinding’. Dit is een gevolg van de onderliggende infrastructuur.
Rapportnr. P2013_08
19
4.4
Sneek
Algemeen De plaatsbepaling van de HotSpots in Sneek heeft behoorlijk wat tijd gekost. De wens van de ondernemers was om in het centrum een goede dekking te realiseren. Dit is uiteindelijk ook gelukt. Ook in Sneek bleek echter dat de lokale ICT beheerder van één van de ondernemers geen akkoord gaf op de installatie van de wifi HotSpot. In Sneek is daarom op de twee nog te installeren locaties een nieuwe internetverbinding (beide KPN, daar de aanlegkosten bij KPN ( DSL (VDSL)) goedkoper waren, dan bij Ziggo (coax)) aangevraagd. Deze lijn zal enkel voor de wifi HotSpot worden gebruikt. Geïnstalleerde HotSpots In Sneek zijn vier HotSpots geïnstalleerd. Deze zijn allemaal met KPN verbindingen aangelegd . De laatste HotSpot is medio oktober opgeleverd, deze heeft een 40Mb VDSL verbinding van KPN. Dit is een nieuwe installatie die door de ondernemer is bekostigd. De laatste HotSpot in Sneek wacht nog op de levering van een internet verbinding. Bijzonderheden Één van de ondernemers heeft geklaagd dat zijn ICT leverancier de verantwoordelijkheid voor het netwerk niet meer wilde nemen. Nadat hierover is gebeld met de ondernemer en de ICT leverancier is dit probleem opgelost.
Rapportnr. P2013_08
20
4.5
Appelscha
Algemeen Geen bijzonderheden in algemene zin. De lokale contactpersoon en de ondernemers werkten allemaal prima mee. Geïnstalleerde HotSpots In Appelscha zijn vijf HotSpots geïnstalleerd. Op vier van de vijf locaties was er echter sprake van extra lange kabellengtes, waardoor meerwerk is ontstaan. De verbindingen zijn in Appelscha op KPN gebaseerd, ook hier geldt dat de bandbreedte aan de krappe kant is. Bijzonderheden Eén van de HotSpots is enige tijd uit de lucht geweest omdat de stroomvoorziening verstoord was. Nadat de betreffende ondernemer de installatie gereset heeft werkte alles weer naar behoren. Door de verkoop van een pand is er nog een HotSpot uit de lucht, deze HotSpot zal binnenkort worden verwijderd. In overleg met de ondernemersvereniging in Appelscha wordt gekeken of er een andere plaats is waar de HotSpot kan worden geïnstalleerd. De kosten zullen bij de ondernemersvereniging in rekening worden gebracht.
Rapportnr. P2013_08
21
4.6
Harlingen
Algemeen Het contact met de lokale contactpersoon liep in het begin erg traag. Harlingen zal als laatste worden gerealiseerd, de contacten zijn daar inmiddels voor gelegd. Geïnstalleerde HotSpots Nog niet gereed. Bijzonderheden Niet van toepassing.
Rapportnr. P2013_08
22
5
Aanvragen naar aanleiding van berichten in de media
Fryslân Ring heeft in totaal 29 aanvragen voor deelname aan de pilotfase of het vervolg daarop uit de markt gekregen. Het onderscheid tussen publieke ruimte en de eigen onderneming is voor de meeste ondernemers lastig te aanvaarden. Ook zijn er een aantal reacties geweest van ondernemers die dit ‘oneerlijk’ vinden, vooral omdat deze ondernemers de afgelopen periode al zelf hebben geïnvesteerd in wifi HotSpots. Kaders voor een nieuwe provinciale wifi-investering zullen scherper moeten zijn: wat is precies mogelijk en voor wie?
Rapportnr. P2013_08
23
6
Lessons Learned
6.1
Lessons Learned
Uit de pilot locaties zijn een aantal leerpunten naar voren gekomen. Hieronder volgt een opsomming van deze leerpunten met een mogelijke oplossingsrichting t.a.v. de toekomstige beleidsrichtlijnen. De lessons learned zijn gecategoriseerd naar onderwerp: communicatie, installatie en beheer. 6.1.1
Communicatie
1. Helder aangeven wat er verwacht mag worden Heldere communicatie is één van de sleutels tot een succesvolle uitrol van wifi in toeristisch gebied. Door het op de juiste wijze aangeven van de mogelijkheden kunnen de ondernemers en de ondernemersverenigingen sneller het wifi-netwerk voor elkaar krijgen. Voorbeeld van deze heldere communicatie tijdens de pilot-fase was Langweer. Heeg en Harlingen daarentegen hebben op dit punt minder goed gescoord. 2. De rol van de lokale contactpersonen is zeer belangrijk Contactpersonen met een goed lokaal netwerk zijn erg belangrijk voor de uitrol van een netwerk in een dorp of stad. Samenwerken met de lokale mensen is van wezenlijk belang om een dekkend netwerk in een bepaald gebied voor elkaar te krijgen.
6.1.2
Installatie
3. Bandbreedte/ type verbinding Uit de pilotresultaten blijkt dat voldoende bandbreedte een goede wifi ervaring ondersteunt. In de praktijk is gebleken dat zenders met een hoge bandbreedte geen klachten over snelheid opleveren. In de meeste gevallen waren dit coax-lijnen. Daar waar xDSL (ook VDSL) lijnen als drager zijn gebruikt is er meer geklaagd over trage wifi bandbreedte. Advies is dan ook om dedicated lijnen op de wifi zenders aan te sluiten met minimaal 40Mb/s download snelheid. Helaas zijn dit type verbindingen niet overal leverbaar en is er soms geen andere keuze. De breedbandinfrastructuur is in dit opzicht zeker een punt van aandacht. De beschikbaarheid van wifi voor de toeristen mag ook in de breedbandplannen van de Provinsje niet ontbreken. Daar waar de ondernemer bereid is gevonden om een nieuwe dedicated lijn aan te laten leggen is gekozen voor xDSL, dit vanwege de lagere eenmalige kosten dan bij een coax-lijn van bijvoorbeeld Ziggo. Rapportnr. P2013_08
24
4. Aantal meters bekabeling In de offerte is voor de bekabeling van de HotSpots uitgegaan van circa 20 meter afstand tussen het internet modem en de plaats van de HotSpot. Deze aanname is gebaseerd op de afstand die doorgaans in een woonhuis moet worden overbrugd. In de praktijk blijkt dit echter in veel gevallen meer dan 20 meter te zijn, waardoor zowel meer materiaal als meer arbeid in het project moet worden gestopt. De voornaamste reden voor dit meerwerk is het type panden waarin de installatie gemaakt moet worden (winkels en horeca, grotere panden). 5. Typen installatie (antenne soorten) In de pilotfase is voor de HotSpots uitgegaan van ‘omnidirectionele’ antennes, oftewel antennes die rondstralen. In de pilot is op een enkele locatie na een ‘richtantenne’ gebruikt. Voordeel van dit type antenne is dat het wifi-signaal meer gebundeld wordt verstuurd. In een winkelstraat heeft dat als voordeel dat het signaal effectiever de straat in wordt gebracht. 6. Dekking in een gebied Een goede dekking in een bepaald gebied vraagt om een netwerk aan HotSpots. De HotSpots hebben een bereik van tussen de 150 en de 300 meter, een en ander is sterk afhankelijk van de lokale situatie (aanwezige bebouwing, bomen etc.). Dit betekent dat er per stad of dorp een netwerk van zenders moet worden geïnstalleerd om het hele gebied dekkend te krijgen. De pilots zijn uitgevoerd met vijf zenders. Dit was voor Langweer toereikend, maar voor de overige plaatsen niet. Advies: De zenderdichtheid moet voor een dekkend netwerk zeker 1 zender per 150 meter bedragen. 7. Aantal wifi bronnen in een gebied Zoals in het theoretisch kader al is aangegeven is het aantal wifi bronnen in een gebied een serieus punt van aandacht. De kans bestaat dat er in een gebied teveel zenders in hetzelfde frequentie gebied staan opgesteld, waardoor interferentie kan ontstaan. Dit kan in de aanlegfase worden voorkomen door op de betreffende locatie van tevoren metingen te verrichten. 8. Herkenbaarheid HotSpot in een gebied In een dorp of stad zijn meerdere wifi-zenders actief. Maar welke zender leidt de bezoeker naar de sites van www.beleeffriesland.nl? Hoe kan de herkenbaarheid worden vergroot zodat de passanten en de toeristen de juiste HotSpot selecteren? Advies: Actieve promotie van de HotSpot Fryslân door bijvoorbeeld raamstickers, banners en nieuwsbrieven.
Rapportnr. P2013_08
25
9. Eigen ICT leveranciers ondernemers v.s. wifi project en installateur Op verschillende locaties is er een discussie ontstaan met de eigen ICT leverancier van de ondernemer. Om dit te voorkomen is een eigen verbinding voor de wifi HotSpot een mogelijke stap. Scheiding van het netwerk van de ondernemer en dat van de wifi-zender is in dit geval de beste oplossing. Ook voor de toekomst is het voor de ondernemers duidelijker. Als er problemen zijn met het eigen netwerk, dan bel je met de eigen ICT leverancier. Zijn er problemen met de wifi-verbinding dan bel je met de wifi leverancier. Afschuiven van verantwoordelijkheid is dan niet meer mogelijk en de ondernemer heeft de garantie dat storingen en andere zaken snel en conform afgesproken service levels worden afgehandeld. Natuurlijk is het ook mogelijk om een andere ondernemer te vragen, mocht een ICT beheerder niet mee willen werken.
6.1.3
Beheer
10. Rol van webbeheer en wifi beheer Tijdens de pilots hebben we een aantal vragen van lokale ondernemers gekregen over de content op www.beleeffriesland.nl. Hoe kan een restaurant, slager of ander ondernemer op de lokale pagina zichtbaar worden. Het blijkt dat het voor de ondernemers niet geheel helder is hoe de content op de site geplaatst moet worden. Mocht het wifi project grootschalig worden aangepakt dan is het zaak ook deze informatiestroom weer te geven in een soort van handleiding. 11. Energie en internet van derden Het gebruik van energie en internet van derden kan een probleem opleveren in de exploitatiefase. Een voorbeeld hiervan is Appelscha. Hier is een wifi-locatie na installatie plotseling door de gebruiker verlaten, waardoor de stroom- en internet- voorziening zijn stopgezet. De zender werkt op deze plek dan ook niet meer. 12. Beheerrapportages Voor de beheerrapportages zijn er op dit moment meerdere mogelijkheden: vanuit de HotSpot-omgeving is het mogelijk om de activiteit op de zenders en dus zeer lokaal weer te geven, en vanuit Beleeffriesland.nl is er de mogelijkheid om het ‘doorlinken’ naar andere content te monitoren. De vraag is wie heeft welke informatiebehoefte en hoe kan deze het beste worden ingevuld.
Rapportnr. P2013_08
26
13. Facturen/betalingen Hoe lopen de facturen en de betalingen, nu en bij een grootschalige uitrol? Tijdens de pilot werden de facturen allemaal via Fryslân Ring afgehandeld. Voor de pilot is afgesproken dat iedere deelnemer (de ondernemer) een vergoeding van €25 per maand voor medegebruik van de bandbreedte krijgt. Over deze vergoeding, die eenmalig aan het eind van het jaar wordt verstrekt, is nog geen afspraak gemaakt. In het beleidskader is een uitvoerige beschrijving van de (toekomstige) factuurstromen opgenomen.
Rapportnr. P2013_08
27
7
Begrippenlijst (alfabetische volgorde)
4G Aanduiding voor de nieuwste generatie mobiele data frequenties. Met 4G kunnen dataoverdrachtsnelheden bereikt worden die beter of gelijk zijn aan de snelheden van xDSL netwerken.
Coax/HFC Verzamelnaam van de techniek die door de kabelmaatschappijen wordt gebruikt om internet- en televisiesignalen te transporteren. Dit doen deze partijen via een netwerk dat onder andere bestaat uit coax-bekabeling. HFC (Hybride Fiber Coax) is de modernere versie van de kabelmaatschappijen, bij HFC wordt een combinatie van glasvezel en coaxkabel toegepast. De glasvezelkabel is bij HFC afgewerkt in de straatkast, vanuit de straatkast wordt coaxkabel naar de gebruiker toegepast. Op dit moment is de maximale snelheid van een coax/HFC netwerk 150Mb/s download met 15 Mb/s upload.
Coaxiaalkabel Kabel die bestaat uit een geleider; over het algemeen een dunne koperen draad, binnen en geïsoleerd van een andere geleider met een grotere diameter, gewoonlijk een koperen leiding of gevlochten koper.
Dual-band wifi Een dual-band wifi-zender werkt zowel op 2,4 GHz en ook op 5 GHz, volgens de 802.11n normering.
‘Gesloten’ model Een gesloten model is een model waarbij er enkel toegang tot het wifi-netwerk is, als aan specifieke voorwaarden is voldaan, zoals betaalde diensten, specifiek passwords of iets dergelijks.
Glasvezel Verzamelnaam waaronder alle internetverbindingen vallen die als transmissie medium glasvezel gebruiken. Glasvezel maakt gebruik van lichtpulsen om de data te transporteren. Over glasvezel is de snelheid van up- en download gelijk, de maximale snelheid is afhankelijk van de aangesloten apparatuur en kan tot vele Gb/s worden opgevoerd.
Rapportnr. P2013_08
28
HotSpot(s) HotSpot is de populaire naam voor een wifi-zender, een HotSpot is de toegang tot het internet. IEEE 802.11 De vakterm IEEE 802.11 is afkomstig van het Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE), en om precies te zijn groep 11 van het standaardencomité.
Netwerk Operator Eigenaar van een telecommunicatie infrastructuur en leverancier van netwerkdiensten over deze infrastructuur. In Nederland zijn de bekendste partijen KPN, Ziggo, UPC, T-Mobile en Tele2.
Open model Model waarbij iedereen toegang heeft tot het wifi-netwerk. Er zijn geen beperkingen als het gaat om betaalde diensten, specifiek password of iets dergelijks.
Single-band wifi Een Single-band wifi-zender werkt op 2,4Ghz volgens de IEEE 802.11b normering.
Straalverbinding Verbinding die via een radio signaal twee opstelpunten met elkaar verbindt. Dit is doorgaans een speciale constructie voor plaatsen waar geen vaste breedbandverbinding kan worden geleverd.
Up- en download snelheid De snelheid waarmee informatie naar de gebruiker kan worden gehaald (download) of van de gebruiker worden weggestuurd (upload). Up- en download worden uitgedrukt in Mbps (Megabit per seconde).
Wifi Wifi staat voor iedere vorm van draadloos Local Area Network, in het engels: every Wireless Local Area Network (WLAN). Wifi wordt in teksten geschreven2 als wifi, omdat wifi als afkorting tevens een woord is. Het is toegestaan om een koppelteken te plaatsen in de tekst, als dit de leesbaarheid verhoogt, zoals bij wifi-netwerk. 2
https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/led-lamp-led-lamp-ledlamp
Rapportnr. P2013_08
29
xDSL xDSL is de verzamelnaam voor alle varianten van DSL. DSL is de techniek die in Nederland (met name) door KPN wordt gebruikt om internetverbindingen te maken over het kopernetwerk waar in het verleden alleen de telefonie van KPN overheen werd getransporteerd. Op dit moment is de maximale snelheid op een xDSL netwerk 60Mb/s download met 15 Mb/s upload. De verschillen in up- en download snelheden zijn groot per type DSL verbinding.
Rapportnr. P2013_08
30
